ÇOCUKLARDA PSİKOSOSYAL ÇOCUKLARDA PSİKOSOSYAL GELİŞMEGELİŞME

Prof. Dr. AHMET ARVASİ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Sosyal Pediatri Bilim Dalı

Fiziksel (biyolojik) gelişmeFiziksel (biyolojik) gelişme

Doğum öncesi dönemden başlayıp doğum sonrası erişkin

döneme dek organ ve sistemlerin hacim ve fonksiyon

açısından değişime uğramasıdır. Çevresel etmenlerden büyük

ölçüde etkilenir. Organ hacmi, vücut kısımları, beyin gelişimi,

motor gelişmeyi içerir.

Çocuk erişkinin küçük şekli (minyatürü) değildir.

GelişmeGelişme; Organizmada iç ve dış etkenler sonucu

birbirine

bağlı ve düzenli bir biçimde ve genetik belirleyicilerin

etkisi altında ortaya çıkan döneme özgü ilerleyici

değişikliklerdir. Bireye özgüdür, önceden kestirilebilen

ve yalından karmaşığa bir sıra izleyerek olgunluğa ulaşır.

Bilişsel (düşünme, entelektüel kapasite, dil), sosyal ve

emosyonel (özgüven, cinsel ve etnik kimlik, moral

değerler)

ögeleri içerir.

Gelişmenin amaçlanan düzeye erişmesi iki sürece bağlıdır:

1. Olgunlaşma: organizmada doğuşta var olan, türe özgü

(filogenetik) yetilerin belirli bir süreçte ortaya çıkmasıdır;

konuşma,yürüme...

2. Öğrenme ve toplumsallaşma: gelişmenin belirli bir düzeye

çıkmasını sağlar, olgunlaşmanın başlattığı süreci öğrenme

tamamlar; konuşma...

Gelişim DönemleriGelişim Dönemleri

bağımlılıktan özerk ve bağımsızlığa

bencil davranıştan işbirliği ve paylaşıma

haz ilkesinden gerçeklik ilkesine

tutarsız davranıştan tutarlı davranışa

somut düşünceden soyut düşünceye

birincil süreç düşünceden mantıklı düşünceye

veGüçlü id dürtülerinden etkili, bütünleyici ve düzenleyici

egoya

ve olgunlaşmış, denetleyici süperegoya doğru değişim

gösterir.

Bilişsel gelişmeBilişsel gelişme

Jean Piaget’in 4-evre modelindeki önemli kavramlar:

TasarımTasarım: kazanılan deneyimleri yorumlamak, düzenlemek ve göstermek için kullanılan zihinsel yöntem

ÖzümsemeÖzümseme: yeni deneyimleri mevcut tasarım içine yerleştirme

UyumUyum: mevcut tasarımı yeni deneyimler doğrultusunda değiştirme

Bilişsel Gelişim Evreleri (Jean Piget’in 4-Evre Bilişsel Gelişim Evreleri (Jean Piget’in 4-Evre modeli)modeli)

sensorimotor evre (0-2 yaş)

uygulama öncesi (preoperational) evre (2-7 yaş)

somut uygulama (concrete operation) evresi (7-11 yaş)

biçimsel uygulama (formal operation) evresi (12 yaş ve üzeri)

Sensorimotor evre ( 0-2 yaş )Sensorimotor evre ( 0-2 yaş )

• Süt çocuğunun dünyası en yakın çevresinden

ibarettir.

• Duyu alımlarını (işitme, görme, hissetme) motor

yetisiyle beraber kullanarak öğrenmeye çalışır.

• Dış dünyadaki nesneleri ve kendi vücudunu giderek

kontrol etmeyi öğrenir.

• basit araç kullanma, kalıcı nesne yerleşimi gelişir.

Uygulama öncesi ( 2-7 yaş )Uygulama öncesi ( 2-7 yaş )

• Dil kullanımı ve çizim kullanma gelişir, başkalarını taklit

eder.

• Öğrenmede oyun anahtar rol oynar, sembolleri kullanır.

(sopa ile atçılık oynama...)

• Benmerkezcilik (egosentrik yaklaşım) baskındır.

• Mantıklı düşünce gelişmemiştir, idareli kullanma ve

koruma

gelişmemiştir.

Somut uygulamalar ( 7-11 yaş )Somut uygulamalar ( 7-11 yaş )

• (Sınırlı ölçüde) mantıklı düşünme gelişir, sadece somut

nesnelerle ilgilenir.

• Korumacılık ve temel matematik becerileri (sayma,

ekleme, çıkarma..) gelişir.

• Düşünce yönünü tersine çevrilebilirlik, iki kavramı aynı

anda

düşünme yetileri gelişir. Nesneleri sınıflandırmaya başlar.

• Olaylara başkasının penceresinden de bakmayı öğrenir.

Biçimsel uygulamalar ( 12 yaş ve üstü )Biçimsel uygulamalar ( 12 yaş ve üstü )

• Mantıksal düşüncenin yanı sıra soyut düşünce

gelişir,gelecekle ilgili varsayımlarda bulunur.

• Teorik, filozofik ve bilimsel ilişkilendirmeler yapar.

• Somut nesneler kadar soyut nesneler ve moral değerler

önem

kazanmaya başlar.

• Yeni düşünceler geliştirir, bu doğrultuda bilgilerini

gözden

geçirir, düzeltir.

Erik Erikson’un psikososyal gelişim evreleri Erik Erikson’un psikososyal gelişim evreleri (insanın sekiz evresi kuramı)(insanın sekiz evresi kuramı)

Güven X güvensizlik (oral-duyusal dönem: 0-1 yaş)Özerk-bağımsızlık X utanç-kararsızlık(anal-kas dönemi: 1-2 y)Girişkenlik X suçluluk duygusu (cinsel (fallik) dönem: 2-6 yaş)Beceri-başarı X aşağılık duygusu (örtülü dönem: 6-12 yaş)Kimlik duygusu X rol kargaşası (ergenlik dönemi:12-20 yaş)Yakınlık X yalnızlık (genç yetişkinlik dönemi: 20-26 yaş)Üretkenlik X durgunluk (yetişkinlik dönemi: 26-65 yaş)Benlik bütünlüğü X umutsuzluk (yaşlılık dönemi: 65 yaş üzeri)

Güven Güven XX güvensizlik ( güvensizlik (oral-duyusal dönem: 0-1 oral-duyusal dönem: 0-1 yaşyaş))

Tanım: bebek temel gereksinimlerinin karşılanması için başkasına bağımlıdır, ister istemez ona güvenmek zorundadır.

Olumlu çıkarım: eğer gereksinimleri sürekli karşılanır, kesintiye uğramazsa bebek çevresine ve yakınındaki insanlaragüven duymaya başlar.

Olumsuz çıkarım: gereksinimleri sürekli karşılanmazsa bebekDünyayı tehlikeli ve güvensiz bir yer olarak algılar.

Özerk-bağımsızlık Özerk-bağımsızlık XX utanç ve şüphe ( utanç ve şüphe (anal-kas anal-kas dönemi: 1-2 ydönemi: 1-2 y))

Tanım: oyun çocuğu çevreyi keşfetmeye, kendisi için birşeyleryapmaya başlar. Bu evrede kendini kontrol etmeyi öğrenir veözgüveni gelişir. Özerklik duygusu birbirine zıt istek ve eğilimlerarasında bir seçim yapabilme gücüdür

Olumlu çıkarım: etrafını keşfedebilirse yanlışlık yaptığındagüvenini yitirmez, tekrar dener. Bu özellik ona gelecekteseçim, kontrol ve bağımsızlık gerektiren olayların üstesindengelmede özgüven kazanımı sağlar.

Olumsuz çıkarım: eğer ebeveynler aşırı koruyucu veya katıdisipliner yaklaşırsa çocuk davranışlarından utanç duyar,yapabileceklerinden ve becerilerinden kuşkulanır.

Girişkenlik Girişkenlik XX suçluluk ( suçluluk (cinsel-devinimsel dönem: 2-6 ycinsel-devinimsel dönem: 2-6 y))

Tanım: çocuk motor işlevlerini ve dil yeteneğini kullanarakçevresi ile erişkin benzeri iletim kurar. Bir taraftanatılgan davranışlarını Kontrol etmeyi öğrenirken, diğer taraftanmacera ve oyun arzularını korur.

Olumlu çıkarım: eğer ebeveyn çocuğunu cesaretlendirir, ancakdisiplini de elden bırakmazsa, fantazik bir oyunda veyasembol kullanımlarında çocuk yanlış/doğru kavramlarınısuçluluk veya utanma duygusu olmaksızın öğrenir.

Olumsuz çıkarım: eğer böyle davranılmazsa çocukta suçlulukduygusu pekişir, bağımsız bir davranış göstermekten korkarhale gelir.

Başarı Başarı XX aşağılık duygusu ( aşağılık duygusu (örtülü dönem: 6-12 örtülü dönem: 6-12 yaşyaş))

Tanım: okullaşma çok önemlidir, temel sosyal ve akademikbecerileri kazanır. Çocuklar aile dışındakilerle kendini kıyaslamaya başlar. Arkadaşları en önemli sosyal anahtardır.

Olumlu çıkarım: çocuk öğrenmeden, üretici olmaktan, başarılıgörünmekten memnun olursa, yarışma duyusu geliştirir.

Olumsuz çıkarım: aksi halde aşağılık duyusu gelişmeye başlar.

Kimlik duygusu Kimlik duygusu XX rol kargaşası ( rol kargaşası (12-20 yaş12-20 yaş))

Tanım: çocuklukla erişkin çağ arasında geçiş dönemidir. Ergen“ben kimim?” diye sormaya başlar. Anahtar sosyal etken kişinin arkadaş çevresidir.

Olumlu çıkarım: bu karmaşık durumu başarı ile çözen ergende güçlü bir kimlik gelişir, gelecek ile ilgili planlar yapmaya hazırhale gelir.

Olumsuz çıkarım: Aksi halde, ergende kafa karışıklığı giderekartar, yaşam içindeki kendi rolü hakkında seçimde bulunmada ve karar vermede başarısız olur.

YaşYaş Bilişsel Bilişsel PsPsikikosoososyalsyal

0-1 sensorimotor güven X güvensizlik

1-2 sensorimotor otonomi X utanç/şüphe

2-6 uygulama öncesi girişkenlik X suçluluk

6-7 uygulama önc./Somut girişkenlik X suçluluk

7-12 somut uygulama başarı X aşağılık duygusu

12-20 biçimsel uygulama kimlik X rol kargaşası

Çocukluk döneminde psikososyal Çocukluk döneminde psikososyal gelişimde etkili etmenlergelişimde etkili etmenler

Kalıtsal fizyolojik özellikler

Anne-baba uygulamaları ve kişilikleri

Okul kalitesi

Arkadaş ilişkileri

Aile içindeki pozisyonu

Geç çocukluk ve erken erişkin dönem özgeçmişi

Bilinmesi gerekenler Bilinmesi gerekenler

•Gelişim önceden kestirilebilir,

•Gelişim dönemlerinde beliren yetenekler tanınarak

eğitim ona göre ayarlanır,

•Gelişim dönemine uyan normal-anormal davranışlar

seçilebi-

lir, buna göre düzeltici ve onarıcı yollara başvurulur,

•Kişinin kendi özellikleri ile çevresel etkenlerin

bileşkesi

olarak ortaya çıkan kişiliğin oluşumu incelenebilir.

Böylece

olumlu-olumsuz davranış özelliklerinin kökeni

açıklanabilir.

Ailelerin bilmesi gereken ilkelerAilelerin bilmesi gereken ilkeler

•Ruhsal gelişim için sevgi-ilgi gereklidir. Ancak sevgi ile disip-

lin dengelenmelidir.

•Çocuğa disiplin verilirken yetişkin sakin ancak kesin, kararlı

ve makul bir tutum sergilemelidir.

•Gösterilen tutum ve davranış devamlılık göstermeli, değişken

olmamalıdır.

•Çocuğun konuşma ve nasihatten çok erişkin davranışını ken-

disine örnek aldığı unutulmamalıdır.

Nasıl bir aile tipi?Nasıl bir aile tipi?

Otoriter: katı disiplinli, cezalandırıcı

Disipliner: bağımsızlığı cesaretlendiren, ancak kontrolü elden bırakmayan

İhmalkar: çocuk yaşamında önemli rol oynamayan

Hoşgörülü: çocukla ilgili, ancak kontrolü az

Çocuğun gelişimini destekleyen “Kolaylaştırıcı Etmenler”

a) Çocukla ilgili etmenlera) Çocukla ilgili etmenler

•Ailesi tarafından istenerek dünyaya gelir.•Bedensel sağlığı ve beslenme durumu iyidir.•Dokunma, görme, duyma, tat, koku alma duyularının uygun uyarılmasından hoşlanır.•Ailesinin kayıtsız şartsız sevgisini hisseder.•Ailesinin ve başkalarının ilgisine yanıt verir.•Ailesine bağlanmıştır, güvenir, sıcak ilişkiler içindedir.•Sosyal beceriler kazanmaktadır.•Koyulan sınırları kabul edebilir.•Merak eder, soru sorar.•Bağımsızlıga dogru adımlar atmaktadır.•Gelişimsel basamakları zamanında kat eder.

ÇocuÇocuğğun gelişimini destekleyen “Kolaylaun gelişimini destekleyen “Kolaylaştırıcıştırıcı Etmenler”Etmenler”

b) Aile ilgili etmenlerb) Aile ilgili etmenler

•Besin, barınak, giysi, sağlık gibi temel gereksinimleri karşılar, •Çocuğuna baglılık hisseder, duygusal destek, rahatlama sağlar.•Çocuğun ilişki kurmaya yönelik davranışlarına cevap verir, destekler.•Araştırıcılığı, merakı, gelişen bağımsızlığı destekler, çocuğa seçme hakkı verir.•Bedensel ve ruhsal açıdan sağlıklıdır. •Anne-baba arasında güçlu ilişki vardır, birbirlerini destekler, çocuğun bakımını paylaşırlar.•Çocukla konuşur, konuşmayı destekler.•Eğitime değer verir.•Çocuğa özel zaman ayırır.•Çocukla ilişkileri, beklentilerinde tutarlıdır, uygun disiplin yöntemleri kullanır.•Anne-baba iyi birer rol modeli oluşturur.•Kardeşler çocukla ilgilidir.

Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerfaktörler

a) Çocukla ilgili olanlara) Çocukla ilgili olanlar

• Erken doğum, düşük doğum ağırlığı.• Doğmalık engeller.• Beslenme, uyku sorunları.• Akut ve kronik hastalıklar.• Büyüme geriliği, kilo alamama.• İlişki kurma sorunları, • Bedensel engeller.

Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerfaktörler

b) Aile ilgili olanlarb) Aile ilgili olanlar

Yoksulluk,geçim sıkıntısı, işsizlik.İçe dönuk, çocukla birlikte olamayan ebevyn.Depresyon, başka ruhsal hastalığı olan anne-baba veya yakın aile

bireyleri.Eşler arası geçimsizlik.Madde bağımlılığı (alkol,uyuşturucu,sigara).Aile içi şiddet (sözel, bedensel, cinsel).Aile geçiş dönemleri (doğum, taşınma, boşanma, ölum).Uygun olmayan çocuk bakıcısı/bakımı.Çocuk sağlığı ve gelişimi konusunda bilgisizlik.Anne-babalık konusunda beceriksizlik, kendine güvenmeme.Aşırı engelleyici, karışıcı geniş aile.Aşırı katı, engelleyen, eleştiren veya aşırı koruyan anne-baba.Çocuğu kabul edememe, ihmal, örseleme.

Çocuk gelişiminde risk faktörleriEbeveynin ruhsal sorunları:

Gebe/anne/babanın depresif bozukluğu Gebe/anne/babanın anksiyete bozukluğu Gebe/anne/babanın psikotik bozukluğu (Şizofreni) Gebe/anne/babanın alkol - madde bağımlılığı

Ailenin ekonomik sorunları: Beslenme ve barınma sorunları Anne ve çocuğun istismarıÇocuğun fiziksel ve bedensel sorunlarının erken tanısı ve erken tedavisi işitme-görme sorunları çocuklarda davranış bozukluklarEbeveynin sigara alışkanlığı

Çocuklarda başlıca davranış bozukluklarıÇocuklarda başlıca davranış bozuklukları

.İnsidans; 3 yaş altında; %7, okul çağında %14, adölesan döne-

minde %20

1)Yeme sorunları; yiyeceği reddetme, nonorganik büyüme ge-

riliği, obesite, pika,

2) Uyku bozuklukları; uyumada güçlük, sık uyanma, kabus, korku

uyurgezerlik,

3) Huysuzluk nöbetleri;

4) Tuvalet eğitimi sorunları; enürezis, enkoprezis,

5) Kekemelik,

6) Tikler, fobik reaksiyonlar,

7) Agresyon, içe kapanıklık,

8) Hiperaktivite ile giden davranış bozukluğu,