Cong viec lam tho

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc - 1984)

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 5

6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

SÛÅ TRONG SAÁNGCUÃA TIÏËNG VIÏÅT TRONG THÚ

Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Thi noái: “Vùn Truyïån Kiïìucuãa Nguyïîn Du nhû laâm bùçng aánh saáng”. Möåt nhaâ phïbònh naâo laåi noái: “Thú Kiïìu nhû coá võ mêåt ong”. Mêåt ongthò cuäng laâ aánh saáng kïët tinh laåi thöi, mêåt ong trong; úãmiïìn Nam noái: àoã ong, vaâng ong, “ong” tûác laâ trong saángnhû nhòn xuyïn qua àûúåc. Thú Nguyïîn Du vûâa ngoåtngaâo nhû mêåt, vûâa ong nhû aánh saáng.

Khi noái chuyïån vïì tiïëng Viïåt, Thuã tûúáng Phaåm VùnÀöìng coá hún möåt lêìn nhù’c àïën:

Long lanh àaáy nûúác in trúâi,Thaânh xêy khoái biïëc, non phúi boáng vaâng.

Theo yá töi, àoá laâ hai cêu thú trong saáng nhêët giûäamêëy nghòn cêu thú trong saáng cuãa Truyïån Kiïìu. Trongàöi saáu taám naây, Nguyïîn Du àaä duâng caái vùn vöën àaätrong saáng cuãa mònh àïí maâ taã aánh saáng, aánh saáng cuãamuâa thu trong vù’t, noá tù’m lêëy têët caã; aánh mùåt trúâi cuãamuâa thu saáng toã vaâ khöng gay gù’t phöëi húåp vúái khöngkhñ yïn lùång ñt buåi bùåm dûúái trúâi thu laâm nöíi roä àûúângneát, maâu sù’c vaâ xa gêìn cuãa caãnh vêåt: cöåt khoái biïëc trongtrïn thaânh cöí, nuái xa phúi mònh nhû daát vaâng, trúâi nûúác


in nhau; nïëu taách àûáng riïng ra, thò àêy laâ hai cêu thútaã caãnh; nhûng àïí vaâo trong maåch vùn, thò súã dô caãnhtrong saáng àûúåc àïën thïë, coân laâ vò Thuác Sinh sau khi vïìthùm vúå laâ Hoaån Thû “cho phaãi àaåo”, thò àaä àûúåc treâolïn lûng ngûåa maâ “Roi cêu vûâa doáng dùåm trûúâng”, quêëtngûåa, chó roi, trúã laåi vúái naâng Kiïìu, coá thïë thò caãnh múáiphúi phúái àïën nhû thïë chûá!

Noái húi daâi vïì hai cêu thú, vò àêy coá thïí coi nhû àiïínhònh cuãa sûå trong saáng cuãa lúâi thú, caãnh thú, tònh thú,cho ta möåt khaái niïåm rêët roä vïì sûå trong saáng cuãa ngönngûä. Vaâ àûa Truyïån Kiïìu lïn trûúác, cuäng laâ àïí gúåi lïnthïë naâo laâ sûå trong saáng cuãa Tiïëng Viïåt trong thú.

Tiïëng Viïåt ta giaâu àeåp, trong saáng. Baâi thú laâ möåt töíchûác úã trònh àöå cao cuãa ngön ngûä, möåt töí chûác chùåt cheä,tinh tïë cuãa ngön ngûä, khöng löån xöån röëi rù’m, khöng phñphaåm lúâi noái, khöng nhêìm lêîn nghôa chûä; thú choån caáchnoái ngù’n nhêët maâ giaâu àeåp nhêët, döìn chûáa nhiïìu chêëtlûúång nhêët, maâ cêu thú vêîn cûá trong saáng nheå nhoäm,ung dung!

Giaä nhaâ àeo bûác chiïën baâo,Theát roi cêìu Võ aâo aâo gioá thu!

Cêu thú Chñnh phuå ngêm noái rêët nhiïìu trong taámtiïëng. Ngûúâi ài àaánh giùåc thúâi trûúác, khi àaä tûâ biïåt vúåcon röìi, thò lïn àûúâng rêët khêín trûúng, vûâa khoaác aáogiaáp vaâo ngûúâi, laâ àaä nhaãy lïn ngûåa phoáng qua cêìu söngVõ, roi quêët gioân giaä vun vuát àïën nöîi nhû theát, trong khiàoá thò gioá thu nöíi dêåy aâo aâo, tinh thêìn nhanh nhû chúáp,ngûåa nhanh nhû gioá, trong tiïëng gioá coá tiïëng roi, trïnthên cêìu coá tiïëng voá ngûåa döìn dêåp. Theát roi cêìu Võ aâoaâo gioá thu, hònh aãnh, nhõp àiïåu, êm thanh, têët caã ài nhû


möåt muäi tïn bù’n! - Àoá cuäng laåi laâ möåt vñ duå khaá àiïínhònh vïì sûå chêët chûáa trong saáng cuãa ngön ngûä trong thú.

Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåcphêën àêëu. Trong vaâ saáng dñnh liïìn nhau; tuy nhiïn,cuäng coá thïí phên tñch ra àïí cho àûúåc roä nghôa hún nûäa.Theo töi nghô, saáng laâ saáng suãa, dïî hiïíu, khaái niïåm àûúåcroä raâng; thûúâng thûúâng khaái niïåm, nhêån thûác, suy nghô(tû duy) àûúåc roä raâng, thò lúâi diïîn àaåt ra cuäng àûúåc minhbaåch; tuy nhiïn, nhêët laâ trong thú, coá rêët nhiïìu trûúânghúåp yá nghô saáng röìi, dïî hiïíu röìi, nhûng lúâi diïîn àaåt coânthö, chûa àûúåc trong, chûa àûúåc goån, chûa àûúåc chuöët, doàoá, töi muöën hiïíu chûä saáng laâ nùång vïì noái nöåi dung, noáitû duy, vaâ chûä trong laâ nùång vïì noái hònh thûác, noái diïînàaåt (vaâ cöë nhiïn laâ nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn); chonïn phaãi phêën àêëu cho àûúåc saáng nghôa, àöìng thúâi laåiphaãi phêën àêëu cho àûúåc trong lúâi, àùång cho cêu thú, cêuvùn trong saáng.

Hùéng chó kïí trong lônh vûåc thú, muöën àaåt túái trònh àöåtrong saáng cuãa ngön ngûä nhû Truyïån Kiïìu, Chinh phuångêm, thú Höì Xuên Hûúng ... laâ phaãi traãi qua möåt quaátrònh lõch sûã phêën àêëu haâng mêëy thïë kyã. Noái chung, cadao laâ ngön ngûä cuãa quêìn chuáng, nïn baãn thên noá gêìnvúái sûå trong saáng, búãi quêìn chuáng vêîn thñch möåt löëi diïînàaåt dïî lônh höåi, cho duâ phong phuá àïën thïë naâo; mùåtkhaác, thïë têët phaãi coá rêët nhiïìu cêu ca dao dúã luön luönsinh ra, nhûng ca dao laâ truyïìn khêíu, khöng saáng taáctrïn baãn thaão, khöng cheáp vaâo giêëy mûåc, cho nïn dúã laâmai möåt luön, khöng dïî nhúá dïî hiïíu, dïî thuöåc, laâ chùèngai nhúá, ai hiïíu, ai thuöåc, ai truyïìn, bõ àaâo thaãi maâ chùènglûu bùçng chûáng dêëu tñch gò laåi; búãi vêåy, muöën töìn taåi


àûúåc, thò ca dao phaãi gêìn vúái sûå trong saáng. Coá nhûängvõ hoåc giaã trûúác àêy baão rùçng: tûâ thúâi kyâ Hai Baâ Trûngkhúãi nghôa àaánh àuöíi Tö Àõnh, dûång cúâ àöåc lêåp, laâ àaätruyïìn ài cêu ca dao:

Nhiïîu àiïìu phuã lêëy giaá gûúng,Ngûúâi trong möåt nûúác phaãi thûúng nhau cuâng

nïëu giaã thuyïët àoá laâ àuáng, thò cêu ca dao trong saáng àeåpàeä naây àaä coá tûâ trïn 2.000 nùm.

Cuå Nguyïîn Traäi coá hai cêu thú:

Lên cêån nhaâ giaâu no bûäa cöëm,Baån beâ keã tröåm phaãi àau àoân

roä raâng laâ hai cêu êëy àaä ruát ra tûâ hai cêu tuåc ngûä:

ÚÃ gêìn nhaâ giaâu àau rùng ùn cöëm,ÚÃ gêìn keã tröåm öëm lûng chõu àoân,

vaâ nhû thïë, chuáng ta coá bùçng chûáng rùçng àêy laâ hai cêutuåc ngûä àaä coá ñt nhêët laâ tûâ àúâi Nguyïîn Traäi, caách àêyhún nùm thïë kyã; qua vñ duå naây, thò ngön ngûä cuãa tuåcngûä àaä trong saáng tûâ rêët lêu àúâi.

Trúã laåi vúái thú do nhûäng cêy buát saáng taác. Nhûäng cêybuát nhû Nguyïîn Traäi sinh ra trûúác àêy 586 nùm, viïëtbùçng tiïëng meå àeã, phaãi coá tinh thêìn dên töåc cao, phaãithu huát àûúåc tinh hoa cuãa tiïëng Viïåt, phaãi gêìn guäi vúáiquêìn chuáng, àïí coá àûúåc tñnh nhên dên trong thú; chaoöi! Múã Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam ra, phña trïn NguyïînTraäi, khöng coá lêëy möåt cêu naâo tiïëng nöm! Tûâ nùm 1380trúã ài, múái coá Quöëc êm thi têåp cuãa Nguyïîn Traäi; quñ biïëtngêìn naâo! Àöåt ngöåt nhû caái cöåt lúán àêìu tiïn khù’c tiïëngViïåt sûâng sûäng dûång úã giûäa trúâi, maâ trong saáng àûúåc nhûthïë naây, àöëi vúái chuáng ta thêåt laâ kyâ diïåu!


Noái vïì àêët nûúác, caãnh vêåtTùçm öm luác nhuác thuyïìn àêìu baäiHaâo chêët so le khoám(1) cuöëi laâng

Nûúác biïëc non xanh thuyïìn göëi baäiÀïm thanh nguyïåt baåc khaách lïn lêìu.

Noái vïì chñ khñ, tiïët thaáo cuãa ngûúâi trûúång phu cûúngtrûåc “maâi chùèng khuyïët, nhuöåm chùèng àen”, khoá khùnchöìng chêët chó caâng laâm cho ngûúâi êëy lúán thïm:

Nûúác caâng tuön àïën, bïí caâng caãÀêët möåt truâng thïm, nuái möåt cao;

boån tiïíu nhên lêm thúâi coá thïí thù’ng thïë:Phûúång nhûäng tiïëc cao, diïìu haäy lûúånHoa thò hay heáo, coã thûúâng tûúi

nhûng duâ ngûúâi cûúng trûåc êëy khöng ai hiïíu choNguyïåt xuyïn haá dïî thêëu loâng truác

caái àûác saáng cuãa ngûúâi êëy cuäng khöng thïí naâo tiïu diïåtàûúåc, nhû doâng nûúác chaãy duâ muöën àêíy cho boáng nuái tröiphùng, thò boáng nuái vêîn cûá im maäi xuöëng loâng söng:

Nûúác chaãy êu khön xiïët boáng nondiïîn àaåt tû tûúãng àûúåc nhû hai cêu naây, lúâi thú thêåt sêusù’c lúán lao, vaâ trong saáng.

Tuy nhiïn, muöën loåc ra àûúåc nhûäng thaânh tûåu nhûtrïn àêy, Nguyïîn Traäi cuäng àaä phaãi vêåt löån vúái ngön ngûätrong 254 baâi cuãa Quöëc êm thi têåp, phaãi chõu nhiïìu cêucöåc löëc, gêåp ghïình, khoá hiïíu, thiïëu trong saáng; tiïëng Viïåtcuãa ta úã thúâi êëy, vaâo trong thú coân vêët vaã lù’m! Nhû baâi


(1) Khoám (chûä cöí): xoám.

thú söë 47, coá àûúåc hai cêu ba, böën trong saáng, thò phaãihai cêu nùm, saáu lúâi chûa àûúåc öín, vaâ caác cêu khaác thòkhoá lônh höåi:

Coá thên thúâi cöåc(1) khaá laâm sao,Lûãng vûãng cöng hû tuöíi taác naâo.Ngûúâi aão hoáa khoe thên aão hoáa,Thuãa chiïm bao thöët sûå chiïm bao. Rûâng thiïìn ù’t thêëy nïn àêìm êëm,Àûúâng thïë naâo núi chùèng thêëp cao?Ai rùçng mai hoa thanh hïët têëc(2)

Laåi chùng àûúåc cheáp khuác Ly tao.Nhûäng cêu nhû “than lûãa hoaâi chûng thûúng vêåt

nêëu” - “vêån trõ cuâng loaân chùèng àïëm thò”, chûa roä raângthoaãi maái, haäy coân nhiïìu. Sau khi Nguyïîn Traäi mêët(1442), phaãi àïën nûãa thïë kyã múái laåi thêëy thú tiïëng Viïåt:lêìn naây thú tiïëng Viïåt xuêët hiïån möåt caách núã röå vúái höåiTao Àaân coá 28 höåi viïn maâ Lï Thaánh Töng laâ tao àaânnguyïn suáy (1495). ÚÃ àêy ta khöng so saánh caác têm höìnthi sô; möåt têm höìn thi sô nhû Nguyïîn Traäi khöng phaãiai cuäng coá àûúåc; Lï Thaánh Töng coá têm höìn thú, nhûngkhöng thïí bùçng ÛÁc Trai tiïn sinh; nhûng àûáng vïì ngönngûä, möåt têåp thú nhû Höìng àûác quöëc êm thi têåp coá àïën328 baâi tiïëng Viïåt, laåi laâ cuãa nhiïìu taác giaã, laâ caã möåtvûúân hoa àaánh dêëu möåt bûúác rêët quan troång trïn àûúângtrûúãng thaânh cuãa vùn hoåc vaâ ngön ngûä ta. Nhòn chung,tiïëng Viïåt úã thú naây àaä saáng suãa vaâ trong treão, phêìn lúáncaác baâi àïìu coá nhûäng cêu töët, vaâ nhiïìu baâi coá nhûäng cêuhay.


(1) Cöåc: biïët.(2) Hïët têëc: hïët sûác, rêët mûåc.

Võnh nuái Thêìn Phuâ:

Muöëi pha baäi baåc söng sêu hoaáyChaâm nhuöåm cêy xanh nuái tuyïåt muâ

Lêëy vñ duå mêëy baâi võnh Nù’ng muâa heâ, coá nhûäng cêuthú hiïån thûåc rêët quñ, thêåt gêìn vúái chuáng ta nay, tûúãngàêu nhû laâ thú Nguyïîn Khuyïën; töi yïu vaâ quyá biïët baonhûäng cêu thú bònh dên coá tûâ nùm trùm nùm cuä:

Goåi võt(1) tûâ nghe úã ngoån tre,Múái hay tiïët àaä baáo sang heâ.Nûúác nöìng sûâng sûåc àêìu rö tröîi, Ngaây nù’ng chang chang lûúäi choá leâ...

Nhûäng vêåt thûúâng lïì trïn àêët nûúác Viïåt Nam àûa vaâothú rêët trong saáng coá duyïn:

Àêåu laá voä vaâng con bûúám bûúámÊËp cêy gêìy guöåc caái ve ve...

Caái baâi thú rêët phöí biïën, töi thuöåc loâng tûâ ngaây coânnhoã, bù’t vêìn e rêët Viïåt Nam, nöm na maâ thanh tuá, nayxem laåi thò hoáa ra laåi laâm tûâ àúâi Höìng Àûác:

Cuäng thò àêët chúã cuäng trúâi che,Noáng naãy laâm chi bêëy húäi heâ?Khù’c khoaãi àaä àau loâng caái quöëc,Bùn khoùn thïm tûác ngûåc con ve.Ngûúâi nùçm trûúáng voác böì höi mûúát,Keã haái rau têìn nûúác boåt se...

Trong phaåm vi thú thêët ngön, töi phaãi dûâng laåi úã àêy,khöng xuöëng àïën Nguyïîn Bónh Khiïm úã thïë kyã 16, súålan man quaá.


(1) Chim “goåi võt”, tiïëng goåi nghe nhû “vñt võt võt”.

Vïì thú luåc baát, laâ thïí thú rêët dên töåc vaâ àaåi chuáng,sûå trong saáng cuãa ngön ngûä cuäng laâ möåt quaá trònh phêënàêëu qua lõch sûã. Töi khöng noái àïën nhûäng thïë kyã ca daovaâ thú kïí chuyïån àaä kïët tinh àïën Truyïån Kiïìu cuãaNguyïîn Du. Töi haäy xin lêëy tûâ quyïín Thiïn nam ngûäluåc, vò noá laâ baâi diïîn ca lõch sûã cöí nhêët cuãa ta saáng taácvaâo cuöëi thïë kyã 17 àúâi Lï, vaâ noá cuäng laâ baãn vùn vêìn daâinhêët cuãa ta (8.136 cêu). Taác giaã àaä taã Hai Baâ Trûng vúáimöåt con mù’t nhòn khaá àùåc biïåt, vûâa àeåp theo löëi vùn thúcöí àiïín (laäng uyïín, Hùçng Nga), nhûng thêåt ra nùång vïìcaái àeåp theo löëi tranh dên gian, theo quan niïåm dêngian; Nguyïîn Àònh Chiïíu sau naây taã Luåc Vên Tiïn “àêìuàöåi kim khöi” cuäng laâ theo buát phaáp êëy. Tö Àõnh ra àûánggiûäa quên trung,

Thêëy hai tûúáng gaái àaä xöng àïën gêìn...Dung nhan diïån maåo phûúng phi

Toát vúâi laäng uyïín, khaác gò Hùçng Nga.Miïång cûúâi hún húán núã hoa,

Da tûåa trûáng gaâ, maá tûåa phêën yïn(1)

Chiïën baâo Thuåc gêëm veã in,Lûng àeo àai ngoåc, chên xuyïn hoa haâi,

Trïn àêìu buái toác veán mai, Hoa caâi taã hûäu, thoa caâi trûúác sau...(2)

Thiïn nam ngûä luåc coá nhiïìu àoaån thi võ nhû thïë; àöìngthúâi, taám nghòn cêu thú cuäng daâi doâng quaá chó riïng trong


(1) Da nhû trûáng gaâ boác, maá tûåa phêën yïn chi.(2) Theo taác giaã Thiïn nam ngûä luåc thò Baâ Trûng chuã trûúng àaánh

thù’ng giùåc röìi múái àïí tang cho chöìng, àùång cho ba quên khoãimêët nhuïå khñ, vaâ cöë yá: “Vêåy nïn trang àiïím phûúng phi - Noáquen sù’c duåc noá thò nïí nang - Vêåy nïn binh noá trïî traâng”...

phêìn noái vïì Hai Baâ Trûng, cuäng cêu trong chen giûäanhiïìu cêu àuåc, khöng roä nghôa, hoùåc luãng cuãng, hoùåc duângtûâ khöng chñnh xaác, coân xa sûå trong saáng:

- Nhêín nha àïí noá túán lïn,Thò caânh liïìn heáo ta toan cho böìi

-... Quen thên tñnh khñ tûå kiïuNûúác naâo thêët nghiïåp laâm rïu chuã nhaâ!

- Quên Ngö mêët vña chaåy ngay,Àõnh beân mêët vña mònh rêìy thaáo ra

- Trûng vûúng khön kheáo quaá û!Khiïën ngûúâi beân cùéng cù’m cúâ cûãa dinh...

Khoaãng 150 nùm sau. Àaåi nam quöëc sûã diïîn ca cuãaLï Ngö Caát àûúåc soaån ra vaâ hoaân thaânh vaâo khoaãng1858 - 60, vïì sau laåi àûúåc Phaåm Àònh Toaái àem nhuêånsù’c vaâ coân ruát ngù’n hún nûäa vaâ cho xuêët baãn nùm 1870úã Haâ Nöåi. Cuäng àoaån noái vïì Hai Baâ Trûng êëy, khöngphaãi möåt khu cêy cöëi rûúâm raâ vïì tûå nhiïn nûäa, maâ laâmöåt caãnh vûúân coá trñ tuïå sù’p xïëp cuãa con ngûúâi; mêëtphêìn ngêy thú, höìn nhiïn, nhûng àûúåc phêìn goån gaâng,trong saáng cuãa ngön ngûä, vaâ cuäng doäng daåc, laåi nïn thú:

Baâ Trûng quï úã Chêu PhongGiêån ngûúâi tham baåo, thuâ chöìng chùèng quïn.

Chõ em nùång möåt lúâi nguyïìn,Phêët cúâ nûúng tûã thay quyïìn tûúáng quên.

Ngaân têy nöíi aáng phong trêìn,ÊÌm êìm binh maä xuöëng gêìn Long Biïn.

Höìng quêìn nheå bûúác chinh yïn, Àuöíi ngay Tö Àõnh, deåp tan Biïn thaânh.

Àö kyâ àoáng coäi Mï Linh.Lônh Nam riïng möåt triïìu àònh nûúác ta


Ba thu gaánh vaác sún haâMöåt laâ baáo phuåc, hai laâ baá vûúng...

Vùn lõch sûã diïîn ca nhû àoaån trñch trïn àêy phaãi coilaâ möåt thaânh tûåu àaáng yïu mïën (Àoaån tiïëp theo khönghay bùçng, maâ laåi coân sai).

** *

Sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt trong thú laâ kïët quaã cuãamöåt quaá trònh phêën àêëu lõch sûã, trïn thúâi gian. Sûå trongsaáng êëy trong thú coân laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc lao àöångnghïå thuêåt gù’t gao. Nguyïîn Cöng Trûá noái: “Dúã duyïnvúái rûúåu khön tûâ cheán - Troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi”;duyïn vúái rûúåu thò ta khöng cêìn, coân núå cuâng thú thò laâmthïë naâo maâ khöng lao àöång nghïå thuêåt, khöng lao àöångngön ngûä àûúåc? Thú Phaáp úã thïë kyã 17 noái: “- Laâm thïënaâo maâ vaâng roâng phuát böîng hoáa chò àen?” Khöng cêínthêån, chó nhoaáng möåt caái, trúã baân tay, thò lúâi rêët trongàaä hoáa thaânh lúâi rêët àuåc, thú rêët hay àaä biïën thaânh thúrêët dúã,- Àoá laâ àiïìu töi muöën chûáng minh vúái ba baãnChinh phuå ngêm.

Baãn Chinh phuå ngêm maâ vêîn àûúåc truyïìn tuång àïënhiïån nay, nhû ta àaä biïët, àaä thuöåc, laâ baãn cho túái bêy giúâàûúåc coi laâ cuãa baâ Àoaân Thõ Àiïím(1) (dõch thú chûä Haáncuãa Àùång Trêìn Cön). Nïëu chó kïí vïì khña caånh trong saángcuãa ngön ngûä úã àêy, thò Chinh phuå ngêm cuäng khöng


(1) Theo sûu têìm nghiïn cûáu cuãa giaáo sû Hoaâng Xuên Haän úã Pari,thò baãn truyïìn tuång naây lúâi cuãa dõch giaã Phan Huy Ñch. X.D(2-1982).

nhûúâng Truyïån Kiïìu. Theo yá töi, ngön ngûä cuãa noá cuängtoaân bñch nhû Kiïìu, tûâ cêu àêìu àïën cêu cuöëi, khöng gúån,khöng gûúång, khöng àuåc, chùèng vö duyïn, thêåt laâ “noáinùng phaãi lúâi”. Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä thú úã Chinhphuå ngêm thûúâng laâ biïët choån caách noái àún giaãn nhêët,theo möåt trêåt tûå xuöi thuêån dïî hiïíu:

AÁo chaâng àoã tûåa raáng phaNgûåa chaâng sù’c trù’ng nhû laâ tuyïët in.

khi thò laâ veã mïìm maåi chuyïín tiïëp cuãa tiïëng, chûä, húåpvúái nöåi dung cuãa caãnh trñ:

Hònh khe thïë nuái gêìn xa,Àûát thöi laåi nöëi, thêëp àaâ laåi cao.

thûúâng thò bïn caånh sûå trong saáng cuãa chûä nghôa, laåi coásûå trong saáng cuãa êm thanh, nhaåc àiïåu; nhaåc thú rêët coáduyïn, laåi nhiïìu dû ba:

Khaác naâo aã Chûác, chõ Hùçng,Bïën Ngên suâi suåt, cung trùng chöëc moâng.

Nhûng khen nhûäng àûác tñnh cuãa möåt aáng thú hay,nhiïìu luác cuäng vêîn cûá haäy coân trûâu tûúång! May sao, bïncaånh baãn Chinh phuå ngêm àûúåc truyïìn tuång, coân coá haibaãn (haäy chó kïí chûâng êëy) khöng àûúåc truyïìn tuång, coáthïí noái laâ àaä bõ àaâo thaãi. So ba baãn vúái nhau, múái thêëytêìm quan troång cuãa sûå hiïíu biïët ngön ngûä, cên nhù’c chûänghôa, choån lûåa caách viïët, thöng thaåo êm àiïåu, lao àöångnghïå thuêåt. Tûâ möåt nguyïn vùn chûä Haán maâ ra, möåt bïnlaâ vaâng mûúâi, hai bïn nûäa laâ chò, chò!

Ngoâi àêìu cêìu nûúác trong nhû loåcÀûúâng bïn cêìu coã moåc coân non


Àûa chaâng loâng rûúâi rûúåi buöìnBöå khön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn.

Böën cêu múã àêìu “Buöíi tiïîn àûa” naây, coá thïí noái laâ úãtrong moåi trñ nhúá. Ngoâi àêìu cêìu röìi laáy laåi Àûúâng bïn cêìu,böë cuåc nùm dêëu “huyïìn” rêët ngoåt ngaâo; nûúác trong nhû loåcröìi laåi coã moåc coân non, baâi trñ saáu êm “o” cuäng rêët ngoåt; lúâithú trong saáng, nhaåc thú trong saáng, vaâ töi muöën àoåc“loâng rûúâi rûúåi buöìn” theo möåt baãn Chinh phuå ngêm töiàaä hoåc tûâ nhoã, khöng theo àuáng bùçng trù’c, nghe ïm aái tûånhiïn vaâ tònh caãm hún laâ “loâng rûúåi rûúåi buöìn”. Muöënthêëy rùçng khöng phaãi töi taán vaâ bõa, thò haäy xem baãn thûáhai maâ öng Hoaâng Xuên Haän àaä phaát hiïån:

Àêìu cêìu duïình nûúác trong veo,Bïn duïình coã moåc xanh ïu àêìy àûúâng.

Àaä thêëy chûa? Nhûäng caái àeåp àeä ban naäy, coá coân gònûäa àêu!- Xanh ïu! “Ïu” phaãi chùng cuâng möåt êm thanhgoåi choá? Coã moåc maâ àêìy àûúâng phaãi chùng laâ coã reã ruángàaáng nhöí vûát ài? Thêåt chùèng bò vúái coã moåc coân non. Tñnûäa úã dûúái seä noái tiïëp laâ coã êëy thúm kia maâ! Coã thúmtho bïn dûúái, maâ úã trïn laåi moåc xanh ïu àêìy àûúâng,haânh vùn nhû vêåy laâ chùèng coá yá tûá gò caã. Cuäng baãn thûáhai êëy viïët:

Neão phên trònh àûa chaâng tûâ àêëyLoâng thiïëp xui ngay ngaáy lo sêìu.

Thêåt àaä döng daâi. Àoaân Thõ Àiïím chó cêìn noái: “Àûachaâng loâng rûúâi rûúåi buöìn” (hoùåc laâ dùåc dùåc buöìn) laâ àuã!Vaâ Àoaân Thõ Àiïím noái tiïëp theo goån trong taám chûä: “Böåkhön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn” thò baãn thûá hailaåi phaãi duâng àïën hai cêu, maâ laåi coân luãng cuãng chûäHaán, vaâ bñ vêìn:


Böå trònh hiïìm chùèng nhû cêu,Thuyã trònh hiïìm chùèng nhû chu àûa chaâng.

Baãn Àoaân Thõ Àiïím àaä kheáo leáo àûa nhõp thú 7 chûävaâo àuáng ngay chöî nöåi dung thñch húåp:

Loâng thiïëp tûåa boáng trùng theo doäiDaå chaâng xa tòm coäi Thiïn san.

Trùng theo doäi bù’t vêìn trù’c vúái tòm coäi Thiïn san, nhaåcàiïåu múã ra xa; trong khi àoá thò baãn thûá ba (maâ HoaângXuên Haän ngúâ laâ cuãa Nguyïîn Khaãn) laåi cûá ngêy thúduâng àiïåu luåc baát, úã trûúâng húåp naây nhaåc àiïåu khöngphoáng ra xa bùçng thú song thêët:

Theo chaâng loâng thiïëp tûåa trùng,Loâng chaâng muön dùåm tïn bùng non trúâi.

Baãn Àoaân Thõ Àiïím laåi duâng tiïëp hai cêu song thêët,böë trñ ba tïn ngûúâi vaâ möåt tïn àêët vaâo chöî then chöëtnhêët trong nhaåc àiïåu thú song thêët, khiïën cho cêu thúvang lïn:

Sùn Lêu Lan rùçng theo Giúái TûãTúái Man Khï baân sûå Phuåc Ba

trong khi àoá thò baãn thûá hai cuäng mù’c sai lêìm nhû baãnNguyïîn Khaãn (?), duâng nhaåc àiïåu luåc baát khöng thïí nöíibêåt bùçng, vaã laåi ngûä phaáp vúái tûâ ngûä laåi coân luãng cuãng:

Rùçng theo ai, deåp Lêu Lan,Man Khï món túái, tranh baân Phuåc Ba

Búãi vò sûå trong saáng cuãa ngön ngûä nùçm úã ba khêu: úãchûä, tiïëng, úã ngûä phaáp, vaâ úã phong caách, daáng vùn, caãnhõp vùn, nhaåc vùn nûäa. Trong Baãn Àoaân Thõ Àiïím,ngûúâi tûúáng quên Muáa gûúm rûúåu tiïîn chûa taân thò àaä


Chó ngang ngoån giaáo vaâo ngaân hang beo, maåch vùnchuyïín rêët nhanh; coân Baãn Nguyïîn Khaãn (?) thò laåi viïët:

Àùåt li böi long tuyïìn dêåy muáaNgang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang,

duâng àiïåu song thêët, hai vêìn trù’c úã àêy khöng coá taácduång gò; coân Àoaân Thõ Àiïím duâng ba êm “ang” tiïëp nhau,möåt nùçm ngay úã giûäa vêìn: chó ngang - vaâo ngaân - hangbeo, phoáng túái trûúác theo möåt àûúâng thùèng; cêu thúNguyïîn Khaãn (?) cuäng coá ba êm “ang” nhû thïë, nhûng chólaâ möåt sûå ngêîu nhiïn löån xöån, chûa töí chûác thaânh nhaåcàiïåu, cho nïn Ngang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang khöngphoáng thùèng túái trûúác, huöëng chi àaä duâng chûä vúân öí, “vúân”thò coân phoáng theo àûúâng thùèng thïë naâo àûúåc nûäa!

Chó múái kïí sú qua mêëy àoaån Chinh phuå ngêm laâm vñduå, muöën àaåt túái sûå trong saáng cuãa ngön ngûä (trong thú),coá thïí bùçng vaâo sûå may ruãi, tûå nhiïn nhi nhiïn, maâ àûúåcsao?

** *

Àang àaâ noái vïì thú cöí àiïín, àïí laâm toã thïm caái khaáiniïåm “trong saáng” cuãa tiïëng Viïåt, töi laåi mûúån thú cöíàiïín àïí biïíu dûúng nhûäng tiïëng thuêìn nöm úã trong thú.Trong thú, ta caâng duâng àûúåc thuêìn tiïëng ta, thò thúcaâng trong saáng. Chuáng ta cuäng biïët rùçng tuy cuäng cuângmöåt nghôa, nhûng tiïëng nöm húåp vúái tai chuáng ta húntiïëng Haán - Viïåt, dûúâng nhû tiïu hoáa vaâo maáu cuãa têmhöìn ta nhanh hún. Tûâ bao nhiïu àúâi, caác cuå nhaâ nho haylaâ chñnh quyïìn phong kiïën thñch àùåt nhûäng tïn Haán -


Viïåt (chûä Haán àoåc theo êm thanh Viïåt) cho àêët, cho nuái,cho söng, cho laâng xaä v.v..., nhûng bïn trïn àùåt, thò bïndûúái laåi chûäa; tûâ nhûäng êm thanh Haán - Viïåt daáng àiïåuvuöng vûác gaäy goác, quêìn chuáng nhên dên àaä goåt troân caácgoác caånh ài, chûäa thaânh êm thanh nöm, ta, mïìm maåihún, nheå hún, trong hún. Töi vïì thùm xaä Hoaâng Chung,huyïån Lêåp Thaåch, tónh Vônh Yïn, hoãi àöìng baâo, thò àöìngbaâo àaáp: - Laâng Choong! Laâng Choong!(1). Cuäng nhû thïë,laâng Möåc Quan Nhên thaânh laâng Moåc, nuái Baân Àöå úã HaâTônh thaânh hoân ruá Àoå, cheán nûúác traâ thaânh cheán nûúáccheâ. Ngûúâi laâm thú khöng thïí khöng chuá yá àïën khña caånhêm thanh êëy. Quan troång hún êm thanh, àöëi vúái chuángta, tûâ mêy, tûâ trùng húåp hún, gêìn guäi hún tûâ vên, tûânguyïåt; ta nghe non nûúác hay hún sún thuãy: àöëi vúái ta,chûä sún thuãy thûúâng chó gúåi àïën tranh sún thuãy, coân chûänon nûúác thò gúåi àïën nuái söng, tònh tûå, thïì thöët.

Húäi ai goác biïín chên trúâiNghe mûa ai coá nhúá lúâi nûúác non?

Taãn Àaâ

chuáng ta noái lúâi nûúác non, thïì non nûúác chûá khöng ai noái“thïì sún thuãy”, mùåc duâ coá chûä “thïå haãi minh sún”.

AÁp duång nhûäng nhêån xeát trïn àêy vaâo thú, ta seä àemcên nhù’c hai baãn thú cöí nöíi tiïëng; Chinh phuå ngêmkhuác va â Cung oaán ngêm khuác. Chinh phuå ngêm cuãa


(1) Cuäng coá nhiïìu trûúâng húåp tïn nöm àùåt trûúác, röìi tïn chûä chûäatraåi tiïëng Nöm ra thaânh tiïëng Haán - Viïåt, cûáng nhù’c hún. Möåt thñ duå khaá buöìn cûúâi, laâ cêìu Doumer, bònh dên ta cûá goåitûå nhiïn laâ cêìu Àume, nhûng caác quan úã Huïë nghe êm thanh êëylaåi súå laâ bêët kñnh àöëi vúái quan toaân quyïìn, nïn trïn giêëy túâ, hoåàöíi laâ cêìu Àö Myä (!) - bêy giúâ laâ cêìu Long Biïn cuãa ta.

Àoaân Thõ Àiïím laâ dõch tûâ nguyïn vùn chûä Haán, coânCung oaán ngêm khuác cuãa Ön Nhû Hêìu thò saáng taácthùèng bùçng tiïëng Viïåt; êëy thïë maâ Chinh phuå ngêm rêëtnöm, lúâi leä trong saáng, nhaåc àiïåu ngoåt ngaâo maâ thanhnheå; coân Cung oaán ngêm khuác khöng phaãi laâ khöng coáûu àiïím, nhûng löín nhöín nhûäng tûâ Haán - Viïåt:

AÁng àaâo kiïím àêm böng naäo chuángKhoáe thu ba dúån soáng khuynh thaânh

- Muâi tuåc luåy lûúäi tï tên khöíÀûúâng thïë àöì goát röî kyâ khu

- Hònh möåc thaåch vaâng kim öë cöíSù’c cêìm ngû uã vuä ï phong

Khöng thïí bò àûúåc vúái nhûäng cêu song thêët cuãa Chinhphuå ngêm, trong saáng, coá duyïn laå luâng:

Gaâ eo oác gaáy sûúng nùm tröëngHoâe phêët phú ruã boáng böën bïn...

Nhûäng cêu thú Cung oaán hêìu hïët àïìu gúån, nhû laâ ngûúâikhoe mònh thöng thaái thñch noái chûä; cho nïn cêu thúnùång, àuåc, do àoá daáng thú khöng thoaãi maái, chùèng treãtrung; sûå thiïëu trong saáng úã àêy do mûúån nhiïìu tûâ nûúácngoaâi àaä bõ phaåt: ngûúâi ta ñt biïët Cung oaán hún Chinhphuå.

Bêy giúâ laåi bònh giûäa hai baâi thú thêët ngön luêåtÀûúâng cuãa hai nûä thi sô: Baâ huyïån Thanh Quan vaâ HöìXuên Hûúng. Chuáng ta khöng heåp hoâi, khöng chuã trûúngchó coá möåt vaâi löëi nêëu nûúáng trong bûäa tiïåc thú, cho nïnta vêîn thêëy ûu àiïím cuãa thú Baâ Thanh Quan: trang nhaä,mùåc dêìu cöë yá ra veã àaâi caác, coá höìn thú, vaâ coá suy nghô.


Möåt baâi thú nhû Thùng Long hoaâi cöí, phaãi nhêån laâ vaâohaång thú hay.

Taåo hoáa gêy chi cuöåc hñ trûúângÀïën nay thêëm thoaát mêëy tinh sûúngLöëi xûa xe ngûåa höìn thu thaão,Nïìn cuä lêu àaâi boáng tõch dûúng.Àaá vêîn trú gan cuâng tuïë nguyïåt,Nûúác coân cau mùåt vúái tang thûúng.Nghòn nùm gûúng cuä soi kim cöí,Caãnh àêëy ngûúâi àêy luöëng àoaån trûúâng.

Hai cêu ba, böën liïåt vaâo nhûäng cêu thú thêët ngön haynhêët tiïëng Viïåt. Tuy nhiïn, taác giaã dûúâng nhû bõ chûäHaán naây löi keáo chûä Haán noå, àûa mònh ài trong möåt dêytaám chûä Haán cuöëi cêu khöng thïí rûát ra: hñ trûúâng, tinhsûúng, thu thaão, tõch dûúng, tuïë nguyïåt, tang thûúng, kimcöí, àoaån trûúâng. Chûä “hñ trûúâng” khöng phaãi laâ chûäthöng duång, chûä “luöëng àoaån trûúâng” húi kiïíu caách; chûä“tuïë nguyïåt” nùång nïì; hai cêu tuïë nguyïåt vaâ tang thûúngbõ löëi noái khêíu khñ. Ûu àiïím vaâ nhûúåc àiïím cuãa baâi naâycoá tñnh caách àiïín hònh, giûäa loaåi thú thêët ngön baát cuá.Ta tiïëc rùçng baâi thú vêîn bõ noái chûä nhiïìu, thiïëu caái trongtreão; nïëu sûåc nhúá àïën con söë taám chûä Haán úã cuöëi taámcêu thò ngûúâi ta khoá chõu.

Baâi thú Chiïìu thu laåi hay theo möåt löëi khaác, möåtphong caách khaác: nöm.

Thaánh thoát taâu tiïu mêëy haåt mûa,Khen ai kheáo veä caãnh tiïu sú.Xanh om cöí thuå troân xoe taán,Trù’ng xoáa traâng giang phùèng lùång túâ.Bêìu döëc giang sún say chêëp rûúåu,


Tuái nen phong nguyïåt nùång vò thú.Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó,Ai thêëy ai maâ chùèng ngêín ngú.

Vùn àaân baão giaám cho laâ cuãa Baâ Huyïån Thanh Quanvaâ Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa)cuäng àöìng yá. Khöng biïët sûå thêåt lõch sûã laâ thïë naâo;nhûng trong khi chúâ àúåi sûå thêåt chñnh xaác, thò töi àöìngyá vúái nhûäng baãn cho laâ cuãa Höì Xuên Hûúng.

Baâ Huyïån Thanh Quan, duâng tûâ nöm sinh àöång úã caáimûác “Lom khom dûúái nuái tiïìu vaâi chuá - Laác àaác bïn söngchúå mêëy nhaâ” chêëm phaá lú thú vaâ coá phêìn chiïëu lïå; coânXuên Hûúng thò phaãi cao àöå, chöìng chêët, àaä xanh om cöíthuå laåi phaãi troân xoe taán, àïën hai têìng chûä, rêët söëng, rêëtdiïîn taã. Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó! Caái thêåt laâ tûånhiïn úã àêy laåi laâ möåt saáng taåo lúán, coá baåo tay múái daámxuêët saáo phaá lïì thoái vùn hoa, àïí àûa lúâi noái sinh àöångvaâo. Baâi Chiïìu thu trong vaâ saáng hún baâi Hoaâi cöí úã trïn.

Xuên Hûúng laâ mêîu mûåc rêët cao, nïëu khöng noái laâcao nhêët cuãa viïåc dên töåc hoáa, quêìn chuáng hoáa möåt thïíthú vay mûúån cuãa nûúác ngoaâi; tûâ thïí thêët ngön baát cuáluêåt Àûúâng taám cêu nùm vêìn àöëi àaáp chônh chïå, khuöndaáng thú vöën thöng thaái vaâ cûáng, Xuên Hûúng àaä laâmnïn nhûäng baâi thú thuêìn nöm, trong saáng, biïën hùèn chêëtcuä cuãa nguyïn àiïåu sang möåt chêët múái: bònh dên vaâ ViïåtNam.

Cêìu bù’c thïnh thïnh àöi vaán gheáp,Nûúác trong leo leão möåt doâng thöng. Coã gaâ luán phuán leo quanh meáp,Caá giïëc le te laách giûäa doâng...

Võnh Giïëng


** *

Muöën phêën àêëu àïí laâm cho trong saáng ngön ngûä cuãathú, cêìn phaãi thûúâng xuyïn, kiïn trò, hoåc têåp ngön ngûäquêìn chuáng, hoåc têåp ca dao tuåc ngûä möåt caách saáng taåo.Cêìn phaãi bù’t chûúác caái trong saáng cuãa ca dao:

Laå luâng anh múái túái àêyLaå thung laå thöí anh nay laå nhaâ

Ba cö anh laå caã ba,Böën cö laå böën, biïët laâ quen ai?

- Quen cö muån aáo vaá vai,Baác meå kheáo vaá hay taâi vaá nïn?

Nhaác nom muån aáo coá duyïn,Hoãi rùçng aáo êëy úã miïìn àêu ta?

ÚÃ gêìn hay laâ úã xa, Caách tónh, caách huyïån, hay laâ caách söng?

Xa xöi caách mêëy caánh àöìng,Àïí anh boã viïåc boã cöng ài tòm!

Mêëy cêu lêìn àêìu tiïn töi múái cheáp úã Hûng Yïn trûúác Tïëtvûâa röìi, maâ caãm thêëy nhû àaä quen, àaä thuöåc tûâ lêu vaâtûâ úã àêu êëy. Thêåt àaáng yïu, thêåt coá duyïn! Tuy nhiïn,cuãa ca dao, ta hoåc têåp têët caã: hoåc caác khúáp xûúng cuãacêu rêët thoaãi maái, khöng bõ bïånh thêëp khúáp, hoåc tûâ giaãndõ, hoåc ngûä phaáp tûå nhiïn, hoåc phong caách nhû nûúácngoåt, nhaåc àiïåu maát nhû gioá nöìm nam... nhûng ta khönghoåc sûå taäi lúâi, mûúâi hai cêu daâi quaá! Khöng ngûâng úã möåttrònh àöå nöng nghiïåp giaãn àún naâo àoá, khöng suy tönbaãn nùng, caãm tñnh, maâ coân phaãi thêëy caái vai troâ rêëtquan troång cuãa trñ tuïå; thú cuãa ta seä cuäng trong saáng


nhû ca dao trong saáng, nhûng phaãi vûúåt lïn, hay hún cadao. Búãi vêåy coân phaãi hoåc têåp nhûäng nhaâ thú lúán, nghôalaâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi àaä hoåc têåp ca dao maâ laåi nêngthú cuãa mònh cao hún ca dao nhiïìu nûäa.

Muöën cho lúâi thú trong saáng, baãn thên cêìn phaãi suynghô thêåt chñn, phaãi chiïëm lônh àûúåc nöåi dung: àiïìu gònghô ngúåi àûúåc saáng roä, thò diïîn àaåt ra seä àûúåc saáng toã.

Mònh rêët tñch cûåc àoáng goáp vaâo sûå phong phuá vaâ sûåtrong saáng cuãa ngön ngûä chung, vaâ àöìng thúâi mònh cuängcuâng tiïën vúái trònh àöå chung cuãa ngön ngûä xaä höåi.

Khi noái giûä gòn sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt, thò cuängcuâng möåt luác noái phaát huy. Giûä caái cöët, caái lïì, nhûngkhöng khû khû öm chùåt.

Ngay baãn thên ca dao cuäng vêåy. Trong thúâi gian, lõchsûã dên töåc ta diïîn biïën qua haâng mêëy chuåc thïë kyã, thòtrong khöng gian, laänh thöí nûúác ta cuäng tûâ Bù’c múã röångvaâo Nam; trïn cú súã ca dao miïìn Bù’c laâm göëc, ca daomiïìn Nam àaä phaát huy, vêîn laâ ca dao Viïåt Nam, nhûngmang theo nhûäng tñnh chêët múái: nöåi dung xöëc vaác hún,phaãn khaáng maånh hún, thïm nuái söng múái, thïm caãmxuác vaâ nghô suy múái, sûå hoâa tröån giûäa caác dên töåc cuängkhaác: dên töåc Kinh úã Bù’c hoâa tröån vúái caác dên töåc miïìnnuái Viïåt Bù’c, Têy Bù’c, vaâo Nam laåi hoaâ tröån vúái caác dêntöåc miïìn nuái Têy Nguyïn vaâ dên töåc thöí ngûúâi Khúme;vïì hònh thûác, múái àoåc qua, tûúãng nhû ca dao miïìn Namkhöng ïm aái bùçng ca dao miïìn Bù’c:

Hoân àaá cheo leo con ngûåa treâo con ngûåa trúåt,Con trêu treâo con trêu àöí, Anh thûúng em lao khöí, tûå cöí chñ kim;Anh thûúng em khoá kiïëm khoá tòm,


Cêy kim luöìn qua súåi chó, sûå bêët àù’c dô phu múái lòa thï;

Nïn hay khöng nïn, anh úã em vïì,Àûâng giao, àûâng kïët, àûâng thïì maâ vûúng!

Lúâi ca dao miïìn Nam khöng tröi ài dïî daâng, maâ laåinhû coá nhiïìu khuác mù’c; nhaåc ca dao miïìn Nam thñchthoaát ly xa hún àiïåu luåc baát, thñch duâng nhiïìu vêìn trù’c,quanh queáo lñu lùng. Nhûng haäy hoãi ngûúâi bònh dên úãNam, Ngaäi, Bònh, Phuá: hoå thuöåc nhûäng cêu ca dao êëynhû àaä chaãy vaâo maáu cuãa hoå! - Nhû thïë laâ phaát huy.

Lêëy àöi chuát vñ duå úã phong traâo goåi laâ “Thú múái” 1932- 1945. Noái chung, cêu thú cêìn goån gaâng. Nhaâ thú ThïëLûä àaä coá mêëy cêu thú múã àêìu baâi Tiïëng chuöng chuâa:

Sûúng lam gieo nöîi buöìn mïnh möng trïn àöìng vù’ng.

Nù’ng chiïìu xuên rung rinh trong caãnh trúâi yïn lùång.

Thúâi êëy (1935), laâ möåt sûå caách tên àöëi vúái nhûäng löëithú “vùn uyïín” teã ngù’t saáo röîng trïn baáo chñ àûúng thúâi.Caánh hai cêu thú múã ra daâi röång, húåp vúái nöåi dung muöëndiïîn taã. Nhûng khi in Mêëy vêìn thú lêìn thûá hai, Thïë Lûädûúâng nhû caãm thêëy thúâi kyâ caách tên àaä qua, àïën luáccêìn phaãi “phaãi chùng” hún, àaä chûäa laåi thaânh hai cêu thúgoån gaâng:

Sûúng lam gieo buöìn mïnh möng trïn àöìng vù’ng.Nù’ng chiïìu rung trong caãnh trúâi yïn lùång.

Thêåt laâ chùåt ngù’n mêët caánh daâi röång cêìn thiïët cuãahai cêu thú; khöng phaãi goån, maâ laâ cuåt.- Nhûng Thïë Lûäàaä chûäa höå taâi tònh cho baâi thú Vúái baân tay êëy cuãa XuênDiïåu gûãi àïën toaâ baáo.


Nguyïn vùn:Möåt töëi voâm trúâi chùèng gúån mêy,Cêy tòm nghiïng xuöëng nhaánh hoa gêìy, Hoa nghiïng xuöëng coã, trong khi coãNghiïng xuöëng laân rïu: - möåt töëi àêìyNhûäng lúâi huyïìn bñ böëc lïn trùng...

Vaån vêåt àïm êëy àang tòm hiïíu nhau; cêy nghiïngxuöëng hoa, hoa nghiïng xuöëng coã, coã nghiïng xuöëng rïu;“voâm trúâi chùèng gúån mêy” yá muöën cho trùng trong veosaáng vù’t àêëy; nhûng nhû thïë thò trúâi quï möåt mònh, trúâichùèng tûåa möåt caái gò caã, cêu àêìu leã loi khöng tûúng xûángvúái sûå song soáng cuãa ba cêu dûúái, Thïë Lûä àaä chûäa höå chocêy buát treã:

Möåt töëi bêìu trúâi àù’m sù’c mêy,Cêy tòm nghiïng xuöëng nhaánh hoa gêìy...

Chuyïín sang caái thïë böën caãnh giao hoâa trong böëncêu: trúâi coá àöi vúái mêy; trúâi àaä “àù’m sù’c mêy”, thò àêylaâ mêy trù’ng, maâ coá ñt thöi chûá khöng nhiïìu, vaâ mêyböng àûúåc aánh trùng doåi saáng!

Trong baâi Tûúng tû chiïìu, töi àaä coá hai cêu:Gioá lûúát thûúát keáo mònh qua coã röëi; Vaâi miïëng àïm, u uêët, lêín trong caânh.

Cêu dûúái bõ dû luêån phï bònh laâ “têy”. Khi Thú thú inlêìn thûá hai, muöën khoãi “têy”, töi àaä chûäa ài cho mïìm maåi:

Àïm bêng khuêng àöi miïëng lêín trong caânh.Nhûng vúái “àïm bêng khuêng”, lúâi thú trúã thaânh lûúâi,

bùçng phùèng, “àïm bêng khuêng” chaã noái caái gò caã, maâàaánh mêët hai chûä “u uêët”, húåp vúái “vaâi miïëng àïm” löî àöîàoång súám trong nhûäng taân cêy. Sau àoá, möåt mùåt töi


nguyïån vïì sau àûâng viïët cêu “têy” nûäa, mùåt khaác, caáicêu àaä troát viïët röìi, thò töi phaãi phuåc höìi noá laåi, búãi noáàaä diïîn taã àuáng yá nghô cuãa töi.

Noái chung, thú cêìn phaãi ïm tai. Tuy nhiïn, coá trùmnghòn caách ïm tai, rêët sinh àöång, biïën hoáa, chûá chùèngphaãi luác naâo cuäng phaãi böë cuåc caác êm thanh trù’c bùçngnùång nheå, dêëu huyïìn vúái khöng coá dêëu cho àiïìu hoaâ ngoåttai theo möåt kiïíu quen tai dïî daäi.

Töi rêët yïu, rêët kñnh phuåc hai cêu thú Nguyïîn Traäi:

Tuöíi cao, toác baåc, caái rêu baåc,Nhaâ ngùåt, àeân xanh, con mù’t xanh.

Nhaâ ngheâo ngùåt, àïm khuya ngoån àeân chong suöëtsaáng, ÛÁc Trai tiïn sinh ûu quöëc aái dên khöng hïì nhù’mmù’t àûúåc, rêu toác cuãa cuå maâu baåc phú doåi aánh àeân xanh.-Möåt lêìn, thñch quaá, bònh trûúác cöng chuáng, töi àaä muöëncho hai cêu thú êëy vaâo àûúåc nhanh trong sûå thöng caãmcuãa ngûúâi nghe, nïn töi àaä àoåc chûäa laåi cho ïm tai hún:

Tuöíi giaâ, toác baåc, caát rêu baåc.

Mêëy höm sau nghô laåi, töi giêåt mònh! Töi tûúãng nhûnùçm möång thêëy Nguyïîn Traäi hoãi töi: “Töi giaâ bao giúâ maâanh baão rùçng töi tuöíi giaâ? Tuöíi töi cao chûá, cao vi nhiïìunïn chöìng chêët thaânh cao, vaã laåi ”giûäa trúâi caânh laá cheoleo, ai maâ chõu reát thò treâo vúái thöng!" cao nhû thïë àêëy,hoãi ai treâo nöíi? Töi chûa bao giúâ tûå haå cho mònh chûä tuöíigiaâ!" Töi laåi suy nghô thïm, vaâ caâng thêëy hay. Àaáng leä,àuáng theo bùçng trù’c, thò phaãi:

Tuöíi cao, toác baåc, choâm rêu baåc,Nhaâ ngùåt, àeân xanh, cùåp mù’t xanh.


“Choâm rêu baåc” vaâo àêy thò buâi nguâi ngay, vuöët rêuxuöi tay, an phêån; “Caái rêu baåc”, thò àúä lêëy rêu maâ lù’càêìu! Caái àêìu naây cûáng lù’m. Coá cûáng nhû thïë thò chuángnoá múái àem ra chùåt chûá. Bõ tru di tam töåc laâ do “caái rêubaåc” àaáng bùçng maâ àùåt trù’c êëy!- Mùåt khaác, cùåp mù’txanh, chûä trù’c vaâ dêëu nùång vaâo àêy thò àuåc lù’m, àoá laâcùåp mù’t caá úã dûúái chên! Con mù’t xanh àaáng trù’c maâàùåt bùçng, thò sêu thùm thùèm! Caái sêu cuãa ûu aái, cuãa têmhöìn!- Phaãi chùng àêy laâ möåt baâi hoåc vïì viïët khöng nïn“ïm tai” möåt caách maáy moác, lûúâi biïëng, nöng caån?

Vaâ cuäng chñnh Nguyïîn Traäi àaä viïët rêët saáng taåo, rêët laå:Phú phú àêìu baåc öng cêu caá,Leo leão doaânh xanh con mù’t meâo.

Doaânh nûúác xanh maâ nhû con mù’t meâo! Caách nhònthêåt múái, thêåt khaám phaá, nhûng cuäng coá thïí coá ngûúâi laåicho laâ ... “têy”!

Vaâ sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt úã trong thú khöng coánghôa laâ lúâi cûá chaåy trûúác yá, thoaãi maái àïën mûác cûá tröiphùng tuöìn tuöåt; vïì tûâ, chûä, ngûä phaáp, phong caách khöngcoá gò chï traách àûúåc, duy chó chï traách laâ ngheâo nöåidung! Nhû thïë laâ möåt thûá “trong saáng” hònh thûác chuãnghôa.

Trïn àêy chó laâ mêëy yá nghô bûúác àêìu, coân rúâi raåc, chómúái coá tñnh caách tûå gúåi yá cho mònh chung quanh “sûåtrong saáng cuãa tiïëng Viïåt trong thú”. Tiïëp nhêån nhûängtruyïìn thöëng, nhûäng thaânh tûåu töët àeåp nhêët cuãa nïìn thúdên töåc tûâ lêu àúâi, thú caách maång, thú xêy dûång chuãnghôa xaä höåi vaâ chöëng Myä, cûáu nûúác, àêëu tranh thöëngnhêët nûúác nhaâ cuãa chuáng ta hiïån nay àang úã trïn möåtàaâ lúán lao maånh meä. Thú ta àang chiïëm lônh möåt nöåi


dung phong phuá, kiïn cûúâng nhêët cuãa thúâi àaåi chuáng ta.Chiïëm lônh nöåi dung múái ûu tuá àïën àêu, àöìng thúâi phêënàêëu nêng cao hònh thûác, reân giuäa ngön ngûä, trau döìi lúâithú àïën àoá. Chuáng ta phaãi nhùçm vaâo sûå diïîn àaåt nöåidung múái, caách maång, àïí nhêån thêëy nhûäng tiïën böå vaâthaânh tûåu cuãa hai mûúi nùm thú hiïån àaåi. Trong baâi naâychûa àùåt vêën àïì: “Laâm thïë naâo àïí thú àêëu tranh cuãachuáng ta hiïån nay àûúåc trong saáng”. Chuáng ta chûa àaåttúái caái maâ chuáng ta àoâi hoãi: möåt sûå trong saáng cöí àiïínmúái, nhûng chuáng ta àang tiïën lïn vaâ möåt ngaây möåtnhñch gêìn muåc tiïu êëy.

20 thaáng 2 nùm 1966


QUY LUÊÅT CUÖÅC SÖËNGVAÂ QUY LUÊÅT TAÁC PHÊÍM TRONG THÚ

Caái ûu viïåt cuãa nïìn vøn hoåc hiïån thûåc xaä höåi chuãnghôa chuáng ta laâ gù’n liïìn vúái àúâi söëng thûåc tïë vaâ vúáiquêìn chuáng nhên dên, bùçng möåt lêåp trûúâng Àaãng. Caáisung sûúáng tuyïåt vúâi cuãa nhûäng nhaâ vùn theo chuã nghôaxaä höåi, so vúái caã nhûäng nhaâ vùn lúán nhêët trong nhûängthúâi àaåi trûúác, laâ trñ tuïå chuáng ta nay coá chuã nghôa Maác- Lïnin. Nadim Hitmeát noái: “Haånh phuác kyâ diïåu xiïët baolaâ àûúåc hiïíu - Hiïíu caái gò ài vaâ caái gò àang túái”. Hiïíu!Hiïíu qui luêåt cuãa cuöåc söëng, trûúác hïët laâ qui luêåt cuãa xaähöåi, àûa qui luêåt cuãa cuöåc söëng, trûúác hïët laâ qui luêåt cuãaxaä höåi vaâo trong trung têm cuãa vùn hoåc: tûác laâ laâm chovùn hoåc taách nöí nhû nguyïn tûã! Laâm cho vùn hoåc tûå giaáccaãi taåo thïë giúái.

Trong viïåc tûå àaâo taåo mònh, caác nhaâ vùn chuáng tatrûúác hïët hoåc àúâi söëng, tòm hiïíu caái quy luêåt vô àaåi cuãanoá úã trong thúâi àaåi cuãa chuáng ta, laâ tiïën lïn chuã nghôaxaä höåi; sûå hoåc têåp chñnh trõ, hoåc têåp thûåc tïë vaâ quêìnchuáng naây laâ vö cuâng têån. Vùn hoåc cuãa chuáng ta laâ möåtloaåi phaãn aánh cuãa thûåc tïë, vaâ àoá laâ caái cöët loäi vûäng chù’ccuãa noá; - vaâ khi noái phaãn aánh thûåc tïë, chuáng ta khöng


nghô àïën caái phûúng thûác phaãn aánh chêåt heåp cuãa möåttêëm gûúng; vùn hoåc chuáng ta xuêët phaát tûâ thûåc taåi vaâlaåi trúã vïì taác àöång àûúåc vaâo thûåc taåi.

Trong möåt taác phêím vùn hoåc, caái maâ ngûúâi ta yïutrûúác hïët, laâ cuöåc söëng. Chên lyá cuöëi cuâng vaâ cao nhêëtcuãa nghïå thuêåt, laâ cuöåc söëng. Nghïå thuêåt khöng thïí naâolaâ möåt thïë giúái riïng úã ngoaâi àúâi. Nhûäng tranh trûâutûúång chuã nghôa úã phûúng Têy bõ cöng chuáng ngoaãnhlûng laåi, vò khöng coá gò cuãa hoå úã trong êëy hïët. Chuáng tanoái laåi maäi khöng hïì chaán, nhêën maånh maäi vêîn cûá hay,vïì möëi liïn hïå sinh tûã cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt àöëi vúáihiïån thûåc xaä höåi vaâ vúái quêìn chuáng nhên dên. Nhaâ vùnnghïå cêìn phaãi tù’m mònh trong caái nguöìn hiïån thûåc vaâquêìn chuáng, luön luön nhù’c nhúã mònh vaâ thónh thoaãnglaåi tûå kiïím tra mònh vïì àûúâng hûúáng àuáng àù’n haychïåch sai.

Trong baâi naây, chuã yá töi muöën noái thïm vïì möåt phêìnnûäa cuãa sûå saáng taác. Cuâng vúái caái chên lyá nïìn taãng trïnàêy, chuáng ta muöën coá taác phêím hay, thò coân phaãi biïëtàïën möåt chên lyá thûá hai nûäa: laâ qui luêåt cuãa nghïå thuêåt,qui luêåt cuãa taác phêím. Chuáng ta cêìn biïët rùçng vùn hoåcnghïå thuêåt chó coá thïí phaát huy taác duång coá thêåt cuãa noá,laâm caái chûác nùng cêìn thiïët cuãa noá thöng qua nhûäng taácphêím. Khöng coá nhûäng taác phêím cuå thïí, àuáng töët vaâ laåihay, xûáng àaáng vúái caái tïn êëy, thò noái cho cuâng, noái möåtcaách boác trêìn ra, vùn hoåc nghïå thuêåt khöng coá thïí thithöë taác duång cuãa mònh vúái cûúng võ laâ vùn hoåc nghïåthuêåt. Nhiïìu khi, caái maâ ta tûúãng laâ taác duång cuãa möåtaáng vùn, thûåc ra, múái laâ taác duång coá thêåt cuãa möåt baâi xaäluêån, hay cuãa möåt baãn vùn vêìn, nhûäng taác duång àoá coá


khi laâ rêët lúán nûäa kia;- taác duång cuãa nhiïìu baâi baáo, cuãamöåt söë tin tûác, v.v... cuäng laâ rêët lúán, - nhûng chûa nhêëtthiïët àaä phaãi laâ taác duång cuãa vùn hoåc.

Àïën giai àoaån phaát triïín hiïån nay cuãa vùn hoåc, chuángta khöng nïn vaâ khöng thïí noái àïën vùn hoåc maâ khöngnoái àïën taác phêím, vaâ khi noái àïën taác phêím maâ laåi laâmthinh vïì qui luêåt cuãa taác phêím. Khöng noái àïën taácphêím, tûác laâ chó noái chung chung, röìi “lù’m möëi töëi nùçmkhöng”; noái chung chung coá thïí rêët chên thaânh, rêët nhiïåttònh; chuáng ta rêët caãm kñch, rêët quñ troång chên thaânh vaânhiïåt tònh; nhûng coá khi hai caái àoá cuäng che àêåy möåt sûålûúâi biïëng hoùåc ngaåi nguâng giaãi quyïët nhûäng vêën àïìthiïët thên, cuå thïí cuãa möåt ngaânh nhû laâ vùn hoåc. Trongviïåc thûåc hiïån nhiïåm vuå chung cuãa caách maång, ngaânhngên haâng chùèng haån, dûåa trïn nhûäng àûúâng löëi lúán vïìchñnh trõ, cêìn phaãi vêån duång nhûäng qui luêåt cuãa cöngviïåc ngên haâng, vaâ ngaânh cêëp dûúäng thò phaãi laâm nhiïåmvuå chñnh trõ cuãa mònh, maâ quan thiïët àïën caái daå daây vaâcaái lûúäi... Khi ngûúâi ta thiïëu chuá yá àïën nhûäng qui luêåtcuãa taác phêím thò thêåt ra, caác qui luêåt cuãa taác phêím vêîncûá taác àöång. Vñ duå möåt söë “baâi vùn” trong saách giaãng vùncuãa nhaâ xuêët baãn Giaáo duåc, chó chuá yá àïën caái àïì taâi dñnhsaát vúái thúâi sûå maâ khöng chuá yá àuáng mûác àïën giaá trõ vùnhay, qua möåt söë nùm, bêy giúâ, vúái sûå trûúãng thaânh cuãakhiïëu thêím myä trong thaây giaáo, hoåc sinh, vaâ trong quêìnchuáng hoåc vùn hoáa, möåt söë baâi vùn khöng hay êëy coá thïínoái laâ àaä bù’t àêìu trú caái cöët göî: söë baâi vùn khöng coá giaátrõ vùn hoåc àoá àaä goáp phêìn àaáng kïí vaâo viïåc laâm chonhiïìu hoåc sinh khöng coân caãm thêëy yïu vùn hoåc nûäa, àoálaâ chûa kïí rêët nhiïìu thaây giaáo àaä quaá khöí têm phaãi


giaãng giaá trõ vùn hoåc cuãa nhûäng baâi vùn maâ tuyïåt nhiïnhoå khöng thêëy laâ hay: möåt söë “baâi vùn” daåy hoåc êëy àaächùèng phaãi laâ chûáng toã: khi ngûúâi ta khöng àïëm xóa àïënnhûäng qui luêåt cuãa taác phêím vùn hoåc, thò nhûäng qui luêåtcuãa taác phêím êëy choáng chêìy seä quêåt trúã laåi, hay sao?

Nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím laâ coá thêåt. Trong nghïåthuêåt noá laâ caái chên lyá thûá hai; tûå noá, noá khöng laâ caáigò hïët, nïëu khöng coá caái chên lyá thûá nhêët, laâ chêët cuãacuöåc söëng. Nhûng khi àaä coá caái chên lyá thûá nhêët röìi, maâkhöng coá caái chên lyá thûá hai, thò àoá laâ chêët cuöåc söëng úãngoaâi àúâi, trïn cöng trûúâng, trong xûúãng maáy, ngoaâi àöìngruöång húåp taác, trong cûãa haâng mêåu dõch, naâo phaãi àêulaâ chêët cuöåc àúâi maâ laåi úã trïn sên khêëu, úã trong baãnnhaåc, úã trong baâi vùn!

Töi xin noái heåp laåi úã trong phaåm vi cuãa Thú.Thú trûúác tiïn laâ cuöåc àúâi, laâ hiïån thûåc. Vaâ thú coân

laâ thú nûäa. Möåt taác phêím thú phaãi thoãa maän nhûäng quiluêåt cuãa cuöåc söëng, vaâ thoãa maän nhûäng qui luêåt cuãa thú.Tûâ trûúác àïën nay, cuäng chûa coá ai àaä xöng vaâo àõnhnghôa “thú laâ caái gò”; cuäng vñ nhû àöëi vúái “àiïån” chûa coáai àõnh nghôa “àiïån laâ caái gò”, nhûng ngûúâi ta biïët khinaâo coá àiïån chaåy, vaâ khi “nguöåi àiïån”. Cuäng nhû thïë,thûúâng thûúâng chuáng ta biïët möåt baâi thú coá thú, ñt hoùåcnhiïìu, vaâ möåt baâi thú khöng coá thú.

Cuäng nhû caác taác phêím vùn nghïå khaác, taác phêím thú,theo yá töi, àûúåc sinh ra do sûå quyïån xe cuãa thûåc taåikhaách quan vúái têm höìn, trñ tuïå con ngûúâi; vaâ úã trongthú trûä tònh, sûå quyïån xe àoá rêët têåp trung, nêng lïn caoàöå. thú laâ möåt saãn phêím cuãa têm höìn, trñ tuïå con ngûúâi;maâ têm höìn, trñ tuïå àoá coá àûúåc laâ do coá thûåc taåi khaách


quan; vaâ mùåt khaác, têm höìn, trñ tuïå àoá coá möåt taác àöångtrúã laåi vaâo thûåc taåi. Ngûúâi ta àoåc thú, muöën rùçng thúphaãi xuêët phaát tûâ thûåc taåi, tûâ àúâi söëng, nhûng phaãi àiqua möåt têm höìn, möåt trñ tuïå; vaâ khi ài qua nhû vêåy,têm höìn, trñ tuïå êëy phaãi in dêëu vaâo àoá caâng sêu sù’c,caâng caá thïí, caâng àöåc àaáo caâng hay. Thú laâ tiïëng goåi àaân,laâ sûå àöìng thanh tûúng ûáng, àöìng khñ tûúng cêìu cuãanhûäng con ngûúâi lao àöång, phêën àêëu, suy nghô, yïuthûúng, trong caái phêìn cao nhêët, sêu nhêët cuãa hoå, tûác laâtêm trñ. Ngûúâi àoåc thú muöën àûúåc ngûúâi laâm thú bêëm vaâokhuy àiïån cuãa têm höìn, trñ tuïå mònh. Khöng phaãi bêëmbùçng tay, hay choåc bùçng möåt caái que, maâ lêëy têm höìn,trñ tuïå àùång bêëm vaâo têm höìn, trñ tuïå. Khöng xuêët phaáttûâ thûåc taåi, thò thú chaán pheâo, nhaåt thïëch, khöng coá chêëtsöëng, vú vêín, hoáa thaânh ma thú, vaâ tûå thuã tiïu; coá thûåctaåi, maâ ngûúâi laâm thú chûa tiïu hoáa caái thûåc taåi êëy quatêm trñ mònh, thò theo yá töi, hiïån tûúång thú cuäng chûasaãn sinh; ngûúâi ta àoåc thú bùçng têm trñ, chúá khöng àoåcbùçng con mù’t thõt, khöng thïí lêëy que maâ choåc vaâo têmtrñ àûúåc. Maâ hiïån tûúång thú chûa saãn sinh ra, thò cuängchó múái laâ coá caái hiïån tûúång “vùn vêìn”.

ÚÃ trong thú trûä tònh hún úã caác thïí vùn thú khaác,ngûúâi àoåc noái vúái ngûúâi laâm thú: “Thûåc taåi laâ thûåc taåi cuãachuáng ta; chuáng ta àöí möì höi maâ nhaâo nùån noá thaânh raêëm no, haånh phuác, vaâ àeåp àeä. Anh laâm thú, thò thûåc taåiàêëy, têm trñ anh haäy lêëy thûåc taåi laâm laá dêu xanh vöcuâng quñ baáu, thêëm huát vaâo, tiïu hoáa ài, saáng taåo thïm,caâng saáng taåo nhiïìu caâng hay, vaâ nhaã ra cho chuáng töinhûäng súåi tú vaâng cuãa thú thúâi àaåi. Laâm àûúåc nhû vêåy,chuáng töi seä goåi anh laâ: thi sô. Chuáng töi rêët cêìn caái chêët


àoá, caái goåi laâ ”thú". Caái chêët goåi laâ “thú” àoá vöën vêîn coávö haån trong cuöåc söëng, anh haäy loåc ra; noá coá trong têmtrñ chuáng töi, anh haäy noái lïn lúâi höå; vaâ noá phaãi coá rêëtnhiïìu úã trong têm trñ anh, àïí thûåc taåi ài qua têm trñanh, thò àûúåc chuyïín hoáa thaânh thú. Hay muöën duângmöåt hònh tûúång khaác thò têm trñ anh laâ möåt thûá cöng cuåàùåc biïåt coá thïí ruát àûúåc thú úã trong cuöåc àúâi nhiïìu húnlaâ chuáng töi ruát. Caã hai àiïìu êëy àïìu àuáng, nhûng anhnhúá: anh laâ chuáng töi".

Coá leä caái qui luêåt quan troång trûúác tiïn cuãa taác phêímthú (cuäng nhû cuãa nhiïìu taác phêím nghïå thuêåt khaác) laânhû vêåy, laâ sûå cöång thïm vaâo thûåc taåi möåt têm höìn, möåttrñ tuïå, möåt tònh caãm, möåt saáng taåo.

Têët caã nhûäng chêët liïåu trong thûåc taåi àïìu coá khaã nùnghoáa thaânh thú, nhûng khöng phaãi caái gò cuäng ötömatñch rathú. Vêën àïì naây khaá tinh vi... Möåt nhaâ vùn, möåt nhaâ thúàûáng trûúác möåt chêët liïåu cuãa thûåc taåi, cêìn coá con mù’t tinhàúâi vaâ tinh nghïì, nhêån àõnh àûúåc laâ chêët liïåu naây húåp vúáitiïíu thuyïët hún hoùåc laâ vúái kõch hún, hoùåc vúái möåt thïí vùncaây vúä laâ thïí buát kyá, chûá khöng nhêët thiïët laâ cûá laâm thú;do vêåy, múái coá nhiïìu thïí loaåi vùn hoåc. Trong baâi thú daâiÀaá kheáp dûå cuöåc thi thú cuãa taåp chñ Vùn nghïå chùèng haån,taác giaã kïí laåi chuyïån úã möåt moã than, caác vóa than thu heåpdêìn vaâ than hïët; caã moã ngûâng laåi vò khöng coá than dûúáiàêët nûäa; moåi ngûúâi àöí vaâo “chiïën dõch tòm than” sau cuângnhúâ ài sêu vaâo nhên dên quanh vuâng, laåi phaát hiïån àûúåcthan, vaâ moã laåi chaåy.

Àoá laâ möåt thûåc taåi, möåt phêën àêëu, möåt thaânh tñch cuãamoã. Tuy nhiïn, baâi thú bõ khö: nhûäng sûå viïåc àaáng biïíudûúng êëy, taåi sao àûa vaâo baâi, laåi khöng cho ngûúâi àoåc


möåt khoaái caãm thú? Taåi taác giaã coá àûa sûå viïåc, nhûngkhöng khai thaác khña caånh thú cuãa sûå viïåc; vaâ töi coânngúâ ngúå: coá thïí taác giaã duâng nhêìm loaåi vùn chùng? Viïëttruyïån, viïët kõch thò húåp hún chùng? Ngûúâi ta viïët truyïånbùçng thú khi naâo chêët liïåu vûâa húåp vúái truyïån laåi vûâahúåp vúái thú; nïëu khöng húåp vúái thú, thò nïn duâng vùnxuöi maâ viïët truyïån. Noái nhû vêåy àïí coân thêëy möåt khñacaånh nûäa: khöng phaãi hïî cûá quyïån têm trñ tònh caãm cuãamònh vaâo chêët liïåu cuãa thûåc taåi, laâ khù’c thaânh thú; maâbaãn thên caái chêët liïåu ta choån cù’t tûâ trong thûåc taåi kiaphaãi húåp vúái thïí loaåi thú.

Coá leä möåt qui luêåt thûá hai cuãa taác phêím thú laâ ruátlêëy tñnh chêët.- Caác baån àoåc coá àïí yá nhêån xeát àiïím naây úãngay baãn thên mònh khöng? Nhiïìu khi, vö hònh trung,maâ caái trñ nhúá cuãa ta laâ möåt thûá loåc taác phêím rêët taâitònh. Tûác laâ taác phêím hay thò ta nhúá, taác phêím khönghay thò ta khöng nhúá, taác phêím hay vûâa thò ta nûãa nhúánûãa quïn. Àöëi vúái caác phêìn, caác àoaån trong möåt taácphêím cuäng thïë. Nhû vêåy, laâ trñ tuïå cuãa ta, qua thúâi gian,àaä laâm caái viïåc ruát lêëy tinh chêët. Trong viïåc thûúãng thûácvùn nghïå, trñ tuïå ta coá möåt khaã nùng àaâo thaãi, tûúác boãnhûäng caái phuå, loåc lêëy nhûäng caái chñnh, gaåt phêìn chïët,lêëy phêìn söëng cuãa nghïå thuêåt: khaã nùng naây, úã möåt söëngûúâi thaânh thaåo, saânh tinh, thò coá thïí thi thöë ngay, úãphêìn àöng chuáng ta, noá thi thöë qua thúâi gian dûúái hònhthûác nhúá caái gò vaâ khöng nhúá caái gò. Ngûúâi laâm thú trongkhi laâm baâi thú cuãa mònh, phaãi tñnh àïën viïåc laâm chongûúâi ta nhúá, nhúá rêët lêu; thú cuãa caác thi haâo àûúåc caácthïë hïå truyïìn cho nhau maâ nhúá maäi. Muöën vêåy, ngûúâi taphaãi ruát lêëy tinh chêët cuãa sûå vêåt, àïí gêy êën tûúång.


Möåt baãn thú daâi nhû Truyïån Kiïìu, laâ möåt caái truyïånlêu trong mûúâi lùm nùm chûá khöng phaãi ñt; nhûng khöngphaãi viïët truyïån bùçng thú thò cûá rûúâm raâ nhû truyïån cuãaàúâi söëng; dêîu sao, thò truyïån daâi bùçng thú cuäng khöngthïí daâi theo löëi truyïån daâi bùçng vùn xuöi. Nguyïîn Dutûâng chùång sûå viïåc diïîn biïën, àïìu ruát lêëy caái tinh chêët;tûâ trong caái daâi, àaä ruát lêëy caái ngù’n; caái ngù’n naây gúåilïn àûúåc caã caái daâi.

Tinh chêët cuãa sûå vêåt laâ caái àêåp àûúåc vaâo sûå xuác caãm,sûå suy nghô cuãa con ngûúâi; noá khöng phaãi úã voã ngoaâi, maâlùån úã bïn trong; tòm tinh chêët laâ tòm caái phêìn ngûúâi, caáiphêìn nhên hoáa úã trong sûå vêåt.

Sûå thûã thaách cuãa trñ nhúá thù’t söë baâi thú maâ ngûúâi taàaä àoåc tûâ möåt voâng röång söë nghòn thaânh möåt voâng heåpsöë trùm, röìi laåi ruát thaânh möåt voâng söë chuåc, àïën cuöëicuâng nhûäng baâi thú naâo coá tñnh chêët thò múái coân laåi.Ngûúâi saáng taác thú cêìn reân luyïån möåt khaã nùng “ài trûúácàûúåc thúâi gian”, laâm caái cöng viïåc maâ trñ nhúá vêîn laâm,nhûng laåi khöng chúâ àïën nùm thaáng, hiïíu biïët àûúåc caáigò seä bõ thúâi gian ngoaåm vaâo vaâ tûúác boã, traánh cho ngûúâiàoåc phaãi laâm caái cöng viïåc tûúác boã êëy, maâ baãn thên phaãilônh caái vêët vaã àoá vïì phêìn mònh.

Chuáng ta cuäng thêëy rùçng: duâ ta muöën hay khöngmuöën, trong vùn hoåc Viïåt Nam ta hiïån giúâ ngûúâi tiïu thuåthú, tûå giaác hay khöng tûå giaác, àaä yïu cêìu nhûäng ngûúâilaâm thú cêìn phaãi coá caá tñnh. Caá tñnh àêy khöng phaãi laânhûäng khuác khuyãu cuãa tñnh nïët caá nhên; caái löëi thöíiphöìng “caá tñnh” cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím trûúácàêy, chó laâ sûå àoâi hoãi möåt chuã nghôa caác nhên tû saãn. ÚÃàêy chuáng ta muöën noái àïën caá tñnh cuãa sûå saáng taåo thú,


noá nùçm trong quy luêåt hiïån chûáng cuãa àúâi söëng, laâ caáichung phaãi thïí hiïån qua nhûäng caái riïng; riïng caângsêu, thò chung caâng phong phuá. Ñt nhêët têm höìn caác nhaâthú cuäng phaãi àûúåc nhû sûå giaâu coá cuãa giúái tûå nhiïn:trùm hoa, trùm hònh, trùm sù’c, trùm hûúng... Khöngàûúåc nhû vêåy thò thú “buöìn” lù’m! Thêåt ra hûúng sù’ctêm höìn caác nhaâ thú coân phaãi caá thïí hoáa gêëp muön ngaânlêìn caác thûá hoa, chûá sao laåi bùçng vúái caác thûá hoa!

ÚÃ trïn àúâi, khöng coá hai ngûúâi naâo caá tñnh giöëngnhau, duâ laâ hai anh em sinh àöi, mùåt muäi giöëng nhau,nhêån chung möåt sûå nuöi dûúäng vaâ giaáo duåc. Àêy laâ möåtàiïìu maâ khoa hoåc àaä xaác minh; àiïìu naây noái lïn caái quyluêåt cuãa sûå söëng cuå thïí cuãa con ngûúâi: laâ àöìng thúâi vúáisûå chung chïë àöå, chung lyá tûúãng chñnh trõ, chung tûtûúãng vö saãn, chung àaåo àûác cöång saãn... nhûäng con ngûúâichuáng ta rêët caá thïí hoaá. Chuã nghôa Maác noái rùçng: trongcaái xaä höåi maâ chuáng ta xêy dûång, sûå phaát triïín cuãa möîingûúâi laâ àiïìu kiïån phaát triïín cuãa moåi ngûúâi. Thú phaãirêët söëng, thú phaãi caá thïí hoáa, thú khöng coá caái nhoån sù’ccaá thïí hoáa cuãa sûå söëng thò ngûúâi ta chùèng yïu thú.

Töi xin nhù’c laåi àêy caái vñ duå rêët tiïu biïíu cuãa nûänghïå sô muáa balï trûá danh Liïn Xö: Ulanöva, daåy chongûúâi hoåc troâ treã tuöíi cuãa mònh, nûä nghïå sô Maximöva,àoáng vai vuä kõch Jiden (Giselle). Bêåc thêìy Ulanöva àaäàoáng vai chñnh Jiden möåt caách tuyïåt diïåu vö cuâng; nhûngchñnh baâ àaä daåy cho cö hoåc troâ cuãa mònh àûâng bù’t chûúácbaâ möåt chuát naâo hïët. Vaâ Maximöva àaä chûáng toã caái àûáctñnh quñ nhêët cuãa möåt nghïå sô: laâ coá möåt caá tñnh maånhmeä. Vaâ thêåt laâ kyâ dõ: thêìy vúái troâ àaä àoáng vai Jiden hêìunhû laâ ngûúåc nhau; hai caách àoáng àïìu àûúåc taán thûúãng


nhiïåt liïåt. Thuã vai naây, Ulanöva thu huát haâng nghòn conmù’t chñnh laâ úã caái veã khöng coá gò aánh choái, úã caái hònhdaáng gêìn nhû laâ teã; úã giûäa nhûäng vai nûä khaác aáo quêìnlöång lêîy, Ulanöva sù’c mùåt xanh xao, toác chaãi saát àêìu,mù’t cûá nhòn xuöëng. Nhûng khi nûä nghïå sô ngûãng lïn,thò moåi ngûúâi mï caái nhòn sêu thùèm xanh; khi àöi möinhúåt heá möåt nuå cûúâi, thò nhû coá möåt aánh dõu daâng cuãatònh ngûúâi soi doåi ra böën phña.

Jiden do Maximöva àoáng laåi khaác hùèn. Àöi mù’t xanhraång ngúâi, múã ra nhòn àúâi möåt caách ham söëng, neát miïångngêy thú, toác àen uöën toãa àêìy möåt sûác hêëp dêîn treã trung.Do Ulanöva àoáng thò Jiden thêëy úã möîi bûúác ài, möîi caáinhòn cuãa ngûúâi yïu laâ möåt leä söëng. Do Maximöva àoáng,thò möîi chùm soác nêng niu cuãa ngûúâi yïu laâ möåt niïìmvui sûúáng höìn nhiïn, pha chuát tinh nghõch cuãa Jiden cuãaUlanöva rêët laâ thûåc vaâ cuäng laâ rêët tûúång trûng, àoá laâsaáng taåo cuãa möåt taâi nùng tuyïåt vúâi; Jiden cuãaMaximöva thò hoaân toaân laâ möåt ngûúâi rêët thêåt, nhaãynhoát, vui sûúáng, ngêy thú. ÚÃ maân Jiden àiïn, vúáiUlamöva thò àoá laâ têën thaãm kõch cuãa sûå mêët hïët ûúác mú;vúái Maximöva thò àoá laâ nhûäng than thúã vaâ àaáng caãmthûúng cuãa möåt thiïëu nûä lêìn àêìu trong àúâi bõ tuãi cûåc...-Töi kïí laåi húi kyä, vò cêu chuyïån àaâo taåo nhên taâi cuãa bêåcthêìy Ulanöva chuá yá trên troång phaát huy caá tñnh quñ baáutrong ngûúâi nghïå sô, thêåt laâ saáng suöët, phong phuá, àaángkñnh phuåc, vaâ giaâu yá nghôa àöëi vúái caác ngaânh vùn nghïå.

Trúã vïì vúái viïåc laâm thú, töi xin trònh baây thïm: cöënhiïn khöng phaãi laâ nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta laåiài tòm möåt thûá caá tñnh, möåt thûá àöåc àaáo giaã taåo vaymûúån, cöë tònh, löë bõch! Caá thïí hoáa hoaân toaân khaác vúái caá


nhên chuã nghôa: caá thïí hoáa khöng nïn laâ caái lo àêìu tiïncuãa ngûúâi laâm thú, maâ caái lo trûúác hïët phaãi laâ caái lo “coáböåt múái göåt nïn höì”, coá chêët söëng. Ngûúâi yïu thú yïunhûäng baâi thú, vaâ cuöëi cuâng àoâi hoãi coá nhûäng nhaâ thú àïíyïu: hoå àoâi hoãi nhûäng baâi thú coá hûúng sù’c têm höìnriïng cuãa nhûäng taác giaã, coá nhû vêåy, thú múái laâm chongûúâi ta nhúá àûúåc; nhûng coá hûúng sù’c têm höìn riïngnaây phaãi laâ hûäu xaå tûå nhiïn hûúng, laâ möåt sûå chên thûåcchên thaânh.

Möåt quy luêåt thûá ba cuãa taác phêím thú coá leä laâ: phaãicoá caá tñnh cuãa taác giaã.

Thöng qua möåt têm höìn, möåt trñ tuïå, loåc lêëy caái tñnhchêët, vaâ cêìn phaãi coá caá tñnh cuãa taác giaã, theo yá töi laânhûäng àoâi hoãi khaách quan trong sûå saáng taác thú; nhûängngûúâi tiïu thuå thú, baån àoåc, àïìu tûå giaác hoùåc khöng tûågiaác àoâi hoãi caái àoá.

Trûúác hún bêët cûá caái gò, hoå àoâi hoãi trong thú phaãi coáquy luêåt cuãa cuöåc söëng: phaãi phaãn aánh, trûåc tiïëp haygiaán tiïëp, cuöåc söëng àêëu tranh chöëng quên àõch, vaâ xêydûång chuã nghôa xaä höåi; phaãi thoãa maän nhûäng yïu cêìuchñnh trõ, àuáng àù’n vïì chñnh trõ; phaãi gù’n vúái quêìnchuáng, vúái nhên dên... Vaâ àöìng thúâi, vúái nhûäng caái trïnàêy, khöng taách rúâi möåt phuát naâo, tûác laâ àöìng thúâi vúáiviïåc thoãa maän loâng yïu àúâi cuãa hoå, hoå àoâi hoãi nhûäng baâithú phaãi thoãa maän loâng yïu thú cuãa hoå.

Nhûäng quy luêåt nhû: duâng suy nghô hònh tûúång, nöåidung vaâ hònh thûác gù’n liïìn, laâ chung cho caác ngaânh vùnnghïå, töi khöng noái àïën úã àêy. Vaâ ba àiïím töi àaä phêntñch trïn naây khöng phaãi laâ khöng aáp duång àûúåc chonhûäng ngaânh vùn nghïå khaác; nhûng úã trong thú, nhêët laâ


thú trûä tònh, thò ba àiïìu êëy taác àöång möåt caách rêët têåptrung. Nhûäng àiïìu töi àaä phên tñch, töi khöng daám noáilaâ töi àaä noái caån àûúåc nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím thú;nghô àûúåc àïën àêu, cûá maånh daån bûúác àêìu phaát biïíu,cuäng laâ möåt thaái àöå khöng giêëu döët. Gúåi yá cho caác baåntreã múái laâm thú, àïí caác baån coá möåt khaái niïåm rùçng: taácphêím thú coân coá qui luêåt nöåi böå cuãa noá nûäa, nhû vêåykhöng phaãi laâ baây ra lù’m chuyïån, lù’m yïu cêìu, coá thïídïî laâm naãn loâng nhûäng baån mï viïåc laâm thú; maâ nhûvêåy, theo duång yá cuãa töi, laâ muöën àúä búát sûå tiïu phñ“maáu xûúng” cuãa caác baån; thú laâ sûå höìn nhiïn, chênthûåc, traân àêìy voåt ra, nhûng laâm thú khöng nïn tûå nhiïnnhi nhiïn, maâ noá cuäng coá möåt thûá khoa hoåc naâo àoá cuãanoá. Nhiïìu baån treã chûa phên tñch àûúåc taåi sao möåt söë baâithú cuãa mònh chûa thaânh tûåu, hoùåc laâ thêët baåi; cuâng vúáicaái lyá do “khöng söëng”, nhûäng taác phêím àoá nhêët àõnh coâncoá caái nhûúåc àiïím “khöng thú”. Hiïíu àûúåc nhûäng qui luêåtcuãa taác phêím thú, thò coá thïí tiïët kiïåm àûúåc möåt sûác laoàöång nghïå thuêåt àöí ra aâo aâo trïn haâng vaån baâi thú maânhû tïn bù’n chûa truáng àñch, coá thïí tùng àûúåc söë baâithú thaânh tûåu trong phong traâo laâm thú daâo daåt cuãa ta.Viïåc naây nùçm trong phaåm vi tu dûúäng vïì nghïå thuêåt, vaâviïåc tu dûúäng vïì nghïå thuêåt laâ ài theo sau, laâ nöëi bûúácvúái viïåc tu dûúäng vïì àúâi söëng.

5-1961


SÛÅ GIAÃN DÕ VAÂ PHONG PHUÁ TRONG THÚ

Nhûäng lúâi baân naây nhøçm caái yá muöën laâm cho thú tahiïån nay àang àaánh Myä, cûáu nûúác coân coá thïí àaánh Myäcoá hiïåu lûåc hún nûäa, búãi taác àöång vaâo cöng chuáng vaâquêìn chuáng coá hiïåu lûåc hún nûäa (vò àûúåc hoå thñch yïuhún nûäa), xin chúá nïn hiïíu rùçng àêy laâ chó baân riïng leãchuyïån chuyïn mön vúái nhau.

Àaä laâ lúâi baân, thò khöng tûå phuå àêy laâ chên lyá duynhêët. Coá nhiïìu phong caách laâm thú; cuäng nhû caác dêntöåc trïn thïë giúái coá nhiïìu phong caách nghïå thuêåt. Vñ duå:thùm ÊËn Àöå ba thaáng (1956) töi àaä thêëy, bïn caånhnhûäng kiïën truác to taát, úã àêy coá nghïå thuêåt chaåm tröí rêëttó mó, chaåm trïn caác mùåt höåp àöìng, chaåm trïn àaá cuãamöåt söë lêu àaâi, lùng möå, chaåm thûâa thaäi dû dêåt, vungvaäi sûác chaåm cuãa nhûäng baân tay ngûúâi; àöìng thúâi vúáichaåm êëy, thïu cuäng chöìng chêët caác mötñp; nghïå thuêåt úãàêy nhû möåt bûäa tiïåc coá nhiïìu moán quaá, vaâ cuäng àaä àaåttúái caái àeåp. Mùåt khaác, töi chûa àûúåc thùm Hy Laåp,nhûng àûúåc xem nhiïìu aãnh chuåp trong caác saách, vaâ thùmmöåt söë viïån baão taâng, thò thêëy nghïå thuêåt cöí Hy Laåp coámöåt sûå giaãn dõ trong saáng rêët laâ töíng húåp. Caác lêu àaâi,


caác bûác tûúång Hy Laåp cöí noái vúái têm trñ ngûúâi nhûäng lúâinhû laâ thú.

Trong nhûäng lúâi baân naây, töi hùéng riïng noái vïì caáiphong caách giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú, nhûng biïíudûúng, thêåm chñ àïën nhiïåt liïåt biïíu dûúng noá trong thú,töi vêîn khöng nghô rùçng phong caách naây loaåi trûâ nhûängphong caách khaác khöng giöëng vúái noá. Nhûng úã thúâi àiïímnaây cuãa sûå phaát triïín cuãa têm trñ töi, thò töi rêët giaác ngöåvaâ rêët têm àù’c vïì sûå giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú,cho nïn trònh baây möåt söë suy nghô caá nhên.

** *

Taác phêím nghïå thuêåt bù’t àêìu naãy sinh ra khi coá möåtnöåi dung àûúåc chûáa àûång trong möåt hònh thûác. Nöåi dunglúán lao truâm têët caã nghïå thuêåt laâ baãn thên cuöåc söëng:baãn thên thïë giúái göìm coá vuä truå, thiïn nhiïn vaâ àúâi söëngxaä höåi cuãa loaâi ngûúâi. Hai qui luêåt lúán chi phöëi caác taácphêím nghïå thuêåt, laâ nöåi dung quyïët àõnh hònh thûác vaânöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn. Nhêët àõnh cêìn phaãi coámöåt hònh thûác, maâ hònh thûác êëy nhêët àõnh cêìn phaãi chûáamöåt nöåi dung. Hònh thûác rêët laâ quan troång. Haäy xemNguyïîn Du phaác hoåa taâi sù’c hai chõ em Thuáy Vên, ThuáyKiïìu: Vên xem trang troång khaác vúâi. Khuön trùng àêìyàùån, neát ngaâi núã nang, thêåt laâ möåt caái àeåp “phuác hêåu”,noái möåt caách nöm na bònh dên, laâ cö Vên, “phinh phónhhai caái maá baánh àuác”. Cuâng möåt cha möåt meå àeã ra, cuânglaâ gaái, laåi àeã tiïëp nhau, cö Vên vúái cö Kiïìu hùèn laâ giöëngnhau trïn neát lúán cuãa khuön mùåt chûá; nhûng hònh thûác


cuå thïí cuãa möîi khuön mùåt khaác ài möåt chuát, Kiïìu caângsù’c saão mùån maâ, Laân thu thuãy, neát xuên sún, neát maâycuãa Kiïìu daâi hún, thanh hún, mù’t Kiïìu trong hún, ûúáthún, thïë laâ - theo quan niïåm vaâ tònh hònh xaä höåi cuäphong kiïën, thò nöåi dung sù’c àeåp vaâ nöåi dung söë phêåncuäng khaác ài; vúái Vên: Mêy thua nûúác toác, tuyïët nhûúângmaâu da, chuáng noá keám xong, laâ chõu thua vaâ chõunhûúâng, Vên chùèng bõ tai hoåa gò hïët. Coân vúái Kiïìu, dotûâ caái phaåm truâ trang troång toát vúâi maâ sang caái phaåmtruâ sù’c saão mùån maâ àïën nöîi hoa ghen thua thù’m, liïîuhúân keám xanh, thò boån naây keám xong seä ghen, seä húân, seätruâ eão vaâ baáo thuâ cho, cho àïën nöîi höìng nhan baåc mïånh.Chùèng leä Nguyïîn Du laåi viïët hai nöåi dung söë phêån khaácnhau maâ taã hai hònh thûác sù’c àeåp cûá giöëng nhau! Nhûvêåy khöng biïån chûáng.

Nghïì “thú” cuäng lù’m cöng phu, laâng thú ta phaãi biïëtcho àuã àûúâng. Bù’t chûúác Nguyïîn Du, chuáng ta noái vêåy.Coân Nguyïîn Cöng Trûá noái: Giúã duyïn vúái rûúåu khön tûâcheán, troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi: duyïn vúái rûúåu thòta cuäng chaã cêìn; coân “núå cuâng thú” thò coá caái haång thihaâo naâo maâ khöng phaãi laâ nhaâ kyä thuêåt lúán cuãa ngönngûä? Cêìn phaãi tòm toâi vïì hònh tûúång thú, êm thanh, nhõpàiïåu thú, chûä nghôa thú v.v... Laåi khöng phaãi hoåc àïënmûúâi nùm trúã lïn aâ!

Nhûng àiïìu töi muöën noái chuã yïëu höm nay laâ: têët caãnhûäng hoåc hoãi, tòm toâi vïì hònh thûác, vïì kyä thuêåt êëy chóàïí phuåc vuå cho nöåi dung, vaâ theo yá töi, khi nhaâ thú àaächiïëm lônh àûúåc möåt mûác vûäng kyä thuêåt röìi, thò höìn vña,taâi tònh tinh hoa cuãa nhaâ thú laâ phaãi tòm toâi trong nöåidung, tòm toâi trong baãn thên cuöåc àúâi, tòm toâi trong conngûúâi, trong têm höìn, têm lyá.


Vaâ töi muöën noái, theo quan niïåm riïng töi, thïë naâo laâthûá thú lúán, thïë naâo laâ thûá thú beá. - Thú cuäng nhû ngûúâi,cuäng nhû treã em. Coá nhûäng treã em khön súám, nhûng laåiài vïì möåt thûá khön maâ öng baâ ta goåi laâ “khön vùåt”;khöng coá söë maång gò àêu, nhûng nhûäng em êëy, nïëu chameå vaâ nhaâ trûúâng khöng kõp thúâi vaâ liïn tuåc uöën nù’n höåcho, thò khoá maâ vûún túái möåt caái gò röång lúán daâi lêu àûúåc.Cuäng coá nhûäng treã em (vaâ nhûäng ngûúâi lúán) rêët khön,hiïíu theo nghôa thöng minh; theo töi nghô: dûúâng nhû caáikhön thûá hai naây phaãi bao göìm möåt chuát daåi, trûúác kia,úã trûúâng, töi coá hoåc baâi thú, truyïìn laâ cuãa Tuá Xûúng:

Thïë sûå àua nhau noái daåi khönBiïët ai laâ daåi, biïët ai khön?Khön nghïì cúâ baåc laâ khön daåi,Daåi chöën vùn chûúng êëy daåi khön...

Nhûäng treã em (vaâ nhûäng ngûúâi lúán) coá caái thûá khönmaãi miïët, theo àuöíi nhûäng mú möång lúán, hoùåc chuyïnchuá nhûäng suy nghô sêu, thò laåi coá àöi khi nhû ngûúâi“mêët höìn”, hoå “daåi” trong möåt söë chuyïån àúâi, ra àûúângdïî bõ moác tuái, nhiïìu khi ngûúâi ta noái moác mònh maâ cuängkhöng biïët, cûá tûúãng ngûúâi àúâi ai cuäng töët, thaânh ra bõlûâa cho, thïë laâ “daåi”. Nhûng töi yïu nhûäng thûá khön tobao göìm ñt nhiïìu “daåi” nhoã êëy.

Thú cuäng vêåy! Chûa chi múái vaâo thú àaä “khön vùåt”,kyä thuêåt vùåt thò khoá maâ ài vaâo lúán röång daâi lêu. TrongKhaáng chiïën lêìn trûúác, coá möåt ca sô haát hay, nhûng trongcaái gioång àiïåu cûá hay leâo laá, “vùn tûác laâ ngûúâi” thò haátcuäng tûác laâ ngûúâi, nhûäng leâo laá tiïíu xaão nghe thñch tainhûäng ngûúâi khöng saânh laâ gù’n vúái tinh tònh leâo laá; anhnhaåc sô ta khöng ài nöíi troån con àûúâng khaáng chiïën vaâàaä “dinh tï” lêìn thûá nhêët, röìi “di cû” lêìn thûá hai.


Thûá thú lúán laâ thûá thú coá àêìy àuã kyä thuêåt, nhûng taácgiaã khöng coi kyä thuêåt laâ chñnh, maâ troång chêët hún laâhònh. Thûá thú lúán laâ thûá thú rêët coá chêët. Möåt lêìn, sauhoâa bònh, töi àûúåc dûå giaám khaão möåt cuöåc thi thú viïët vïìphuå nûä; möåt nûä àöìng chñ úã phuå vêån trung ûúng laâm chuãtõch ban chêëm thi; saáng taác vaâ phï bònh vùn hoåc khöngphaãi laâ chuyïn mön cuãa chõ, nhûng trong khi thêím bònhchïnh lïåch giûäa caác baâi vaâo chung kïët, töi rêët vui sûúángthêëy sûå nhêån àõnh àuáng vaâ tònh cuãa chõ; giûäa hai baâi lúâileä cuäng ngang trònh àöå vúái nhau, chõ àaä lêëy baâi coá nhiïìuchêët hún: xuác caãm nhiïìu hún, chên thûåc hún, suy nghôsêu hún, vaâ do àoá nïn vùn cuäng hún. Bùçng phûúng phaápmù’t xanh àiïím huyïåt vaâo chêët vùn êëy, chõ àaä àûáng lïntrïn àûúåc caái múá rù’c röëi boâng bong taâi sù’c hún keám cuãamêëy chuåc baâi thú vaâo chung kïët, vaâ yá kiïën cuãa chõ rêëtxaác àaáng. Luác àoá töi àaä nghô: Cho hay chên lyá cuãa vùnhoåc laâ möåt chên lyá cho moåi ngûúâi.

Thûá thú lúán laâ thûá thú coá nhûäng tònh caãm lúán vaâ suynghô röång; tuy nhiïn cêìn noái chñnh xaác hún nûäa: thú cuãata hiïån nay nhòn chung, baâi naâo maâ chùèng noái àïënnhûäng tònh caãm lúán, tû tûúãng lúán cuãa nhên dên ta vô àaåiàang àaánh Myä; noái túái, àaã àöång túái chûa àuã, àïì taâi, chuãàïì, duång yá vaâ yá töët chûa àuã, maâ baâi thú phaãi coá chêët xuáccaãm maånh meä, sêu sù’c vïì nhûäng tònh caãm tû tûúãng lúáncuãa nhên dên, thaânh ra tònh caãm, tû tûúãng cuãa chñnhngûúâi laâm thú. Vaâ caách noái cuäng phaãi laâ möåt phong caáchlúán, chûá khöng phaãi möåt phong caách beá.

Phong caách lúán, buát phaáp lúán, theo yá töi, trûúác hïët lêëychên thêåt laâm nïìn taãng, thú phaãi:

Chên, chên, chên!Thêåt, thêåt, thêåt!


Thêåt laâ sûå coá thêåt úã trong cuöåc àúâi, úã trong sûå söëng:chên laâ tñnh coá thêåt úã trong loâng ngûúâi, têm höìn ngûúâi.Chaåm tröí àïën bao nhiïu cuäng phaãi chên thêåt, nghôa laâ coámang tònh caãm cuãa con ngûúâi; chûá khöng àûúåc tóa toát kheáoleáo nhûäng khoáe tay vùåt. Vò vêåy nïn ngûúâi ta xûa nay vêînphên biïåt àûúåc nhûäng chên thi sô nghôa laâ thi sô xuác caãmthêåt vaâo àïën têån ruöåt gan, rung àöång thêåt cho àïën têånchên tú keä toác mònh. Nïëu liïn hïå sang viïåc bù’t maåchtrong àöng y maâ khöng súå nhêìm lêîn, thò ngûúâi thêåt khoãemaånh coá maåch maáu chaãy nhû muöën êíy ngoán tay ngûúâithaây thuöëc; võ lûúng y àùåt kheä ngoán tay mònh lïn maåch,àaä thêëy maåch chaåy, nhêën xuöëng trung bònh cuäng thêëymaåch chaåy, vaâ êën maånh xuöëng àïën saát xûúng vêîn thêëymaåch chaåy; àoá laâ sûác khoãe rêët thêåt. Traái laåi, ngûúâi khöngkhoãe thêåt, tröng phöíng phao phöìn vinh giaã taåo, thò võlûúng y àùåt ngoán tay lïn maåch thêëy àêåp phuâ phuâ, nöíi lïntrïn, êën xuöëng trung bònh, thêëy sûác maåch chaåy rêët yïëu,êën saát xuöëng xûúng, khöng thêëy maåch chaåy gò caã, àoá thêåtra laâ möåt thûá ngûúâi öëm, khöng öëm thò laâ cuäng yïëu. Xinbaån àoåc àûâng cûúâi töi! Hònh tûúång bù’t maåch naây, theo töinghô, coá thïí giuáp ta liïn hïå maâ bù’t maåch tònh yïu, xemsûác yïu thêåt àïën mûác naâo; bù’t maåch thú, xem sûác thúmaånh thêåt àïën mûác naâo. Coá nhûäng thûá thú buát phaáp beá,rung àöång nöíi lïn trïn mùåt lúâi, vaâ coá nhûäng thûá thú buátphaáp lúán, xoaáy àûúåc sêu vaâo traái tim ngûúâi àoåc.

Phong caách lúán, buát phaáp lúán, theo töi nghô, coân biïëtàùåt chiïën thuêåt nùçm trong sûå bao truâm cuãa chiïën lûúåc,biïët bù’t chi tiïët phuåc toâng àaåi cuåc. Maâ cuåc diïån lúán, töixin lùåp laåi, laâ úã möåt àïì taâi, möåt chuã àïì, möåt vêën àïì naâoàoá, thò tòm àûúåc nhûäng gò sêu sù’c nhêët trong thûåc taåi


cuãa sûå vêåt vaâ cuãa loâng ngûúâi maâ noái. Caái sûå thêåt lúán êëychi phöëi caã toaân böå baâi thú, thêëm thaáp vaâo maåch vùnnhû möåt chêët ûúát chaåy khù’p toaân thïí, tûác laâ àeåp têët caãcaái àaä, röìi múái àeåp chi tiïët, maâ chi tiïët khöng àûúåc tóatoát phònh lïn lêën caã àaåi cuåc. Ca dao miïìn nuái coá cêu: Yïunhau thò nù’m möåt nù’m thoác cuäng dñnh - Khöng yïunhau thò cêìm möåt nù’m cúm nïëp cuäng rúâi; phong caáchlúán, buát phaáp lúán laâ tòm ra àûúåc caái chêët keo sún noá dñnhcaã möåt nù’m thoác; caái chêët àoá laâ tònh yïu, caái chêët àoá laâchêët tònh caãm trong thú, coá chêët àoá thò thú söëng vaâ lúán,thiïëu chêët êëy thò thú gêìy vaâ beá. Caái chêët êëy, tòm ra àûúåcthò laâm chiïën lûúåc cho baâi thú, laâm têm höìn cuãa baâi thú;caái chêët êëy quñ vö haån.

Thûúâng trong viïåc laâm thú, cêìn àïì ra möåt muåc tiïuphêën àêëu: caã baâi hay, trong baâi, möîi àoaån cuäng hay;trong àoaån, möîi cêu cuäng hay; trong cêu, möîi chûä cuänghay. Tuy nhiïn, àûâng nïn aáp duång caái muåc tiïu phêënàêëu êëy thaânh möåt phûúng phaáp thêím myä cûáng nhù’c, vaânoái cho cuâng, nhû thïë laâ khöng hiïíu pheáp biïån chûángcuãa sûå vêåt. Coá nhûäng ngûúâi thêëy nïu lïn nhû thïë, khiàoåc thú cûá chùçm chùçm tòm àoaån hay, cêu hay, tòm nhûthïë cuäng phaãi, tuy nhiïn sai úã chöî trûúác hïët khöng chõuxuác caãm toaân böå caái höìn baâi thú toaát ra, maãi tra xeát caácböå phêån maâ àiïëc muäi, nùång tai àöëi vúái caái tinh tuáy nhêëtcuãa baâi thú. Thêåt laâ möåt hiïån tûúång phï bònh thú rêëtàaáng àau khöí.

Coá nhûäng baâi thú nhû ca dao noái:Hoa thúm thúm laå thúm luâng,

Thúm göëc, thúm rïî, ngûúâi tröìng cuäng thúm! toaân böå hay, tûâng böå phêån cuäng hay. Nhûng cuäng coá rêëtnhiïìu baâi thú, nïëu àem chùåt ra tûâng böå phêån möåt caách


khöng biïån chûáng, thò möîi böå phêån chûa hay gò caã; àemraáp nhûäng böå phêån chûa hay möåt mònh êëy trúã laåi thaânhmöåt cú thïí duy nhêët, thò tûå nhiïn toaát ra möåt sûå söëngtinh vi, tïë nhõ, hêëp dêîn laå thûúâng! Cho nïn trong viïåclaâm thú, àoåc thú, chêëm thú, cêìn phaãi biïët möåt laåi phaãibiïët hai, phaãi biïët caã hai leä cuãa sûå vêåt, cuãa thú, nhû thïëmúái laâ biïån chûáng.

Khi coân ài hoåc, töi àûúåc àoåc möåt baâi thú tûá tuyïåtTrung Quöëc cöí (dõch) rêët laâ lyá thuá, tïë nhõ; nïëu àem chùåtra tûâng cêu thò:

Song the mûâng rúä múã thû phongcêu thú cuäng bònh thûúâng thöi.

Maãnh giêëy àöi bïì thêëy trù’ng khöngcêu thú chó laâ möåt nhêån xeát àún giaãn vïì möåt túâ giêëy haimùåt àïìu khöng coá chûä viïët, coá gò laâ saáng taåo?

Hùèn yá chaâng khöng chi khaác caãmöåt cêu thú diïîn yá, chùèng coá hònh tûúång gò.

Yïu em coá noái cuäng khöng cuâng

cêu naây tûúng àöëi àûáng möåt mònh àûúåc, coá thïí thuöåcloâng àïí toã tònh vúái ngûúâi yïu, nhûng chûa phaãi laâ möåtcêu tuyïåt diïåu. Àoá laâ àem rûát con bûúám ra laâm böënphêìn, thò nhû thïë! Nhûng nïëu ngûúâi àoåc àûâng laâm caáiviïåc rûát baâi thú tûá tuyïåt ra nhû vêåy, thò caã böën cêu nhêëtthöëng àaáng yïu biïët bao. Ngûúâi phuå nûä thúâi xûa, ngoángàúåi tin chöìng ài rêët xa, giao thöng chêåm chaåp, àûúâng saámuön khoá khùn, àûúåc möåt laá thû chöìng gûãi vïì mûâng hïëtlúán! Khöng ngúâ öng chöìng àaäng trñ àïën caái mûác thû àaäviïët boã úã ngoaâi, maâ túâ giêëy trù’ng chûa viïët laåi gêëp boãvaâo trong. Thaânh ra vúå mûâng huåt. Nïëu vúå bùèn tñnh thò


seä laâm thú caáu vúái chöìng - caáu úã àêy cuäng laâ möåt hònhthûác yïu thöi - tuy nhiïn sao bùçng caái hònh thûác yïuthûúng maâ ngûúâi vúå chñ tònh, thöng minh vaâ hiïìn hêåunaây àaä duâng! Chõ cêìm buát viïët ngay lïn caái túâ thû àaängtrñ cuãa chöìng baâi tûá tuyïåt sau àêy, vaâ laåi nhúâ giao thöngthiïn sún vaån thuãy àaánh àûúâng àûa àïën tay chöìng:

Song the mûâng rúä múã thû phong,Maãnh giêëy àöi bïì thêëy trù’ng khöng.Hùèn yá chaâng khöng chi khaác caã:Yïu em coá noái cuäng khöng cuâng!

Chùèng phaãi laâ saáng taåo cao hay sao? Chuyïín caái àaängtrñ àaáng giêån cuãa chöìng thaânh möåt sûå duång yá thêm thuáycuãa chöìng! Chao öi, sao laåi coá àûúåc möåt ngûúâi vúå àaángquyá àïën nhû thïë! Ngûúâi chöìng nhêån àûúåc baâi thú phuácàaáp trïn chñnh caái túâ giêëy coá töåi cuãa mònh, laåi chùèng bûátàêìu bûát tai tûå traách mònh àaáng noåc ra maâ àaánh, vaâchùèng thûúng vúå, caãm ún vúå àïën chaãy nûúác mù’t ra haysao? Baâi thú laâ möåt tûúng quan cuãa ngön ngûä, nhûngtrûúác khi laâ ngön ngûä, noá laâ möåt tûúng quan cuãa tònhcaãm. Búãi vêåy, baâi tûá tuyïåt trïn àêy noá hay vò trûúác hïëtnoá laâ möåt tûúng quan tònh caãm rêët hay giûäa vúå vúáichöìng. Vaâ ngön ngûä chó laâ àuã duâng àïí diïîn àaåt caái tûúngquan tònh caãm rêët hay êëy.

** *

Bêy giúâ töi xin noái àïën àiïím thûá ba cuãa phong caáchlúán, buát phaáp lúán trong thú, àïën caái tinh diïåu trong thú,àïën sûå giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú. Nïëu duâng chûä


cuãa tön giaáo cho thïm sinh àöång cêu vùn, thò theo töi,sûå “tu luyïån” vïì thú coá thïí noái laâ àaä “àù’c àaåo” khi àaåttúái sûå giaãn dõ vaâ phong phuá. Phong phuá laâ rêët quyá,nhûng chûa giaãn dõ cuäng laâ chûa thêåt kyâ diïåu. Töi noáivïì àiïím “giaãn dõ - phong phuá” naây, khöng phaãi laâ àïíchùån àûúâng tòm toâi cuãa caác baån laâm thú, hay àïí bõt caácngaã, chó chûâa möåt ngaã “giaãn dõ - phong phuá” cho thúchaåy vaâo; maâ chó giaäi baây caái têm sûå giaác ngöå cuãa mònhvïì trònh àöå kyâ diïåu cuãa thú, chuã yá laâ àïí laâm tham khaãocho caác baån thú treã.

Caác baån thú treã thò phaãi daåt daâo ngöìn ngöån, thûâa thaäisûác söëng, phaãi coá möåt sûå hoang phñ àïën mûác naâo àoá cuãasûå saáng taåo, khöng thïí yïu cêìu mêîu mûåc cho böåt chaãyngùn ngù’t vaâo khuön, khöng rúi, khöng vaäi. Coá thïí noáiàoá laâ caái thiïn taâi cuãa tuöíi treã. Töi noái àêy laâ giuáp chocaác baån thú treã khaái niïåm àûúåc sûå “giaãn dõ - phong phuá”,noá laâ chuã nghôa cöí àiïín múái maäi muön àúâi, khaái niïåmàûúåc àùång maâ àaåt àûúåc túái noá sau khi traãi qua möåt conàûúâng daâi phêën àêëu.

Caái àùåc àiïím àaáng mïën vaâ dïî hiïíu cuãa tuöíi treã laâham múái chuöång laå, rêët nhaåy caãm vúái nhûäng caái àöíi múáivïì hònh thûác ... Möåt söë baån treã trai - khi giùåc Myä chûaleo thang úã miïìn Bù’c, - gùåp nhau àaä chuá yá àïën kiïíu toáccù’t thïë naâo, theo nhû taâi tûã trong phim Tònh ca Baá Linhhay theo trong möåt phim nûúác ngoaâi naâo khaác? Möåt söëbaån treã gaái, cuäng nhû thïë, gùåp nhau, chuá yá kiïíu aáo caánhcö baån cöí beã thïë naâo, tuái may thïë naâo, vaâ tra mêëy khuy.Àaåi khaái cuäng nhû thïë, nhiïìu baån treã laâm thú, khi àoåcthú chuá yá trûúác vaâ nhiïìu àïën nhûäng caái múi múái, laâ laåvïì hònh thûác, vïì caách noái, thêåm chñ caách khöng viïët hoa,


boã dêëu chêëm hay xuöëng doâng nhiïìu. Nhûäng caái chuá yá êëychùèng coá töåi nùång gò caã, nhûng nïëu vò nhûäng caái chuá yácuãa con mù’t êëy maâ töín haåi àïën viïåc tòm sêu vaâo caái haycuãa chêët baâi thú, thò rêët coá haåi cho viïåc baãn thên mònhlaâm thú.

Thaánh Thaán khi bònh luêån vúã Têy sûúng kyá coá noái vïìbaån Lyá Traác Ngö cuãa mònh, rùçng: Lyá rêët gioãi voä, nhûngngaây thûúâng nhòn cûá hiïìn laânh nhû möåt cö con gaái; rêëthay chûä, nhûng ngûúâi khöng biïët cûá tûúãng laâ Lyá hoåcxoaâng; búãi Lyá chùèng phö trûúng gò caã; theo töi hiïíu,chñnh vò Lyá Traác Ngö àaä àaåt túái trònh àöå cao, nïn veãngûúâi cûá “nhû khöng”; coân caái anh múái hoåc voä Øng lï thòra àûúâng cûá thêëy khuyânh caánh tay lïn cho ngûúâi ta boápvaâo bù’p thõt.

Tuây Viïn khi noái vïì thú Thi Thoaåi coá noái rêët chñ lyárùçng: Thú khöng thïí nhû ngûúâi quaã phuå, khöng coá trangsûác - Thú phaãi coá trang sûác. Nhûng trang sûác khöng phaãilaâ loâe loeåt, vaã laåi trang sûác cuãa thú khöng giöëng nhûkiïìng vaâng, chuöîi haåt, hoa tai, nhêîn kim cûúng cuãangûúâi àaân baâ nhaâ giaâu, tûác laâ àeåp maâ vö tri; trang sûáccuãa thú laâ hònh tûúång, laâ êm thanh, laâ tiïët têëu, laâ chûänghôa... luön luön àïìu coá höìn.

Nhûäng ngûúâi hònh thûác chuã nghôa trong thú cûá ài tòmcaái “laå”. Baâi thú cuãa baån Bònh Minh Trong Sûúng (Vùnnghï å söë 238) do Vuä Tuá Nam àûa ra bònh luêån möåt caáchrêët tinh, laâ àaåi diïån cho möåt kiïíu thú tòm toâi hiïån nay.- Noái maâ khöng coá vñ duå thò rêët khoá, vaâ dïî nhaåt, nïn töiphaãi lêëy möåt vñ duå cuå thïí: thú cuãa nûä thi sô BlagaÀimitröva. Chõ êëy àang coân söëng; thêåt ra khoá àaánh giaácho àuáng ngay nhûäng thú àûúng thúâi vúái mònh; töi khöng


noái chuâm thú cuãa chõ viïët vïì Viïåt Nam laâ àïën mûác tuyïåtvúâi gò, nhûng phaãi nhêån laâ möåt thûá thú àùåc biïåt. Viïët vïìnûúác baån chûá khöng phaãi vïì Töí quöëc mònh, laåi laâ möåtviïåc rêët khoá. Mùåc duâ thú dõch khöng vêìn (vaâ úã àêy, khitöi dõch boã vêìn, töi laåi thêëy thïë múái húåp àiïåu), rêët nhiïìubaån àoåc àaä thöng caãm sêu vúái chuâm thú êëy, vaâ àaánh giaácao. Coá nhûäng ngûúâi biïíu dûúng quaá mûác möåt söë saángkiïën nhoã trong möåt söë baâi thú maâ riïng töi xem, töi laåicho laâ thûúâng, vò laâm thú nhû thïë, theo töi, laåi laâ maåchthú àang gaån. Thú Àimitröva laâ loaåi thú:

Chên, chên, chên,Thêåt, thêåt, thêåt,

loaåi thú àaä biïën sûå vêåt bïn ngoaâi thaânh ra nöåi têm, vaâcöë gù’ng giaãn dõ, coi thûúâng nhûäng trang sûác:

... Lûúng têm yïn tônh laå luângÚÃ giûäa trêån cuöìng phong baäo taáp.

... Caác baån Viïåt NamCaác baån traã giaá rêët cao, cao nhêëtCho haånh phuácNhûäng chiïìu maâu hoa höìng nhaåtChiïìu phêåp phöìng àêìy nhûäng chia lyDûúái voâm laá coå sù’p àù’m vaâo àïmNhûäng con mù’t noái lúâi tûâ biïåt...

Caác baâi thú, trûúác tiïn, tù’m trong möåt khöng khñ têmtònh, àêìy xuác caãm chên thaânh, suy nghô sêu lù’ng chñnhcaái gioång àiïåu têm sûå chung cuãa toaân baâi thú, cuãa caãchuâm thú, noái möåt caách tri êm hún, chñnh caái têm höìnàùåc biïåt cuãa Àimitröva chaåy vaâo trong nhûäng baâi thú,laâm cho nhûäng cêu giaãn dõ nhêët cuäng rung àöång.


Töi thûúâng hay liïn hïå thú vúái tònh yïu. Ngûúâi hiïíuthêëp thú cuäng nhû ngûúâi hiïíu thêëp tònh yïu! Ngûúâi êëythêëy möåt ngûúâi con trai, möåt ngûúâi con gaái ngöìi rêët xanhau, im lùång hoùåc laâ nhêån thêëy hai ba thaáng trúâi hoågùåp nhau khöng noái möåt cêu naâo, thò cho laâ hoå “chaã coágò” vúái nhau. Traái laåi, vaâo vûúân hoa cöng cöång nhûäng núitranh töëi tranh saáng, chúåt thêëy möåt àöi àang hön nhau,thò cho laâ hoå yïu nhau ghï gúám. Caái àöi löå liïîu naây coáthïí laâ yïu nhau ghï gúám thêåt maâ cuäng rêët coá thïí vaâi bahöm nûäa hoå boã nhau àêëy, búãi vò phaãi àïì phoâng

Tinh hoa phaát tiïët ra ngoaâiNghòn thu baåc mïånh möåt àúâi “tònh yïu”.

Trúã laåi vúái caái àöi trïn kia. Baån phï bònh úi! Baånkhöng biïët lù’ng nghe caái im lùång hay sao? Caái khönggian giûäa àöi ngûúâi kia àêìy traân, nùång trôu nhûäng àiïånvö hònh hoå àaánh cho nhau; àïm nguã, hoå chiïm bao thêëynhau maâ khöng thöët ra cho baån phï bònh biïët. Àêy laâ caáihònh thûác vö hònh cuãa sûå toã tònh yïu, baån phï bònh phaãicoá hai con mù’t vö hònh múái thêëy àûúåc caái thûá thú diïåukyâ êëy chûá!- Töi khöng cêìn giaãi thñch sang thú nûäa, töichó noái tiïëp vïì tònh yïu, laâ baån àoåc hiïíu thïë naâo laâ thûáthú sêu sù’c, tinh vi, tïë nhõ, thûá thú lúán!- Cuäng coá thïí coánhûäng cö con gaái coân ñt tuöíi, chûa coá kinh nghiïåm cuöåcàúâi, tûúãng rùçng trong àaám ngûúâi àang tòm hiïíu vaâ àùåtvêën àïì vúái mònh, ngûúâi naâo noái hay nhêët, trûä tònh nhêët,nhiïìu hònh aãnh nhêët, laâ ngûúâi yïu mònh nhêët. Nhûngtrong viïåc naây, thûúâng caác cö con gaái khöng lêìm. Trongàaám ngûúâi hay àïën nhaâ cö giaáo cêëp ba daåy gioãi, xinhàeåp, nïët na kia àang choån chöìng, ngûúâi thò khoe àaân haáthay, ngûúâi khoe thïí thao gioãi, ngûúâi khoe múái àöî töët


nghiïåp Lömönöxöëp, ngûúâi laåi ngêm thú oang oang... duycoá möåt anh kyä sû àõa chêët treã da ngùm ngùm baánh mêåt,àïën thò cûá ngöìi möåt goác, múã saách baáo ra xem, chùèng haynoái nùng, chó lêu lêu laåi phoáng àöi mù’t saáng nhòn cö chuãnhaâ. ÊËy thïë maâ cuöëi cuâng, cö giaáo laåi gaåt hïët caác bêåc taâihoa nhanh nheån khaác, maâ lêëy caái anh ruåt reâ naây. Vò cögiaáo laâ möåt nhaâ phï bònh lúán, hiïíu àûúåc caái tinh diïåu cuãathú, cö biïët àûúåc ai laâ ngûúâi

Chên, chên, chên,Thêåt, thêåt, thêåt,

giûäa nhûäng ngûúâi cuâng laâ töët caã, lao àöång gioãi caã, ai laângûúâi yïu cö nhêët. Cö êëy hiïíu trong àúâi, cuäng coá nhûängthûá tònh nhên yïu say mï sêu sù’c àïën nöîi súå diïîn taã rathò haã mêët caái hûúng chên thaânh, hoå caâng thêëy coá keã noáinhiïìu quaá, kheáo quaá vïì tònh yïu, thò laåi caâng muöën àïítònh cuãa mònh trong traái tim, ai mònh yïu thêåt, ai thêåtyïu mònh, thò seä àïën vúái nhau bùçng sûå caãm thöng tinhvi nhêët, kyâ diïåu nhêët.

Phaãi hiïíu àûúåc caái im lùång trong tònh yïu,Phaãi hiïíu àûúåc caái im lùång trong thú.

Thú Nadim Hitmeát duâng rêët nhiïìu im lùång. Trong thúÀimitröva cuäng coá caái im lùång. Caái im lùång êëy laâ sûå“giaãn dõ - phong phuá”.

Trong höåi hoåa cöí truyïìn Trung Quöëc duâng rêët nhiïìuim lùång. Àoá laâ löëi veä phaác. Veä phaác laâ dòm búát nhûäng neátphuå, rûúâm raâ, àïí nöíi bêåt nhûäng neát chñnh. Ngûúâi xemtranh biïët rùçng caái khoaãng giêëy boã trù’ng úã giûäa nhûängneát chñnh àoá laâ chûáa àûång nhûäng neát phuå khöng cêìn veä;chñnh do laâm nhû vêåy, maâ bûác tranh thïm höìn. TranhTïì Baåch Thaåch laâ buát phaáp lúán, tranh Thûúång Haãi laâ buát


phaáp beá. Tranh Thûúång Haãi tóa toát àuã caã, nhû daåy khoahoåc tûå nhiïn vïì hoa cú, böi maâu loâe loeåt maâ laåi nhaåtnheäo. Tranh Tïì Baåch Thaåch àuáng laâ àù’c àaåo “giaãn dõ -phong phuá”, ruát lêëy caái thêìn, caái höìn cuãa chim, hoa, laá,àaá. Ngûúâi laâm thú biïët duâng im lùång, tûác laâ biïët viïët möåtcaách haâm suác. Nguyïîn Du duâng buát phaáp haâm suác, buátphaáp lúán möåt caách thiïn taâi.

Cuöåc àúâi phong phuá cho àïën nöîi, bïn caånh nhûängngûúâi biïët nghe caái im lùång, laåi coá nhûäng ngûúâi chó biïëtnghe caái öìn aâo. Phong phuá àïën nöîi, trong àúâi sao laåi coánhûäng ngûúâi tûúãng caái tinh hoa cuãa cêy àeân nùçm úã caáichao luåa thïu rêët àeåp, úã dêy àiïån boåc nilöng rêët deão, vênvên... Trong khi àoá thò àiïån tù’t luác naâo hoå khöng biïët,khöng biïët rùçng tinh tuáy laâ úã doâng àiïån, noá sinh ra dosûå rung àöång cuãa vêåt chêët. Cha töi trûúác laâ möåt öng tuánhaâ nho, hoåc àöng y, coá lêìn chûäa bïånh cho möåt ngûúâi coáàöi mù’t rêët àeåp, nhûng böîng nhiïn khöng nhòn thêëynûäa. Cha töi luêån rùçng: nhòn àöi mù’t thêëy vêîn töët laânh,troâng mù’t, con ngûúi, mñ mù’t, löng mi vêîn nguyïn veån,maâ mù’t khöng nhòn àûúåc, thò cuäng nhû cêy àeân coá caãcaác böå phêån àuã vaâ töët, nhûng thiïëu dêìu thù’p vaâ lûãa àöët.Cha töi beân cù’t thuöëc lêëy quïë laâm chuã yïëu, dêîn hoãa vaâocho mù’t, vaâ àöi mù’t dêìn dêìn saáng trúã laåi, nhòn thêëyàûúåc. Tinh diïåu cuãa thú laâ caái lûãa àöët bïn trong êëy.

Àïën àêy, töi xin maån pheáp caã nhûäng nhaâ thi haâo, maâbaân vaâo chêët thú vúái lúâi thú. Theo töi nghô suy vaâ sù’pxïëp, thò trong sûå saáng taåo cuãa nhaâ thú, thûá nhêët laâ saángtaåo chêët söëng, thûá nhò laâ saáng taåo chêët söëng, thûá ba, thûátû múái àïën saáng taåo ngön ngûä. Vaâ töi daám nghô rùçng loaåithú saáng taåo ngön ngûä quaá taâi gioãi cuäng chó múái laâ thúloaåi nhò.


Trong khi dõch thú Nadim Hitmeát vaâ thú VñchtoHuygö, töi böîng nghiïåm thêëy rùçng thú Hitmeát tûúng àöëidïî dõch, maâ thú Huygö rêët khoá dõch. Vichto Huygö laâ nhaâàaåi thi haâo, búãi khöëi lûúång tû tûúãng vaâ tònh caãm cuãanhên loaåi maâ öng àaä xaáo tröån túái vaâ diïîn taã ra thêåt laâlúán röång, búãi öng àaä saáng taåo ra cú man naâo laâ hònh aãnh,êm thanh, nhõp àiïåu trong thú Phaáp. Tuy nhiïn, nhûúåcàiïím cuãa thú Huygö, laâ öng phuâ thuãy cuãa ngön ngûä êëyàaä quaá duâng ngön ngûä, nhûäng baâi thú trung bònh cuãaöng laâm cho ngûúâi àoåc phaãi mïåt, búãi sûå saáng taåo lúâi thûâathaäi, quaá mûác cuãa öng quêìn ngûúâi àoåc dûä quaá, vaâ lù’mkhi lúâi thú nhiïìu hún laâ chêët thú. Chñnh do àoá maâ thúHuygö, khi töi dõch, thêëy rêët khoá dõch. Vñ duå möåt baâi:Em beá Hy Laåp. Töi bù’t buöåc phaãi dõch cho hïët ngön ngûäcuãa Huygö trong baâi naây, vò caái hay cuãa nguyïn vùn nùçmchñnh trong saáng taåo ngön ngûä, thaânh ra caã caái tiïëngViïåt cuãa töi cuäng phaãi bõ àöång vúái caái tiïëng Phaáp cuãaHuygö. Nhûng baâi: Ngûúâi gieo haåt cuãa öng thò tûúng àöëidïî dõch hún baâi trïn, vò baâi naây haâm suác hún, khïu gúåicaãnh möåt cuå giaâ tay vaäi haåt giöëng luáa mò trïn caánh àöìnghoaâng hön, boáng àïm buöng múâ caã caác àûúâng neát caãnhvêåt, laâm cho neát tay gieo cuãa öng cuå àûúåc phoáng àaåi röånglïn cho túái caác vò sao... Thú úã ngoaâi lúâi nûäa, cho nïn dïîdõch.- Vúái möåt khöíng löì cúä Vichto Huygö maâ coân nhû thïë.

Nadim Hitmeát laâ möåt nhaâ thú lúán. Khöng thïí noáiHitmeát àaä lúán bùçng Huygö. Tuy nhiïn, thú Hitmeát töidõch dïî hún, búãi töi khöng phaãi dõch ngön ngûä, maâ cêìnchuyïín àaåt tònh yá, tûá thú; theo töi, nhûäng khña caånh tinhvi, tïë nhõ cuãa thú nguyïn vùn cuäng coá thïí àûa sang thúdõch àûúåc; súå nhêët laâ dõch nhûäng baâi thú àêìu tû vaâo ngönngûä nhiïìu quaá!


Aragöng vaâ Elua (Eluard) laâ hai nhaâ thú lúán thúâi naycuãa Phaáp (Elua àaä mêët), àïìu laâ àaãng viïn cöång saãn.Nhûng hoå cuâng laâ lúán, maâ rêët nhiïìu ngûúâi àoåc phuåc thúAragöng, búãi rêët taâi, vaâ yïu thú Elua hún, búãi giaãn dõhún, ñt ngön ngûä hún, àaåt túái caái tinh diïåu cuãa thú hún.

Vichto Huygö àaä àaåt túái caái “giaãn dõ - phong phuá”trong têåp thú “Ngêîm nghô” (Les Contemplations), chñnhyïëu noái vïì têm sûå cuãa mònh laâ ngûúâi cha coá àûáa con gaáiyïu quñ nhêët cuãa mònh chïët. ÚÃ àêy, taâi ngön ngûä cuãaHuygö nhûúâng cho tònh caãm noái, vaâ nhûäng baâi thú kyâdiïåu nhêët úã àêy laåi laâ nhûäng baâi thú trêìn truåi nhêët, hêìunhû khöng coá trang sûác;

Con gaái töi húi xanh, nhûng nhòn kyä laåi höìng, Beá xñu thöi, maâ coá àöi mù’t lúán...

Nhûäng cêu thú nhû vêåy coá thïí laâm cho ngûúâi ta ûáanûúác mù’t.

Nhaâ thú phaãi hoåc têåp ngön ngûä, nhû hoåa sô phaãi hoåctêåp luêåt xa gêìn, giaá trõ cuãa àûúâng neát, cên lûúång cuãamaâu sù’c... coá nù’m vûäng chuáng thò chuáng múái ngoanngoaän vêng theo sûå àiïìu khiïín cuãa mònh, muöën duângmöåt nûãa mêìu cuäng àûúåc, möåt phêìn tû maâu cuäng àûúåc.Nhûng nhaâ thú chñnh yïëu phaãi tòm toâi bùçng traái tim,phên tñch àûúåc vaâ töíng húåp trúã laåi àûúåc nhûäng tònh caãmlúán, àöìng caãm cao àöå vúái ngûúâi meå hön con, vúái ngûúâi àicaây xeã àêët àïí nuöi anh böå àöåi, ngûúâi chiïën sô àûáng gaácàïm nhúá àïën “bêìm úi” cuãa mònh... Caái tinh lûåc chñnh cuãanhaâ thú phaãi boã ra àïí hiïíu cho àûúåc cuöåc àúâi, tòm toâi röìi,laåi tòm toâi nûäa, vûâa tòm toâi maâ vûâa yïu mïën kia, möí xeãbùçng “con mù’t anh sù’c hún dao” chûá khöng phaãi bùçngcon dao giaãi phêîu, maâ con mù’t sù’c naây laâm cho keã thuâ


phaãi súå, vaâ hoaân toaân laâm cho nhên dên mïën yïu. Àoá laâcaái tòm toâi thûá nhêët, tòm caái xûáng àaáng cho mònh diïîntaã trong têm höìn ngûúâi. Thûá hai múái àïën tòm toâi ngönngûä àïí diïîn taã cho xûáng àaáng caái hay cêìn diïîn taã.

“Coá böåt múái göåt nïn höì”, chûá “nûúác laä maâ vaä nïn höì”sao àûúåc; vaâ ñt böåt maâ göåt nhiïìu höì, thò höì phaãi loaäng,khöng daán dñnh àûúåc. Coá nhûäng ngûúâi laâm thú vêìy voâàïën quùçn quaåi caã ngön ngûä; khaác naâo ngûúâi luyïån sù’càeåp chó luyïån úã trûúác gûúng, xïëp maäi mön toác, nù’n maäicaái hoa tay... Nghïå thuêåt uöën toác, nghïå thuêåt may quêìnaáo cho àeåp, vên vên... laâ rêët quñ vaâ cêìn phaãi hoåc nhiïìunùm caã. Tuy nhiïn, ngûúâi muöën cho mònh àeåp coân phaãihiïíu trûúác tiïn laâ phaãi têåp thïí duåc cho thên thïí hoaâ àöëi,nhanh nheån, thò múái àeåp àûúåc, vaâ sau nûäa laâ phaãi luyïånàûác, biïët yïu thûúng ngûúâi àöìng loaåi, thò mùåt múái toãa racaái àeåp thu huát loâng ngûúâi, chûá àeåp nhû trong xaä höåi cuä,thò coá nhûäng baâ hoaâng hêåu treã con tröng thêëy, súå, chaåytröën!- Cho nïn noái àïën chöî cao nhêët, laâ muöën cho thúhay, thú lúán, trûúác hïët laâ phaãi luyïån àûác, luyïån chuãnghôa nhên àaåo. Chûá àêu coá phaãi möåt bïì ngöìi àoá maâ xïëpchûä, thûã chûä, thûã caách noái.

Vaâ thú hay, àuáng cuäng nhû laâ ngûúâi thêåt àeåp, hoå àaätúái chöî giaãn dõ maâ phong phuá, bûúác ài rêët thoaãi maái, caácböå phêån phuåc tuâng àaåi cuåc, cuäng nhû úã trong thú nhòncaã ngûúâi cuäng àeåp, nhòn tûâng neát mùåt, tay, chên cuängàeåp, nhûng khöng vûâa ài vûâa khoe àuâi, khoe möng, khoevuá nhû caác cö àaâo chiïëu boáng Myä.

Àaåt túái chöî tinh diïåu cuãa thú, theo töi, laâ nhû thïë...

** *


Gêìn àêy, nhiïìu baån laâm thú coá chuã yá töët, muöën laâmthú chûáa àêìy trñ tuïå, coá têìm cao cuãa tû tûúãng. Thú phaãinhû thïë thêåt, chûá khöng nïn leåt àeåt. Tuy nhiïn, söë baånàoá hiïíu nhêìm thú trñ tuïå, thú tû tûúãng. Theo töi nghô,khöng phaãi cûá laâ thú noái nhûäng chuyïån tû tûúãng, töi suynghô trûúác cuöåc àúâi nhû thïë naây, thò múái laâ thú cao, röång,xa. Cêìn nïn trúã laåi vúái caái tûâ quen thuöåc cuãa ta: “tñnhtû tûúãng” cao hay thêëp.

Thú coá tñnh tû tûúãng cao khöng phaãi laâ thú trûâutûúång, thú thuêìn lyá. Trûúác Caách maång, nhûäng nhaâ thúchuáng töi àaä úã trïn nuái cao siïu hònh; bêy giúâ, theo yá töi,khöng nïn coá thûá thú úã trïn nuái cao thuêìn lyá. Lyá luêånxaä höåi chuã nghôa àaä tûâng phaãi ài tòm giai cêëp cöng nhênàïí nhêåp thên vaâo, thò múái thaânh àaãng maác xñt; nhûäng tûtûúãng cöång saãn, xaä höåi chuã nghôa cuãa nhûäng nhaâ thúchuáng ta nay cuäng phaãi ài tòm thûåc taåi vaâ quêìn chuángmaâ nhêåp thên vaâo, röìi hoáa thaânh thú. Noái chêm ngöncöång saãn vûâa thöi, vò trong vùn nghïå, giaáo duåc giaán tiïëphún laâ giaáo huêën trûåc tiïëp bùçng chêm ngön. Taåi sao vùnnghïå duâng tû duy hònh tûúång? Duâng hònh tûúång laâ àïílêëy sûå söëng taác àöång vaâo sûå söëng, lêëy sûå söëng sinh ra sûåsöëng, nhû thïë sûác hêëp dêîn múái maånh, sûác löi cuöën múáilúán. Cho nïn tû tûúãng úã trong thú chó nïn àïí möåt phêìndûúái daång chêm ngön, noái trûåc tiïëp bùçng yá, coân phêìn lúáncuãa tû tûúãng trong thú phaãi àöíi ra thaânh maáu thõt cuãacuöåc àúâi. Nhaâ thú àeã ra maáu thõt cuãa cuöåc àúâi, trong àoámang tñnh tû tûúãng rêët cao.

Baâi buát kyá Thaânh phöë con Quó Vaâng cuãa MacximGorki, tñnh tû tûúãng rêët cao. Nhûng tñnh tû tûúãng cuãavùn hoåc, úã àêy, àaä thaânh ra nhûäng hònh tûúång àaã kñchàïë quöëc Myä rêët laâ cay àöåc. Nïëu Gorki chó noái: “Àïë quöëc


Myä àï maåt, bêìn tiïån, taân aác àïën têån cuâng bó öíi...”, thò,duâ cho duâng nhûäng tûâ boác trêìn baãn chêët cuãa noá nhêët,tñnh tû tûúãng cuãa baâi vùn cuäng chûa chù’c àaä cao. Caáiàöìng höì àïí ào tñnh tû tûúãng cuãa baâi vùn, baâi thú khöngphaãi laâ chó àùåt trong baâi vùn thú, maâ coân phaãi àùåt vaâotrong cöng chuáng nghe, àoåc baâi vùn, baâi thú êëy. Nïëukhuêët phuåc cöng chuáng àûúåc maånh, sêu, löi cuöën quêìnchuáng àûúåc nhiïìu, röång, thò laâ coá tñnh tû tûúãng cao, bùçngkhöng, thò laâ thêëp. Gorki àaä àaã kñch con quó vaâng Myäbùçng nhûäng hònh tûúång thêåt laâ hay... ÚÃ khu phña Àöngnaây (East Side), khu lao àöång cuãa thaânh phöë Nûäu Ûúác:“Àûúâng phöë laâ nhûäng haâo sêu dêîn ngûúâi ta àïën möåt chöînaâo àoá thùm thùèm trong thaânh phöë. ÚÃ àoá tûúãng tûúångnhû coá möåt caái höë thêåt to, möåt nöìi húi hay möåt chiïëc vaåcàang chúâ àoán ngûúâi ta, vaâ röët cuöåc moåi ngûúâi seä rúi vaâoàoá vaâ bõ nêëu lïn àïí keáo ra Vaâng”. Àoaån dûúái, laåi noái:dûúái möåt cöåt àeân àiïån, thêëy möåt cöng nhên treã toác quùn,anh ta àûáng, thónh thoaãng lù’c àêìu möåt caái. Töi hiïíu röìi,anh ta muöën coá hai caánh tay thêåt daâi, thêåt khoãe, bay lïntrïn vaâ thoåc hai tay xuöëng boáp naát têët caã moåi caái, ngoáigaåch vaâ ngoåc quñ, thuãy tinh vaâ nhûäng thùçng triïåu phuá,cêy cöëi vaâ nhûäng nhaâ choåc trúâi àêìn àöån kia nhaâo thaânhmöåt múá höîn àöån maåt haång... Con ngûúâi ta coá quyïìn traãthuâ...- Àoá laâ tñnh tû tûúãng cao cuãa baâi vùn MacximGorki. Noá nùçm trong tñnh chêët cuãa nhûäng hònh tûúång, noánùçm trong maáu thõt cuãa baâi vùn. Thú cuäng nhû thïë.Ngûúâi àoåc àoâi hoãi nhaâ thú phaãi coá triïët lyá, vaâ laåi àoâi hoãitriïët lyá êëy phaãi thïí hiïån trong hònh tûúång, trong maáuthõt cuãa baâi thú, àoâi hoãi baâi thú triïët lyá phaãi thöng quasûå söëng, qua viïåc àúâi, qua quêìn chuáng. Bûác tûúång tuyïåt


àeåp Ngûúâi suy nghô (Le penseur) cuãa Röàanh laåi taåc möåtngûúâi àaân öng khoãa thên, suy nghô têåp trung úã núi àêìucuái xuöëng, nhûng laåi lêëy sûác cuãa tû tûúãng trong toaân thïícaác bù’p thõt cuãa thên mònh, möåt caái thên àaä lao àöångcêåt lûåc àïí töíng kïët thaânh tû tûúãng. Chuã àïì laâ “tû tûúãng”,maâ phaãi thïí hiïån qua vêåt chêët, qua maáu thõt, bù’p thõtcuãa ngûúâi lao àöång.

** *

Nhêån xeát cho thêåt sêu, thò coá nhiïìu khi saáng taåongön ngûä quaá nhiïìu laåi laâ möåt caách gúä bñ, möåt caách chegiêëu sûå ñt oãi cuãa chêët thú, tûác laâ chêët xuác caãm, tûác laâ lêëychöî thûâa cuãa trñ thay vaâo chöî thiïëu cuãa têm.

Nhêåt kyá trong tuâ cuãa Höì Chuã tõch coá rêët nhiïìu cêuthú giaãn dõ maâ phong phuá, caâng nghô caâng hay, caângnghô caâng yïu mïën:

Àêìy mònh àoã tñm nhû hoa gêëmSöåt soaåt luön tay tûåa gaãy àaân.Mùåc gêëm baån tuâ àïìu khaách quñGaãy àaân, trong nguåc thaãy tri êm.

Saách xûa, saách cuä böìi thïm êëm,Chùn giêëy coân hún chùèng coá chùn,

Nhûäng cêu thú Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, möîi lêìn àoåc, töilaåi nhû tù’m têm höìn trong nguöìn tònh caãm àön hêåu,trong laânh, nhuêìn nhõ maâ sêu sù’c:

Con ài trùm nuái nghòn kheChûa bùçng muön nöîi taái tï loâng bêìm


Con ài àaánh giùåc mûúâi nùmChûa bùçng khoá nhoåc àúâi bêìm saáu mûúi...

Tûâng cêu thú nhû laâ chùèng coá gò, búãi ngön ngûä rêëtgiaãn dõ; caã tònh caãm trong thú thò laâ noái vaâo gan ruöåt cuãameå vaâ con.

Nhaâ thú lúán phaãi viïët àûúåc nhûäng cêu thú hïët sûáclöång lêîy, àöìng thúâi laåi viïët àûúåc nhûäng cêu thú tuyïåt vúâigiaãn dõ. Thú cuäng nhû moán ùn. Trïn cú súã coá chêët böí chocú thïí, thò nêëu nûúáng húåp võ tûác laâ ngon, khöng phaãi luácnaâo cuäng nhiïìu múä, nhiïìu àûúâng, cho beáo, cho ngoåt.Khöng phaãi haåt tiïu vò àù’t tiïìn maâ luön luön laâ quñ húnúát! Øn buán öëc, phaãi ùn vúái úát, maâ úát khö múái laâ ngon, chohaåt tiïu vaâo laâ möåt sûå “daä man”. Traái laåi, ùn buán chaã thòrù’c tiïu böåt vaâo laâ tuyïåt diïåu. Viïët thú cuäng nhû thïë, lúâiàùåt vaâo àuáng chöî laâ hay. Àïën möåt mûác phong phuá caoàöå cuãa nöåi dung thò nhiïìu khi lúâi thú chó cêìn àuã duâng,vaâ nhû vêåy laâ lúâi nhûúâng cho tûá möåt bûúác. Khöng nïn coácaái hiïån tûúång khi nghe àoåc baâi thú, ngûúâi ta phuåc caáitaâi laâm thú, àoåc lêìn thûá nhêët, ngûúâi ta thêëy vùn nhiïìusaáng taåo, nhûng vïì nhaâ ngêîm laåi, hoùåc àoåc laåi lêìn thûáhai, ngûúâi ta thêëy keám hûáng, thu hoaåch àûúåc ñt cho têm,chêët thú, chêët tònh caãm ñt. Trong thú, phuåc phaãi ài liïìnvúái yïu. Nïëu nhaâ thú laâm cho ngûúâi ta phuåc taâi maâkhöng àûúåc ngûúâi ta yïu tònh, thò cuäng laâ möåt hònh thûáctinh vi cuãa sûå chûa àaåt.

Dên töåc ta àang qua möåt thûã thaách rêët lúán lao tronglõch sûã cuãa mònh. Àêu àêu cuäng cùng sûác lûåc lïn, döìnvaâo àaánh Myä. Cùng thùèng nhûng laåi haâo hûáng, haâohuâng, vò biïët chuáng ta laâ keã chiïën thù’ng. Lêëy caái haâohûáng lúán cuãa haâng triïåu ngûúâi êëy, lêëy caái àiïån chung cuãa


toaân dên töåc êëy maâ laâm nïìn cho têët caã nhûäng baâi thúcuãa chuáng ta. Vaâ laâm cho thú ta àaánh Myä caâng hiïåu lûåchún nûäa, vò con àûúâng cuãa thú ài túái haâng triïåu ngûúâiàûúåc luön luön múã röång, àù’p vûäng, nöëi daâi. Àûâng coá baogiúâ tù’c ngheän caái con àûúâng yïët hêìu cuãa thú êëy!

22-11-1967


MÊËY YÁ NGHÔ VÏÌ THÚ TÒNH YÏU

Hiïån nay trong cöng chuáng caách maång cuãa ta, coá möåtàoâi hoãi: sau nhûäng thú vïì caác àïì taâi xêy dûång chuã nghôaxaä höåi, àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ, laâ yïu cêìu quantroång nhêët, ngûúâi ta àoâi hoãi coá nhûäng baâi thú noái vïìnhûäng thûúâng tònh cuãa con ngûúâi: tònh meå con, cha con,tònh baån beâ, tònh anh em, tònh thêìy troâ...; trong nhûängthûúâng tònh êëy, tònh yïu coá möåt võ trñ àùåc biïåt. Àïën nay,sûå tiïën lïn cuãa Caách maång àoâi hoãi coá vûúân hoa; caác àöthõ àaä àùåt viïåc xêy dûång vûúân hoa vaâo trong kïë hoaåchnhaâ nûúác cuãa mònh. Cuäng nhû vêåy, nhûäng ngûúâi laoàöång caách maång hiïån nay àoâi hoãi coá thú tònh yïu bïncaånh nhûäng thú khaác.

Trûúác Caách maång, úã trong thú, anh anh em em nhiïìuquaá, baâi hay ñt, baâi dúã thò nhiïìu, ûúát quaá thò hoáa rasuäng, ra luåt. Hún nûäa, khi àöåc lêåp cuãa dên töåc, tûå do cuãacon ngûúâi chûa giaânh laåi àûúåc, thò àïën vûúân hoa cuängthaânh móa mai, thú tònh cuäng hoáa nhû möåt sûå hûäng húâvúái thúâi cuöåc, àoá laâ chûa kïí tònh yïu trûúác kia nhiïìu khiàaä thaânh möåt núi tröën traánh, thoaát ly. Trong Khaángchiïën quyïët liïåt, sûác buát cuäng nhû sûác ngûúâi, sûác luáa gaåophaãi döìn cho cuöåc vêåt löån sinh tûã; tònh yïu thò khöng


ngûâng laåi bao giúâ, vò nïëu giaã sûã tònh yïu ngûâng, thò cuöåcsöëng cuäng ngûâng laåi, nhûng sûå diïîn àaåt tònh yïu luác àoáchûa phaãi laâ cêëp baách; chuáng ta àaä tûå bùçng loâng vúái möåtbaâi thú tònh xö viïët tûâng nùçm trong àaáy bõ cuãa nhûängHöìng quên àaánh Àûác quöëc xaä; ai àaä ào hïët taác duång cuãamöåt baâi Àúåi anh vïì (cuãa Ximönöëp, Töë Hûäu dõch), niïìmmong àúåi bïìn bó thuãy chung gù’n liïìn vúái hònh aãnh ngûúâichöìng trúã vïì chiïën thù’ng, àaä àem laåi sûå tûúi maát, sûånhuêìn thêëm cho têm höìn nhûäng ngûúâi khaáng chiïënchuáng ta?

Chuáng ta hiïíu tònh hònh trûúác àêy. Nhûng hiïån naykhöng nïn coá sûå vù’ng veã thú tònh yïu trong saáng taác vùnhoåc cuãa ta.

Töi àaä noái: tònh yïu khöng bao giúâ ngûâng laåi. Mùåt trúâimoåc, biïín thúã, chim bay, hoa núã, hoa àêåu traái, thò tònhyïu con ngûúâi cuäng laâ hiïån tûúång dô nhiïn, coá maäi.Nhûng con ngûúâi khöng nhûäng söëng, maâ muöën diïîn àaåtsûå söëng (bùçng vùn nghïå), khöng nhûäng yïu, maâ coân coánhu cêìu diïîn àaåt tònh yïu: ngûúâi ta söëng tûå giaác hún, caohún qua ngön ngûä, qua vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt:

Thiïëp xa chaâng haái dêu quïn gioã,Chaâng xa thiïëp bûát coã quïn liïìmXuöëng söng muác nûúác: gheâ(1) lùån gioáng tröi;Cûåc loâng àêy lù’m àoá öi,Kiïëm núi mö thanh vù’ng, chaâng ngöìi cho

thiïëp phên.

Ca dao


(1) Gheâ: (tiïëng miïìn Trung vaâ miïìn Nam): caái chônh, caái voâ àûångnûúác.

Em phaãi noái ra cho àûúåc tònh em vúái anh, khöng noáira àûúåc thò êëm ûác, thò ruöåt ngêëu nhû tûúng. Trûúác hïëtnoái àêëu tranh chöëng àõch, noái phêën àêëu lao àöång, nhûngröìi cuäng cêìn noái yïu àûúng. Nùm 1953, àang khaángchiïën dûúái möåt khu rûâng úã Nghïå An, ban àïm, trong möåthöåi nghõ töíng kïët phaát àöång giaãm tö, giûäa haâng ngaân caánböå tuå vïì, gùåp mêëy phuát nghó, Haãi Triïìu, luác àoá coân söëng,àaä keáo tay töi laåi saát gêìn mònh, maâ noái: “Cêìn phaãi laâmthú tònh yïu”. Töi coi Haãi Triïìu nhû möåt anh lúán cuãa töitrong Caách maång, töi rêët nhúá cêu noái àïm êëy cuãa anh.Nùm 1960, 15 nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa,bïn nûúác baån Rumani àaä yïu cêìu Höåi Nhaâ vùn Viïåt Namgûãi sang Rumani mûúâi lùm baâi thú tònh yïu àïí àoáng goápvaâo “Tuyïín têåp thú tònh trïn thïë giúái” maâ caác baån laâm.Töi hiïíu sûå yïu cêìu xuêët caãng thú tònh Viïåt Nam àoá, laâmöåt sûå uãng höå chuáng ta rêët tïë nhõ. Thïë giúái àaä àûúåc nghevaâ khêm phuåc tiïëng suáng “lûâng lêîy Àiïån Biïn chêën àöångàõa cêìu”(1) cuãa ta; nhûng thïë giúái coân muöën biïët nhûängluác bònh thûúâng, con ngûúâi nöí suáng Àiïån Biïn Phuã êëythöíi saáo thïë naâo cho ngûúâi yïu nghe... Nûúác baån muöënrùçng trong baãn hoâa têëu hoâa bònh kia, Viïåt Nam khöngthïí vù’ng gioång.

Chuáng ta biïët ún Àaãng Maác - Lïnin àaä töí chûác chuángta laåi vaâ laänh àaåo chuáng ta àaánh giùåc giaânh laåi nûúác, caãitaåo thiïn nhiïn, vaâ xoáa boã nöng nghiïåp laåc hêåu, dûångàûúåc êëm no; àöìng thúâi chuáng ta cuäng caãm ún Àaãng Maác- Lïnin cho ta luêåt hön nhên vaâ gia àònh,

Caânh tre nùm baãy caânh trePhaãi duyïn thò lêëy, chúá nghe hoå haâng


(1) Cêu thú Töë Hûäu (Ta ài túái).

tûâ raây khöng möåt baâ cö, baâ dò naâo hay bêët cûá ai phaá hoaåiàûúåc tònh duyïn chñnh àaáng cuãa àöi trai gaái. Khöngnhûäng caãm ún vò luêåt êëy, maâ coá thïí noái: caãm ún ÀaãngMaác Lïnin vïì caái hön cuãa ta tùång ngûúâi yïu àûúåc nöìngàûúåm, vïì tònh ta yïu ngûúâi yïu ... Àúâi laâ möåt khöëi toaândiïån; cöng viïåc cuãa Àaãng Maác Lïnin cuäng laâ möåt khöëitoaân diïån, coá mùåt trûúác, coá mùåt sau, nhûng khöng thïíthiïëu mùåt naâo.

Tònh yïu cuãa chuáng ta hiïån nay phaãi laâ tònh yïu cuãathúâi àaåi chuáng ta. Con ngûúâi múái cuäng do nhûäng “ngûúâitrêìn mù’t thõt” chuáng ta àêëu tranh tiïën maäi maâ laâm ra.Tònh yïu cuãa thúâi àaåi cuäng do haâng triïåu nhûäng ngûúâibònh thûúâng chuáng ta tûå nêng minh maâ laâm ra. Khöngnïn dung tuåc hoáa maâ cuäng khöng nïn thêìn thaánh hoáa.Theo sûå hiïíu cuãa töi, töi taåm thêëy tònh yïu cuãa thúâi àaåichuáng ta coá mêëy àiïím chñnh:

- Trûúác nhêët, àoá laâ tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi laoàöång. Boån boác löåt thöëng trõ thò “Baâ chuáa ngên haâng möiàoã hoãn - Lêëy vua laái suáng mùåt chaâm höi”, taâi saãn lêëynhau, quyïìn thïë lêëy nhau, tònh yïu laâ mua baán, tñnhtoaán, laâ àöìng mûu, àöìng loäa. Nhûäng ngûúâi lao àöång trongxaä höåi xaä höåi chuã nghôa chuáng ta thò tònh yïu chên thêåt,trong saåch; xaä höåi chuáng ta taåo nhûäng àiïìu kiïån töëi àaàïí nhûäng ngûúâi yïu nhau tûå nghe roä loâng mònh khöngcoá nhûäng yïëu töë vêín àuåc:

Chuã nghôa xaä höåi em úiLaâ khi ngûúâi phuå nûä ta yïu dêëuChùèng àoâi hoãi gò taKhöng tiïìn baåc, vinh hoaTrûâ coá loâng chung thuãy

Nadim Hitmeát


Vò cuâng laâ hai ngûúâi lao àöång cho nïn cuâng möåt lyá tûúãng,möåt àûúâng ài.

- Trong tònh yïu cuãa thúâi àaåi chuáng ta, coá niïìm laåcquan caách maång. Laåc quan do caã chuã nghôa xaä höåitruyïìn sang. Laåc quan trong tònh caãm yïu mïën, xêydûång. Tònh yïu laâ cuöåc àúâi, maâ cuöåc àúâi thò coá luác vui,luác buöìn, nhiïìu luác vui, àöi luác buöìn, àa söë trûúâng húåpvui tûúi, ñt nhiïìu trûúâng húåp àau khöí, nhûng bao giúâcuäng laåc quan; thaãng hoùåc gùåp luác buöìn hay trûúâng húåpàau khöí trïn àûúâng tònh, vêîn khöng bi quan, ngûúâi chiïënàêëu vêîn laâ, hay caâng laâ ngûúâi chiïën àêëu; àang laâ laoàöång tiïn tiïën, thò vêîn giûä vûäng tiïìn tiïën, laåi coân phêënàêëu trúã thaânh chiïën sô thi àua, vaâ hún nûäa.

- Nhòn ngûúâi mònh yïu vúái chuã nghôa nhên àaåo cöångsaãn, trên troång con ngûúâi trong àöëi tûúång mònh yïu, thêëylaâ möåt ngûúâi lao àöång, möåt baån àûúâng, möåt àöìng chñ.Trûúác Caách maång, vò caái thûá xaä höåi maâ “ngûúâi laâ choá soáiàöëi vúái ngûúâi” àaä àem àöëi lêåp ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác,vò möîi ngûúâi dïî rúi vaâo möåt thûá anh huâng chuã nghôa, nïncoá nhiïìu trûúâng húåp coi àöëi tûúång mònh yïu nhû möåt caáicúá àïí tòm sûå say sûa, nhû möåt viïîn aãnh àeåp àeä àïí mònhvúái bù’t, nhû möåt tuyïåt àñch àïí mònh chiïëm lônh, hoùåc laâxiïìng xñch ngûúâi yïu, hoùåc laâ tûå xiïìng xñch mònh, hoùåclaâ xiïìng xñch lêîn nhau... Tònh yïu múái cuãa thúâi àaåichuáng ta tòm sûå giao hoâa, thêëy úã ngûúâi yïu “möåt caái vöënquyá nhêët” maâ mònh giuáp àúä phaát huy, khöng phaãi laâ àöëitûúång àïí giaânh àoaåt maâ laâ àöëi tûúång àïí böìi àù’p, khöngphaãi tû kyã, ñch kyã, maâ coá mònh coá ta, vò mònh vò ta.

- Búãi tònh yïu trong thúâi àaåi chuáng ta khöng phaãi laâmöåt chöî thoaát ly giaã taåo, maâ gù’n liïìn vúái xaä höåi, nïn


tònh yïu cuãa hai ngûúâi raâng rõt vúái ûác triïåu ngûúâi. Tònhyïu nêng têm höìn con ngûúâi lïn, vò yïu ngûúâi yïu, nïnmuöën ngûúâi mònh yïu àûúåc coá haånh phuác, maâ muöën coáhaånh phuác riïng, thò phaãi vun àù’p haånh phuác chung.Cuäng nhû àûáa con cuãa mònh laâ súåi dêy maáu thõt cuå thïícaâng nöëi mònh vúái xaä höåi chùåt cheä hún, ngûúâi mònh yïulaâ súåi dêy cuå thïí gù’n boá mònh sêu sù’c hún vúái haånhphuác cuãa xaä höåi. Tònh yïu laâ haånh phuác cuãa riïng mònh,tûå mònh lônh höåi lêëy, tri giaác lêëy caái tònh caãm àoá, nhûngàöìng thúâi noá khöng phaãi laâ möåt vûúng quöëc. Trong tònhyïu coá àoaân thïí, coá xaä höåi. Khi quyïìn lúåi lúán hún cuãaàoaân thïí, cuãa xaä höåi àoâi hoãi, thò coá thïí hy sinh; àïën tñnhmaång khi cêìn thiïët cuäng hy sinh; tònh yïu cuäng nùçmtrong sûå hy sinh êëy.

Töi taåm nghô tñnh thúâi àaåi trong tònh yïu coá nhûängàiïím nhû vêåy. Àöìng thúâi, nhû nhaâ thú xö viïët laäo thaânhØngtökönxki luác sang thùm nûúác ta, coá noái trong khichuyïån troâ thên mêåt vúái mêëy nhaâ thú Viïåt Nam: “nhûngmaâ tònh yïu, tûác laâ tinh yïu chûá”, yá muöën noái: tònh yïucoân coá nhûäng qui luêåt riïng cuãa noá nûäa, nïëu khöng, noáseä laâ tònh khaác.

ÚÃ baâi naây, töi khöng viïët vïì tònh yïu, maâ chó viïët vïìthú tònh yïu. Noái àïën tònh yïu, laâ àïí soi vaâo viïåc laâm thútònh yïu.

Töi nghô trong viïåc diïîn àaåt tònh yïu hiïån nay, ngûúâita coá thïí diïîn àaåt cuâng vúái sûå lao àöång, trong baâi thú coánoái àïën lao àöång; vaâ ngûúâi ta cuäng coá thïí laâm nhûäng baâithú trong àoá khöng noái àïën viïåc lao àöång,- lao àöång noáitrong nhûäng baâi khaác - nhûng laåi noái àïën tònh yïu cuãanhûäng ngûúâi lao àöång. Vaâ ngûúâi lao àöång tiïu biïíu bêygiúâ phaãi laâ möåt ngûúâi chñ tònh lao àöång, lao àöång coá khoahoåc kyä thuêåt, möåt ngûúâi lao àöång coá trònh àöå vùn hoáa


cao, möåt ngûúâi lao àöång coá thïí noái cho mònh caái cêuchêm ngön maâ Caác Maác àaä rêët ûa thñch: “Töi laâ ngûúâi,vaâ caái gò thuöåc vïì con ngûúâi àöëi vúái töi khöng xa laå”;ngûúâi lao àöång tiïu biïíu êëy, theo töi quan niïåm, lêëy caãkho taâng traái tim cuãa nhên loaåi xûa nay, trong phêìn sêusù’c, thù’m thiïët, àeåp àeä nhêët cuãa traái tim, laâm cuãa caãicho traái tim mònh; möîi ngûúâi lao àöång chuáng ta, vïì trñtuïå, vïì khoa hoåc, vïì tònh caãm, phaãi úã mûác cao nhêët, chûákhöng úã mûác dung tuåc. Tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi laoàöång cuäng nhû thïë.

Tham khaão xem caác nhaâ thú - vaâ caác nhaâ thú lúán -trïn thïë giúái hiïån nay, àaä laâm thú tònh yïu nhû thïë naâo,viïåc àoá cuäng laâ tûå nhiïn. Thêåt ra, töi coân muöën choån húnnûäa kia; tham khaão thú tònh yïu cuãa nhûäng nhaâ thúcöång saãn, hoå nhiïìu khi cuäng laâ nhûäng laänh tuå cöång saãn.

Möåt ngûúâi duy nhêët khöng cöång saãn vaâ söëng trûúácthúâi àaåi chuáng ta maâ töi àïì dêîn laâ Petúphi, söëng oanhliïåt, chïët treã veã vang (1823 - 1849). Trûúác chuáng taPetúphi àaä àûa ra möåt tûúng quan rêët laâ àuáng àù’n:

Tûå do vaâ AÁi tònhVò caác ngûúi ta söëngVò tònh yïu löìng löångTöi xin hiïën àúâi töiVò tûå do muön ngûúâiTöi hy sinh tònh aái.

Trong thûåc tïë cuãa taác phêím àïí laåi, Petúphi àaä coá haidêy tuyïåt diïåu trïn cêy àaân thú: möåt dêy caách maång,möåt dêy ên tònh, thú caách maång vaâ thú tònh cuãa Petúphiàïìu song song hay, àïìu song song lûu truyïìn. Möåt ngûúâicoá mûác têm höìn àïën àêu, thò tònh yïu cuãa hoå cuäng seätheo caái mûác chung cuãa têm höìn hoå. Caái têm höìn rêët àeåp


cuãa Petúphi àùåt tònh yïu rêët cao: xin hiïën caã tñnh maångcuãa mònh cho tònh yïu; nhûng caái maâ Petúphi quñ troångvö ngêìn àoá, Petúphi sùén saâng hy sinh noá vò lúåi ñch cuãacaách maång. Àoá laâ möåt tûúng quan àuáng àù’n, möåt tûúngquan cao caã. Nhiïìu nhaâ thú àöìng thúâi laâ chiïën sô cöångsaãn úã thúâi àaåi chuáng ta àaä laâm nhû Petúphi.

Nhaâ thú chiïën sô cöång saãn maâ töi nhúá trûúác tiïn laâNicöla Vapdaröëp (Nicolas Vaptzarov 1909 - 1942), nhaâthú hiïån nay àûúåc thanh niïn Bungari ûa thñch nhêët, thúhiïån nay vêîn àaánh nhõp cho cuöåc àêëu tranh xêy dûångcuãa dên töåc Bungari. Laâm lñnh thuãy, laâm cöng nhênmaáy, laâm thúå laái àêìu taâu... laâm thú, vaâ laâm caách maångchöëng Àûác quöëc xaä. Laâ ngûúâi giuáp viïåc cuãa Ban chêëphaânh Trung ûúng Àaãng Cöång saãn Bungari, Vapdaröëpàûúåc uãy cho möåt viïåc nguy hiïím: àûa bom mòn vaâo trongnûúác. Bõ Àûác quöëc xaä bù’t, àaä bõ tra têën cûåc hònh trongböën thaáng trúâi; khöng hïì cung khai; vêîn giûä vûäng tinhthêìn cho àöìng chñ trong tuâ. Bõ xûã tûã.

Ngaây 23 thaáng 7 nùm 1942, chuáng noá àaä àemVapdaröëp ra bù’n. Trong luác boån àao phuã phaát xñt dêînra phaáp trûúâng, Vadaröëp àaä trao laåi àûúåc cho àöìng chñhai baâi thú ngù’n cuöëi cuâng, laâm cuâng möåt luác trûúác khichïët.

Möåt baâi nhan àïì:

CUÖÅC ÀÊËU TRANH KHÖËC LIÏÅT ÀÏËN CUÂNG

Taân aác, cuöåc àêëu tranh thêåt laâ khöëc liïåtNgûúâi ta àaä noái, cuöåc àêëu tranh huâng kiïåtTöi ngaä. Ngûúâi sau seä àïën. Thïë thöiKhöng quan troång chi tïn cuãa möåt ngûúâi


Bõ xûã bù’n - sau àoá, doâi ùnTêët caã chuyïån naây giaãn àún, lögñch.Nhûng trong baäo taápChuáng töi seä úã vúái ngûúâi maäi maäiNhên dên úi!Búãi chuáng töi luön luön àaä yïu ngûúâi.

14 giúâ - ngaây 23-7-1942

Möåt baâi nûäa:

BAÂI THÚ VÔNH BIÏÅT

Tùång vúå töi

Àöi khi anh seä vaâo trong giêëc nguã emNhû möåt khaách thùm bêët ngúâ vaâ xa ngaái...Em, em chúá àïí anh úã ngoaâi àûúâng caáiVúái anh, em àûâng chöët cûãa caâi then!

Anh seä vaâo lùång yïn, vaâ anh seä ngöìi rêët kheäÀöi mù’t àùm àùm, xuyïn boáng töëi, nhòn em,Vaâ khi anh àaä ngù’m em àïën moân con mù’tAnh seä hön em, röìi thò - anh laåi ra ài.

Àoåc hai baâi thú tuyïåt mïånh cuâng möåt lêìn, ngûúâi tachó coá thïí noái: - Thêåt laâ cöång saãn!

Àêëu tranh nhû thïë, thêåt laâ cöång saãn! Cuâng vúái àêëutranh, yïu nhû thïë, thêåt laâ cöång saãn! Baâi trûúác: goångaâng, neát cù’t nhû dao, goån àïí maâ quyïët chiïën: yïu nhêndên àïën hy sinh tñnh maång. Baâi sau: Anh yïu em, anhrêët yïu em, khi àaä qua àúâi, anh vêîn vïì ngù’m em àïënmoân con mù’t; trùm nghòn vêën vûúng quyïën luyïën nhûngvêîn goån gaâng.


röìi thò - anh laåi ra ài

ngûúâi àaä chïët khöng laâm phiïìn ngûúâi coân söëng, caái giûägòn deâ dùåt àoá cuäng laåi laâ cöång saãn; maâ thûúng yïu thò vötêån cuâng. Hai baâi thú sinh àöi, hai buát phaáp khaác nhau,hai khña caånh khaác nhau, cuãa möåt ngûúâi cöång saãn thöëngnhêët.

Nhûäng thi sô chiïën sô cöång saãn khaác cuäng àaä nhûVapdaröëp:

... Ngûúâi yïu kñnh nhên dênNgûúâi kiïn cûúâng chiïën sôLaâ tuyïåt diïåu tònh nhên.

Vö hònh trung, möåt söë ngûúâi hiïíu biïët möåt caách naâo àoáàaä laâm giaãm suát tònh yïu cuãa ngûúâi cöång saãn. Trong tònhyïu, taåi sao ngûúâi chiïën sô cöång saãn laåi phaãi nhûúângRömïö, trong àöi lûáa vônh viïîn Römïö vaâ Juylieát? Taåi sûácyïu cuãa hoå keám hay sao? Taåi khi huyïët cuãa hoå khöng àoãthù’m nhû cúâ cuãa hoå hay sao? Ai àaä nghô ra möåt thûá tònhyïu nhúâ nhúâ nhû bïånh thiïëu maáu? Caái vêën àïì laâ úã chöî: khicêìn thiïët, hoå àaä vò nhên dên maâ hy sinh tònh yïu. Töinhêån thêëy trong thûåc tïë caách maång khöëc liïåt vûâa qua, úãbêåc laänh tuå cuãa Àaãng nhû Julius Fucik, laåi caâng nhêntònh sêu sù’c: Viïët dûúái giaá treo cöí laâ viïët khinh túãm cùmthuâ àõch Quöëc xaä vaâ viïët yïu dên töåc, yïu nhên dên, yïucuöåc söëng, yïu ngûúâi yïu. Loâng ngûúâi chiïën sô cöång saãnkhöng phaãi yïu Àaãng, yïu nhên dên thò gaác boã yïu ngûúâiyïu. Töi nghô àïën hiïån tûúång trong vêåt lyá: möåt caái bònhàûång caát àaä àêìy ù’p, nhûng roát nûúác nûäa vêîn huát àûúåc àêìynûúác, vaâ trong nûúác êëy maâ hoaâ tan möåt chêët khñ, thò chêëtkhñ vêîn chûáa àûång àûúåc úã trong bònh. Chuyïån têm höìn


con ngûúâi coân tinh tïë hún vö ngêìn. AÁi tònh löìng vaâo trongtònh yïu nhên dên, yïu Àaãng.

Töi ghô àïën àöìng chñ Nicöla Bïlöyanit (NicolasBeloyannis) möåt laänh tûå cuãa Àaãng cöång saãn Hy Laåp, bõchñnh quyïìn phaãn àöång Hy Laåp xûã tûã nùm 1952; caã thïëgiúái àaä phêîn nöå trûúác töåi aác naây. Àöìng chñ Belöyanit bõcêìm tuâ cuâng vúái vúå cuãa Henli Johannidov, vaâ vúå cuäng bõkïët aán tûã hònh nhû chöìng, sau Henli àûúåc chuyïín thaânhtuâ chung thên. Hiïån nay Henli vêîn bõ giam úã nhaâ tuâ phuånûä Casteros: baâ àaä àeã möåt àûáa con trai, sau möåt nùm,chaáu beá múái àûúåc àûa ra khoãi nhaâ tuâ; sau àoá chaáu chóàûúåc möîi thaáng möåt giúâ àïën thùm meå. Bïlöyanit àaä laâmtùång Henli hai baâi thú(1), hai baâi thú naây àaä àûúåc nhaåcsô nöíi tiïëng phöí nhaåc. Coá thïí coá ngûúâi seä lêëy laâm laå:- Saothú cuãa laänh tuå cöång saãn maâ cuäng noái tònh yïu nhû bêëtcûá möåt tònh nhên say àù’m naâo - Têët caã nhûäng tònh nhênsay àù’m trïn àúâi naây khöng phaãi àaä biïët laâm caáchmaång; nhûng nhûäng ngûúâi laâm caách maång thò biïët laâmmöåt tònh nhên say àù’m. Hoå yïu nhû moåi ngûúâi vaâ coânhún moåi ngûúâi. Trong nhaâ tuâ, hoå laâm hai baâi thú:

HENLI CUÃA ANH

I

Em àaä xuöëng àïën têån àaáy thùèm loâng anhVaâ em àaä daåt daâo chaãy tûúái. Chûa coá Chuáa naâo àûúåc kñnh thúâ nhû thïë,


(1) Helli Johannidov úã trong tuâ cuäng coá laâm ba baâi thú àaä dõch àùngVùn nghïå söë 50 (7-1961).

Mùåt trúâi, em vaâo giûäa àïm àenVaâ roåi saáng bûâng lïnEm àaä cêìm tay anh, vaâ tûác khù’cAnh biïët em laâ möång àaä thaânh ngûúâiAnh tòm em tûâ rêët lêu röìi

II

Nhû muâa xuên vui nhêët trïn Traái àêëtTraái tim anh àaä núã hoa àoán mûâng em. Chung quanh taTêët caã dûúâng nhû àaä mùåc aáo ngaây Chuã nhêåt:Tûâ cêy hoa núi phöë ta úãCho àïën àöi xaâ lim cuãa chuáng taTrúâi naâo maâ chùèng moåc àêìy saoBúãi thêëy tònh yïu ta xaán laån(1)


(1) Dõch ra luåc baát: I Em vaâo àaáy thùèm loâng anh Tûúái cho daâo daåt tûúi xanh têëm loâng. Chuáa àêu àûúåc phuång thúâ bùçng; Mùåt trúâi - em àaä àïën bùng àïm daây, Chiïëu cho boáng rûåc thaânh ngaây; Vaâ em àaä àïën cêìm tay anh cuâng; Tûác thò anh biïët, möng lung Giêëc mú àaä hoáa vö cuâng thaânh em Lêu röìi, anh àaä tòm em. II Nhû xuên vui nhêët trïn àúâi Traái tim anh núã hoa ngúâi mûâng em. Quanh ta vaån vêåt triïìn miïn Nhû thay aáo múái àiïåu huyïìn vò ta: Tûâ cêy phöë cuä ra hoa

YÁ nghôa cuãa cêu noái “nhûng tònh yïu, tûác laâ tònh yïuchûá” nùçm úã trong haâi baâi thú trïn àêy. Ngûúâi laänh tuåcöång saãn úã trong nhaâ tuâ cuãa àõch vêîn nhêån àêìy àuã caáipheáp laå cuãa tònh yïu: laâ thêëy bûâng saáng, thêëy höåi heâ,thêëy ngûúâi mònh yïu laâ giêëc mú hoáa thaânh ngûúâi, thêëy“chûa coá Chuáa naâo àûúåc kñnh thúâ nhû em àûúåc anh yïu”.ÚÃ àiïím naây, ngûúâi laänh tuå cöång saãn cuäng nhên tònh àúngiaãn nhû moåi ngûúâi; chñnh sûå phúái phúái höìn nhiïn àoá laåilaâ möåt thaái àöå lúán lao àûáng trûúác sûå söëng; chñnh laâ nhaâlaänh tuå coá möåt sûác treã trung, möåt sûác yïu àûúng kyâ diïåu;caái sûác treã, sûác yïu àoá cuäng laâ möåt vúái caái sûác kiïn cûúângchiïën àêëu chöëng keã thuâ. Nhaâ laänh tuå cho ngûúâi ta thêëyrùçng mònh cuäng laâm bùçng möåt thûá böåt vúái moåi ngûúâikhaác, caái lúán lao cuãa laänh tuå laâ saáng suöët têåp trung caáithöng minh cuãa quêìn chuáng, laâ rûå reân luyïån thaânh möåtchêët ngûúâi tuyïåt àeåp.

Chuáng ta coá chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn, laâ chuãnghôa nhên àaåo hoaân bõ nhêët, kïët tinh têët caã nhûäng caáitöët cuãa loaâi ngûúâi úã caác thúâi àaåi trûúác, vaâ laåi chuyïín sangmöåt chêët lûúång múái, cao hún. Möåt öng vua töët cuãa nûúácPhaáp xûa kia, nhû Hùngri thûá tû (Henri IV) khi laâmcha, thò cuäng laâm cha nhû moåi ngûúâi; vua boâ böën chêndûúái àêët laâm ngûåa cho con cûúäi; àang löím ngöím nhû thïë,thò bêët àöì coá möåt sûá thêìn nûúác ngoaâi àïën; vua hoãi sûáthêìn rêët tûå nhiïn: “Ngaâi coá mêëy con? Ngaâi coá vui àuâavúái con khöng?” - Sûá thêìn têu: “Coá aå!” - “Nhû thïë thò töicûá tiïëp tuåc”, vaâ Hùngri thûá tû laâm ngûåa nöët mêëy voângcho con chúi(1). Phong kiïën laâ chuáa sô diïån, maâ Hùngri


Àïën xaâ lim cuãa chuáng ta bêy giúâ Trúâi naâo chùèng moåc àêìy sao saáng Búãi thêëy tònh xaán laån àöi ta!

thûá tû khöng sô diïån - Nhûäng laänh tuå cöång saãn cuãachuáng ta nay khi laâm ngûúâi yïu, laâm chöìng, laâm cha coântrong saáng, chên thêåt hún thïë nûäa, vò mang caái chêët cuãagiai cêëp cöng nhên.

Vaâ àêy laâ Pablö Nïruàa, nhaâ thi haâo vaâ laänh tuå cöångsaãn cuãa nhên dên Chilï(1). Chuáng ta cuäng biïët Nïruàalaâ möåt baãn àaåi húåp xûúáng, àaåi huâng ca vïì thú; ngûúâi àaätûâng bõ chñnh quyïìn phaãn àöång truy naä raáo riïët, nhûngkhöng bù’t öng àûúåc, vò öng chan hoaâ sêu sù’c trong quêìnchuáng; ngûúâi ca ngúåi: “Àêët tïn goåi laâ Jùng”, yá noái: àêëttïn laâ quêìn chuáng; ngûúâi khöng tiïëc vuä khñ khi àaã kñchàïë quöëc Myä, Pablö Nïruàa chó trong voâng mêëy thaáng(nùm 1959) àaä cho ra liïìn hai têåp thú, trong àoá coá möåttêåp thú tònh yïu. Nadim Hitmeát coá cêu thú:

Ngûúâi khöíng löì yïu möåt caách khöíng löì

àêy khöng phaãi laâ khöíng löì anh huâng chuã nghôa, àêy laâkhöíng löì cöång saãn; Nïruàa laâm ngay möåt têåp Trùm baâithú tònh àïí tùång naâng Mantit (Malthide), ngûúâi àaân baâàaä àïën laâm saáng cuöåc àúâi nhaâ thú. AÁi tònh úã àêy múã cûãavaâo thïë gian, vaâ tûúãng chûâng nhû caái voâng lúán yïu ûáctriïåu ngûúâi keám thêåt hún, keám xaác àaáng hún nïëu noákhöng chûáa àûång caái voâng nhoã cuâng möåt trung têm, laâtònh yïu Mantit.

Àêy laâ baâi söë 2 trong möåt trùm baâi sönnï(2)

Ngûúâi yïu húäi, phaãi bao nhiïu àûúâng saáMúái sau cuâng ài túái àûúåc caái hön


(3) Vò mêíu chuyïån naây töi àoåc àaä lêu lù’m, nïn khöng baão àaãm caácchi tiïët, nhûng tinh thêìn thò nhû vêåy.

(1) Nïruàa cuãa UÃy viïn Trung ûúng Àaãng Chilï.(2) Sonnet: möåt thïí thú cuãa chêu Êu, cöë àõnh trong 4 cêu.

Phaãi bao nhiïu lûu laåc vaâ tï giaáMúái àûúåc coá em laâm baån têm höìn.

........

Nhûng anh vúái em àaä khùng khñt röìiKhùng khñt aáo quêìn àïën tûâ göëc rïî, Khùng khñt caã caãnh trúâi vaâ thên thïí,Àïën nöîi chó coân anh vúái em thöi.

Thïë maâ àaä phaãi bao nhiïu nûúác chaãy qua cêìuBao nhiïu àaá lùn dûúái doâng nûúác cuöånCaách xûá caách taâu àaä phaãi xa nhau!

Àaáng leä àöi ta yïu nhau àaä tûâ lêu,Yïu tûå nhiïn, chan hoâa giûäa muön àöi lûáa,Trïn àêët naây chan chûáa

tûúi núã giûäa böng hoa

(Lûúåc dõch)

Nhaâ thú vaâ laänh tûå cöång saãn khöng quïn caái “cú súãvêåt chêët” cuãa tònh yïu:

Khùng khñt aáo quêìn àïën tûâ göëc rïîKhùng khñt caã caãnh trúâi(1) vaâ thên thïí,

nhûng trïn cú súã maáu thõt àoá, xêy dûång biïët bao cao siïuvaâ àeåp àeä! Vaâ cuäng khöng ngaåi noái caái sûå thêåt naây cuãatraái tim: khi chûa gùåp ngûúâi mònh yïu, thò, duâ laâ traái timcuãa möåt laänh tuå, cuäng khöí nhû moåi ngûúâi: “Phaãi baonhiïu lûu laåc vaâ tï giaá”.


(1) Hai ngûúâi cuâng húåp yá nhau ngù’m nhòn möåt phong caãnh nhû thïëlaâ “khùng khñt caãnh trúâi”.

Möåt thi sô cöång saãn khaác, Rúnï àú Pïst’rï, ngûúâi àaãoHaiti, nay laâ möåt chiïën sô cuãa caách maång Cuba, cuäng noáimöåt àiïìu rêët sêu sù’c:

Em aái ên höìi anh laåi möîi àïmNhû möåt traái tim laåi höìi nhõp àêåp.

Têët caã sûå thêåt khöng phaãi luác naâo cuäng àïìu nïn noái,vaâ cuäng khöng phaãi têët caã caác sûå thêåt àïìu nïn giêëu; noáiaái ên maâ vêîn trong saåch, vò khöng phaãi laâ laåc thuá muabaán trong xaä höåi tû baãn, maâ aái ên naây laâ cuãa tònh yïu,vúái kñnh troång, trên troång, vúái caã möåt sûå biïët ún.

Trong thú tònh yïu, töi cuäng rêët quñ caái chûäng chaåc cuãanhaâ thú Bïniuác (Mihai Beniuc), viïån sô Viïån haân lêm nûúácCöång hoâa nhên dên Rumani. Cuäng laâ möåt tònh yïu sonsù’t giûäa hai vúå chöìng àöìng thúâi laâ hai baån chiïën àêëu, vaâcuäng àïìu àaä coá tuöíi, maâ Aragöng thò vêîn cûá nhû chaângRömïö, say nhû àiïëu àöí, vaâ Bïniuác thò tûâ töën, nhûngkhöng phaãi laâ khöng thiïët tha; àoá laâ do “taång” cuãa hai thisô khöng giöëng nhau. Bïniuác noái möåt caách àiïìm àaåm:

Ai àaánh anh, laâ laâm em bõ thûúngVaâ ai chaâ àaåp emLaâ giêîm lïn anh vaâ laâm anh àau àúánTrong vui buöìn, hai ta maäi maäi gêìn nhau.

Vúå cuãa anh úi! Duâ caái chïët, cho duâ caái chïëtCuäng khöng bao giúâ coá thïí nhaåt phaiTònh cuãa àöi ta raång rúä, song àöiNhû hai trang khöng rúâi trong quyïín saách

Bïniuác muön vaân thûúng vúå vïì nöîi hai vúå chöìngkhöng coá con:


...Miïång thöíi keân àöìng àöi maá cùng,Thiïëu niïn tiïìn phong qua giûäa phöë, Buöìn vïì möåt nöîi khöng coá conEm nhõn nhû ve vuöët tuöíi son.

Àûâng khoác em úi! Haäy giêëu chönNöîi àù’ng cay kia trong àaáy daå;Vò àöi ta, bùçng moåi viïåc laâmRu têët caã caác em beá khoác...

Nhaâ thú Rumani àaä gùåp ngûúâi yïu cuãa mònh, trûúácàêy, trïn con àûúâng hoaåt àöång àêëu tranh; àöi thanh niïntrûúác kia cuâng coá möåt àoáa hoa cêím chûúáng àoã úã trïnngûåc; bêy giúâ têëm lõch àúâi cuãa naâng àaä chó ngaây thûánùm, têëm lõch àúâi cuãa chaâng àaä chó ngaây thûá saáu.

Toác anh giúâ àaä lûa thûaToác em yïu cuäng ngaã vûâa maâu tro...

maâ àöi tònh nhên àöìng chñ êëy vêîn hûáa heån nhau; nïëu cêìnphaãi chiïën thù’ng phong ba, thò hoå seä taái sinh trúã laåi nhûthiïëu thúâi.

- Nhaâ thú Aragöng, UÃy viïn Trung ûúng Àaãng cöångsaãn Phaáp, vúái Enxa Triölï (Elsa Triolet) cuäng laâ sù’t soncuãa àöi vúå chöìng cöång saãn; Enxa vöën ngûúâi Nga Xö viïët,vaâ hiïån laâ möåt nhaâ vùn nöíi tiïëng cuãa nûúác Phaáp; àöi tònhnhên àöìng chñ êëy coân laâ baån thiïët cöët vùn chûúng. Nhiïìuhún Bïniuác ngoaåi mûúâi tuöíi, caái “taång” cuãa Aragöng thòluác naâo cuäng vêîn cûá coân yïu say àù’m Enxa; gêìn àêynhêët, nghe tin Aragöng laåi coá möåt têåp thú múái, nhan àïì:Ngûúâi àiïn cuãa Enxa(1). Töi àaä coá dõp noái àïën yá nghôa


(1) Le fou d’Elsa: chûä “fou” vûâa coá nghôa cöí: ngûúâi ài theo caác vuachuáa kia àïí böng àuâa giaãi trñ cho hoå; vûâa coá nghôa laâ yïu àïën

chñnh trõ, yá nghôa tû tûúãng cuãa caái gûúng Aragöng yïuEnxa tha thiïët, chung thuãy, mùån nöìng tûâ àêìu chñ cuöëi úãgiûäa möåt xaä höåi tû saãn Phaáp kim tiïìn baåc beäo, cuöënchiïëu hïët nhên tònh; tònh yïu àoá tuyïn truyïìn cho ngûúâicöång saãn, laâ ngûúâi coá têm höìn àeåp nhêët. Tònh yïu àoá coâncoá möåt yá nghôa nhên àaåo rêët röång: noá chûáng toã traái timcon ngûúâi rêët coá thïí traánh àûúåc caái qui luêåt moân moãi dothaáng ngaây àem laåi; thêåt ra, thù’ng nhûäng gieâm pha, phaáröëi, nhûäng thaânh kiïën cuãa ngûúâi àúâi, chûa phaãi laâ thêåtkhoá; thù’ng thúâi gian khoá hún; laâm thïë naâo saáu mûúi lùmtuöíi (Aragöng hiïån nay) maâ vêîn nhû trùng mêåt ban àêìu,sûå êëy thêåt laâ khoá. Tònh yïu cuãa Aragöng laâ khuác cachiïën thù’ng cuãa tònh yïu, laâ tiïëng reo ca “bip bip” àêìutiïn cuãa vïå tinh thûá nhêët thoaát khoãi xiïìng cuãa Traái àêët;coá leä xûa nay cuäng àaä tûâng coá nhûäng tònh yïu nhû vêåy,nhûng coá mùåt trong vùn hoåc loaâi ngûúâi vúái möåt thù’mthiïåt daâi dùåc chuyïn nhêët liïn tuåc ba chuåc nùm hún, thòcoá thïí noái: möåt tònh yïu Aragöng - Enxa.

“Ngûúâi kiïn cûúâng chiïën sô - laâ tuyïåt diïåu tònh nhên”,àoá laâ Aragöng. Nhên vuå biïën cöë Hungari 1956, boån phaãnàöång úã Phaáp àaä nheâ àaánh vaâo Aragöng nhiïìu nhêët, vaâAragöng cuäng àaä phaãn kñch maånh nhêët. Àöìng chñ êëykhöng phaãi laâ haång ngûúâi

Töi khöng phaãi haång ngûúâi ùn gian cuângvuä truå;

Coá töi chen trong àoaân luä nhûäng con ngûúâi;Chûa ai thêëy töi khi döng töë laåi chuöìn lui;Möîi trêån chaáy, töi àûa tay ra dêåp lûãa...


àiïn ngûúâi.

Àöìng chñ êëy laâ nhaâ thú Khaáng chiïën lúán nhêët khi ÀûácHitle cûúáp nûúác Phaáp, àöìng chñ êëy laâm nhûäng baâi thúhay nhêët vïì Àaãng, laâ taác giaã baâi Saáng mù’t saáng loângphöí biïën úã nûúác ta (do Töë Hûäu dõch); sau giaãi phoáng,ngoâi buát Aragöng laåi kiïn cûúâng chöëng Myä; ngûúâi êëyphaát huy raång rúä gia taâi vùn hoáa cuãa Töí quöëc v.v... vaâkhi laâm thú, thò Aragöng laâm thú tònh:

Anh noái maäi cuäng thïë thöi, coá noái hoaâi cuäng thïë,

Hoå tûúãng anh àùåt baây cho myä lïå,Hoå duâng röìi hoå boã nhûäng lúâi anhVaâ àïí cho anh àûâng coá yïu emHoå biïën em coá thêåt bùçng xûúng bùçng thõtThaânh möåt pho tûúång tûúång trûng bùçng àaáThaânh nhû laâ möåt Töí quöëc hiïíu ngêìm

Lûúåc dõch

Thú Aragöng rêët giaâu tònh yïu nûúác; tuy nhiïnAragöng khöng muöën khi àoåc nhûäng thú cuãa mònh, coánhûäng keã laåi nghô: “Chù’c laâ nhaâ thú muöën noái ngêìm vïìTöí quöëc, vïì Àêët nûúác, v.v... chûá khöng phaãi laâ noái vïìEnxa”.

Taåi thuã àö Matxcúva vûâa röìi àaä kyã niïåm long troång10 nùm ngaây mêët cuãa nhaâ thú lúán cöång saãn Phaáp PönElua, maâ Ilia Erùngbua goåi laâ “nhaâ thú kyâ diïåu”, NadimHitmeát goåi “nhaâ thú lúán cuãa thúâi àaåi”.

Pön Ïlua àaä vö cuâng àau khöí trûúác caái chïët cuãaNuysú (Nusch):

Àúâi ta em àaä laâm nïn, àúâi ta àaä lêëpMöåt súám àeåp thaáng nùm, thaânh phöë múái

bònh minh


Àêët àaä kheáp chùåt baân tay trïn möëi ên tònhLoâng anh raång àöng mûúâi baãy nùm caâng ngaây

caâng saángBöîng caái chïët xöng vaâo anh nhû vaâo nhaâ tröëng.

Lûúåc dõch

Nhúá Nuysú, Ïlua nhúá lyá tûúãng cuãa ngûúâi àaä khuêët:Em àaä laâ lûúng têm xuác caãm cuãa thõt da anhEm maäi maäi anh yïu, em àaä taåo ra anh àoáEm khöng chõu àûúåc aáp bûác vaâ lùng maåEm àaä haát ca mú haånh phuác trïn àúâiEm mú ûúác àûúåc tûå do, vaâ anh tiïëp tuåc chi em.

Khi Ïlua laåi gùåp Àöminich (Dominique) trïn àúâi, vaâthêëy àúâi mònh tûúãng àaä chïët ài nay höìi sinh trúã laåi, múáibiïët khi mùåt trúâi cuãa tònh yïu àaä lùån laâ àau khöí àïën àêucho traái tim, múái biïët may mù’n chûâng naâo khi mùåt trúâicuãa tònh yïu moåc laåi:

Anh bûúác túái em, anh bûúác maäi maäi vïì aánh saáng

Àúâi coá thõt xûúng, hy voång àaä cùng buöìmGiêëc nguã traân trïì nhûäng möång: vaâ àïmHeån vúái raång àöng nhûäng caái nhòn tin cêåyNhûäng caánh tay em khoaát múã sa muâMiïång em ûúát nhûäng gioåt sûúng thûá nhêëtNiïìm yïn nghó saáng tûúi thay chöî cho nhoåc mïåtVaâ anh thúâ tònh yïu nhû thuúã thanh xuên

Khuön khöí baâi viïët khöng cho pheáp töi coân àïí dêînnhiïìu vïì thú tònh cuãa Nadim Hitmeát, ngûúâi àaãng viïncöång saãn tûâ nùm 1923, àaä àûúåc àûáng gaác danh dûå bïnlinh cûäu Lïnin, àaä úã tuâ hai àúåt, 16 nùm; thú Hitmeát laâthú àaánh àõch, àaánh roä raâng, àaánh tinh vi, nhiïìu caách


àaánh. Vaâ àöìng thúâi nhûäng thú tuâ cuãa Hitmeát cuäng laâ thúgûãi ngûúâi yïu: noái vïì tûå do, noái vïì úã tuâ, vïì nhên dên, vaânoái vúái ngûúâi yïu - Nïëu böîng nhiïn tûâ thuã àö Itstùngbunmïën yïu gûãi vaâo cho anh möåt caái hoâm khoáa chuöng, múãhoâm ra chuöng kïu reng reng, coá nhûäng thûá quaâ, vaâ coáem, giaã thûã coá em tûâ trong rûúng bûúác ra, anh seä múâiem ngöìi úã meáp giûúâng,

Vui úi, anh ngêín nhòn emTrúâi! Sao em àeåp em xinh laå nhûúâng!

Em cûúâi, trúâi nûúác soi gûúngThuã àö trong mù’t yïu àûúng em nhòn

Nïëu em cho pheáp vaâ anh daámThò hûúng Thuã àö trïn maá em

Nhûng àûâng em nheá, chúá chùngÀûâng, em! Chúá baão anh rùçng “àïën bïn”

Tûúãng chûâng nïëu àuång lay em, Anh lùn àuâng chïët trïn nïìn bï töng.

Chuáng ta nhêån ra gioång thú àuâa àuâa vaâ rêët sêu cuãaHitmeát. Àoåc nhûäng thú trïn, ta suy nghô: Ngûúâi cöång saãnlaâ ngûúâi thûúâng. Ngûúâi cöång saãn hún thûúâng, laâ chiïënàêëu. Ngûúâi cöång saãn khaác thûúâng, laâ hy sinh. Chuáng tavêîn noái: söëng, laâm viïåc nhû möåt ngûúâi cöång saãn, chiïënàêëu hy sinh nhû möåt ngûúâi cöång saãn. Khi noái nhû vêåy,chuáng ta àaä bao göìm: yïu nhû möåt ngûúâi cöång saãn.

Trong baâi noái chuyïån cuãa àöìng chñ Trûúâng Chinh taåiÀaåi höåi Vùn nghïå toaân quöëc lêìn thûá II (1957), coá möåtàoaån: “Haäy ca ngúåi nhûäng con ngûúâi múái cuãa chuáng ta,trong lao àöång vaâ tònh yïu, trong àúâi cöng vaâ àúâi tû,trong quan hïå cöng taác vaâ quan hïå beâ baån gia àònh,nhûäng con ngûúâi giaãn dõ, bònh thûúâng, nhûng cuäng rêëtduäng caãm, àûúåc reân luyïån trong Caách maång, trong


Khaáng chiïën vaâ ngaây nay àang àem hïët sûác mònh ra àïílaâm cho Töí quöëc chuáng ta ngaây thïm giaâu maånh, àêëtnûúác chuáng ta ngaây thïm tûúi àeåp...”. Lúâi noái àoá soi saángcho töi.

Trong baâi naây, töi àaä khöng àïì dêîn ca dao vïì tònhyïu, vaâ thú cöí àiïín vïì tònh yïu, vò baâi naây noái àïën thútònh yïu trong thúâi àaåi chuáng ta. Töi laåi hêìu nhû chóchoån thú tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi cöång saãn.

Thú tònh yïu, chó laâ möåt böå phêån trong vùn hoåc, möåtböå phêån nhoã, nhûng cêìn thiïët.

Cêìn chuá yá àïën vêën àïì liïìu lûúång. Nhiïìu quaá khöngtöët, laâm nhû àúâi chó coá viïåc êëy thöi. Ñt àïën mûác nhû laâkhöng, thò cuäng buöìn cûúâi: laâm nhû àúâi tuyïåt nhiïnkhöng coá viïåc êëy!

Töi cuäng nhêån thêëy coá nhûäng têm tònh tûå nhiïn,chñnh àaáng cuãa con ngûúâi, nhûng húåp vúái möåt khöng khñthên mêåt êëm cuáng. Túâ baáo lúán haâng ngaây laâ möåt diïînàaân cho haâng vaån ngûúâi hoåp cuâng möåt luác; ngûúâi takhöng mêëy khi noái têm tònh yïu àûúng trong möåt cuöåchoåp àöng ngûúâi. Túâ tuêìn baáo nhiïìu khi cuäng khöng tiïånàùng nhûäng thú têm tònh. Nhûng maâ quyïín saách, nhûngmaâ têåp thú laâ möåt ngûúâi baån ngöìi chuyïån troâ vúái möåtngûúâi baån: mua saách vïì àùåt trïn baân, bïn giûúâng, dûúáiàeân, möåt mònh àöåc giaã àöíi trao vúái taác giaã: caác têåp thúcoá thïí coá nhûäng baâi thú tònh thêåt sêu sù’c, ài vaâo têån àaáytêm tû, noái nhû vaâo ruöåt vaâo gan ngûúâi ta, giuáp cho möîingûúâi hiïíu mònh hún nûäa; hiïíu mònh tûå giaác, duâng nùnglûúång cuãa tònh yïu goáp vaâo nùng lûúång cuãa tû tûúãng, böìiàù’p cho möåt con ngûúâi toaân diïån àïí xêy dûång chuã nghôaxaä höåi úã miïìn Bù’c, àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ.


15-12-1962


CÊU CHUYÏÅN NHOÃTRÛÚÁC CAÁC BAÅN VIÏËT VAÊN TREÃ(1)

Àûúåc múâi phaát biïíu yá kiïën trûúác caác baån viïët vøn treã,töi suy nghô vaâ sù’p xïëp trong têm trñ àaä mêëy höm naymaâ vêîn cûá löån xöån, vò tha thiïët muöën giuáp ñch nhiïìunhêët cho caác baån. Thöi thò bêy giúâ xin noái vù’n tù’t vaâthaânh thêåt, vaâ chó noái xuyïn qua kinh nghiïåm cuãa baãnthên mònh.

Trûúác hïët töi xin coá möåt lúâi khuyïn. Caác baån vaâo viïëtvùn (tûác laâ coá caã laâm thú) nïn àûáng ngoaâi caái khöng khñmaâ úã nhûäng núi àua sù’c àua taâi, vñ duå nhû úã trong laângnghïå thuêåt thûúâng dïî coá. Àoá laâ sûå chêm choåc nhau vöñch, chùåt haå lêîn nhau goåi nöm na laâ sûå noái xêëu lêîn nhau,tûúãng chûâng nhû baão rùçng ngûúâi kia keám, thò mùåc nhiïngiaá trõ cuãa mònh àaä tùng lïn röìi. ÚÃ caác “laâng” khaác cuängcoá sûå thûúâng tònh êëy - vñ duå nhû caác cö con gaái hay ghennhau vïì sù’c àeåp - tuy nhiïn úã caái “laâng” nghïå thuêåt naây,caái khöng khñ ghen sù’c ghen taâi nhau khaá cùng thùèng.Vúä loâng hoåc lêëy nhûäng nghïì nghiïåp hay! Xin àûâng mù’c


(1) Baâi phaát biïíu úã Höåi nghõ nhûäng ngûúâi viïët vùn treã lêìn II(25-6-1972).

vaâo caái nhûúåc àiïím naây, khöng nïn boã nhiïìu thò giúâ vaâonhûäng cuöåc chuyïån troâ triïìn miïn maâ thûúâng thò ngûúâivù’ng mùåt laâ keã bõ àûa ra hy sinh, àïí cho ngûúâi coá mùåtlaâm àöëi tûúång chêm biïëm. Ngûúâi aác khêíu bõ haå thêëpxuöëng vò nhûäng lúâi noái cuãa mònh. Nùm 1960, ài xemTriïín laäm 15 nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, töiàùåc biïåt chuá yá àïën mö hònh giúái thiïåu nhaâ maáy àiïånUöng Bñ, úã àêy caác öëng khoái àûúåc loåc hïët than buåi röìimúái toãa lïn trúâi, rêët saåch seä, rêët töët àeåp, töi àaä kïët luêånmöåt baâi thú:

Nhaâ khoái trù’ng, khöng nhaã khoái àenRiïng gò chêm ngön cho öëng khoái?

Búãi töi nghô rùçng: trong àúâi söëng thûúâng ngaây, möîingûúâi chuáng ta cuäng nhaã khaá nhiïìu khoái àen ra bùçngngön ngûä. - Haäy àem caái nùng lûúång tiïu cûåc êëy chuyïínàûa sang thaânh nùng lûúång saáng taåo! Haäy saáng taác bùçngmiïång ñt ñt, haäy saáng taác bùçng buát nhiïìu nhiïìu ...

Töi nghô rùçng hiïån nay caác taâi nùng treã coá trûúác mùåtmònh möåt con àûúâng thïnh thang, möåt hiïån trûúâng múãröång vö haån. Hiïån giúâ àaâi cuãa ta, baáo chñ cuãa ta, xuêëtbaãn cuãa ta àang thiïëu nhûäng vùn hay, thiïëu nhûängngûúâi viïët hay, ai coá thûåc taâi tha höì maâ muáa gêåy! Caácbaån khöng nïn nghô rùçng ai dòm mònh, ai laâm oan chomònh. Cuäng coá thïí, nhû hiïån tûúång ngûúâi àang cù’t keåo,gùåp luác khöng ai àïí yá, böëc vaâi chiïëc cho vaâo möìm mònh,nhûng töi nghô: nïëu giaã sûã nhû nhûäng ngûúâi biïn têåp caácbaáo chñ vaâ nhaâ xuêët baãn coá tû tuái cho mònh chùng, thòcuäng khöng quaá nùm phêìn trùm! Nhûäng baån múái vaâonghïì viïët nïn trong saáng trong têm, mònh coá taâi thò


khöng ai dòm àûúåc mònh; caái duâi nhoån thò coá boåc nhiïìulúáp vaãi, noá vêîn cûá choåc thuãng ra.

Àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá khuyïn nhaâvùn phaãi coá baãn lônh - baãn lônh úã àêy, töi hiïíu laâ cao húncaá tñnh. Caá tñnh thò hai con vêåt cuäng coá khaác nhau. Coânbaãn lônh laâ thuöåc vïì baãn chêët möåt ngûúâi, chöî cuöëi cuângcuãa baãn lônh laâ ài àïën núi, vïì àïën chöën, laâ tûå thïí hiïånmònh, tûå phaát huy mònh cho kyâ àûúåc àùng àoáng goáp vaâocuöåc àúâi; thûåc chêët cuãa baãn lônh laâ yá chñ.

** *

Töi xin noái sang àiïím thûá hai, laâ nghiïm ngùåt.Töi khöng thñch nõnh caác baån viïët treã, ngûúåc laåi töi cöë

yá àoâi hoãi cao. Àoá laâ chiïën thuêåt, laâ phûúng phaáp cuãa töiàïí xêy dûång.

Töi nghô: nïëu ca ngúåi chung chung caác nhaâ vùn treã,thò cuäng nhû laâ ca ngúåi thúâi gian, vò thïë naâo maâ tûúnglai noá chùèng hún hiïån taåi! Caái vêën àïì laâ giuáp àúä sao chocoá hiïåu quaã, hún laâ mõ chuáng, mõ nhau. Sûå nghiïm ngùåtcuãa töi khöng phaãi taåi vò töi khoá tñnh, maâ àêy laâ möåt àoâihoãi khaách quan cuãa xaä höåi.

Noái röång ra: Tònh yïu laâ nghiïm ngùåt Trùm nùm tñnh cuöåc vuöng troânPhaãi doâ cho àïën ngoån nguöìn laåch söng.

Cö con gaái xinh àeåp, taâi gioãi vaâ àûác haånh khöng mómcûúâi vúái con trai möåt caách dïî daâng. Töi laåi coân nghô rùçngcö êëy cöë yá nhùn mùåt àïí xua nhûäng anh chaâng khöng coáthûåc loâng, maâ chó lún phún, laáng chaáng... Nhûäng ngûúâi


naâo vûúåt qua àûúåc sûå nghiïm ngùåt cuãa cö, vêîn cûá tòmàïën vúái cö, luác êëy cö seä móm cûúâi vúái hoå rêët tûúi, vaâ cuöëicuâng cö àïí loåt vaâo mù’t xanh chó coá möåt ngûúâi! Vaâ haingûúâi thaânh àöi naây nhêët àõnh laâ haâo hûáng, say mï,nhûng hoå vêîn nghiïm ngùåt, vò hoå quan niïåm tònh yïu rêëtcao, vaâ hoå àùåt vêën àïì àïí cho suöët àúâi.

Laâm caách maång, laâ nghiïm ngùåt. Ngaây trûúác, khinhûäng ngûúâi thanh niïn ûu tuá lûáa Töë Hûäu vaâo Àoaânthanh niïn Cöång saãn, Àaãng noái vúái hoå “Laâm caách maånglaâ cûúáp chñnh quyïìn, laâ cúm no aáo êëm, laâ haånh phuác”, vaâàöìng thúâi Àaãng cuäng noái vúái hoå: “Nhûng laâm caách maång,nïëu àïí löå bñ mêåt, cuäng coá thïí maáu chaãy àêìu rúi”; hai mùåtêëy phaãi noái ngay caã hai àïí chuêín bõ tinh thêìn cho nhûängàöìng chñ luác bõ bù’t khöng khai ra vúái àõch.

Saãn xuêët laâ nghiïm ngùåt. Ban Chêëp haânh Trungûúng Àaãng kïu goåi chuáng ta bêy giúâ àêy, yïu nûúác, yïunhên dên, laâ phaãi laâm luång vúái hiïåu suêët cao nhêët.

Vaâ saáng taác laâ nghiïm ngùåt. Noái cho thêåt sêu, thòngûúâi àoåc (trong àoá bao göìm caã chuáng ta) àoâi hoãi, trongthú chùèng haån, phaãi laâ nhûäng thi sô tûâ cúä NguyïînKhuyïën, Tuá Xûúng trúã lïn àïën Nguyïîn Du, VichtoHuygö, Puskin... Chûá keám hún thò cöng chuáng àaä rachiïìu nguáng nguêíy röìi àoá, nhêët laâ vúái sûå choån loåc cuãathúâi gian. Tuy nhiïn, cöng chuáng cuäng biïët rùçng nhûängNguyïîn Du, Puskin... khöng coá nhiïìu, nïn hoå cuäng phaãinhên nhûúång, nhêët laâ vúái nhaâ vùn àûúng thúâi vúái mònh.Nhûng thù’t laåi, thò cuöëi cuâng ai cuäng thñch vùn thú phaãithêåt hay. Laâ vò moán ùn vêåt chêët chûa ngon, ngûúâi tacuäng ùn vêåy, búãi khöng ùn thò àoái. Chûá moán ùn vùnnghïå, nïëu keám quaá, thò ngûúâi ta xin nhên sûå giaáo duåc


trûåc tiïëp bùçng tû tûúãng chûá khöng cêìn ài qua caái chïëbiïën keám coãi cuãa vùn nghïå; vaâ ngûúâi ta tòm nhûäng aángvùn hay cöí truyïìn maâ àoåc àïí thoãa maän khiïëu thêím myäcuãa mònh. Cho nïn àoâi hoãi nhaâ vùn coá taâi laâ möåt quyluêåt khaách quan cuãa xaä höåi. Àaä vaâo laâng vùn thò phaãi tûågiaác vïì quy luêåt êëy, àïí mònh tûå nghiïm ngùåt trûúác vúáimònh, àoá laâ con àûúâng ài túái sûå hoan nghïnh cuãa cöngchuáng. Caâng ài con àûúâng nghiïm ngùåt, thò vùn taâi caângnaãy núã phaát huy. Nghiïm ngùåt, tûác laâ coá quan niïåm caovïì vùn hoåc, laâ khaái niïåm àûúåc thïë naâo múái laâ möåt aángvùn hay, maâ muöën laâm ra àûúåc nhûäng taác phêím nhûthïë, thò vúä loâng àaä phaãi tûå kheáp mònh vaâo möåt kyã luêåtsöëng vaâ kyã luêåt lao àöång.

** *

Àiïìu thûá ba, töi muöën noái chung quanh viïåc saáng taác.Töi coân nhúá nùm 1949, trong höåi nghõ Vùn nghïå Quênàöåi lêìn àêìu úã Viïåt Bù’c, töi coá têm sûå vúái möåt nghïå sôdiïîn kõch, luác àoá laâ möåt diïîn viïn loaåi gioãi nhêët. Banàïm, cuâng ngöìi trïn möåt nhaâ saân, töi coá san seã vúái anhàiïìu maâ töi nghô trong thêm têm àaä tûâ lêu: “Baâ meå phaãihy sinh cho àûáa con cuãa mònh; ngûúâi nghïå sô chuáng taphaãi hy sinh cho taác phêím, cho nghïå thuêåt cuãa mònh;phaãi coi sûå nghiïåp cöëng hiïën cuãa mònh laâ to lúán hún baãnthên ta; coá vêåy, múái tûå deåp búát mònh laåi vaâ àïí cho cöngtrònh cuãa mònh phaát triïín ...”. Töi àaä hiïíu nhûúåc àiïímcuãa anh baån, laâ nhiïìu caá tñnh, tûå do chuã nghôa... Sau luáchoâa bònh, anh êëy àaä úã ngoaâi biïn chïë, vïì úã möåt àõa


phûúng, vaâ hiïån giúâ thò khöng nghe ai noái àïën nhaâ diïînkõch êëy nûäa. Töi khöng àiïìu tra xem nöng nöîi cuãa anhnhû thïë naâo, nhûng töi coá thïí noái: trong anh baån êëy,tñnh nïët con ngûúâi àaä khöng hy sinh cho diïîn viïn, cûálêën aát ngûúâi diïîn viïn, vaâ cuöëi cuâng boáp chïët ngûúâi nghïåsô sên khêëu àaä tûâng àûúåc biïët tiïëng möåt thúâi! Nhûänggûúng nhaän tiïìn nhû vêåy trong vùn nghïå cuäng khöngphaãi laâ hiïëm. Cho nïn muöën thaânh nhaâ vùn, thò phaãichuêín bõ maâ hy sinh cho vùn phêím cuãa mònh! Möåt nhaâvùn Liïn Xö coá taâi àaä noái: “Chuáng töi àaä boã vaâo vùn hoåcnhûäng nùm àeåp nhêët cuãa tuöíi àúâi”. Thêåt vêåy, nhaâ thi sôcoá muöën “mú theo trùng vaâ vú vêín cuâng mêy” thò cuängchó nïn ài chúi ngù’m trùng tûâ 8 giúâ töëi àïën 10 giúâ àïmlaâ cuâng, túái giúâ thûá 11 thò seä vïì nhaâ ngöìi vaâo baân maâ laoàöång thú, thò múái coá thú àûúåc, duâ laâ thú vïì trùng cuängthïë! Nïëu khöng chõu thûúng chõu khoá vò taác phêím, khöngmang nùång àeã àau noá, thò chùèng coá taác phêím àêu!

Laâm viïåc gò cuäng phaãi coá hy sinh. Phaãi bõ viïåc êëy aámaãnh. Khöng thïí chó heån phûáa, röìi thò àïí chuöåi ài. Baãnthên töi muöën tûå àöëc thuác mònh phaãi laâm viïåc, töithûúâng coá hai bûúác. Bûúác àêìu, ai àïën commùng baâi xemchûâng mònh coá thïí viïët àûúåc, thò nhêån lúâi vaâ heån; hoùåctûâ mònh khúãi xûúáng hiïën vùn, ngûúâi ta nhêån tiïu thuå,thò mònh hûáa. Heån hoùåc hûáa röìi, thò phaãi thù’t laåi thaânhmöåt thaáng möåt ngaây nhêët àõnh. Nïëu khöng ra haån nhêëtàõnh, thò chó laâ noái chúi cho vui, cuäng nhû trai gaái coá yïunhau chùng àêëy, maâ khöng coá töí chûác, cûúái xin thò cuängchùèng nïn vúå chöìng con caái. Bûúác thûá hai, laâ àaä heån hûáangaây nöåp baâi röìi, thò trúã thaânh möåt aám aãnh, moåi viïåc àïìuphaãi phuåc tuâng caái ngaây heån nöåp baâi. Coá khi àïí hoãng


nhúä möåt söë viïåc búãi phaãi têåp trung vaâo baám lêëy baâi vùn,baâi thú maâ viïët. Töi laåi nhúâ: “Xin cêåu giuáp àúä mònh bùçngcaách thuác baâi höå, khöng nïn nïí nang mònh; thuác nhiïìu,mònh chùèng giêån àêu, maâ laåi caãm ún”. Búãi töi biïët: moåiviïåc töët, viïåc phaãi trïn àúâi laâm àûúåc laâ nhúâ sûå tûå giaáckïët húåp vúái bù’t buöåc. Cûá àïí raânh ung dung thoaãi maái,thò chùèng coá taác phêím àêu, duâ laâ thú cuäng vêåy! Vúái laåi,ngûúâi ta khöng giuåc mònh àûa baâi nûäa, e mònh hïët sù’chïët taâi röìi chùng? Mònh ïë röìi chùng?

Àöång cú lúán xui töi viïët möåt söë baâi thú, laâ phuåc vuåcaách maång, ca ngúåi cöng trònh sûå nghiïåp cuãa nhên dên,nhûng àöång cú trûúác mù’t, nhiïìu khi vò laâ muöën traã únmöåt sûå àaäi ngöå;

Haåt cúm ùn cuãa baâ conLaâ tònh, laâ nghôa, laâ ún thêëm nhuêìn!

Nhûäng luác ài têåp thïí möåt àoaân, möåt töí nhaâ vùn, thûúânglaâ khi vïì, chùèng ai viïët caã! Nïëu coá mang tiïëng thò laâ Höåinhaâ vùn mang tiïëng! Coân ài möåt mònh thò ùn cúm, uöëngbia, huát thuöëc laá cuãa àõa phûúng, cuãa xñ nghiïåp röìi,khöng coân biïët àuân sûå viïët baâi cho ai! Cho nïn phaãi cöëgù’ng viïët àïí khoãi ngûúång, khoãi ï, àïí traã caái núå traái tim.Töi àaä viïët baâi thú Nuái Ba Vò vúái höì suöëi Hai àöång cú xalaâ ca ngúåi thaânh tûåu cuãa nhên dên ta úã miïìn Bù’c, àöångcú gêìn laâ vò tónh Sún Têy luác àoá àaä töën xe, töën eátxùngmúâi töi ài tham quan Höì. Chao öi, nïëu khöng coá aám aãnh,thò coân gò sêu xa úã trïn àúâi nûäa? Taåi sao maâ cûá xa xoát“nhû bêng khuêng viïåc heån chûa laâm” (thú Töë Hûäu)!Caách àêy mêëy nùm, khi baáo Thuã àö Haâ Nöåi vaâ Thúâi múáisaát nhêåp vaâo laâm möåt, thaânh túâ Haâ Nöåi múái, toâa baáo àaämúâi möåt bûäa cúm thên mêåt nhûng rêët laâ hêåu hô, töi coá


àûúåc dûå vaâo trong caãm tònh nöìng nhiïåt àoá. Vaâ, töi cûá aáynaáy maäi: mònh cöång taác baâi vúã gò àïí àïìn àaáp caái tònhcaãm naây? Möåt nùm, hai nùm qua... Töi khöng yïn àûúåctrong loâng, khöng phaãi chó taåi úã bûäa cúm, maâ taåi úã thûåcchêët tònh caãm mònh nhêån maâ chûa traã! Maäi àïën vûâa qua,bêìu cûã Quöëc höåi khoáa Böën taåi Thuã àö, töi viïët àûúåc möåthöìi kyá vïì Töíng tuyïín cûã nùm 1946 úã Haâ Nöåi cho baáo HaâNöåi Múái, töi múái nheå àûúåc trong loâng! Àoá laâ chûa kïí toâabaáo anh em àoá àaä àaánh ötö cho töi ài thùm xñ nghiïåpnuöi ong úã Haâ Nöåi, hún möåt nùm nay, töi chûa coá thú!Chùèng biïët ùn noái laâm sao vúái caác àöìng chñ nuöi ong? - Vòsao töi laåi têín mêín tûå thù’t buöåc mònh àïën mûác nhû thïë?Laâ vò töi súå, àöëi vúái têm höìn mònh, mònh cûá theo tuöíi giaâmaâ haå thêëp búát maäi mûác yïu cêìu, thò cuäng nhû ngûúâithù’p àeân, thêëy àêìu dêìn dêìn vúåi ài, beân vùån thêëp maäibêëc àeân xuöëng. Vùån thêëp bêëc maäi thò àïën luác àeân seä phuåttù’t, vaâ luác êëy thò töëi moâ. Vêën àïì laâ phaãi kiïëm thïm dêìu.

Caác baån viïët vùn treã úi, chuáng ta phaãi tûå aám aãnhmònh, quyïët têm viïët ra baâi vúã. Búãi vò baâ meå laâ cuå thïí.Noái xa xùm baát ngaát àêu àêu, maâ khöng ài vaâo cuå thïíseä chùèng coá gò caã. Tònh yïu laâ cuå thïí. Töi coá ngûúâi baåntûâ nùm 1937, hiïån giúâ anh laâm cöng nhên cú khñ laânhnghïì caách Haâ Nöåi 25 kilömeát; trong luác gian khöí naây,nhòn mùåt nhau, loâng àaä hiïíu ngay laâ baån thiïëu chêët böí;thûúng nhau, thò tòm caách chia ngoåt seã buâi trong luác naây.Muöën cho töëi thûá baãy ngûúâi baån 34 nùm cuãa mònh vïìthùm mònh coá àûúåc miïëng thõt ùn thïm, tûâ saáng thûá nùmtöi àaä suy nghô sù’p xïëp kïë hoaåch thïë naâo àïí töëi höm thûábaãy coá möåt vaâi laång thõt cuå thïí.

Búãi vêåy muöën viïët baâi vùn cuå thïí, töi sù’p xïëp nöåidung vùn àaä àaânh, maâ trûúác hïët thò phaãi sù’p xïëp àúâi


söëng, àùång coá thò giúâ viïët vùn. “Töi saáng taác, vêåy thò töitöìn taåi”, moåi chuyïån khaác trúã nïn thêëp hún, vaâ hoáa ratûúng àöëi nhaåt nheäo; höìn vña cuãa nhaâ vùn laâ úã cêy buát,úã baâi vùn. Tûâ khi anh Nguyïîn Huy Tûúãng mêët, töi caângrêët quyá troång thúâi gian. Thûúâng tònh ngûúâi ta mêët nùmàöìng baåc, thò ài than thúã phên bua cho caã cú quan, caãgia àònh biïët, nhûng àúâi con ngûúâi daâi nhêët coá möåt trùmnùm, laâ ba vaån saáu ngaân ngaây, thûúâng laâ 50 nùm, laâ möåtvaån taám ngaân ngaây, thïë maâ töi thêëy caác baån treã boã laängphñ mêët dùm baãy höm cûá nheå nhaâng vui veã nhû khöng!Thò giúâ cuäng nhû têëm vaãi vêåy, àïí nguyïn mêëy meát, thòmay àûúåc sú mi, aáo daâi, maâ cuäng ngêìn êëy vaãi, àem cù’tnhoã ra, thò chó may àûúåc muâi soa! Cù’t vuån thúâi gian ra,thò chêët lûúång thúâi gian thay àöíi. Ài àêu vïì, thûúângngûúâi ta thay aáo laâm hai chùång: cúãi aáo sú mi ra, khoaácvaâo chiïëc ghïë naâo àoá caái àaä, röìi sau múái ài àem treo noávaâo chöî cuãa noá. Töi nhêån thêëy nhû vêåy laâ phñ thò giúâ vöñch, nïn noá yá thûác ài àêu vïì, cúãi sú mi ra, duâ mïåt àïënàêu, töi vêîn àem treo noá ngay vaâo chöî cêìn thiïët; tiïëtkiïåm nhû vêåy, àaåi khaái möîi ngaây coá thïí lúåi àûúåc nûãatiïëng, saáu ngaây töi àaä coá ba tiïëng àöìng höì àïí vaâo cöngchuáng laâm möåt cuöåc bònh thú. Vaâ dô nhiïn, lúåi thò giúâ thòcoá thïí tùng cûúâng viïët.

Phaãi àuác thúâi gian laåi; phaãi àuác taâi nùng laåi. Mù’t múãlúán nhòn, tai múã röång nghe, oác àaâo sêu nghô, “hoåc, hoåc vaâhoåc”, chûä hoåc hiïíu theo nghôa thêåt röång! Thu huát, goápnhùåt boã vaâo têm trñ, tûúãng nhû laâ möåt caái kho ngöínngang àêëy, nhûng kyâ thêåt laâ têm sûå thò coá vùn maâ duâng.Xin lêëy möåt vñ duå gêìn àêy nhêët cuãa töi: Töi àûúåc Böå Nöåivuå yïu cêìu viïët möåt baâi nhên ngaây 27 thaáng 7 vïì liïåt sôvaâ thûúng binh. Bao nhiïu vùn thò àaä àûa ra tûâ àêìu vaâ


giûäa baâi, àïën khuác kïët thò àaä bñ. Töi nghô ra: kïët thuácbùçng sûå chiïën àêëu cuãa caác thûúng binh chöëng Myä, cûáunûúác hiïån nay. Nhûng laâm thïë naâo àïí coá hònh tûúång?Böîng töi nhúá möåt baâi thú Triïìu Tiïn töi rêët yïu tûâ cuöåckhaáng chiïën trûúác (do Hoaâng Trung Thöng dõch) vaâ töinhù’c laåi trong baâi cuãa mònh: “Töi àûáng trïn cöìn àêët quïhûúng, trûúác kia töi coá àuã hai chên, töi àûáng vûäng vaângtrïn xûá súã, nay àaánh Myä trúã vïì coân möåt chên, töi caângàûáng vûäng hún nûäa trïn cöìn àêët quï hûúng...”; nhûänganh thûúng binh cuãa ta coân möåt chên, vïì xaä, gûúng mêîutrong lao àöång, trong cöng taác, àöìng baâo noái: “Cûá theoanh êëy maâ ài”. Möåt baâi thú ngoát 20 nùm trûúác àaä giuápvùn cho töi bêy giúâ...

Caác baån viïët vùn treã yïu quñ!

Töi hùéng xin goáp yá kiïën vúái caác baån chûâng êëy,

Chuáng ta haäy haâo hûáng say sûa tin tûúãng tiïën lïn,kïët húåp vúái nghiïm ngùåt. Cha öng ta thûúâng khuyïn: “ùnúã phaãi coá hêåu”, tûác laâ phaãi nhòn kïët quaã töët vïì lêu vïìdaâi. Tuåc ngûä ta laåi noái: “Mêët loâng trûúác maâ àûúåc loângsau”, luác àêìu nghe cêu noái nhû laâ khoá chõu, nhûng vïìsau coá kïët quaã, thò laåi vui loâng. Hún laâ mònh cûá mún trúánluác khúãi àêìu, àïën khi ngûúâi ta khöng thaânh cöng, thò laåiàaánh tröëng laãng. Àúâi viïët cuãa möåt nhaâ vùn phaãi coá hêåu.Khi maá giaâ cuãa töi coân söëng, baâ maá khöng bao giúâ truátnhùén hïët cheâ hoùåc caâ phï trong loå ra, maâ khi hïët, vêîncûá àïí laåi möåt nhuám trong loå, cho loå khoãi hïët hûúng laånhleäo. Nhuám cheâ, caâ phï àoá, khi coá thûá múái thò seä boã ài,nhûng noá àaä giûä cho caái loå àaä hïët cheâ vêîn êëm aáp thúmtho àïí chúâ àúåt múái.- Töi nghô: Viïët vùn, bêy giúâ àaä dûåtrûä baâi vúã yá tûá cho nùm nùm sau, àûâng àïí àïën luác àoá thò


khö kiïåt. Nghô cho coá hêåu nhû thïë, têm höìn ta thûúângxuyïn mang chêët saáng, chêët tûúi...

Töi xin kïët thuác bùçng böën cêu thú mêëy höm nay töivûâa lêím nhêím nghô ra vïì phêìn mònh:

Giaâ sao cho àûúåc maâ giaâ,Nöîi yïu muön thuúã ai maâ noái cho;

Biïín àúâi ai thaã dêy ào,Nuái thûúng ai àù’p - maâ cho túá giaâ!

13-7-1971


TIÏËP NHÊÅN AÃNH HÛÚÃNGCUÃA THÚ TRUYÏÌN THÖËNG

Tûå noái røçng mònh vay mûúån, cuäng coá thïí laâ möåt caáchtûå biïíu dûúng; trong vùn hoåc, vay mûúån cho àûúåc cuängkhöng phaãi laâ viïåc dïî; tûå mònh phaãi coá vöën trûúác. nhûngmùåt khaác, möåt nhaâ thú cuäng khöng nïn tûå khen nhû öngtûúáng úã trong ca dao: “cûúäi ngûåa möåt mònh, chùèng phaãivõn ai”. sûå saáng taåo àöåc àaáo àöìng thúâi cuäng laâ möåt sûågiao lûu, giao lûu trñ tuïå. Möåt nhaâ thú lúán Phaáp úã thïë kyã19(1) coá cêu thú, noái: “Tröìng bù’p caãi, cuäng àaä laâ bù’tchûúác ai röìi”.

Vïì phêìn riïng töi, nùm 1937, töi àaä tûå viïët:

Àêy laâ quaán tha höì muön khaách àïënÀêy laâ bònh thu húåp trñ muön hûúng...

Trñ laâ trñ tuïå, tûác laâ tñnh chêët cuãa muön hûúng. Àêylaâ möåt sûå ao ûúác, möåt tû thïë thu huát cuãa têm höìn. Hömnay töi muöën kïí laåi töi caãm ún ai, vò mònh àaä vay mûúåncuãa ai (tuy nhiïn nùm thaáng àaä qua nhiïìu röìi, nhúá laåi,nhêån laåi núå cuäng thêåt laâ khoá!)


(1) Alfred de Musset.

Möåt ngûúâi hoåc troâ ngaây trûúác, ài hoåc, laâ hoåc cöí àiïín,Ngaây nhoã, khoaãng 1930, têm trñ töi naãy mêìm laâm thú vaânaãy giûäa vùn maåch cuãa dên töåc luác àoá, tûác laâ giûäa caáclöëi thú, àiïåu thú truyïìn thöëng àùng trïn caác baáo, in trongcaác saách àûúng thúâi. Cho nïn nhûäng baâi thú àêìu cuãa töilaâ thú thêët ngön baát cuá; ngoâi buát thú êëu àaä phaãi tûå gheápmònh vaâo kyã luêåt gù’t gao cuãa ngön ngûä, cuãa vêìn àiïåu.Bêy giúâ àoåc laåi, caãm thêëy buöìn cûúâi:

VÕNH CÛÃA BIÏÍN QUI NHÚN

Gioá hêy hêy àöång mêëy haâng thöng,Cûãa biïín chiïìu höm àeåp laå luâng!Phùèng lùång ïm àïìm laân bñch thuãyHù’t hiu vuân vuåt ngoån xuên phong...

Gioá biïín laâ àaä vuân vuåt thò mùåt biïín laâm sao maâphùèng lùång àûúåc? Tuöíi nhoã thûúâng coá nhûäng caái ngêyngö nhû thïë. Möåt phêìn cuäng laâ vò bõ goâ gêîm trong bùçngtrù’c vaâ àöëi àaáp. Tuy nhiïn, àûáng vïì têåp luyïån viïët vùnmaâ noái, sûå biïìn ngêîu àoá, trong giai àoaån bûúác vaâo nghïìthú, laâ böí ñch: noá têåp cho ngoâi buát cên nhù’c êm thanh,phên loaåi caác tûâ, hiïíu biïët sûå tûúng xûáng, sûå pha maâutrong ngön ngûä; noá vúä loâng cho ngûúâi viïët vùn caái yá thûácnïìn taãng vaâ kyã luêåt cuãa ngön tûâ.

Thuúã êëy, úã nhaâ trûúâng, öng giaáo daåy giúâ Annamite(tiïëng Annam) ra baâi cho caác hoåc sinh àiplöm(1) laâm phuá,vùn tïë. Töi àaä phaãi laâm caã möåt baâi phuá ca ngúåi ñch lúåicuãa vùn hoáa, lêëy vêìn: AÊn voác, hoåc hay. Nùm 1934, vuângnam Trung Böå bõ baäo rêët lúán, nhaâ àöí, cuãa mêët, ngûúâi


(1) diplöme: bùçng töët nghiïåp (cao àùèng tiïíu hoåc).

chïët; töi theo àêìu baâi öng giaáo ra, viïët laåi baâi Vùn tïëàöìng baâo chïët naån baäo luåt; hònh thûác cuãa vùn tïë laâ phuá,vïë dûúái àöëi vúái vïë trïn, vaâ caã baâi chó lêëy möåt vêìn; töi coânnhúá cêu cuöëi cuâng baão àaãm àöëi rêët chónh:

Loâng xoát thûúng mong àúåi úã ba kyâ(1)

Daå thaânh kñnh uãi an cuâng chñn suöëi.

Nhòn chung, vùn phuá vaâ vùn tûá luåc cho ngûúâi laâm thúvùn möåt yá thûác vïì nhõp àiïåu, tiïët têëu cuãa möåt cêu vùn;vùn tûá luåc àaä laâm khöí mêëy trùm nùm hoåc troâ chûä Haánröìi, ngûúâi àûúng kim boã noá ài; tuy nhiïn, boã maâ vêînnghô: sûå cêëu truác cuãa noá àaä phaãi coá möåt àùåc àiïím gòkhiïën cho ngûúâi ta mï hoùåc chûá?- Àöëi vúái treã em, caáinhaåc àiïåu, nhõp àiïåu cuãa ngön ngûä thaânh ra cêu thú laârêët quan troång: têm trñ caác em chûa àuã trònh àöå phaáttriïín àïí caãm thêëu caái hay rêët tinh tïë cuãa thú tûå do; phaãinhêåp mön cho caác em bùçng nhaåc àiïåu thú cöí truyïìn, thòcaác em múái yïu thú àûúåc. Töi nhúá maäi khi töi coân nhoã,cha töi àaä cho töi hoåc möåt bûác thû “Gûãi baån” viïët bùçngvùn xuöi, nhûng kïët bùçng hai cêu naây:

Chim àûa caá nhù’n, kïí sao cho xiïët nhúáthûúng!Giêëy vù’n tònh daâi, goåi coá chuát lúâi thùm hoãi...

Cuöëi caái bònh thûúâng cuãa vùn xuöi, böîng àöåt khúãi lïncaái nhaåc àiïåu cuãa ngön ngûä coá töí chûác, tûác laâ hai cêu tûáluåc! Àöëi vúái têm trñ êëu thú cuãa töi, sûå ngù’n daâi, sûå lïnxuöëng cuãa cêu tûá luåc àaä cho töi möåt yá niïåm vïì nhaåc vùn,töi thêëy reáo rù’t tiïu tao vaâ nhúá maäi êën tûúång cho àïënbêy giúâ. Luác caái lûáa hoåc sinh àaä àöî “rime”(2) chuáng töi


(1) Mong úã ba “xûá” Trung, Nam, Bù’c quyïn goáp giuáp àúä.

vûâa vaâo ngöìi trïn ghïë nùm thûá nhêët Cao àùèng tiïíu hoåcQui Nhún, 1931, toác coân huái ngù’n, möåt öng giaáo ngûúâiQuaãng Ngaäi, ngay giúâ àêìu, beân múã àoåc cho luä 15 tuöíichuáng töi Baâi tûåa Truyïån Kiïìu cuãa Chu maånh Trinh, doÀoaân Quò dõch:

Giaã sûã ngay khi trûúác: Liïu dûúng caách trúã duyïnChaâng Kim àûâng giúã viïåc ma chay; Quan laåi cöng bùçng,aán Viïn ngoaåi toã ngay tònh oan uöíng: thò àêu àïën nöîi:son phêën mêëy nùm lûu laåc, àem thên cho thiïn haå muacûúâi; maâ àaä chù’c: biïn thuây möåt coäi nghïnh ngang, aixui àûúåc anh huâng cúãi giaáp...

Gioång Quaãng cuãa öng giaáo khaá nùång, nhûng vò yá vùnhay, nhaåc vùn thaánh thoát, nïn chuáng töi rêët yïu thñchàïën nöîi thuöåc loâng, vaâ töi coân thuöåc maäi àïën bêy giúâ. Coángúâ àêu, 26 nùm sau, khi cêìn phaãi múã röång cêu thú àïídiïîn àaåt nöîi cùm thuâ giùåc Myä xêm lûúåc, töi laåi nhúâ àûúåcvaâo nhõp àiïåu tûá luåc êëy, trong baâi Sûå söëng chùèng bao giúâchaán naãn:

Möì höi ta àöí, ruöång ta mún múãn luáa xanhGioåt maáu ta rúi, àûúâng ta dñnh liïìn NamBù’c...

Àiïåu thêët ngön cöí thïí, trong baâi Thùm maã cuä bïnàûúâng cuãa Taãn Àaâ Nguyïîn Khù’c Hiïëu, khaá uyïín chuyïínvaâ khoaáng àaåt, coá nhiïìu àoaån nhaåc thú xuêët aáo rêët saãngkhoaái:

Hay laâ thuúã trûúác khaách vùn chûúngChen höåi cöng danh lúä laåc àûúângTaâi cao phêån thêëp chñ khñ uêët,Giang höì mï chúi quïn quï hûúng


(3) Primaire: àöî bùçng sú hoåa.

Hún hai chuåc nùm sau khi àoåc baâi àoá, töi àaä coá dõpduâng thïí êëy àïí viïët 300 cêu thú cuãa baâi Myå Chêu TroångThuãy:

... Ài laâm chi nûäa? Cha úi cha!Maâ biïët ài àêu? Nhaâ húäi nhaâ!Töåi thiïëp chêët àêìy, nûúác húäi nûúác!Chöìng húäi chöìng! Öi, ta húäi ta!

Nhûäng baâi Maä Pò Leâng (1964), Choâm Cö Tö 17 àaãoxanh (1963) töi laåi duâng thêët ngön cöí thïí, nhûng gheáplaåi thaânh tûâng khöí thú söë cêu àïìu nhau; trûúác kia ngûúâita gheáp 4 cêu, hoùåc 8 cêu; trong hai baâi naây, töi gheápmöîi khöí 6 cêu laâ vûâa:

Maä Pò Leâng! Danh bêët hû truyïìnSöëng muäi ngûåa, nuái cao thùèng àûáng.Nuái àiïåp truâng nuái toãa böën bïnÀaá gan trêu gaäy chooâng àaá cûáng.Sûúng muâ dûúái vûåc vuát bay lïnBaåc lêîn maâu cêy múâ àónh dûång!

Trïn àêy töi múái chó noái vïì aãnh hûúãng cuãa caác thïíthú, àiïåu thú cöí truyïìn, töi chûa noái àûúåc vïì sûå hoåc têåpcaác nhaâ thú cöí àiïín lúán cuãa nûúác ta; thêåt ra, muöën hoåctêåp àûúåc höìn thú cuãa caác anh taâi dên töåc, töi phaãi coá möåttrònh àöå nhuêìn nhuyïîn cao, thò múái tiïëp nhêån àûúåc. Nïëuchó lêëy möåt vñ duå vïì taâi duâng chûä möåt caách maånh meä cuãaHöì Xuên Hûúng chùèng haån:

Moãng daây chûâng êëy chaânh ba goácRöång heåp dûúâng naâo cù’m möåt cay

thò töi rêët phuåc hai cêu naây. Ta haäy lêëy thú Xuên Hûúngso saánh vúái thú Xuên Hûúng:


Chaânh ra ba goác da coân meáoKheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa

hai àöång tûâ chaânh vaâ kheáp àùåt úã àêìu cêu thú, àaä maånhröìi, nhûng àïën hai àöång taác chaânh vaâ cù’m múái thêåt laâhay àïën àiïím cao àöå; àang böën chûä àêìu bùçng phùèng chócoá tñnh caách àûa àêíy, böîng àöåt khúãi lïn chaânh ba goác;trïn kia: chaânh ra, kheáp laåi, chûä haäy coân keáo daâi; àïënàêy trêìn truåi chó möåt chûä chaânh, rêët cûúng quyïët; àïënnhû võ trñ cù’m möåt cay thò maånh meä laå thûúâng! Caái vùnêëy khöng dïî maâ bù’t chûúác àûúåc.

** *

Thú cöí àiïín, laâ nhaâ trûúâng ngaây trûúác daåy; coân thúdên gian thò phaãi tûå hoåc lêëy. Maäi àïën sau Caách maångthaáng Taám, vaâo khaáng chiïën, töi múái biïët hoåc têåp ca dao.

Ngaây xûa thi sô mú cöng chuáa,Mú khoái trêìm lïn cuöån myä nhên;Thi sô ngaây nay bïn ruöång luáaMuön lêìn ca ngúåi gaái nhaâ dên(1).

Phaãi traãi möåt quaá trònh quêìn chuáng hoáa, múái biïëtthêëm thña caái àeåp dên gian, caái hay ca dao. Luåc baát cuãatöi ngaây trûúác coá àùåc àiïím cuãa noá, nhûng khöng phaãi úãtrong húi hûúáng, laâng hoå cuãa ca dao:

Khöng gian nhû coá dêy túBûúác ài seä àûát, àöång húâ seä tiïu.


(1) Chõ Taå Thõ Kiïìu thùm vûúân hoa Thöëng Nhêët - Thú X.D.

Ïm ïm chiïìu ngêín ngú chiïìuLoâng khöng sao caã, hiu hiu kheä buöìn

Thú thú, 1938

Bïn caånh laân thú luåc nhû trïn, töi hoåc têåp àûúåc cuãaca dao möåt laân thú luåc baát khaác. Thêåt ra, töi àaä hoåc têåpca dao bù’c cêìu qua luåc baát cuãa Töë Hûäu; töi rêët yïu vaâphuåc baâi Bêìm úi; trong thú chuyïn nghiïåp, baâi Bêìm úicuäng nhû baâi Phaá àûúâng v.v... múã ra caã möåt maãng chêntrúâi cho thú; Nguyïîn Traäi, Nguyïîn Du, Tuá Xûúng,Nguyïîn Khuyïën ... laâ thú cuãa nhûng ngûúâi àûúåc ài hoåc,nhûäng nho sô (bêy giúâ laâ nhûäng keã sô maácxit, nhûäng trñthûác caách maång); ca dao ngaây trûúác laâ thú cuãa nhûängngûúâi ñt àûúåc hoåc hoùåc khöng àûúåc hoåc, dên gian; úã thúâikyâ múái cuãa vùn hoåc chuáng ta Töë Hûäu àaä lêëy àûúåc úãnguöìn ca dao dên gian nhûäng daáng thú nhuêìn nhuyïîntrong saáng laå thûúâng nhû laâ maáu thõt cuãa têm höìn àaåichuáng:

Maå non bêìm cêëy mêëy àon,Ruöåt gan bêìm laåi thûúng con mêëy lêìn

Mûa phuân ûúát aáo tûá thên,Mûa bao nhiïu haåt thûúng bêìm bêëy nhiïu

1947

Theo Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, töi cuäng phêën àêëu laâmnhûäng cêu luåc baát mang tñnh quêìn chuáng; trûúác giaãm tövaâ caãi caách ruöång àêët, Baâ cuå muâ loâa:

Meå muâ vò thuïë phaãi àeoVò tö phaãi traã, laåi àeâo núå non.

Möåt àúâi cuãa meå heáo honCoá hai con mù’t chïët moân caã hai,


Quanh nùm chó möåt àïm daâi.Saáng trúâi khöng thêëy mùåt ngûúâi thên yïu...

1953

Àêy laâ nhûäng cêu thú quêìn chuáng àêìu tiïn cuãa töi.Bêy giúâ, thò ta coi laâ sûå thûúâng, chûá nùm 1953, ñt nhêëtàöëi vúái baãn thên töi, laâ möåt sûå rêët àaáng mûâng, möåt sûåàöíi thõt thay da cuãa têm trñ, noá múã cho töi möåt maãngchên trúâi lúán, noá saáng taåo cho töi möåt ngoâi buát nûäa, ngoâibuát mang húi thúã dên gian; caâng ài sêu vaâo quêìn chuánghoáa, töi dêìn daâ hoåc têåp àûúåc ca dao, hoåc caái nhuêìnnhuyïîn trong saáng, caái húi thúã thoaãi maái dïî nhúá, dïîthuöåc; luåc baát cuãa töi vïì sau coá nhûäng baâi ài vaâo húihûúáng naây:

AÁo em thoang thoaãng hoa cau,AÁo em say àù’m möåt maâu trêìm hûúng.

AÁo em ngaây nhúá àïm thûúng,AÁo em chñn nù’ng mûúâi sûúng anh chúâ.

Cêìm tay - 1962

Baâi Ca khuác laâ möåt thûá baâi ca tònh tûå nhû úã Êu chêulaâ loaåi seáreánade, seáreánata: tiïëng haát phöëi húåp vúái saáo àaân,khúãi lïn ban àïm, úã ngoaâi trúâi, dûúái cûãa söí cuãa möåtngûúâi, àïí tùång ngûúâi êëy. Trong têåp Cêìm tay (1961), baâiBaá Nha, Trûúng Chi cuäng chûáa àûång caái khaái niïåm êëy;möåt chaâng muåc tuã hiïån àaåi naâo àoá haäy coân thöíi saáo goåingûúâi yïu nhû thuúã xûa caác nam nûä muåc àöìng. ..

Ngoån saáo ta vûâa chuöët trong lauLù’ng nghe ngoån saáo tiïëng vi vu


Hai cêu naây àûa vaâo trong baâi thú nùm 1961, nhûngvöën laâ laâm tûâ trûúác Caách maång, vaâ cêu thûá ba vöën àaäviïët: “Ta laâ muåc tûã chùn cûâu möång”, nhûng nùm 1961 àaäthay ài.- Nùm 1967, caái yá muöën ca haát yïu àûúng laåi trúãlaåi, vaâ töi àaä duâng luåc baát:

CA KHUÁC

1

Saáo vi vu thöíi trong veo, Lïn non laâ gioá, qua àeâo laâ mêy;

Nguã bïn doâng suöëi laâ cêy;Vûúng trong aánh mù’t laâ dêy tú höìng.

Anh baån thú cuãa töi Khûúng Hûäu Duång thêëy àoaån 1naây laâ duâng thïí hûáng cuãa ca dao; thïí hûáng laâ nhên thêëymöåt vêåt, möåt caãnh naây maâ gúåi caãm, gúåi nghô sang möåtvêåt, möåt caãnh khaác.

2

Saáo ngên nga maäi bïn loâng, Vûäng trú laâ àaá, thù’m höìng laâ son.

Nuái cao choát voát chon von,Anh xêy, xêy maäi chûa troân tònh yïu.

Baån Khûúng Hûäu Duång thêëy úã àoaån 2 thïí tó cuãa cadao; tó laâ tó duå, vñ, saánh; nhûng trong nhûäng cêu naây kñnàaáo khöng duâng chûä nhû.

3


Saáo nöìng àûúåm biïët bao nhiïu!Mún man vúái caãnh, thên yïu vúái ngûúâi,

Quanh ta rñu rñt laâ àúâi,Bïn em ai haát ai cûúâi - laâ anh.

Àoaån 3 laâ thïí phuá cuãa ca dao. Phuá laâ noái trûåc tiïëp racaác yá nghô, xuác caãm cuãa mònh. Thuúã ài hoåc, töi nghe möåtöng giaáo quï Quaãng Bònh àoåc thoaãng qua trong khi noáichuyïån: “Nuái cao choát voát chon von - Laâm trai anh nhûthïë núá, vúå con chûa tûâng”. Cêu dûúái bònh thûúâng, chûá cêutrïn thò töi yïu quaá, nuái cao àaä choát voát laåi chon von, thòcao vaâ leã biïët bao nhiïu! Töi thuöåc maäi àïën luác gùåp dõpthò töi cho vaâo thú mònh, maâ cuäng khöng cêìn phaãi xinpheáp öng taác giaã ca dao nûäa.

** *

Nhûäng caách bù’t vêìn cuãa thú dên töåc cuäng phaãi traãimêëy chuåc nùm múái thêëm dêìn vaâo töi. Nïëu ai chuá yá àïënvêìn trong Thú thú (1938), thò seä thêëy ngoaâi luåc baát ra,taác giaã hêìu nhû khöng duâng àïën yïu vêån (vêìn lûng), thútaám chûä cuãa töi chó duâng coá cûúác vêån (vêìn chên úã cuöëicêu). Àïën têåp Gûãi hûúng cho gioá (1945), töi múái nhêåptêm nhûäng vêìn lûng trong haát noái (tûác ca truâ) vaâ àûavaâo thú taám chûä:

Tröng phöîng àaá laå luâng muöën hoãiCúá laâm sao len loãi àïën chi àêy

Nguyïîn Khuyïën

Trùng tûâ viïîn xûáÀi khoan thai lïn ngûå àónh trúâi troân.


baâi Lúâi kyä nûä duâng nhiïìu vêìn lûng nhû thïë.Nhûng phaãi chúâ àïën ngoát hai mûúi nùm sau nûäa, do

thuöåc vaâ ngêîm nhiïìu vïì thú dên gian, trong thú töi múáiduâng nhiïìu vêìn lûng, möåt thûá vêìn àùåc biïåt laâ cuãa dêntöåc ta, thú caác nûúác khöng hay duâng.

Nhûäng ngûúâi àûúåc àïën trûúâng ài hoåc ngaây xûa, laâ hoåcchûä Haán. Sûã nhù’c laåi rùçng: Nguyïîn Thuyïn, àúâi nhaâTrêìn, laâ ngûúâi àêìu tiïn lêëy àiïåu thi cuãa Trung Quöëc,àiïåu thú luêåt nhaâ Àûúâng phöí vaâo tiïëng nöm, laâm nhûängbaâi thú nöm àêìu tiïn theo luêåt Àûúâng, do àoá vua chomang hoå cuãa Haân Duä, thaânh ra Haân Thuyïn. Tûác laânhûäng baâi thú nöm cuãa ta bù’t vêìn theo löëi thú TrungQuöëc: úã cuöëi cêu.

Bûúác túái Àeâo Ngang boáng xïë taâCoã cêy chen àaá, laá chen hoa

Thú 5 chûä theo luêåt Àûúâng, vêìn úã cuöëi cêu:Leáp nheáp vaâi haâng toãiLú thú mêëy luöëng khûúngVeã chi laâ caãnh moånMaâ cuäng àïën tang thûúng

Ön Nhû Hêìu

Nhûng song song vúái thú thöng thaái cuãa sô nho, tronghaâng mêëy nghòn nùm, dên gian Viïåt Nam àaä laâm ra cadao, tuåc ngûä, caã möåt hïå thöëng thú khöng phoãng theo vêìn,luêåt cuãa thú Trung Quöëc, maâ theo vêìn luêåt riïng, ra tûâàêët nûúác vaâ quêìn chuáng Viïåt Nam. Thú Trung Quöëc cù’ttheo nhõp chùén trûúác leã sau: 4 + 3 vaâ 2 + 3; thú dên gianViïåt Nam cù’t theo nhõp leã trûúác chùén sau: 3 + 4 vaâ 3 +2; vïì vêìn, thò thú dên gian Viïåt Nam ngoaâi caác vêìn úã


cuöëi cêu, coân coá vêìn úã giûäa cêu nûäa; àoá laâ vêìn lûng,trong ba àiïåu thú àiïín hònh laâ luåc baát, song thêët luåc baátvaâ baát dùåm.

... Bêy giúâ em àaä coá chöìng,Nhû chim vaâo löìng, nhû caá cù’n cêu.

Caá cùn cêu/biïët àêu maâ gúäChim vaâo löìng/biïët thuúã naâo ra

Rùng maâ ngûúâi khöng nghô:Keã caây cêëy/ tûá muâaKeã ài súám/ vïì trûaNù’ng dêìm mûa/ phaãi chõuMûa dêìm mònh/ phaãi chõu...

Nïëu ta duâng möåt hònh tûúång: hai caái hònh troân, laâvêìn vúái nhau, thò vêìn theo löëi Trung Quöëc (cuöëi cêu) laâvêìn caâ phaáo, cuäng laâ troân àùåt trïn möåt àôa, nhûng khöngdñnh nhau; vêìn theo göëc dên gian Viïåt Nam (vûâa cuöëicêu, vûâa úã giûäa lûng cêu) vaâ vêìn baánh tröi, noá dñnh lêëynhau, lùng lñu vúái nhau. Khi ta àaä nhêån thêëy àiïím naâyröìi, thò ta thêëy thú cuãa dên töåc Viïåt Nam ta rêët giaâu; noácoá hai nguöìn vêìn àiïåu, vaâ hai nguöìn êëy bêy giúâ àïìu laâcuãa dên töåc ta caã; tuy nhiïn, nguöìn dên gian thò àaåichuáng hún, vò vêåy maâ Nguyïîn Du múái duâng luåc baát viïëtTruyïån Kiïìu.

Höìi trûúác Caách maång thaáng Taám thò khaác, nhaâtrûúâng laâ cuãa “keã sô”, thú trïn saách baáo laâ thú cuãa “keãsô” (nhûäng ngûúâi àûúåc ài hoåc), thú êëy coân xa caách vúái dêngian, vúái bònh dên; cho nïn möåt ngûúâi laâm thú nhû baãnthên töi, maâ lêu sau khi Caách maång thaânh cöng, múáinhêåp têm àûúåc möåt phêìn tinh hoa cuãa ca dao. Töi nghô:


bêy giúâ khaác, chuáng ta coá chñnh quyïìn nhên dên àaä 27nùm röìi, nhûäng cêy buát thú treã hiïån nay nïn vúä loâng loátdaå bùçng nhûäng vêìn àiïåu cuãa thú dên gian nhû ùn baátcúm cho chù’c buång; sau àoá tha höì nem cöng chaã phûúång... tha höì thú tûå do coá vêìn vaâ thú tûå do khöng coá vêìn.Hoåc thú dên gian vaâ thú cöí àiïín cho vûäng chaäi nghïì thú,thaâ biïët rêët sêu, rêët thaåo röìi sau àoá khöng duâng khöngtheo, vò mònh thêëy caái löëi múái cuãa mònh hay hún nhiïìu;khöng theo möåt caách tûå giaác, chûá khöng phaãi vò chûahiïíu biïët.

Trúã laåi vúái vêìn thú dên gian. Trong baâi Biïín (1961)töi àaä duâng nhiïìu vêìn theo löëi haát dùåm Nghïå Tônh:

Búâ àeåp àeä caát vaângThoai thoaãi haâng thöng àûángNhû lùång leä mú maângSuöët ngaân nùm bïn soáng.

Àoaån trïn naây vûâa duâng vêìn lûng theo haát dùåm, vûâaduâng vêìn cuöëi cêu theo löëi giaán caách cuãa thú chêu Êuvaâng vúái maâng, àûáng vúái soáng. Àoaån dûúái àêy hoaân toaânduâng vêìn haát dùåm.

Àaä hön röìi, hön laåiCho àïën maäi muön àúâiÀïën tan caã àêët trúâiAnh múái thöi daâo daåt...

Duâng nhiïìu vêìn haát dùåm trong nhûäng cêu thú chóngù’n 5 tiïëng, dïî taåo ra möåt caãm giaác àún àiïåu, teã vaâtrún tuöåt, nhûng súã dô töi duâng úã àêy, laâ vò theo töi, rêëthúåp vúái caái thïë soáng àïën hön vaâo giûäa lûng búâ, öm lêëylûng búâ, àuáng laâ vêìn lûng.


Töi thêëy thú Taây cuäng nhû thú Thaái hay duâng baãytiïëng cù’t theo 4+3, maâ hai cêu trïn dûúái nöëi nhau bùçngvêìn lûng, taåo ra möåt nhaåc àiïåu rêët thñch (khaác vúái haicêu baãy trong song thêët luåc baát tiïëng Kinh, cù’t theo 3+4vaâ bù’t vêìn lûng). Vaâ nhêåp têm caái nhaåc cuãa thú miïìnnuái lù’m khi döìn nhiïìu vêìn trù’c, töi viïët trong baâi Möåtkhöëi höìng, tûác laâ khöëi yïu mïën cuöåc àúâi:

Möåt khöëi höìng àau àaáu trong timMöåt nöîi niïìm nhù’n nhe êëp uãNoái bao nhiïu cuäng coân chûa àuãNoái maäi maäi vêîn laâ chûa hïëtNoái àïën chïët vêîn haäy àang coân

Nhûäng nùm gêìn àêy, töi laåi dêën sêu hún, vaâ giaác ngöåvïì vêìn àiïåu cuãa tuåc nguä. Ca dao vêìn cêu trïn vúái cêudûúái, tuåc ngûä bù’t vêìn ngay trong möåt cêu, thaânh ra möåtthûá vêìn baãn lïì nhû caái caánh tay coá caái khuyãu nöëi liïìnàoaån sau vaâ àoaån trûúác:

Xanh voã àoã loângÀoã ngaânh xanh ngoånMûa àaâng àöng vûâa tröng vûâa chaåy

Ca dao Bònh Trõ Thiïn vêìn àaä nhiïìu; nhûng ca daocöí úã Bònh Àõnh, quï cuãa maá töi, chúi vêìn coân giaâu hún,vui hún, coân dêåp döìn lùng lñu hún vêìn trong hoâ maái nhòcuãa Bònh Trõ Thiïn nûäa:

Hoân àaá cheo leo con ngûåa treâo, con ngûåa trúåt, con trêu treâo con trêu àöí

Anh thûúng em lao khöí tûå cöí chñ kimAnh thûúng em khoá kiïëm khoá tòm, Cêy kim luöìn qua súåi chóSûå bêët àù’c dô, phu múái lòa thï


Nïn hay khöng nïn, anh úã em vïìÀûâng giao, àûâng kïët, àûâng thïì maá vûúng.

Àoåc lïn, hoâ lïn, laâ coá möåt nöëi vui thuá vêìn àiïåu úã trongmiïång! Xin thuá thêåt rùçng thêm têm töi vêîn coá möåt caái aámaãnh: thïë con àûúâng quêìn chuáng hoáa maâ töi àeo àuöíi baolêu, bêy giúâ nêng cao, vò muöën cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi,mang nhiïìu trñ tuïå (àiïìu naây laâ àuáng), töi boã noá àêëy haysao? Phaãi tòm caách thïë naâo nêng cao maâ khöng taách lòavúái àa söë ngûúâi àoåc! Vïì hònh thûác, song song vúái sûå thñnghiïåm, chiïëm lônh caác thïí thú tûå do, töi nghô sao tiïëp tuåctòm kiïëm nhûäng hònh thûác maâ àa söë ngûúâi àoåc khaã dô yïuthñch, khaã dô coá thïí thuöåc vaâ ngêm nga.

Àoaån múã baâi Con chim vaâ xaác chiïëc taâu bay Myä àaämang möåt mêåt àöå vêìn cao nhêët cuãa töi; àoá laâ töi lêëy caáicêëu truác vêìn cuãa tuåc ngûä vaâ caác ca dao Liïn khu Nùm;töi nhúá àïën cêu ca dao Bònh Àõnh: “Con chim noá kïutùçng lùng tñu lñu”, hoùåc nhúá àïën cêu ca dao Bù’c Böå: “Conchim noá kïu tïì lao xao xaác, tïì laâo xaâo xaåc”:

Möåt con chim chñch chúâ tûâ trong vûúân bay qua àöìng röång

Àang cún vui hoát chim roát tiïëng caNhû chuöîi ngoåc trai ai bûát dêy raTiïëng troân trõa àöí oâa trong khöng khñChim haát coá tònh, chim vui coá lyáChim àang àù’c yá, mï sù’c trúâi xaChim coân cêët böíng - chim böîng bay laSaâ xuöëng àêåu trïn xaác chiïëc taâu bay Myä!

1968

Trong baâi Ài thùm baäi tha ma taâu bay giùåc Myä (1965)thò caác vêìn laåi hoåc úã caái vña, caái höìn cuãa vêìn trong nhiïìu


baâi thú cöí àiïín. Caác cuå ta ngaây trûúác ûa duâng nhiïìu vêìnhiïím hoác, vaâ rêët hiïím hoác úã trong vêìn: àoá laâ nhûäng tûãvêån! Ai vaâo àoá maâ khöng àuã taâi thò chõu chïët! Bêåc thêìylaâ Höì Xuên Hûúng:

Quaán Sûá sao maâ caãnh vù’ng teoHoãi thùm sû cuå àaáo núi neo...?

Nguyïîn Khuyïën:Ba gian nhaâ coã thêëp le te......Àöå dùm ba cheán àaä say nheâ?

Töi nghô rùçng caác nhaâ thú ta hiïån nay àaánh giùåc Myäbùçng tû tûúãng, bùçng yá thú, vaâ cuäng nïn àaánh noá bùçngvêìn thú nûäa, nhû caác thi sô tiïìn böëi. Vêìn “e” gúåi möåt caáigò bõ àêåp beåp, bõ keáo ra, bõ àeâ: lï lûúäi, eâ cöí, nheâ (keáo daâigioång). Vêìn “eo” coân hiïím hún, eo, laâ eo öi, eo laâ vù’ngteo, laâ hù’t heo, laâ chaán pheâo. Töi phöëi húåp hai vêìn e, eovúái caái vêìn cuãa tïn thùçng giùåc Myä, àïí àaã kñch noá taâu baybõ ta bù’n xeåp, àeâ beåp; nhêët àõnh laâ töi àaä nhúá chûä le tecuãa Nguyïîn Khuyïën, chûä seâ seâ cuãa Nguyïîn Du (seâ seânù’m àêët bïn àûúâng):

Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñNhûäng thên hònh ma quó Myä nùçm queoThêëy tro than, tûúãng nghe tiïëng chaáy xeâoVïët seåo lûãa haäy coân àeo trïn caánh!

** *

Vïì hoåc têåp truyïìn thöëng dên töåc (cöí àiïín vaâ dên gian)töi sú böå chó noái nùång vïì hònh thûác, vïì tinh thêìn cuãa caáchònh thûác. Vïì vay mûúån cuãa thú nûúác ngoaâi, nhêët laâ cuãa


thú cöí àiïín Trung Quöëc vaâ thú Phaáp noái chung, töi àaä coácaái vinh dûå àûúåc mù’c moán núå veã vang; nhûng noái ra thòcoân daâi, töi xin hûáa möåt dõp naâo khaác.

23-12-1972


SÛÅ LAO ÀÖÅNG CÊÅT LÛÅCCUÃA NHAÂ NGHÏÅ SÔ THIÏN TAÂI

Mikenløng (Michel Ange) laâ möåt nhaâ hoåa sô vaâ nhaâàiïu khø’c vaâo cúä lúán nhêët cuãa nhên loaåi, àöìng thúâi laâmöåt nhaâ kiïën truác vaâ möåt nhaâ thú. Caác saách tûâ àiïín ghitiïëp sau tïn tuöíi cuãa Mikenlùng (1475 - 1564) cêu naây:“Chûa coá ai theo kõp öng vïì sûå röång raäi, sûå àöåc àaáo, sûåmaänh liïåt cuãa khaái niïåm nghïå thuêåt, vaâ caác taác phêímcuãa öng laâm cho ngûúâi ta ngaåc nhiïn vïì tñnh àa daångcuäng nhû vïì tñnh chêët huâng vô ...” Öng sinh ra úã nûúác YÁ.Öng laâ taác giaã cuãa bûác tûúång nöíi tiïëng Àavit (David),chaâng thiïëu niïn àaä àaánh ngaä tïn Khöíng löì, (bûác tûúångÀavit naây àaä àûúåc nhiïìu baáo chñ trïn thïë giúái nhù’c àïënvaâ vñ vúái dên töåc Viïåt Nam àaánh baåi àïë quöëc àêìu soã Myä).Vïì höåi hoaå, öng laâ taác giaã nhûäng bñch hoåa trûá danh trïnvoâm nhaâ thúâ Xichtin (Sixtine) taåi La Maä. Cöng trònh kyâvô naây, trong hún böën trùm rûúäi nùm nay, àaä àûúåc sûåthaán phuåc cuãa thïë giúái vïì giaá trõ nghïå thuêåt; nhûng úãàêy, töi chó noái àïën sûác lao àöång ghï gúám maâ Mikenlùngàaä boã ra àïí laâm nïn, töi muöën noái àïën khña caånh: “Thiïntaâi laâ möåt sûå kiïn nhêîn lêu daâi”, coá taâi röìi, nhaâ nghïå sôcoân phaãi coá sûác nûäa, coân phaãi lao àöång cêåt lûåc àïí àuåc,


àeäo, veä, tö... Nïëu khöng coá chñ, nïëu súå mïåt, thò cuängkhöng thaânh tûåu àûúåc taác phêím ... Cuäng nhû nûä nghïå sômuáa balï, cuâng vúái sûác diïîn taã cuãa caác àöång taác, caácdaáng àiïåu, phaãi hao phñ möåt sûác lao àöång cuãa thên thïímaâ bònh thûúâng khoá chõu àûång nöíi.

Àöëi vúái Mikenlùng, vêën àïì laâ thïë naây: trïn möåt caáivoâm röång 520 meát vuöng, phaãi phuã lïn àoá nhûäng bûác höåihoåa chêu tuêìn qui tuå chung quanh möåt chuã àïì trungtêm duy nhêët. Mikenlùng àaä choån chuã àïì “Taåo thiïn lêåpàõa” theo nhû trong Kinh thaánh Cûåu Ûúác àaä gúåi ra, vaâöng àaä àïí cho trñ tûúãng tûúång naãy lûãa cuãa öng tunghoaânh maånh meä. Vaâ àêy khöng phaãi laâ veä trïn bûác tûúângàûáng phùèng, maâ phaãi veä lïn möåt voâm cong, nghôa laâ phaãinùçm ngûãa maâ veä tûâ dûúái lïn trïn.- Mikenlùng vöën laâ möåtnhaâ àiïu khù’c, nhûng Giaáo hoaâng Julú thûá hai (Jules II)àaä yïu cêìu öng hoåa lïn voâm nhaâ thúâ Xichtin; Mikenlùngtha höì tuyïn böë rùçng mònh laâ nhaâ àiïu khù’c hún laâ nhaâhoåa sô, Giaáo hoaâng vêîn ra lïånh cho öng veä. Vaâ ngaây 10thaáng 5 nùm 1508, Mikenlùng treâo lïn trïn giaân giaáo àaäàûúåc dûång lïn úã trong nhaâ thúâ theo sûå hûúáng dêîn cuãaöng, vaâ bù’t àêìu veä, veä vúái sûå chùm chuá hoaân toaân vaâ caoàöå noá laâ baãn tñnh cuãa öng, vaâ veä nhû vêåy trong böën nùmdùçng dùåc. Dô nhiïn laâ trïn lûng chûâng cao êëy, öng chó coámöåt mònh, tûå nghô tûå veä, veä cho àïën kiïåt sûác. ÚÃ trongöng, coá möåt niïìm vui kyâ laå laâ quyïët vûúåt nhûäng khoákhùn hêìu nhû laâ quaá sûác mònh, nhû laâ möåt khuynhhûúáng muöën laâm nhûäng sûå nghiïåp quaá sûác con ngûúâi.Nhûng chñnh sûå cùng thùèng phi thûúâng êëy laâm cho öngsöëng, àaä cho öng gêëp mûúâi tinh lûåc.

Töi xin giúái thiïåu baâi thú maâ Mikenlùng àaä viïët vïìböën nùm nùçm ngûãa veä lïn trêìn êëy. Àoá laâ möåt hoaân caãnh


àùåc biïåt, möåt tû thïë eáo le, noá laâm cho nhaâ hoåa sô thiïntaâi bõ thay àöíi caã daáng dêëp con ngûúâi; nhûäng con meâo úãthaânh phöë Milùng (YÁ) thò coá bûúáu úã núi cöí, coân hoåa sô thòcoá bïìu; rêu, cuäng nhû cêy cöëi, coá khuynh hûúáng moåcthùèng lïn trúâi, cho nïn vïính ngûúåc; gaáy, luön luön phaãiaáp xuöëng trong luác tay phaãi cûã àöång cho nïn bõ luán vaâotrong lûng; töåi nghiïåp nhêët, laâ cêy buát veä roã nhûäng gioåtmaâu tûâ trïn xuöëng dûúái theo luêåt sûác huát cuãa traái àêët,cho nïn mùåt cuãa hoåa sô hûáng lêëy, hoáa ra möåt têëm thaãmmaâu; thêån loäm vaâo, maâ möng laåi baånh ra; möîi khi taåmthúâi rúâi khoãi giaân giaáo, xuöëng àêët, thò mù’t hoa, hoåa sôphaãi bûúác maâ khöng thêëy gò.- Tuy nhiïn têët caã döìn àïënmöåt hònh tûúång àeåp biïët bao, möåt tû thïë cuãa con ngûúâicùng vïì phña trúâi xanh, vïì phña lyá tûúãng: caã thên mònhhoåa sô nhû möåt chiïëc cung maâ möåt baân tay maänh liïåt naâoàang giûúng bù’n lïn trúâi!

VEÄ NGÛÃA LÏN TRÊÌN

Böën nùm veä ngûãa lïn trêìnTrûúác tiïn àûúåc bûúáu dûúái cùçm kyâ khöi

Milùng meâo bûúáu - coân töiMöåt bïìu àeo cöí löi thöi tûác cûúâi.

Rêu töi thò chöíng lïn trúâiGaáy töi coá dïî luán röìi vaâo lûng.

Buát maâu roã gioåt rûng rûng,Mùåt töi nhû têëm thaãm trûng lù’m maâu.

Coá hai quaã thêån truäng sêuSong le, buâ laåi, möng bêìu baånh ra


Muöën ài nhûng cùåp mù’t hoaChên töi tûå liïåu lêëy maâ bûúác thöi.

Laå thay möåt caái voã ngûúâiTrûúác cùng muöën nûát, sau thúâi xeåp hung!

Thên töi nhû möåt chiïëc cungAi giûúng maånh meä àûúâng cong lïn trúâi.

Nhên dên ta àaä noái “mang nùång àeã àau”, nhaâ nghïåsô phaãi mang nùång àeã àau ra taác phêím traân trïì sûác söëng!Nhûng sûå khöí cûåc cuãa Mikenlùng trong böën nùm àaä cöënghiïën cho nhên loaåi nhûäng bñch hoåa vö song, àaä laâmnguöìn cho hûúãng thuå tinh thêìn cao àeåp trong 456 nùmnay, cho haâng triïåu ngûúâi trïn traái àêët.

7-2-1973


TÒM TÛÂ CHO MÖÅT BAÂI THÚ

Xaä höåi àùåt haâng, töi chù’c chù’n rùçng nhûäng ngûúâi laâmthú trong xaä höåi ta àïìu rêët vinh dûå vïì viïåc: thú rêët cêìnthiïët, rêët coá ñch cho cuöåc chiïën àêëu caách maång; vaâ do àoácho nïn xaä höåi coá nhûäng moán àùåt haâng cho thú, cho nhaâthú. Vaâ àaä àùåt haâng, thò laâ ài vaâo cuå thïí. Maâ muöën coá möåtcaái gò cuå thïí úã trong khöng gian vaâ thúâi gian, thò phaãithöëng nhêët tûå nguyïån vúái bù’t buöåc. Nhaâ thú rêët tûånguyïån tûå giaác nhêån caái vinh dûå cuãa àún àùåt haâng, xongröìi thò phaãi laâm àïí cho ra, cho coá baâi thú, möåt baâi thú tûâtrung bònh trúã lïn. Nhaâ thú bù’t buöåc mònh thûåc hiïån choàûúåc caái àiïìu mònh tûå nguyïån. Nghôa laâ ài vaâo lao àöångthú.

Lao àöång thú, trûúác hïët laâ kiïëm tûâ.Nguyïîn Cöng Trûá ngaây trûúác noái: “Troát núå cuâng thú,

phaãi chuöët lúâi”; nghe kïí giai thoaåi rùçng: thuúã öng cha taàïí rêu cùçm, coá cuå tòm maäi möåt vêìn thú, maâ vùåt truåi caãrêu! Ngön tûâ, lúâi, chûä, vêìn rêët laâ quan troång, búãi thú laânghïå thuêåt cuãa ngön ngûä. Tuy nhiïn, àoá laâ caái quantroång thûá hai, maâ caái quan troång thûá nhêët, laâm rûúângcöåt cho têët caã, laâ caái tûá thú, noá chuã àaåo caã baâi.

Laâm thú, khoá nhêët laâ tòm tûâ.


Vò sao?

Búãi vò yá chûa phaãi laâ sûå söëng. YÁ laâ khaái niïåm vaâ suynghô do tûâ sûå söëng maâ ruát ra àûúåc. YÁ laâ rêët quyá, búãi laâchù’t loåc tûâ cuöåc söëng maâ ra; yá laâ do phaãn aánh cuãa cuöåcsöëng vaâo trong trñ oác, trñ tuïå, thaânh ra suy nghô, khaáiquaát vaâ nhêån àõnh; vaâ búãi con ngûúâi coá tñnh nùng àöångchuã quan, cho nïn yá kïët húåp vúái baãn lônh, nghõ lûåc maâthaânh ra yá chñ. Vñ duå, töi nghô rùçng: nhûäng ngûúâi miïìnxuöi lïn xêy dûång miïìn nuái laâ rêët àaáng biïíu dûúng; àoálaâ möåt yá; tuy nhiïn, muöën cho caái yá êëy thaânh möåt baâithú, thò töi khöng nïn cûá àûa yá êëy trûåc tiïëp vaâo thú, nhûvêåy seä noái vaâi cêu laâ hïët yá, nïëu noái daâi thò thaânh ra xaäluêån khö khan. Töi nïn ài theo möåt hònh ba goác: Tûâ cuöåcsöëng maâ toaát ra yá, yá êëy muöën trúã vïì taác àöång trúã laåi vaâocuöåc söëng, maâ taác àöång bùçng phûúng thûác thú, thò yá êëynïn “àêìu thai” thaânh xuác caãm, tònh caãm, yá êëy nïn trúãthaânh tûá; àoá laâ tûá thú. YÁ thú chûa phaãi laâ sûå söëng,nhûng tûá thú thò àaä laâ sûå söëng röìi; yá laâ cuãa chung moåingûúâi, tûá múái laâ cuãa riïng cuãa möîi thi sô. Súã dô töi noáihúi nhiïìu vïì sûå phên biïåt naây, laâ vò nhiïìu cêy buát treãhiïån nay muöën coá “trñ tuïå” trong thú, beân laâm thú bùçngyá nghô, bùçng suy nghô, laâm nhû thïë, tûúãng nhû laâ “cao”(do búãi vò khaái quaát hoáa, trûâu tûúång hoáa), nhûng sûå thêåtnhû thïë laâ dûâng laåi giûäa àûúâng, chûá khöng phaãi laâ àêíysuy nghô cho àïën sûå phaát triïín cuöëi cuâng cuãa noá, laâ trúãvïì vúái sûå söëng, hoáa thaânh sûå söëng. Noái möåt caách khaác,ngûúâi laâm thú bùçng suy nghô laâ múái chó ài coá hai bûúáccuãa quaá trònh: “Tûâ sûå söëng maâ ruát ra yá nghô”, chûá chûaài veån caã ba bûúác hoaân chónh, tûác laâ tûâ nhûäng sûå kiïåncuãa sûå söëng maâ ruát ra yá nghô, röìi yá nghô êëy laåi hoáa thên


thaânh sûå söëng úã möåt trònh àöå cao hún. Cuäng coá nhûängbaâi thú noái yá nghô maâ àaåt àûúåc trònh àöå hay, tuy nhiïnsöë baâi êëy khöng nhiïìu, maâ phêìn lúán laåi rúi vaâo khö khantrûâu tûúång. Khi caái yá thú àaä thaânh tûá thú, thò tûác laâ àaämang trúã laåi maáu thõt cuãa cuöåc àúâi, maâ maáu thõt naâykhöng phaãi laâ maáu thõt úã giai àoaån thûá nhêët, maáu thõtlaâm vêåt liïåu, maâ laâ maáu thõt úã giai àoaån thûá ba, àaä coásûå nhaâo nùån saáng taåo cuãa trñ tuïå vaâ têm höìn con ngûúâi.Cho àïën trònh àöå cuãa khoa hoåc ngaây höm nay, thò conngûúâi coá thïí lêëy khoa hoåc taác àöång vaâo sûå söëng, chûá chûacoá thïí lêëy khoa hoåc àeã ra sûå söëng, maâ muöën àeã ra sûåsöëng, thò phaãi laâ möåt chêët söëng múái àeã ra chêët söëng àûúåc,vñ duå nhû: möåt tïë baâo tûå nhên ra thaânh nhiïìu tïë baâo. YÁthú taác àöång vaâo sûå söëng, nhûng tûá thú múái bù’t àêìu àeãra sûå söëng àïí taác àöång vaâo sûå söëng möåt caách tinh vi hún;maâ trong nghïå thuêåt, àeã ra sûå söëng (trong àoá coá tûtûúãng, tònh caãm) laâ àónh cao nhêët.

Chao öi, töi noái röång ra nhû thïë naây, thò laâ àaä troát àicao, ài xa lù’m; thïë maâ àïí röìi ài àïën noái vïì kinh nghiïåmcuãa baãn thên mònh, thò seä coá möåt sûå chïnh lïåch lúán giûäacaái àiïím cao mònh àûa ra, vúái caái vñ duå têìm thûúâng laâtrûúâng húåp cuãa mònh. Xin baån àoåc lûúång thûá cho!

Nùm 1962, lêìn àêìu tiïn töi lïn Sapa. Caãnh vêåt, sûåvêåt thûúâng hay ûu àaäi nhûäng ngûúâi àïën vúái chuáng lêìnàêìu, búãi caác xuác caãm àïìu laâ múái meã. Àïën Sa Pa heâ nùmêëy, töi laâm àûúåc ngay baâi thú:

Sa Pa heâ maát hún thuChó laân khöng khñ cuäng ru dõu ngûúâi...

... Phùng Xi Pùng, biïët baác röìi!Baác xanh nhû thïë, àïën trúâi cuäng thua


Trûúâng thaânh sûâng sûäng hoang súLiïn Sún coá hïët bao giúâ hoaâng liïnRïî thöng nguã giêëc ngaân niïnTay ngûúâi nêng dêåy cêët nïn hûúng lûâng.

Heâ nùm sau, töi laåi lïn Sa Pa; àöìng baâo Sa Pa quyámïën anh thi sô, baão: “Nùm nay baác laåi cho chuáng töi möåtbaâi thú nûäa nheá!”. Töi gêåt gaâ gêåt guâ vaâ móm cûúâi, möåtnuå cûúâi hònh chûä nhêåt, nghôa laâ xaä giao vaâ khöng coá nöåidung; búãi thêm têm töi tûå biïët rùçng: hïët röìi, nùm naychùèng biïët noái gò nûäa. Laâ vò coá nhûäng gò múái laå àêåp vaâotöi, thò töi àaä noái trong baâi thú nùm ngoaái röìi! YÁ nùmnay thò vêîn giöëng vúái yá nùm ngoaái thöi. Töi thûã trùn trúãlêåt löån trong têm trñ mònh hoåa coá tòm àûúåc möåt baâi thúmúái naâo chùng, thò vêîn cûá hoaân toaân chõu!

Nhûng möåt höm sau, töi àïën chúi vúái mêëy anh kyä sû,baác sô treã tûâ Haâ Nöåi lïn àêy nghó maát theo tiïu chuêín,caác anh trñ thûác xaä höåi chuã nghôa treã êëy böîng nhiïn khaáovúái töi: “Naây anh Xuên Diïåu, höm qua chuáng töi àaä lïnbaãn Meâo, vaâ trïn êëy chuáng töi àaä gùåp thêìy giaáo Phuång!”Caác anh kïí nöîi vui mûâng cuãa thêìy giaáo Phuång gùåp caácanh êëy nhû thïë naâo, vên vên... Úrïka! tòm thêëy röìi! Töitûå reo thêìm vúái mònh nhû thïë; töi àaä vúá àûúåc tûá thú röìi!Ngaây mai, baãn thên töi seä lùån ngoâi ngoi suöëi tûå ài lïnbaãn Meâo àïí maâ Chaâo thêìy giaáo Phuång; àoá laâ tïn baâi thúmúái cuãa töi úã taåi Sa Pa.

Thêåt ra, nïëu àõnh nghôa chùåt cheä cho möåt baâi thú, thòmöîi baâi thú phaãi laâ möåt àún võ söëng, nhû möåt tïë baâo thòcoá möåt caái voã ngoaâi vaâ möåt caái nhên úã trung têm; tûá thúlaâ nhên úã trung têm baâi thú, chi phöëi ra caã toaân baâi.Thûúâng thûúâng, ngûúâi laâm thú gùåp phaãi bñ, laâ bñ tûá, chûá


khöng phaãi bñ yá hay bñ lúâi. Töi àaä tòm àûúåc tûá baâi thúmúái röìi, thò laâm baâi êëy cuäng khöng coân khoá lù’m nûäa.Trong baâi múái naây, töi àaä gùåp àûúåc möåt thuêån lúåi laâ tûáthù’t laåi rêët chùåt. Muöën ca ngúåi àöìng baâo miïìn xuöi lïnxêy dûång miïìn nuái, maâ dûâng laåi úã y á thò seä noái chungchung, lan man, trûâu tûúång; tòm àûúåc tûá, ca ngúåi quamöåt thêìy giaáo ngûúâi Kinh lïn daåy úã quï hûúng múái, thòàaä dïî viïët hún, vaâ àùçm thù’m hún. Tuy vêåy, vêîn haäy coânkhoá laâm, vaâ khoá hay, búãi vò haäy coân röång quaá. Bêy giúâ,do sûå gúåi yá cuãa àúâi söëng, coá möåt thêìy giaáo Phuång thêåtsûå úã trïn baãn Meâo thuöåc huyïån Sa Pa, vaâ töi seä thaânhtêm cêët tûâng bûúác möåt tûâ Sa Pa lïn reão cao àïí tòm, àùångmang àïën cho anh giaáo viïn caái chaâo quyá troång, thò tûáthú cuãa baâi àaä thù’t laåi rêët cuå thïí: baâi thú naây xoayquanh àûúåc sûå chaâo, tiïëng chaâo, thò söëng hùèn lïn, thù’mhùèn lïn. Noái chung, khi tòm àûúåc khña caånh caâng cuå thïí,caâng nhoån sù’c, nghôa laâ thu heåp laåi, thò baâi thú caâng àonàaã vaâ dïî laâm, sûác söëng baâi thú àûúåc tùng lïn. Trong thûåctïë, höm sau, töi àaä lïn thùm thêìy giaáo Phuång trïn baãnMeâo, vaâ nghiïng àêìu kñnh chaâo anh, ngûúâi Kinh duynhêët lïn trïn cheo leo êëy àïí àûa aánh saáng vùn hoáa cuãaÀaãng túái.

Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy, Tûå xa töi àïën núi naây chaâo anh,

Ngang vai vúái nuái giùng thaânh,Song song vúái suöëi daâi quanh trù’ng ngêìn,

Qua ngö, qua mña mêëy lêìn,Baãn cao tröng àeåp, àïën gêìn caâng xinh,

Möåt maâu non nuái ngaát xanh,Cheo leo lù’m döëc, rêåp rònh nhiïìu cêy,


Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy,Tûå xa töi àïën núi naây - chaâo anh!

Sau khi noái cöng phu trên troång tòm thêìy giaáo àïí maâchaâo, töi àûa àïën tiïëp theo ba lúâi chaâo dûúái ba khña caånh.Möåt chaâo anh lïn àêy “ba cuâng” vúái àöìng baâo Meâo:

Chaâo thêìy giaáo Phuång tuöíi xanhCaách quï Tiïìn Haãi Thaái Bònh böën nùm;

Baãn Meâo àêu coá xa xùm, Lïn àêy laâm luång, ùn nùçm, hoâa quen;

Dûång trûúâng nhû ngoån lûãa nhenTraám mùng vúái nuái, saách àeân cuâng dên.

Hai chaâo anh chõu khoá tranh thuã tûâng möîi hoåc sinh:Chaâo thêìy giaáo Phuång ên cêìn

Trûúâng anh vaách göî, tònh thên nhû nhaâ; Saáu troâ àaä möåt lúáp ba;

Taám em tuy vêåy cuäng laâ lúáp hai;Nuái xa ài möåt ngaây daâi

Möåt ngûúâi àïën hoåc: bùçng ai cho vaâng.Ba chaâo caái khöng khñ cêìn mêîn daåy döî úã trong trûúâng

lúáp cuãa anh:Chaâo thêìy giaáo Phuång mïën thûúng,

Muâa àöng coáng quaá, dïî thûúâng nûúác àöng. Dên yïn nïn thêåt êëm loâng,

Chûä trïn baãng viïët nhû doâng nûúác khe; “Trûúâng em coá baån Kim Lï

Ngaây thúâi ài hoåc, töëi vïì tröng em”.Chaâo xong ba lúâi chaâo, laâ baâi thú àaä cùn baãn laâm

xong. Chó coân kïët. Túái àêy, phaãi thuác laåi maâ nhòn chung:Tûâ xa töi múái lïn thùm

Nghe thêìy giaáo Phuång, böën nùm baãn Meâo,


Biïët anh nhû maãnh trùng àeâoVûâa öm rûâng nuái, vûâa theo xoám laâng

Àaâo Meâo thêëm võ quï hûúng,Cuäng àöìng vúái daå nhúá thûúng Thaái Bònh.

Heâ 1963, caác trûúâng úã huyïån Sa Pa lêìn àêìu tiïn daåy chûäMeâo, cho nïn trïn trang giêëy cuäng àoaân kïët dên töåc:

Chûä Meâo cheáp lêîn tiïëng KinhNghe anh daåy hoåc möåt mònh úã àêy.

vò nhûäng lyá do nhû thïë maâ:Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy

Tûå xuöi töi àïën núi naây - CHAÂO ANH!Khöng nhûäng tûâ Sa Pa, maâ tûâ Haâ Nöåi, tûâ miïìn xuöi,

töi àaä rù’p têm lûúát dùåm bùng ngaân lïn túái àónh naây -chaâo anh àoá!

** *

Vûâa röìi laâ trûúâng húåp bù’t gùåp àûúåc tûá thú, nhanh taynhaåy höìn maâ vúá lêëy. Sau àêy laâ trûúâng húåp ài kiïëm àitòm tûá àïí laâm thú.

Nùm 1970, trong dõp kyã niïåm 15 nùm thaânh lêåpngaânh, caác àöìng chñ úã Töíng cuåc Àõa chêët coá yïu cêìu töigiúái thiïåu thú àõa chêët, àöìng thúâi cuäng laâm möåt baâi thú vïìàõa chêët. Rêët vinh dûå àûúåc xaä höåi giao cöng viïåc vaâ àùåthaâng. Thïë laâ trong mêëy thaáng trúâi, töi búi trong thú àõachêët, vaâ cuöëi cuâng àaä viïët àûúåc xong baâi giúái thiïåu. Nhûngcoân caái viïåc thûá hai, saáng taác, thò thêåt laâ gay go! Àêykhöng phaãi laâ caái lao àöång trñ oác sûu têìm, nghiïn cûáu,choån loåc vaâ àïì dêîn, maâ chñnh laâ thûá lao àöång àùåc biïåt cuãa


têm trñ: lao àöång sinh àeã ra taác phêím! Phaãi laâm thïë naâoàùång maâ tûâ khöng ra coá! Maâ caái coá êëy phaãi söëng, phaãitruyïìn caãm, phaãi laâ chêët vùn hoåc, laâ thú. Kñnh mïën ngaânhkhoa hoåc àõa chêët, àoá laâ àiïìu kiïån têët yïëu, nhûng khöngphaãi laâ àêìy àuã àïí laâm àûúåc möåt baâi thú vïì àõa chêët!

Töi gêåt guâ àêåp traán mònh vaâo khöng gian, lù’c lù’crung rung àêìu, tûúãng nhû coá thïí ruát ra möåt caái gò xa xagêìn gêìn thuöåc vïì àïì taâi àõa chêët ... Nhûng àõa chêët mïnhmöng baát ngaát quaá, töi biïët noái gò? Tòm caái tûá cho möåtbaâi thú àõa chêët thöi, möåt thöi, àïí àûâng phuå loâng mongmoãi tin cêåy cuãa nhûäng àöìng chñ àõa chêët àaä gûãi gù’m vaâomònh! Töi nhúá vaâ ön laåi nhûäng cuöåc töi àaä àïën thùm vaâbònh thú phuåc vuå Àoaân àõa chêët 45, Cuåc Vêåt lyá àõa chêët,Àoaân àõa chêët 12... May quaá, tûâ böën nùm thaáng trûúácàêy, töi àaä àûúåc thùm möåt Viïån nghiïn cûáu cuãa Àõa chêëtàùåt úã trong rûâng huyïån Àaåi Tûâ (Thaái Nguyïn); trong möåtphoâng thñ nghiïåm vïì cöí vi sinh vêåt, mêëy anh kyä sû treãtroã cho töi xem mêëy mêíu àaá, vaâ cho biïët: caác anh àangtòm caách lêëy laåi nhûäng nhuyå hoa, phêën thöng àaä laã taãbay tûâ mêëy trùm triïåu nùm trûúác, nay coân giam haämtrong nhûäng mêíu hoáa thaåch naây. Caác anh nghiïìn àaá raàïí loåc lêëy nhuyå phêën cöí! Nghe noái thïë, àöåt nhiïn töi rêëtkyâ laå vaâ lyá thuá, tûúãng tûúång nhûäng muâa xuên cuãa Traáiàêët úã kyã àïå tam; con ngûúâi àïën cuöëi kyã àïå tûá múái hònhthaânh, nhûng Traái àêët àaä quay tûâ bao giúâ röìi, cho nïnàaä coá böën muâa luên chuyïín; nhûäng àïm xuên thuúã êëy,nhûng con vêåt khöíng löì loaåi “thùçn lùçn sêëm” cao hai mûúimeát, daâi saáu mûúi meát, nùång 30 têën, maâ chaåy ài tòmnhau àïí yïu, thò chù’c laâ quêìn naát mùåt àêët! Trïn àûúângvïì, töi àaä lêím nhêím:


Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùmThúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác, Phêën hoa bay vaâng, vaâ hûúng sûåc nûácChûa coá con ngûúâi, nhûng taåo vêåt àaä coá

muâa xuênNhûäng àïm trùng, rònh rõch nhûäng bûúác chênNhûäng con vêåt khöíng löì tòm nhau tònh tûå.Nhûäng súám mai êëy, bêy giúâ coân giûäDûúái kñnh hiïín vi, nhûäng nhuyå sú sinh...

Mêëy cêu thú laâm trïn ö tö, röìi boã àêëy, haäy coân lûúmnhûúm trong oác, höm nay töi sûåc nhúá, gioã ra. Àêy laâ caáitïë baâo àêìu tiïn coá thïí laâ möåt baâi thú àõa chêët!

Trong khi töi ài tòm tûá, thò caác anh àõa chêët giuáp àiïìukiïån vaâ khöng khñ cho töi, bùçng caách cho töi mûúån quyïín“Trùm nghïì cuãa àõa chêët” dõch tûâ tiïëng nga, cuãa möåt nhaâàõa chêët Liïn Xö soaån, Nhaâ xuêët baãn Thanh niïn cuãa ta in(chù’c laâ àïí gúåi hûáng thuá cho baån treã ài vaâo ngaânh àõachêët naây). Möåt àoaån àaä àùåc biïåt hêëp dêîn töi: - Möåt triïåunùm trûúác àêy, coá möåt con chim chó lúán bùçng con gaâ nûúácài trïn möåt búâ biïín. Coá möåt àúåt soáng liïëm vïët chên cuãa noá,chim bay khoãi, thò möåt àúåt soáng khaác laåi mang àïën möåt ñtbuân phuã vïët chên àoá. Nhûäng buân àoá hoáa àaá, vaâ ngaây naybiïín àaä ruát ài, nhûng dêëu vïët cuãa loaâi chim kia vêîn coânàûúåc giûä laåi.- Thêåt laâ diïåu kyâ! Töi laâm thaânh thú:

Àaä noái triïåu nùm röìi, coá möåt con chimBûúác qua laåi trïn möåt búâ biïín tñm, Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëm...

(Chûä liïëm laâ lêëy ra tûâ nguyïn vùn cuãa quyïín saách khoahoåc; vöën laâ àêìu tiïn töi viïët: möåt búâ biïín thù’m, thù’m laâàùçm thù’m; nhûng caái vêìn liïëm úã dûúái, soáng liïëm rêët laâ


sinh àöång, töi beân thay vêìn trïn tûâ thù’m àöíi thaânh tñm;tñm laâ nûúác biïín nhuöåm theo maâu tñm cuãa möåt buöíichiïìu hoùåc möåt buöíi súám trûúác luác bònh minh, tñm laâmaâu àêët búâ biïín tñm...)

Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëmVïët chên chim, nhû êu yïëm ngêy sayMuöën toã tònh.

Trong cuöën saách khoa hoåc, àöång tûâ liïëm chó coá tñnhcaách diïîn taã möåt àöång taác cuãa soáng. Ngûúâi laâm thúkhöng thïí duâng vêìn naây maâ laåi àïí cho biïín vö tònh! Töibeân nhúá laåi möåt quy luêåt khaá phöí biïën cuãa sûå àúâi, hêìunhû àaä coá thïí töíng kïët: caái lúán ài tòm caái nhoã, caái khoãeài tòm caái yïëu; chù’c hùèn laâ àïí böí sung cho nhau theobiïån chûáng cuãa sûå vêåt; vñ duå nhû ngûúâi àaân öng tûúångtrûng cho caái khoãe thò ài tòm ngûúâi àaân baâ tûúång trûngcho caái maãnh mai; khi töi coân ài hoåc, thûúâng thêëy anhbaån to thò hay tòm kïët thên vúái anh baån nhoã hún mònh,maâ anh nhoã thò thûúâng ùn hiïëp anh to, búãi anh to khöngnúä naâo ùn hiïëp anh nhoã! Thêåt ra, töi coá nhêån xeát thêëyquy luêåt naây, thò múái coá thïí daám noái rùçng biïín lúán êuyïëm ngêy say möåt caái vïët chên chim, chñnh búãi vò vïëtchên chim nhoã xñu quaá so vúái biïín vô àaåi! Cho nïn soángmúái kheä liïëm vïët chên chim àïí toã tònh!

... Muöën toã tònh.- Vaâ sau luác chim bay,Gúån soáng khaác mang ñt buân àïën phuã.Buân hoáa àaá dûúái lúáp nùm thaáng uã,Vaâ ngaây nay biïín àaä ruát xa ài, Múâ vïët chên chim giûä chùèng haån kyâ.


Nhû thïë laâ töi àaä tòm hai àôa thûác ùn cho mêm cúm.Dô nhiïn laâ chûa àuã! Vaã laåi hai àoaån thú naây cuäng chûadñnh lñu gò vúái nhau.

Töi tiïëp tuåc ài tòm, ài tòm... Tòm trong thûåc tïë, thò töiàaä gùåp gúä, troâ chuyïån vúái caác anh àõa chêët röìi, caác anhàaä têm sûå vúái töi, giaãng nghïì nghiïåp cho töi thöng caãm.Coân möåt nguöìn nûäa, laâ saách! Trong nhûäng tuêìn lïî ài huátmêåt êëy, saách naâo coá dñnh lñu àïën àõa chêët laâ töi tòm. Maysao, anh baån Huy Cêån cuãa töi coá mua möåt quyïín saáchcho thùçng chaáu Haâ Vuä: Àúâi söëng Traái àêët, in bùçng tiïëngViïåt úã taåi Liïn Xö. Lêåt nhûäng trang naây, töi rêët mûåc chuáyá àïën tranh veä: chên mûa (Tö Àöng Pha àúâi Töëng coá cêuthú: Mûa trù’ng gieo chêu nhaãy röån thuyïìn, gioåt mûanhaãy nhoát), nhûng gioåt mûa rúi vaâ nhaãy trûúác àêy haitrùm triïåu nùm, àaä böëc húi ngay luác êëy röìi, maâ vïët chênmûa thò hoáa thaåch vêîn coân in maäi àïën ngaây nay. Vaâchuáng ta noái: “phêån moãng caánh chuöìn”, nhûng tranhtrong saách veä nhûäng caánh chuöìn chuöìn tûâ kyã caác boncaách àêy ba trùm triïåu nùm, vêîn coân in trïn àaá vöi, nhûàêåp caánh sù’p bay ra vêåy! Töi coân chúâ àúåi gò nûäa?

Vaâ nhûäng gioåt mûa rúi - trùm triïåu nùm vïì trûúác

Àaä thêëm khö nhanh, choáng böëc húi röìi,Maâ trïn àaá haäy coân - nguyïn vïåt nûúác mûa rúi,Vaâ nhûäng caánh chuöìn chuöìn àiïín hònh

moãng maãnhBa trùm rûúãi triïåu nùm - vêîn haäy coân lêëp laánhTrïn àaá vöi bïìn bó nhù’c thúâi bay...


Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay.Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùm,

thúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác...

Vûâa laâm àûúåc àoaån thûá ba naây, àöìng thúâi töi laåi nöëinoá àûúåc vúái àoaån laâm àûúåc àêìu tiïn, búãi tòm àûúåc caái yáchuyïín maåch “Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay” àïí dêînàïën nhûäng muâa xuên tiïìn sûã.

Thïë laâ tûâ ba àoaån thú, àaä toaát ra möåt yá chung, möåttûá chñnh: Anh àõa chêët cêìm trong tay nhûäng mêíu àaá àõachêët, thò ba böën trùm triïåu nùm trûúác nhû xoáa ài maâthaânh nhû ngaây höm qua:

Öi! Khoaãnh khù’c àaä hoáa thaânh vônh cûãuNhûäng mêíu àaá trong tay anh hêìu nhû

xoáa thúâi gian.

Vaâ nhû vêåy laâ, do cûá tòm, cûá laâm, vaâ lù’p gheáp laåi caácböå phêån laâm sao cho liïìn maåch vùn vúái nhau, chöî naâokhaác vùn maåch thò boã ài trong quaá trònh lao àöång töi àaäthêëy tûá chñnh cuãa möåt baâi thú mònh laâm vïì àõa chêët:khoa hoåc àõa chêët diïåu kyâ thêåt, vaâ nïn thú biïët bao! Thúâigian vö biïn khöng coân thùm thùèm nûäa, maâ nhûäng ngaântriïåu nùm cuãa lõch sûã Traái àêët trúã thaânh thöng caãm, gêìnguäi, súâ noá àûúåc, nhòn thêëy àûúåc bêy giúâ. Do àoá maâ àùåttïn baâi thú: Anh àõa chêët vaâ nhûng triïåu nùm, vúái caái tûtûúãng: àïì cao, ca ngúåi khoa hoåc.

Khi tûá chñnh àaä hiïån roä àûúåc röìi, thò tûå noá àeã ra nhûängtûá phuå àïí trang àiïím cho tûá chñnh, àïí ài hêìu tûá chñnh.Cuäng nhû anh lêm nghiïåp, anh àõa chêët rêët gian khöí, cêìnphaãi khen anh cho anh maát ruöåt chûá; trong thûåc tïë, cuängcoá thïí coá nhûäng anh àõa chêët quïn hoùåc phuå ngûúâi yïunhû úã caác núi, nhûng “cûá trong yá tûá maâ suy”, anh àaä coi


möåt vaâi trùm triïåu nùm laâ ngù’n, thò sûå chung tònh chúâ àúåicuãa anh duâ coá mûúâi nùm, mûúâi lùm nùm, anh cuäng chùèngcho laâ daâi!- Vúái laåi, nhû sau khi laâm xong baâi thú naây lïnbònh cho caác Àoaân àõa chêët 50, Àoaân àõa chêët 55 nghe, töiàaä noái àuâa vúái caác anh úã têån Ngoâi Nhu, Khe Lïëch, ChiïìngKeng (Yïn Baái) êëy:- Mònh àeo ba lö ài xa xùm rùçng nuáimaäi, mònh coá daám quïn ai trûúác àêu! Cho nïn mònh phaãichuã àöång chung tònh trûúác:

Töi nghô àïën tònh yïuCuãa nhûäng ngûúâi àõa chêëtÀaä yïu ai, chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ yïu chùåt!Höìn anh àõa chêët thúâi gian laáng laiBa trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi.

Caái àoaån nghô ra vïì cuöëi naây, töi àaä cho noá àoáng vai troâàoaån múã àêìu baâi thú. Múã nhû thïë, àoáng laåi cuäng nhû thïë:

Naây anh! Ai àoá àûúåc loâng anh nghô àïënTrïn àûúâng daâi tòm quùång suöët ngaây àïm.Chù’c úã xa xöi cuäng thêëy êëm ïmVaâ thù’m thiïët nhû gêìn trong gang têëc.Anh àõa chêët yïu ai chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ

yïu chùåt...

Àoá laâ caái yá nhoã àeã ra do caái tûá chñnh “nhûäng triïåu nùm”.Coân nhû nhûäng cêu:

Thuúã höìng hoang maâ nhû múái höm quaTraái àêët sú sinh nhû chuá beá oa oaÊËy thïë maâ - anh coân nghe roä tiïëng

laâ naãy ra do caái yá: nghiïn cûáu lõch sûã Traái àêët. Vïì sau,caái tïë baâo àêìu tiïn naãy ra trïn ötö àaä àûúåc trau chuöëtlaåi vïì ngön tûâ. Vaâ toaân baâi raáp laåi nhû sau:


ANH ÀÕA CHÊËT VAÂ NHÛÄNG TRIÏÅU NØM

Töi nghô àïën tònh yïucuãa nhûäng ngûúâi àõa chêët

Àaä yïu ai, chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ yïu chùåtHöìn anh àõa chêët thúâi gian laáng laiBa trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi.

Anh àõa chêët úi, töi tûúãng tûúång höìn anh súám chiïìu löång gioá

Chim choác ra vaâo, mêy bay qua àoáNuái non laâ bêìu baån cuãa anh luönChên anh thûúâng qua laåi suöëi xanh tuön.Anh ài hoåc àêët, àêët caâng röång múãLêåt tûâng trang quyïín saách àaá, anh xem.Anh kïí töi nghe àúâi traái àêët xa xùmNhûäng nguyïn àaåi tñnh haâng trùm thïë kyã...

Öi! Khoaãnh khù’c àaä hoáa thaânh vônh cûãuNhûäng mêíu àaá trong tay anh hêìu nhû xoáa

thúâi gian...

** *

Àaä möåt triïåu nùm röìi, coá möåt con chimBûúác qua laåi trïn möåt búâ biïín tñm. Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëmVïët chêët chim, nhû êu yïëm ngêy sayMuöën toã tònh. Vaâ sau luác chim bayGúån soáng khaác mang ñt buân àïën phuã,Buân hoáa àaá dûúái lúáp nùm thaáng uã,


Vaâ ngaây nay biïín àaä ruát xa àiMaâ vïët chên chim giûä chùèng haån kyâ.

Vaâ nhûäng gioåt mûa rúi trùm triïåu nùm vïì trûúác

Àaä thêëm khö nhanh, choáng böëc húi röìiMaâ trïn àaá haäy coân

nguyïn vïåt nûúác mûa rúi.

Vaâ nhûäng caánh chuöìn chuöìn, àiïín hònh moãng maãnh

Ba trùm rûúãi triïåu nùm, vêîn haäy coân lêëp laánhTrïn àaá vöi bïn bó nhù’c thúâi bay...Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay...- Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùmThúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác,Nhûäng cêy cöëi to kïình nhuyå vaâng sûåc nûácThaã phêën rúi trong nù’ng rûåc sù’c vaâng.Chûa coá con ngûúâi, nhûng taåo vêåt àaä coá

muâa xuênRêåm rõch bûúác chên - nhûäng con vêåt khöíng löì

tònh tûå!

Anh àõa chêët úi, nhûäng mêíu àaá cuãa anh chûáa thúâi tiïìn sûã,

Thuúã höìng hoang maâ nhû múái höm qua...Traái àêët sú sinh nhû chuá beá oa oaÊËy thïë maâ - anh coân nghe roä tiïëng!Naây anh! Ai àoá àûúåc loâng anh nghô àïënTrïn àûúâng daâi tòm quùång suöët ngaây àïmChù’c úã xa xöi cuäng thêëy êëm ïmVaâ thù’m thiïët nhû gêìn trong gang têëc.Anh àõa chêët yïu úi, chù’c hùèn yïu bïìn hùèn


laâ yïu chùåt,- Höìn anh àõa chêët thúâi gian laáng laiBa trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi.

13-10-1970

Thûåc chêët, àêy laâ möåt baâi thú vïì khoa hoåc, vïì khoa àõachêët hoåc vaâ cöí sinh vêåt. Roä raâng laâ khoa hoåc khöng mêuthuêîn vúái thú, maâ laåi múã röång àûúâng cho thú àïën chiïëmlônh nhûäng khu vûåc diïåu kyâ trong thúâi gian vaâ khönggian maâ úã nhûäng thúâi àaåi trûúác, khi khoa hoåc coân haäyphöi thai, ngûúâi ta chûa coá thïí naâo tûúãng tûúång àûúåc

** *

Tûá thú laâ tûâ yá nghô maâ nhêåp thên vaâo sûå söëng, cho nïntrùm hònh nghòn daång; möåt yá coá thïí toãa ra mûúâi tûá, trùmtûá... Baâi naây laâ trao àöíi kinh nghiïåm vúái caác baån laâm thú,mong àûúåc lûúång tònh vaâ hiïíu àuáng cho nhû thïë.

29-12-1971


NHÛÄNG SUY NGHÔ NHÊN HOÅC“ÀÛÚÂNG TÚÁI THAÂNH PHÖË”

Nhòn chung, caác têåp thú vaâo chung khaão lêìn tùångthûúãng 1980 naây coá ûu àiïím laâ àûa nhûäng neát söëng, neátthûåc tïë àang söi àöång vaâo thú. Nhûúåc àiïím cuäng laâ mùåtbiïån chûáng bïn kia cuãa ûu àiïím: quy luêåt lúán cuãa thú laâtònh caãm, laâ nhûäng thûåc tïë ngöìn ngöån kia xuác àöång thïënaâo vaâo möåt têm trñ, àïí röìi tûâ têm trñ, baãn lônh caá thïíhoáa àoá, taác àöång vaâo haâng triïåu têm trñ caá thïí hoáa khaác.-Cho nïn nhòn chung, caác têåp thú vaâo chung khaão 1980truyïìn caãm àûúåc ñt, rêët dïî bõ quïn, khöng baám àûúåc lêuvaâo têm tònh, tûác laâ trñ nhúá cuãa ngûúâi àoåc.

Àûúâng túái thaânh phöë cuãa Hûäu Thónh, àêy laâ: têåp thúàiïín hònh hún caã vïì ûu àiïím: àûa thûåc tïë chiïën àêëu ghïgúám àaánh Myä - nguyå vaâo thú. Nöíi bêåt trong têåp laâ nhûängneát cuå thïí chûáng toã taác giaã quan saát rêët sù’c caånh, diïînàaåt trong nhûäng cêu goån ngù’n:

Mûa trún quaá chên tuöìi ra khoãi deápLûãa beán vaâo tay coân dñnh húi xùngNhûäng maái tön the le choaán hïët mùåt söngSoi rêët roä tûâng chiïëc khuy sûát meãNhûäng cún khaát bêåm möi vaâo beå chuöëi


Meå àang ài gaánh raå giûäa àöìngRaå chùèng nùång, nùång nhiïìu vò gioá.

Coá khi taác giaã muöën diïîn taã caái cao àöå, caái têåp trung cuãamïåt nhoåc vaâ gù’ng sûác:

Nhûäng gioåt möì höi roâng nhû nïën chaãy

theo töi hiïíu, súã dô viïët nhû vêåy, vò caái noáng nûåc vaâ sûågù’ng sûác laâm cho da mùåt àoã au lïn nhû sù’c cêy nïën, àöímöì höi cuäng nhû quaánh laåi nûãa loãng nûãa àùåc nhû gioåtnïën chaãy, vaâ nïën chaãy vò nïën chaáy, gúåi lïn caái noángphûâng phûåc úã trong ngûúâi.

Noái thûåc tïë gian khöí vaâ phêën àêëu bïìn dai laâ chöîmaånh cuãa thú Hûäu Thónh:

... Chuáng eáp anh tûâ hai phña chiïën trûúângAnh ài haái rau vaâ àöi khi laåi vêëp,Anh coân laåi sau nhûäng lêìn thay quênsau nhûäng lêìn höí vöìsau nhûäng lêìn voi àuöíisau bûäa canh nêëm àöåc caâo gangiùåc àöí quên vaâo hêåu cûá sû àoaânhêët anh qua biïn giúái...

Caái quan saát tinh tïë cuãa taác giaã thöëng nhêët laâm möåtvúái caái doâ xeát tinh tïë cuãa ngûúâi xaå thuã trung liïn trïnàêy, sau khi bõ hêët sang bïn kia biïn giúái,

... anh xuöëng doâng Nêåm Khòn rûãa mùåtdoâng Nêåm Khòn tûâ bïn Viïåt chaãy sangtheâm voã sù’n lêåt mònh tröi dûúái àaáybiïët àöìng baâo bïn nûúác àoái notheâm möåt àêìu cuãi dúã, theâm möåt laân nûúác àuåcàïí lêìn ra tin tûác chiïën trûúâng


nhûng doâng söng cûá mõt múâ cay àù’ngsöng nhû laâ khöng biïët coá anh...

Hûäu Thónh laâm chuáng ta caãm àöång khi cho ta thêëytònh yïu Töí quöëc cuãa ngûúâi chiïën sô, tûâng tònh thïë möåt,laåi cuå thïí hoáa möåt caách ghï gúám:

anh quïn thú àïí nhúá göëc sim cùçndùm baãy laá leâo teâo nhû mûåc rúátsim nhû laâ khöng coá cuäng khöng saoêëy thïë maâ chuáng anh thay nhau àïën àêy

àïí maâ hy voångtûúãng khöng sim thò khöng caã àúâi mònh.

trong luác maáy uãi cuãa quên thuâ “uãi röìi lêëp, bùçng chñnhàêët maâ chuáng vûâa chiïëm àûúåc”, möåt cêu hoãi àûúåc àùåt ra:

trúâi úi, nïëu keã thuâ chiïëm àûúåcchó möåt göëc sim thöi, duâ chó göëc sim cùçntöí quöëc seä ra sao, Töí quöëc?

Trïn chiïën trûúâng àang tranh chêëp, möîi cuåc àêët úãtrïn mònh Töí quöëc àïìu àùåt ra möåt caách vö haån nhoån sù’cnhû thïë àöëi vúái ngûúâi chiïën sô.

Trong chûúng ba cuãa trûúâng ca, Hûäu Thónh viïët vïì bacuöåc hy sinh àïí laâm nïn chiïën thù’ng vïì sau, chiïënthù’ng “Túâ lõch cuöëi cuâng” cuãa chûúng böën. Baân àaåp cuãata úã vuâng Ninh Hoâa, Duåc Myä trong tónh Khaánh Hoâa taåmbõ chiïëm, laâ möåt àöi vúå chöìng:

chõ nuöi anh dûúái àêëtnùm nùm trúâi anh nhòn chõ trong àïmchõ gùåp anh maâ khöng hay anh öëm mêåpgùåp anh maâ khöng hay anh àen trù’ng ra saochó nghe gioång anh möîi ngaây nùång xuöëng.


chõ thò úã trïn mùåt àêët, phaãi tûå khai laâ goáa, phaãi cûúâi cúåtvúái thùçng chó àiïím, mûu lûúåc chöëng choåi vúái quên thuâ,cho àïën höm ta cù’m cúâ trïn dinh quêån trûúãng Ninh Hoâa,mûúâi tay suáng tiïën cöng döìn Duåc Myä, thò àöi lûáa êëy:

chõ giú ra chiïëc aáo ngaây naâoanh thûúng chõ, khen vêîn vûâa y trûúácnaây nïëp chaåy ngang, naây àûúâng söí doåcchõ ngûúång nguâng nhû thïí múái naâng dêu.

chõ laâm anh sûäng súâ khoái bïëpanh hoãi hoaâi laâm chõ hay quïnanh hoãi hoaâi àïí àûúåc nghe chõ noáihaâng tre thûa àem gioá rù’c lïn thïìm...

nhûng anh àaä bõ keã thuâ bù’n leán vaâ hi sinh.Ngûúâi thûá hai laâ möåt böåc phaá viïn, vöën laâ möåt hoåc troâ

gioãi toaán, àaä chiïën àêëu àïí “múã cûãa”, àïí taåo ra möåt cûãamúã, qua àöåt phaá khêíu êëy àöìng àöåi mònh ài qua vaâ lêåpchiïën cöng: àêy laâ têm tònh cuãa anh vaâ cuãa nhûäng ngûúâithên cuãa anh:

töi biïëtcoá laá thû anh vêîn chúâ mongàang àuöíi theo anh nhû àaám mêy àuöíi nù’ngMeå àang xïëp laåi cho anh böån bïì giaá saáchnhûng nhúá thûúng thò biïët xïëp vaâo àêunhûäng àiïím chñn, àiïím mûúâi khöng coân an

uãi meåtöi biïëtvaãi àang àoáng cuâi àïí kõp daây vaâo haåtu huá kïu söët ruöåt búâ àïanh vêîn thñch ra cêët töm ngoaâi baäitrûa àem cúm, xêm xêím cûúäi trêu vïì.


nhûng trûúác cùn cûá Àöìng Du, “möå anh chó cho töi àûúângvaâo thaânh phöë”...

Nhên vêåt thûá ba laâ chiïëc xe tùng T54, möåt chiïëc xetùng lûãa, lao vïì mùåt keã thuâ “voã àaån nhöìi thïm cún noángdûä - chiïëc xe tùng thaânh möåt quaã bom húi”, ta chiïëmXuên Löåc! T54 bõ chaáy, sau khi àaä laâm cho taám chiïëcM48 cuãa àõch lêåt buång chuác noâng. Hûäu Thónh àaä viïët vïìngûúâi chiïën sô úã trong buöìng laái xe tùng noái chung:

Em úi em, anh khöng sao viïët kõp möåt doâng thûthûúng nhúá laâ gò maâ anh mang nùång thïëbuöìng laái xe tùng noáng bûác thïë naâyem chùèng àïën àûúåc àêu, múã cûãa lïn vêîn noángmúã cûãa lïn laâ voâm trúâi cao röångem úã àêu trong thûúng nhúá cuãa anhem úã àêu àêët trúâi khöng búâ bïëncöí ta khö, sao nù’ng quaá vö tònhtrong caáp nghe trùm tñn hiïåu voång vïìanh nghe roä nhûäng vò sao tñt tù’p...

Trûúác caái àoaån thêåt ngöët úã trong xe tùng trïn àêy, taácgiaã àaä coá nhûäng lúâi xaác àaáng rêët àaáng mïën yïu:

ta seä vïì àuâa nhau trïn thïìm caátchaåy nhû àiïn cho boä luác úã rûângcho boä luác neán cún ho trinh saátta noái cûúâi, cuöëi biïín cuäng nghe tata seä uöëng cho nguöi trùm cún khaáttûâ àöi tay em gaái böí dûâaseä gùåp maá, ta seä laâm nuäng maára vûúân haái öíi haát ngu ngú.

Sau möîi cuöåc hy sinh, taác giaã laåi viïët böën cêu luåc baátlaâm lúâi Àêët ru, têët caã 12 cêu:


...bïn böìi bïn lúã vïì àêubïn trong bïn àuåc daâi lêu tònh àúâi

coá anh trong möîi buöìn vui...

...àaá nöìng vñt maåch vöi xêycoá anh cho buáp ngoái naây tröng lïn

àêy laâ nhûäng lúâi àaåo lyá chung chung maâ nhûäng ngûúâilaâm thú rêët hay viïët trong xaä höåi ta, noái caái chïët vaâ caáisöëng, vên vên... coá thïí cho laâ saáo, mùåc dêìu phoáng tayviïët rêët tröi chaãy. Trêìn Àùng Khoa trûúác Hûäu Thónh, àaäduâng löëi “ru” naây trong Khuác haát ngûúâi anh huâng viïët vïìMaåc Thõ Bûúãi, vaâ àaä khöng àù’c thïë; nhûäng khöí luåc baátcuãa Hûäu Thónh rêët giöëng cuãa Trêìn Àùng Khoa, vaâ töinhêån thêëy àûa vaâo àêy cuäng khöng àù’c thïë; hún nûäa,húi vùn, daáng vùn luåc baát naây khöng phaãi daång vùn thútûå do cuãa Hûäu Thónh trong toaân böå baãn trûúâng ca, nhûlaâ úã àêu laåc vaâo àêy.

** *

Töi àaä àoåc baãn trûúâng ca túái baãy lêìn múái dêìn dêìntrñch àûúåc nhûäng àoaån trïn àêy, nhûäng àoaån nhoån sù’ccuäng nhû nhûäng àoaån caãm àöång. Baâi thú daâi coân möåt söënhûäng cêu thú, àoaån thú khaác coá ûu àiïím nûäa. Bêy giúâtöi xin baân vïì möåt söë nhûúåc àiïím. Súã dô töi khöng cêìuan, “khöng muä ni che tai” àöëi vúái nhûäng non yïëu coá thêåt(bïn caånh nhûäng thaânh cöng rêët coá thêåt) cuãa thú chuángta hiïån nay, caái lyá do xa laâ tinh thêìn traách nhiïåm chung,laâ yá thûác xêy dûång, coân lyá do gêìn, laâ möåt lúâi cuãa nhaâ vùn


xö viïët Iuri Bonàariev (do Thuáy Toaân àïì àêìu vaâ dõch,trong baâi àùng úã baáo Nhên dên): “Nuå cûúâi tao nhaä tinhtïë cuãa chuã nghôa laåc quan giaã taåo àöi khi giêëu giïëm sûåàï maåt cuãa sûå baâng quan khöng suy nghô”. Thûúâng tònhphöí biïën, laâ trong möîi baâi tuyïn dûúng giaãi thûúãng hoùåctùång thûúãng, chuã yïëu chó noái thaânh cöng; nhûng àêy töiviïët möåt baâi “àoåc saách”, vaã laåi khöng bù’t buöåc hïî tuyïndûúng thò cûá coi nhû khaách. Nhaâ vùn úã àêët nûúác cuãa chuãnghôa xaä höåi thaânh cöng vaâ phaát triïín àaánh möåt àoânmaånh vaâo “sûå àï maåt cuãa sûå baâng quan khöng suy nghô”,khiïën cho chuáng ta phaãi thaânh têm hún nûäa, thêåt thaâhún nûäa, coi viïåc chung nhû viïåc cuãa nhaâ mònh, khöngchó noái àaäi böi chiïëu lïå.

Trong tònh hònh chung cuãa caác têåp thú nùm 1980, vaâso saánh vúái caác têåp thú vaâo chung khaão khaác, têåp Àûúângtúái thaânh phöë hoaân toaân xûáng àaáng vúái tùång thûúãng thú1980. Bïn caånh àoá, cuäng nhû möîi con ngûúâi cuå thïí, möîitaác phêím cuå thïí coá nhûäng nhûúåc àiïím laâ chuyïån thöngthûúâng.

Trong khi àoåc baãn trûúâng ca naây, töi nhêån thêëy àöëivúái chuã quan töi, taác phêím coá phêìn “khoá vaâo”, töi àoåcphaãi gù’ng sûác. Chùèng leä chó taåi chuã quan mònh? Töi àoåcàïën lêìn thûá nùm, thûá saáu, thûá baãy, thò dûúâng nhû töiphên tñch àûúåc nhûúåc àiïím cuãa quyïín thú nùçm úã àêu:Nhûúåc àiïím cuãa taác phêím naây nùçm trong qui luêåt nöåitaåi cuãa thïí loaåi thú, thú laâ kyä sû têm höìn hún loaåi naâohïët, laâ nöåi têm cuãa tònh caãm. Cuäng nhû qui luêåt giaá trõlaâ qui luêåt theáp úã trong kinh tïë, chaåy ài àêu, tröën ài àêucuäng khöng thoaát àûúåc qui luêåt giaá trõ (phaåm truâ cûáuquöëc laåi coá nhûäng qui luêåt khaác), xuác caãm, tònh caãm, têm


höìn laâ qui luêåt cú baãn cuãa thú; laâm thú, sao laåi coithûúâng nöåi têm; höåi hoåa laâ nhòn xem bùçng mù’t, maâ cuängcêìn nöåi têm; àïën nghïå thuêåt baây hoa (ikebana) cuäng cêìnnöåi têm kia maâ. Laâm thú maâ coi thûúâng nöåi têm, thò seäbõ sûå thiïëu soát àoá noá quêåt laåi mònh; coá khi caäi nhau, thòmöåt ngûúâi lêåp luêån naâo àoá thù’ng cuöåc, nhûng vúái thú,thò keã quyïët àõnh cuöëi cuâng laâ trñ nhúá: baâi thú, quyïín thúnaâo àoá khöng úã laåi trong trñ nhúá. (Àêy laâ töi luêån chungvïì thûåc tïë vaâ thú).

Àûúâng túái thaânh phö ë àïí laåi cho têm trñ töi möåt caãmtûúãng húi röëi, vaâ töi thêëy lù’ng àoång laåi ñt. Töi àöìng yá vúáinhêån xeát cuãa ngûúâi baån thú viïët tûâ Saâi Goân ra: “Nïëu xeátvïì tyã lïå, phêìn hay vaâ keám trong têåp thú ngang nhau, coákhi phêìn tûå nhiïn chuã nghôa, baáo chñ, vùn xuöi... lêën hún”.

Taác giaã coá nhûäng cêu viïët cho maånh, nhûng khöngàaåt:

thú úi thú haäy ghò lêëy göëc simmaáy uãi hïët ngöåt ngaåt trïn möîi traái timthú haäy àïën goáp möåt vaâi que cuãiàêët vuån naát trong bûäa tiïåc quay cuöìng cuãa theáp

nhûäng cêu vö lyá:vaâ cöåt nhaâ haäy àúä meå thêåt ïm

cöåt nhaâ àúä maái nhaâ, chûá sao laåi àúä meå àûúåc?thoác hoáa con àï ngùn caái chïët dêìn moân

tûâ chöî thoác ngùn caái chïët maâ thoác hoáa con àï thò ài xaquaá

Maáu anh böîng xuöëng nuái ngaânÀúâi anh treo möåt dêëu than giûäa trúâi

cêu haát àoá coá thïí thaânh ra buöìn cûúâi.


Luåc baát laâ thïí thú tûúãng nhû rêët dïî, nhûng thêåt laâkhoá viïët, vò viïët rêët khoá hay. Laâm sao cho giaãn dõ thanhthoaát vaâ khöng têìm thûúâng, dung tuåc. Coá thïí noái: nhiïìucêy buát thú àaä bõ sa lêìy vaâo luåc baát. Riïng baãn thên töirêët ñt viïët luåc baát, vò rêët súå noá; töi biïët mònh seä dïî thêëtbaåi. Huy Cêån duâng luåc baát cö àoång nhû thú luêåt Àûúâng:

Sù’c trúâi tröi nhaåt dûúái kheChim ài, laá ruång, caânh nghe laånh luâng

Thu rûâng

Trong hún ba ngaân cêu thú Kiïìu, Nguyïîn Du khöngmöåt lêìn naâo duâng àiïåu luåc baát biïën thïí; Töë Hûäu àaä duângàù’c thïë àiïåu êëy, vò rêët húåp vúái caái khöng khñ quêìn chuángtrong baâi Phaá àûúâng:

Nhaâ em con bïë con böìngEm cuäng theo chöìng ài phaá àûúâng quan

Taác giaã Àûúâng túái thaânh phö ë, ngoaâi 12 cêu Àêët rutrïn àêy, àaä hai lêìn duâng thïí thú luåc baát möåt caách thênmêåt tûå nhiïn quaá, hoáa ra taåo möåt khöng khñ thú dïî daäi;àaä viïët luåc baát maâ laåi coân khöng theo bùçng trù’c möåtcaách nghiïm ngùåt, thò chñnh laâ dïî rúi vaâo sûå dïî daäi, sûådung tuåc àïën hai lêìn:

Ngaä ba ngaä baãy vïì àêuCaái ngaáng laâm cúá cho nhau chuyïån troâ

caái ngaáng àaä ngang vïì êm thanh röìi, tiïëp theoNgoån àeân boåc trong öëng bú

cêu thú quaá tûå nhiïn. Böën mûúi cêu thú luåc baát múã àoaånTrûúâng sún trong vûúân, giaá viïët àöå 24, 28 cêu, thò lúâichùåt cheä hún.


muöîi bay töëi möåt goác rûânglêìn theo muöîi gùåp chuâm sung, gùåp ngûúâi

Ngoåt buâi dùm quaã chia àöiba cêu trïn àaä àuã hïët yá röìi: cêu thûá tû laâ àöån cho àuãböën:

Caái ngheâo caái khoá cho töi gùåp mònhvaã laåi àêy laâ cuâng ài khaáng chiïën àaánh Myä, cûáu nûúác,àêu coá phaãi laâ chuyïån bêìn cöë nöng gùåp nhau.

Vúái 50 cêu luåc baát “Cêu chuyïån trong hêìm”, àöìng chñTû lïånh kïí chuyïån mònh cûúái vúå úã xoám Vûúân trêìu trûúáchöm têåp kïët, muöën cho saát vúái tûå nhiïn, lúâi thú buönglúi quaá vaâ àöån nhiïìu; ngûúâi vúå

tuâ vïì, mù’c bïånh àöång kinhmònh nghe noái, chúá baã laâm thinh hoaâi hoaâi.

àïí cho mònh àûúåc thaãnh thúisûå thêåt laâ chuáng ta traánh caái húi vùn nhû vêåy khöngphaãi laâ khoá, nhûng taåi khöng àïí yá.

êìm êìm bom cù’t ngang lúâi cuãa anhàaá bay neám cù’c trïn caânh

àeân cêm ngoån bêëc hêìm thaânh möng lunghai cêu diïîn taã khaá àaåt hoaân caãnh; dûâng úã àêy thò vûâaxinh, nhûng cêy buát coân thûâa sûác tiïëp thïm hai cêu vöñch vaâ saáo:

chuyïån naây coá àêët nghe chungtöi nhûúâng cho àêët kïí cuâng mai sau

Taác giaã coân nhûäng cêu viïët trong caái thïë nhanh cuãavùn töëc taã, vùn phoâng sûå, vaâ vò laâ trûúâng ca tñnh tûângàoaån laâ chñnh, cho nïn khöng chuá yá àïën cêu; quên ta àaävaâo Saâi Goân, àöìng baâo xuám quanh tròu mïën:


hoå hoãi anh maâ khöng àúåi traã lúâianh cûá thïë maâ miïn manhoå keáo àïën àöng thïmanh cûá thïë maâ àêìy ù’p...

... anh tòm hoå nhûng anh khöng lïn buåccûá caãm thöng chia seã giûäa nïìn àûúâng

nhûäng cêu thú viïët buöng thaã.

** *

Trûúâng ca Àûúâng túái thaânh phöë àùåt vêën àïì tûúngquan àïën àêu giûäa thûåc tïë vaâ taác phêím thú, vêën àïì sûáctiïëp nhêån, qui luêåt caãm thuå cuãa ngûúâi àoåc; cöng chuángvaâ thúâi gian àúâi thuúã naâo cuäng vêîn laâ hai yïëu töë töínghúåp àõnh àoaåt giaá trõ cuãa nhûäng taác phêím.- “Phï bònhthò dïî, maâ nghïå thuêåt thò khoá”. Töi àaä laâm caái viïåc khaávêët vaã, laâ bònh luêån, nhûng vêîn vö vaân dïî so vúái viïåcsaáng taác baâi thú. Xin thöng caãm cho caái viïåc muöën viïëtchên thûåc, chên thaânh. Töi yïu mêëy cêu thú múã àêìu têåpnoái vïì “ngoån lûãa chiïën trûúâng”:

Khöng biïët bùçng caách naâo lûãa àaä nhoám lïnnhû khöng phaãi cuãi rûâng àang chaáycaái gò àoá trong àöëm taân hoa caãicûá bay lïn laâm nheå caã ngûúâi ngöìi

26-4-1981


CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

Trong baâi noái chuyïån vúái vùn nghïå sô ngaây 6-2-1973,àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng coá nhù’c laåi nhûäng yá, maâ trongnhûäng lêìn noái chuyïån nhûäng nùm trûúác kia, àöìng chñcuäng àaä coá noái àïën - lêìn naây àöìng chñ Thuã tûúáng nhêënmaånh hún: “...Búãi vò khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt, thòkhöng thïí laâ taác phêím nghïå thuêåt àûúåc! Noá laâ con söëkhöng! Chuáng ta àïìu phaãi hiïíu nhû vêåy”... “Búãi vò möåttaác phêím khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt laâ khöng coá nghôagò hïët. Noá khöng phaãi laâ möåt saãn phêím”.

Nguyïîn Cöng Trûá ngaây trûúác noái: “Troát núå cuâng thúphaãi chuöët lúâi”. Khöng nhûäng “chuöët lúâi”, maâ coân phaãichuöët loåc ngay tûâ trong nöåi dung, tûâ luác cêëu taåo tûá thú.Trong lônh vûåc kinh tïë, hiïån nay chuáng ta àang chöëngsûå laâm êíu, laâm döëi. Möåt xñ nghiïåp, nhû nhaâ maáy cú khñTrêìn Hûng Àaåo chùèng haån, coá böå phêån O.T.K. (goåi tù’ttheo tiïëng Nga) tûác laâ phoâng kiïím tra caác saãn phêím vïìmùåt kyä thuêåt. Tûâ tay ngang, ngûúâi thúå phaãi coá tay nghïì,vaâ tiïën túái laäo luyïån tay nghïì. Laâm thú cuäng khöng rangoaâi kyã luêåt lao àöång êëy!

Sau cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghïå tûâ nùm 1965 -1966, töi coá viïët: “Trong luác laänh àaåo tû tûúãng, caác nhaâ


maáy phaãi múã nhûäng höåi nghõ saãn xuêët, baân vïì saãn xuêëtcuå thïí, thò múái ra àûúåc saãn phêím töët”, yá töi muöën liïnhïå vaâo thú, cuäng phaãi chuá yá, phaãi lo êu vïì viïåc laâm thú.Tuy vêåy, àïën cuöåc thi thú baáo Vùn nghïå nùm 1969 - 70,cuäng chûa tiïån noái caái chuyïån laâm thú àoá. Àïën cuöåc thithú nùm 1972-73 naây, thò, theo töi nghô, noái àïën cöngviïåc laâm thú laâ chuyïån khöng thïí lú laâ àûúåc nûäa röìi.

Cuöåc thi nùm 1969-70 coá mûúâi ba nghòn baâi thú dûå;cuöåc thi 1972-73 àaä coá àïën hai mûúi taám nghòn baâi thúdûå! Hai vaån taám ngaân baâi, maâ choån lêëy coá àûúåc khoaãngba chuåc baâi cuãa mûúâi hai giaãi nhêët, nhò, ba, khoaãng mûúibaâi cuãa caác giaãi khuyïën khñch, viïåc naây cuäng laâm cho tasuy nghô, vaâ nhù’c ta nhúá àïën caái chên lyá úã trong nghïåthuêåt maâ töí tiïn ta àaä noái: quyá höì tinh, bêët quyá höì àa;caác cuãa caãi vêåt chêët coân taác àöång bùçng söë lûúång, chûá taácphêím vùn nghïå chó coá thïí taác àöång bùçng chêët lûúång, quachêët lûúång, búãi vò “möåt taác phêím nghïå thuêåt khöng coágiaá trõ nghïå thuêåt laâ khöng coá nghôa gò hïët”.

** *

Caái ûu àiïím roä rïåt cuãa nhûäng baâi thú khaá nhêët, nhònchung maâ noái, laâ möåt maâu xanh, möåt maâu xanh cuãa têmhöìn nhûäng ngûúâi chiïën àêëu. Böå àöåi ta, thanh niïn tagiùng traãi, phuã truâm lïn sù’t theáp, bom àaån lïn nhûängcuöåc taân phaá cuãa àõch, lïn nhûäng vïët àau lúã loái cuãa àêëtnûúác, caái chêët xanh laåc quan, caái sûác söëng tin tûúãng cuãahoå; nhanh hún caã caái taåo vêåt nhiïåt àúái vöën àaä luåc hoáanhanh, trûúác khi nhûäng höë bom Myä hoáa thaânh giïëng,


thaânh ao coá beâo têëm nöíi, thò têm höìn treã trung cuãa caáithïë hïå thanh niïn anh huâng ài àaánh giùåc naây àaä coá möåtsûác àùçm thù’m yïu thûúng khöng gò ngùn caãn àûúåc; hoåàaä luåc hoáa tûâng bûúác chên Trûúâng Sún cuãa hoå, hoå coá möåtsûác xanh têm höìn maånh meä vö haån!- Àoá laâ àiïìu têm àù’csêu sù’c nhêët cuãa töi trong àúåt thi thú 1972-73 naây.

Anh böå àöåi xù’n quêìn ài trong mûaBêìy la theo rûâng giaâ, rûâng thûa..............Nhûäng cêy nêëm nêu, maâu nêu giaâTûå dûng thûác dêåy bïn voâm laá..............Tiïëng nhaåc trïn cöí la rung rungÀaä saáu nùm laâ baâi haát cuãa rûâng...

Hoaâng Nhuêån Cêìm

Caái maái tùng vuöng cùng lïn giûäa rûâng trong möåtchùång nghó, àoá laâ “bêìu trúâi vuöng” rêët àiïín hònh:

Thù’ng röìi, trêån àaánh thoåc sêuLaåi vïì vúái maái tùng - bêìu trúâi vuöngSuåc söi bom lûãa chiïën trûúângTêm tû yïn tônh vêîn vuöng möåt vuâng......Trúâi troân coá luác rúi mûaTrúâi vuöng vuöng suöët böën muâa nù’ng xanh...

Nguyïîn Duy

Nhûäng baâi thú cuãa Nguyïîn Àûác Mêåu noái trûåc tiïëpàïën chiïën àêëu, chiïën trûúâng: “Àún võ vaâo sêu - búát gaåomaâ mang thïm àaån - Ngaây naâo tù’c àûúâng thò ùn böënlaång - Suáng no àaån diïåt thuâ, caái àoái cuäng quïn ài”; trong


baâi Àöi mù’t, cö thanh niïn xung phong laâm àûúâng, gaácàûúâng, bõ thûúng vaâo mù’t, ngöìi trong xe chúã thûúngbinh, àöi mù’t bùng kñn, vêîn thuöåc vaâ goåi tïn tûâng chùångcaái con àûúâng coá xûúng maáu cuãa mònh; Nguyïîn Àûác Mêåukhi Nùçm hêìm cuäng coá chung möåt têm höìn tûúi tù’n vúáicaác beâ baån anh:

Gioá luâa àom àoám rûâng sêuTrong hêìm nhêëp nhaáy coá bêìu trúâi riïng.

Lêm Thõ Myä Daå noái vïì möåt phaåm vi khaác: nhûäng conàûúâng úã hêåu phûúng; töi rêët nhúá cêu kïët cuãa baâi thú chõ:

Àûúâng gêìn laâ àûúâng cuãa baâÀûúâng cao cuãa böë, àûúâng xa cuãa mònh.

Giaãn dõ maâ yá võ; àûúâng gêìn: khi coân nhoã, cûá thûúângchaåy vïì nhaâ baâ luön thöi, con àûúâng dïî daâng cuãa tuöíithú chó biïët quyïën luyïën mïën thûúng, nhúá baâ cuäng àöìngthúâi laâ nhúá baánh nhúá keåo; àûúâng cao cuãa böë: àïën khi biïëtsuy nghô, ngêîm theo caái gûúng cuãa böë àaä chiïën àêëu hysinh; àûúâng xa cuãa mònh: tuöíi coân treã, àúâi coân daâi, liïåulêëy maâ tûå ài, maâ ùn laâm, maâ ùn úã, coá phaãi dïî àêu, vaâkhöng ai ài höå cho mònh àûúåc!

Trong caác giaãi nhò, coá chuâm thú cuãa Anh Ngoåc; baâiCêy xêëu höí cuãa anh àaä tûâ “phaãn aánh sûå vêåt” nêng lïn“cêëu taåo tûá thú”:

Búâ àûúâng 9 coá luâm cêy xêëu höí,Chiïën sô ài qua ai cuäng móm cûúâi

Taåi sao caác chiïën sô laåi móm cûúâi? Nghô gò maâ mómcûúâi? Caái móm cûúâi naây chùèng yá nhõ lù’m sao! Nhû thïëtûác laâ cêy xêëu höí, cuäng goåi laâ cêy theån, cêy trinh nûä,vûúåt quaá mûác àöå cêy cöëi röìi:


Chiïën sô qua àêy ai cuäng bûúác rêët ïmKhi bêët chúåt thoaáng möåt baân chên laåCêy vöåi vaä nhù’m nghòn con mù’t laáNhûåa döìn lïn, caânh kheä ngaã nhû chaâo.

chiïën sô qua röìi, maâ boáng daáng cêy haäy coân theo anh,

Anh lñnh treã böîng quay àêìu tuãm tóm

trong luác àoá, thò “cêy àaä heá nhûäng mù’t troân chuám chñm”maâ nhòn theo anh!

Phuát laå luâng trúâi àêët trong veoAnh nghe coá tiïëng reo thêìm gùåp gúä

Nghô cho kyä, thò thú laâ nhên nhûäng “lûúång thöng tin”cuãa sûå vêåt maâ phaát hiïån nhûäng phaãn aánh vaâ saáng taåokyâ diïåu trong têm höìn ngûúâi. Baâi thú naây chûáng minhcho àiïìu töi noái vïì caái sûác luåc hoáa cuãa têm höìn chiïën sôta; àêy laâ búâ Àûúâng 9, giûäa möåt vuâng lûãa chaáy bom rúi!

Anh lñnh treã haái möåt caânh xêëu höíÛúáp vaâo trong trang söí cuãa mònh

Vaâ chuyïån naây chó cêy biïët vúái anh.

Töi coân muöën biïíu dûúng nhûäng baâi thú cuãa giaãi nhò,giaãi ba nûäa; nhûng trong baâi naây, viïåc chñnh cuãa töi laâbaân vïì cöng viïåc laâm thú; cuäng coá thïí coá àöi ngûúâi khöngthêëu, cho laâ taåi sao töi laåi vaåch laá tòm sêu; thêåt ra, àêylaâ möåt thaái àöå chñ tònh. Coá àiïìu, nhêët àõnh nhûäng yá kiïëncuãa töi chó laâ theo chuã quan, töi baân baåc theo caái löëi nêëunûúáng cuãa töi, theo caái maâu veã thêím myä cuãa töi. Tuy vêåy“cuäng nhên têm êëy, haá thiïn lyá naâo”, sao laåi chùèng coámöåt phêìn chung cho moåi yá kiïën? Nhûäng vñ duå àïí baân baåcsau àêy, töi lêëy ra khöng phaãi úã trong söë hai vaån taám


ngaân baâi thú, maâ chó lêëy úã trong söë khoaãng dùm chuåc baâihoùåc àûúåc giaãi hoùåc vaâo chung kïët.

** *

Thú cuãa chuáng ta laâ thú cuãa sûå söëng, maâ sûå söëng laâtûâ thûåc tïë, thûåc tiïîn; caái cöët loäi, maáu thõt cuãa thú chuángta laâ thûåc tïë chiïën àêëu vaâ saãn xuêët; mùåt khaác coá cöët laâàïí coá höìn, höìn thú. Qui luêåt lúán cuãa thú laâ xuác caãm vaâsuy nghô, vaâ theo yá töi, suy nghô úã trong thú cuäng phaãiàïën mûác cao hún suy nghô, tûác laâ suy nghô trúã thaânh xuáccaãm. Vaâ ngûúâi laâm thú cêìn phaãi àïëm xóa tñnh toaán àïënqui luêåt tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc thú. “Ngöín ngang trùmthûá” trong baâi, thò cuäng khoá maâ “nïn cêu tuyïåt diïåu”.Ngûúâi taác giaã phaãi nù’m lêëy sûå chuã àöång chûá àûâng bõàöång, khöng nïn laâm möåt phoáng viïn maâ nïn laâm möåtthi sô khi viïët thú; khi àaä àoåc túái thú, ngûúâi àöåc giaãkhöng thïí chêëp nhêån nhû khi hoå àoåc möåt phoáng sûå, möåtbaâi phaãn aánh. Thûåc tïë phong phuá nhû vêåy, röìi sao nûäa?röìi xuác caãm, caãm nghô chñnh gò toaát ra tûâ baâi thú cuãabaån?- Vñ duå baâi “Cún baäo vaâo muäi Treâo” (Vùn nghïå söë478); möåt söë caác baån thú treã, thûúâng tûâng àoaån, tûâng cêuthò coá nhûäng quan saát lyá thuá, nhûäng hònh aãnh sinh àöång:

Caá chuöìn bay lïn ngûúåc gioáÀeã trûáng vaâo rau cêuCon ngûâ nhû lûúäi dao bêìu.Cheám laâ trïn lûng soáng...

Hoùåc:

Múâ mõt baäi búâ.Caát löìng löån böëc lïn nhû khoái.


Hoùåc:

Cún baäo nhû ngûúâi say, giúâ àaä nguã yïn.Nùçm xoaâi trïn bïën baäi.Búâ caát xöëp xaác xú coã daåi...

Tiïëc thay, töi àoåc baâi “Baäo muäi Treâo” böën lûúåt, vêînkhöng thêëy àûúåc taác giaã sù’p xïëp sûå vêåt theo möåt hûúángchuã yá naâo nöíi bêåt, thêëy coá rêët nhiïìu neát thûåc tïë, nhûngsûå nhiïìu neát naây laâm cho ngûúâi àoåc mïåt chûá khöng khoaáichaá, maâ ngûúâi àoåc àaä ngöët lïn, thò ngûúâi viïët mêët hïët!Theo töi nghô, thò chiïën lûúåc chung cuãa toaân baâi laâ quantroång söë möåt, nhûäng chiïën thuêåt, thuã thuêåt tûâng chöî nïëukhöng àoáng goáp cho caái hay cuãa toaân böå, thò cuäng nhûnhûäng cûãa söí àeåp nhûng khöng lù’p khúáp àûúåc vaâo toaâncaãnh ngöi nhaâ. Thûåc tïë duâ phong phuá àïën àêu, taác giaãcuäng chó nïn lêëy nhûäng neát naâo cêìn thiïët cho möåt baâithú cuå thïí, coân nûäa thò cho vaâo nhûäng baâi thú khaác, coânnûäa, khöng cho vaâo thú àûúåc, thò cho vaâo vùn xuöi, tiïíuthuyïët, kõch, vên vên...

** *

Baâi Mñt Thanh Chûúng (Vùn nghïå söë 477), taác giaã noáitheo löëi thêåm xûng cao àöå cuãa thú. Tuy vêåy, töi àaä tûângài laâm caán böå phaát àöång giaãm tö úã Thanh Chûúng (1953),nöíi tiïëng nhêët chñnh laâ “nhuát Thanh Chûúng, tûúng NamÀaân”, tûâ nhuát (tûác laâ möåt thûá dûa mñt) chuyïín sang mñt,mñt chñn, laâ viïåc maâ ngoâi buát saáng taåo coá thïí laâm àûúåc;vaã laåi trong thú, coá thïí nêng sûå vêåt lïn möåt vaâi cêëp nûäa,lïn àïën cêëp cao. Tuy nhiïn, nhaâ thú cêìn coá caái tinh vi;


trïn cú súã mñt chñn thúm rûåc caã laâng, coá thïí nhên àoá maânoái àïën caái hûúng võ àùåc àiïím cuãa quï töi, huyïån ThanhChûúng, vaâ cuäng chó nïn dûâng laåi àoá. Khöng nïn noáiquaá, seä thaânh ra quaá quù’t. Thêåt ra, nïëu choån möåt thûáquaã thúm tho àïën mûác vûúåt caã möåt huyïån, möåt tónh, lanra àûúåc àïën caã nûúác, àïën caã thïë giúái, thò àoá phaãi laâ möåtloaåi hûúng quaã ngoåt ngaâo maâ thanh thoaát nhû quaã dûáachùèng haån (miïìn Nam goåi laâ traái thúm); mñt thúm quaá,coá ngûúâi khöng chõu àûúåc, kïu laâ laâm nhûác àêìu; cho nïnca ngúåi mñt, nïn ca ngúåi vûâa phaãi! Àoá laâ vêën àïì tïë nhõcuãa nhaâ nghïå sô vêåy.- Vïì caách laâm thú, àoaån múã àêìu àaänoái:

Mêåt àoång vaâ moång muáiGioá laâo vïì, nù’ng nam

tûác laâ keáo maân lïn, àaä thêëy mñt chñn, sao àoaån thûá hailaåi coân noái:

Traái sai: bêìy lúån conQuêy troân àïën têån göëcMuáp muáp buá no troânLoåc hûúng trúâi sûäa àêët

laåi trúã vïì luác mñt coân non? Viïët theo löëi quay phim nhûthïë cuäng rêët coá thïí, nhûng khöng húåp vúái trûúâng húåpnaây, àang noái mñt chñn, laåi trúã vïì trûúác, noái mñt non àangbu á. Vò mñt non coá nhûåa trù’ng, cho nïn noái laâ sûäa àêët thòàûúåc, nhûng laâm gò àïën mûác loåc hûúng trúâi? Truyïån Kiïìucoá cêu: “Than öi, sù’c nûúác hûúng trúâi - Tiïëc cho àêuböîng laåc loaâi àïën àêy”, muâi mñt chñn laâ loaåi muâi nùång,muâi troåc, khöng bay quaá maái nhaâ, khöng thïí duâng chûä“hûúng trúâi” vaâo àêy àûúåc. Nghô cho kyä, cho àïën caã quaãdûáa ngaâo ngaåt kia, vaâ quaã na thúm thoaãng noå, cuäng


khöng thïí lïn àïën mûác “hûúng trúâi” maâ vêîn dûâng laåi úãhûúng àêët maâ thöi; “hûúng trúâi” chó coá thïí laâ hoa chûákhöng thïí naâo laâ quaã, huöëng chi laâ quaã mñt.

Bom truåi caânh, baåt göëcVêîn baám àêët tröìi lïnNhû àêët naây Voä LiïåtÀoã möåt maâu àoã riïng.

Muöën ca ngúåi Xö Viïåt Nghïå An àêìu tiïn, khöng nïnviïët nhû thïë, nïëu xaä Voä Liïåt “àoã möåt maâu àoã riïng”, cobñu mònh laåi nhû vêåy, thò laâm thïë naâo chuã nghôa cöångsaãn lan ra àûúåc? Chûä “àoã riïng” biïíu dûúng möåt xaä, laâmcho töi nhúá lúâi ca trong baâi haát biïíu dûúng möåt tónh:“Nghïå An Xö viïët vêîn laâ... Nghïå An”. Hai trûúâng húåp naâythûåc ra chó laâ sûå tuáng chûä, tuáng vêìn.

** *

ÚÃ thúâi àaåi naâo cuäng thïë, trong vùn hoåc nghïå thuêåt,cêìn phaãi traánh sûå dung tuåc. Nhûäng cêu ca dao hay àïìuthanh thoaát, coá vêåy múái àuã caánh bay vûúåt thúâi gian, coânlaåi àïën bêy giúâ. Thúâi àaåi naâo cuäng coá caái khaác nhau giûäasûå coá duyïn vaâ sûå vö duyïn. Quêìn chuáng hoáa khöng phaãilaâ dung tuåc hoáa; ca dao miïìn Nam coá cêu: “Chim khönkïu tiïëng raãnh rang - Ngûúâi khön noái tiïëng dõu daâng dïînghe”. Tiïëng Êu Chêu, tiïëng Phaáp coá chûä “gu” (goût), tûáclaâ nùng khiïëu phên biïåt caái thanh vaâ caái tuåc, caái yá nhõvaâ caái söî saâng; ùn mùåc coá “gu”, tûác laâ trang nhaä, chûákhöng loâe loeåt, khöng löë.


Baâi thú vïì cö gaái vaâ hoa caâ phï (V.N.söë 503) laâ möåtbaâi trong àoá ngûúâi con trai muöën àuâa thên mïën vúáinhûäng ngûúâi con gaái; àoá laâ theo luêåt tûå nhiïn phöí biïënthûúâng tònh cuãa taåo hoáa; nhûng coá leä taác giaã àaä khöngàiïìu khiïín àûúåc lúâi vùn cuãa mònh, nïn caã baâi coá möåt sûådung tuåc:

Hoa caâ phï thúm lù’m húã emAnh hoãi thïë cuäng buöìn cûúâi àêëy nhóHoa khöng thúm sao em caâi àêìu nhiïìu thïëHay vö tònh hoa rúi xuöëng àoá thöi.

Àêy laâ sûå trïu gaái cöí àiïín muön àúâi; tuy nhiïn ngûúâitrïu phaãi laâm cho ngûúâi bõ trïu hoùåc àûúåc trïu quñ mïën.Múái nhêët kiïën, maâ Kim Troång àaä muöën xin naâng Kiïìuàaân cho mònh nghe, cho nïn noái raâo àoán: “Súå lêìn khênquaá, ra saâm súä chùng?”.

Anh con trai trïu caác cö gaái nöng trûúâng caâ phï, trïunhûng maâ phaãi troång ngûúâi ta chûá, àùçng naây múái múãmiïång àaä baão: “Hoa khöng thúm sao em caâi àêìu nhiïìuthïë”, nhû thïë laâ chïë cö gaái naây khöng thanh: ngûúâithanh thò chó lûa thûa vaâi caánh hoa trïn toác, ngûúâi tuåcthò ham, caâi caã àöëng hoa trïn àêìu; àaáng leä chó taán: “Hoakhöng thúm sao em laåi caâi àêìu: laâ vûâa. Àoaån sau, taác giaãhoãi cö cöng nhên nöng trûúâng caâ phï:

Àïm nguã laán giûäa rûâng húi laånh thêëm lïn lûngLuác trùn trúã coá nhúá nhaâ khöng àêëy

chûä àêëy laâ têìm thûúâng! Àaáng leä hoãi: “em coá nhúá nhaâkhöng?”, nhû Phaåm Tiïën Duêåt hoãi trong baâi Trûúâng SúnÀöng, Trûúâng Sún Têy; “Hïët rau röìi; em coá haái mùngkhöng?” thò ên cêìn biïët bao. Thïm chûä àêëy vaâo thò laâkhinh nhau röìi! (Cöë nhiïn taác giaã bõ nhûäng tiïëng trù’c


tiïëng bùçng cêu thuác; nhûng àaä laâm thú thò phaãi khiïíncaác chûä, chûá àûâng àïí caác chûä noá khiïín mònh).

Àoaån sau:Phaát coã de thò àêìu em àöåi noánQuêìn huát coã löng may nhû nam chêmÀi qua coã löng may em phaãi xù’n cao quêìn...

Noái chuyïån vúái phuå nûä lêìn àêìu, maâ àaä noái àïën“quêìn”, e khöng àûúåc trang nhaä chùng? Thûúâng thûúâng,úã caác àõa phûúng khaác, ngûúâi ta chó goåi laâ coã may; (baâithú Coã may cuãa Anh Ngoåc dïî thûúng biïët bao: anh böå àöåihaânh quên)

Àang ài cuái xuöëng ngúä ngaângGêëu quêìn àaä dïåt haâng haâng coã may,

hay laâ úã àõa phûúng cuãa taác giaã baâi Hoa caâ phï naây,ngûúâi ta quen goåi laâ coã löng may? Nïëu àöìng baâo vuângmònh coá goåi daâi ra nhû vêåy, thò nhaâ thú coá yá nhõ cuängcûá ruát ngù’n laåi: chûä löng ài vúái chûä quêìn naâo coá thanhtuá gò!

Tûâng chùång taác giaã cûá lùåp laåi caái gioång trïu cúåt dïîdaäi:

Tûå bao giúâ em kïí cho anh biïëtAnh ngheâo naân khöng tûúãng tûúång nöíi àêu.................ÛÂ anh hoãi cuäng laâ anh hoãi vêåyKhi múái ra ài ai chùèng nhúá nhaâ................Nghe em kïí, anh buöìn cûúâi biïët mêëyBuöìn cûúâi xong laâ àïën niïìm tin (!)................


Loâng bù’t nù’ng thò têm höìn khöng moåt(anh àöìng yá nhêån xeát naây cuãa em!)................Coân chuyïån gò em kïí anh nghe hïëtEm úi em, àêy laâ chiïën trûúâng chi?...............Hoa caâ phï thúm lù’m húã emÀûâng cûúâi nheá cö gaái nöng trûúâng àêët àoã

Hay laâ caái lûáa tuöíi nhû töi àaä quaá giaâ röìi? Thanhniïn nam nûä bêy giúâ ùn noái vúái nhau nhû thïë chùng?

Cuãa cuâng möåt taác giaã, laâ baâi thú Buöíi súám úã muåctrûúâng:

...Möåt höìi keãng goä mauÀaân bï kïu oå oå

Thûåc tïë coá bï kïu nhû thïë thêåt, nhûng coá ai bù’tmònh àûa têët caã thûåc tïë vaâo thú? Nhaâ thú coá quyïìn choånlûåa kia maâ!

...Ö kòa, mùåt trúâi lïnÀoã oi nhû àôa lûãaGioáng chuöìng vûâa kõp múãÀaân boâ uâa chen nhauCon chöìm hai chên trûúácCon àaá hai cùèng sau

Khöng ai yïu cêìu möåt thi sô laâm cöng viïåc cuãa möåthoåa sô veä phim hoaåt hoåa. Thú coá cung caách cuãa thïí loaåithú.

... Phña baäi coã àùçng kiaMêëy cö cöng nhên khaácCö bù’t rêån cho boâ


caái vêìn khaác úã àêy e coá laâ möåt sûå “thêåt thaâ nhû àïëm”chùng? Àoaån kïët thuác cuäng úã trong caái khöng khñ dung tuåccuãa toaân baâi, mùåc dêìu coá nhûäng tûâ “bao la” vaâ “baát ngaát”:

Öi àöìng coã baát ngaátÖi àöìng coã bao laChó nghe möåt tiïëng caÀêëy: muåc trûúâng buöíi súám

** *

Àïën àêy, töi xin noái àïën viïåc: viïët ra lúâi thú, cêìn phaãicoá yá tûá. Cha öng chuáng ta dùån “Øn xem nöìi, ngöìi xemhûúáng”, möîi àöång taác àïìu phaãi nhòn trûúác tröng sau. Viïëtvùn cuäng vêåy. Baâi Àöi tay cöng nhên hoa quaã (V.N.söë 488)ca ngúåi caác chõ cöng nhên laâm àöì höåp hoa quaã, maâ àiïínhònh laâ dûáa höåp. Àöi tay laâm dûáa, dô nhiïn laâ thúm, vaâtheo yá taác giaã, thò “thúm suöët böën muâa”. Vaâ taác giaã viïët:

Àöi tay boác ài chöî ung chöî thöëiBoác ài voã ngoaâi, boã xú, boã loäiNêng niu tay giûä lêëy cuâiRöìi möåt ngaây vïì ta àûa lïn möi.

Thú Kiïìu noái: “Rùçng sao chùèng yá tûá gò!” caái cêu “Nêngniu tay giûä lêëy cuâi” thêåt laâ khoá nghe, viïët nhû vêåy laâ vöyá tûá; àaáng leä noái theo vùn xuöi: “boã xú, boã loäi, chó giûä lêëycuâi”, thò xuöi tai, àêy laâ con ngûúâi giûä, chuáng ta giûä,nhêån thûác giûä; nhûng tûâ àoá maâ laåi cho hai baân tay vaâoàêy chùçm chùçm “nêng niu tay giûä lêëy cuâi”, thò hoáa rabuöìn cûúâi vaâ thö! Cêu tiïëp theo: “Röìi möåt ngaây vïì ta àûalïn möi”, àûa caái gò lïn möi? yá taác giaã muöën noái: ta àûa


cuâi dûáa lïn miïång, tûác laâ ùn; nhûng viïët nhû thïë, theovùn phaåm, chó coá thïí hiïíu laâ àöång taác liïëm nhûäng ngoántay coân vûúng chêët dûáa ngoåt!

Baâi thú kïët thuác; anh böå àöåi vïì thùm röìi laåi ra ài,

Gûãi laåi em böën muâa thiïn nhiïnRöìi anh laåi vïì trong muâi thúm tay em.

caã möåt con ngûúâi maâ vïì trong möåt muâi thúm, thò muâithúm êëy phaãi laâ khaá röång, ñt nhêët cuäng laâ vïì trong muâithúm cuãa möåt caái aáo, caái aáo noá röång, noá phêët hûúng raàûúåc; chûá laâm thïë naâo maâ vïì àûúåc trong muâi thúm cuãatay? nhû thïë thò tay thúm phaãi huú, phaãi muáa trongkhöng gian?

Cuâng möåt taác giaã, trong baâi Giêëc nguã ngon, ba ngûúâicöng nhên ngöìi trïn nhûäng bao xi mùng trïn möåt chiïëcxe taãi àang chaåy, hoå nguã, nguã rêët say, rêët ngon laânh. Tûâàoá, maâ taác giaã ruát ra rùçng “lûúng têm hoå thanh thaãn”,laâ àiïìu maâ möåt thi sô nûúác ngoaâi (Blaga Àimitröva) cuängàaä tûâng noái: úã bïn nûúác mònh, caãnh hoâa bònh, sao “giêëcnguã töi thûúâng chêåp chúân ngù’n nguãi”, maâ sao sang ViïåtNam töi laåi nguã ngon? Laâ vò

Lûúng têm yïn tônh laå luângÚÃ giûäa chöën cuöìng phong baäo taáp.

Tuy nhiïn, chöî vö yá trong baâi Giêëc nguã ngon laâ thïmhai cêu kïët yá muöën noái “mònh àaä laâm chuã àúâi mònh”:

Tûåa lûng vaâo cuöåc àúâi mònh laâm chuãNguã rêët àaâng hoaâng, nguã rêët say...

viïët nhû thïë, tûåa nhû thïë vaâ nguã nhû thïë, thò mêët cù’pluác naâo khöng hay, àoá laâ chûa noái mêët cao hún; mêët caãnhgiaác caách maång!


Töi xin löîi baån àoåc, kïí vaâo àêy möåt sûå thiïëu yá tûá àïënnöîi nhû laâ möåt sûå cöë yá: baâi “Ca dao” dûå thi:

Àïm nay phuåc kñch trïn àöìiLoâng anh böîng nhúá túái ngûúâi anh thûúng

Giùåc coân chïënh chaáng bïn àûúângThûúng em àïí buång, anh giûúng suáng chúâ.

Xin miïîn bònh luêån.Cuäng trong phaåm truâ chuá yá àïën cêu vùn, töi xin noái

àïën sûå tinh tïë. Baâi Coã (V.N.söë 498) ca ngúåi trïn caác thaãonguyïn tûâ xûa coã cûá tha höì moåc, nhûng moåc maâ vö ñch;àïën nay, ta nuöi boâ sûäa trïn àoá.

Vaâ tûâ àêy, trïn caác thaão nguyïnDûúái mûa phuân ngoån coã moåc lïnVaâ thêìm lùång maâu xanh laá coãLêîn hûúng vaâo cöëc sûäa giûäa tay em

trúâi àêët bêy giúâ laâ cuãa ta, coã, boâ, vaâ sûäa laâ cuãa ta, ta hênhoan ca ngúåi! Nhûng ca ngúåi àïën mûác trong cöëc sûäa maâtay em cêìm uöëng, coá lêîn caái hûúng cuãa laá coã xanh, thòngûúâi uöëng sûäa haäy coân laâ... con boâ hay sao? Sûäa phaãithúm muâi sûäa, chûá sao laåi coân thúm muâi coã?

Cuâng möåt taác giaã, coá baâi Hoáng gioá trïn caánh àöìnglaâng. Nöng nghiïåp cuãa ta bêy giúâ àang tiïën böå lïn, coá“Voâi búm rung thúã trù’ng khoái muâ vöi”, coá phên lên, àaåm,vên vên, vaâ hai cêu kïët:

Nghe chùng anh? Caái im lùång loâ thuác mêìm àang uã

Möåt nïìn xanh nöng nghiïåp cuãa tûúng laiChù’c laâ taác giaã muöën noái: nöng nghiïåp cuãa mai sau

theo saãn xuêët lúán xaä höåi chuã nghôa, seä rêët xanh, rêët truâphuá; nïëu vêåy thò nïn viïët “Möåt nïìn xanh cuãa nöng


nghiïåp tûúng lai”. Trong cêu cuãa taác giaã “Möåt nïìn xanhnöng nghiïåp cuãa tûúng lai”, chûä nöng nghiïåp àaä thaânhtñnh tûâ, tûác laâ tûúng lai mang maâu xanh, nïìn xanh cuãanöng nghiïåp. Theo töi hiïíu, tûúng lai cuãa ta phaãi laâ cöngnghiïåp hoáa chûá, nöng nghiïåp cuäng phaãi cú khñ hoáa, cöngnghiïåp hoáa. Chûä tûúng lai vaâ chûä nöng nghiïåp khöng àivúái nhau.

Hiïån nay, caác baån thú treã thñch duâng tiïëng laâ úã trongcaác cêu thú; möåt caái “möët” chùng? (cuäng nhû trong khi noái,nhiïìu ngûúâi hiïån nay cûá àïåm mêëy tiïëng “coi nhû laâ” vaâotrong lúâi noái). Taác giaã cuãa trang thú dûå thi (Vùn nghïå söë498), coá leä àaä àaåt mûác quaán quên vïì duâng tiïëng laâ:

Cûá lêín lêín laâ tay cuãa baâTre baäi bom laâ tre cuåt ngoånCuãa im lùång böën bïì laâ cao röångQuêîy nïn soáng laâ baân chên con gaáiBûúám bay qua laâ con bûúám thúâ ú

** *

Töi chûa biïët liïåt nhûäng nhûúåc àiïím sau àêy vaâo loaåinaâo, xin xïëp vaâo loaåi “nhûúåc àiïím töíng húåp”.

Baâi Àïm quïn nguã, thú mûâng Vên Têåp àaä àõnh canh,(Vùn nghïå söë 505) laâ cuãa möåt cêy buát treã miïìn nuái. BaånVûúng Anh (dên töåc Mûúâng) trong giaãi nhò cuöåc thi thúVùn nghïå 1969 - 1970, àaä viïët, mang maáng theo löëi noáicuãa nhûäng trûúâng ca Têy Nguyïn:

Giùng ài,Giùng baãy daân chiïng ba úã cûãa


Baây ài,Baây chñn lûáa chiïng nùm àêìu höìi

Sau àoá, Vûúng Anh cuäng viïët:Húäi chiïng ba, tröëng baãy, moä mûúâiTrùm mûúâng trong, chñn chuåc mûúâng ngoaâi,Haäy nöíi lïnAÊn mûâng àêët nûúác.

Taác giaã baâi thú Mûâng Vùn Têåp àõnh canh, cuäng viïët:Cöìng böå ba treo cûãa MûúângÀaánh cho xa gêìn àïìu biïëtChiïng böå böën treo giûäaÀaánh cho baâ con trong baãn ngheÀaánh ài...

Roä raâng laâ lùåp laåi nhû thïë naây àaä laâ nhiïìu röìi.Töi nghô rùçng möåt söë cêy buát treã, coá leä taåi vò tûâ trûúác

àïën nay ta bêån àaánh giùåc, thûúâng chó biïíu dûúng thúhay, thú khaá, maâ rêët ñt noái àïën thú keám, thú khöng hay,cho nïn möåt söë baån treã do thiïëu huêën luyïån, maâ laâm thúbêët chêëp caã nhûäng pheáp tù’c thöng thûúâng. Nhûäng pheáptù’c naây, tûâ cöí chñ kim, tûâ Àöng sang Têy, nhûäng nhaâthú coá taâi, coá nhiïìu saáng taåo vaâ àöåc àaáo nhêët cuäng khöngboã qua. Vò vûát boã pheáp tù’c àïën mûác naâo, cuöëi cuâng cuängphaãi àïën thú hay hoùåc thú dúã.

Möåt pheáp tù’c trong baâi thú, laâ àaä àùåt ra vêën àïì, thòphaãi giaãi quyïët; khöng giaãi quyïët trûåc tiïëp, maâ muöën“cao tay” hún, thò cuäng phaãi giaãi quyïët giaán tiïëp. Àaä tungra, thò phaãi hûáng lêëy, khöng thò seä rúi toâm.- Baâi “MûângVùn Têåp àõnh canh” coá möåt àoaån úã cuöëi nûãa trïn baâi:

Xuöëng nuái xa caái nûúng caái rêîyXa cêy cam trûúác ngoä quaã vaâng


Xa cêy mñt quaã troân múã mù’tÀêìu baão ài, chên khöng muöën bûúác.

Trong möåt baâi thú, cuäng nhû trong möåt bûác tranh, têëtcaã caác neát àïìu phuåc toâng caái yá àõnh chung cuãa toaân baâi,àïìu úã trong möåt tûâ trûúâng maâ ngûúâi àiïìu khiïín laâ thi sô.Theo 4 cêu naây, thò caái caãnh söëng khi coân du canh trïncaác nuái, cuäng laâ khaá phöìn vinh. Nûãa trïn baâi nïu ra nhûvêåy, thò nûãa dûúái baâi phaãi giaãi quyïët chûá! Lúâi vùn thïënaâo, tuây theo taác giaã, nhûng phêìn dûúái thïë têët laâ phaãitoaát ra: àõnh canh coân sung tuác phöìn thõnh hún camàang chñn vaâng, mñt àang chñn boái luác du canh nûäa kia.Nhûng phêìn sau chó thêëy noái “Nhaâ nhòn nhau êëm maái”,nhaâ gêìn nhau chûa baão àaãm laâ bïn trong giaâu no; chónoái “chù’c nhûäng ngûúâi àaä khuêët - cuöåc söëng con chaáuhöm nay”, chung chung thïë thöi; chó coá nhûäng hònhtûúång laâ “con gaái ài tuêìn vïì”, “cuäng nhaãy vaâo cêìm duâi”,“chên vaáy xoâe àuöi cöng”, chùèng thêëy möåt hònh aãnh thoácchñn hay rau xanh naâo àïí cên laåi vúái cam, mñt àaä tungra úã phêìn trûúác.

Möåt chi tiïët:

Tiïëng chiïng loåt tai rûângCuã maâi nghe àûúåc - yïn loângThaáng hai, ba khöng coân ngûúâi àaâo búái.

Sûå vêåt àïìu phaãi qui tuå vaâo lúåi ñch lêu daâi cuãa conngûúâi. Thaáng hai, ba, giaáp haåt maâ khöng àoái nûäa, àoá laâàiïìu hay; nhûng theo töi nghô, duâ coá no ài nûäa, maâ cuãmaâi úã trong rûâng cuäng khöng nïn boã vö ñch, cûá nïn àaâo,ñt nhêët cuäng àïí laâm võ thuöëc hoaâi sún; chó vúái àiïìu kiïånlaâ: àaâo cuã àïën àêu, laåi tröìng thay thïë àïën àoá, àïí nùm


sau laåi coá thïí lïn rûâng thu hoaåch. Tûâng chi tiïët cuãa baâithú phaãi coá lyá, phaãi lögñch.

Baâi Buång ta àoã lûãa cuãa cuâng möåt taác giaã:

Luä con gaái ngûåc nhû quaã nuáiLuä con trai tuöíi daâi nhû chiïng goä...

Khöng bù’t buöåc thú nay phaãi àöëi nhau ngùn ngù’tnhû kiïíu cuä, tuy nhiïn thú úã àúâi naâo thò cuäng phaãi coámöåt sûå tûúng xûáng lêîn nhau; àoá laâ möåt caái leä lúán trongnghïå thuêåt. Nïëu cêu trïn noái con gaái ngûåc nhû quaã nuái,thò cêu dûúái cuäng nïn tòm möåt sûå so saánh naâo cho phuâhúåp, chùèng haån noái con trai traán cao nhû voâm trúâi... phaãivù’t oác ra maâ nghô, maâ tòm, sao cho húåp vúái thêím myä.Hay laâ úã àêy muöën thêåt xuêët saáo, cêu dûúái khöng dñnhlñu vúái cêu trïn thò cuäng àûúåc, nhûng thïë thò trong nöåiböå cuãa cêu thú dûúái, cuäng phaãi coá lyá chûá! Luä con trai chótûâ 16 àïën 25, 30 tuöíi laâ cuâng, laâm gò coá tuöíi daâi nhûtiïëng chiïng goä àûúåc?

Nïëu muöën cûá duâng “daâi nhû tiïëng chiïng goä”, thòphaãi viïët:

Nhûäng cuå giaâ tuöíi daâi nhû chiïng goä.

Öi nïìn saãn xuêët! Saãn xuêët thú nhû thïë naây û?

Trïn àêy, töi coá noái vïì sûå dung tuåc. Trong baâi thúnaây, nhûäng ngûúâi baãn dûúái, ngûúâi Mûúâng trïn cêìm xerûúåu, uöëng chung,

Uöëng röìi ta khaåc ra:Nhûäng ngaây xaách con leo nuái nhû mêyNhûäng ngaây nhöí nhaâ chaåyGùåp mûa rûâng, ngöìi khoác


Uöëng rûúåu röìi thò khaåc nhöí, coá nïn khaåc nhû thïëchùng? Vaã laåi úã trïn àêy haäy coân laâ khaåc ra theo nghôaboáng, tiïëp theo:

Ta khaåc raCaã cuã khoai maâi, àoåt cêy mön

Khaåc ra theo nghôa àen, ra khoai, ra mön, thò laâ mönmûãa mêët röìi! Tiïëp theo:

Nûúác rûúåu loåt xuöëng saânThaânh doângCaá nùm biïín mûúâi söngKeáo nhau vïì kïët baån;Nûúác rûúåu loåt xuöëng saânChim chñn baãn mûúâi mûúângBay vïì, ngöìi chaãi caánh cho nhau.

Nûúác rûúåu loåt xuöëng saân, do rûúåu laâ chêët nûúác, nhênàoá noái caá keáo nhau vïì, thò cuäng àûúåc; chûá sao chim laâgiöëng bay trong khñ trúâi, maâ cuäng bay vïì trong nûúác rûúåuloåt xuöëng saân? Chim rêët coá thïí chïët ngaåt trong nûúác! Maâúã dûúái nhaâ saân, chêåt chöåi nhû vêåy, chim laâ giöëng thñchkhoaáng àaåt bay böíng, núä bù’t chuáng noá chui xuöëng dûúáiêëy àïí ngöìi chaãi caánh laâm chi?

** *

Bêy giúâ töi xin noái àïën: sûå tinh vi cuãa tònh caãm.Trûúác àêy mûúâi ba nùm (1960), trong baâi Vaâo trong bïëpnûúác cuãa Thú, bònh luêån vïì möåt baâi thú trong àoá coá noáiàïën baân tay trong chiïën àêëu àaä bõ mêët mêëy ngoán:


Anh nù’m àêìu tay cuåt nhúá thûúngNgù’m nhòn vïët seåo giöëng huên chûúng,

töi coá noái: taã kyä, nhòn kyä quaá möåt vïët thûúng, coá chuát gòbêët nhêîn chùng? Ngù’n nhòn vïët seåo trïn baân tay cuãangûúâi mònh thûúng yïu, kyä àïën nöîi thêëy noá giöëng huênchûúng; trong àúâi thûåc, coá ai laâm nhû vêåy khöng?

Baâi Buöíi chiïìu anh trúã vïì (Vùn nghïå söë 496), ngûúâivúå noái àïën caánh tay cuãa chöìng mònh àaä thaânh thûúngbinh:

Tay êëy mêët röìiNhûng sao em nghô coân nguyïnTrong hai caánh tay em àêyHai caánh tay con àêyTay moåi ngûúâiÀang coá mùåt.

Noái nhû vêåy laâ thiïët cöët vaâ àuáng vúái tònh caãm. Nhûngtiïëp theo:

Maáu thõt anh nhû haåt giöëng laânh gieo xuöëng àêët

Àïí moåc lïn maâu xanhMoåc lïn boáng maátChe caánh tay àaâo àêët xêy tûúângCho tay con ta àûúåc lúán lïn cêìm baánh

àïën àêy, khöng phaãi laâ lúâi ngûúâi vúå nûäa röìi, maâ laâ lúâicuãa möåt ngûúâi thûá ba, coá thïí laâ taác giaã cuãa baâi thú, coáthïí laâ möåt ngûúâi “lïn lúáp”, chûá nhêët àõnh vúå khöng noáinhû thïë. Vúå núä naâo coi caánh tay cuãa chöìng rúi àûát xuöëngàïí thaânh caái naây, àùång thaânh caái kia? Em hiïíu sûå hysinh cuãa anh laâ cêìn thiïët, em chêëp nhêån sûå thûúng têåtcuãa anh vaâ thûúng anh gêëp böåi, em seä buâ àù’p cho anh;


vúå chó nghô, chó noái àïën thïë. Vaã laåi, vïì chñnh trõ maâ noái,con ngûúâi laâ möåt muåc àñch, laâ chöî ài túái, chûá con ngûúâikhöng phaãi laâ möåt phûúng tiïån. Laâm caách maång thïë têëtphaãi coá hy sinh, hy sinh laâ cêìn thiïët, nghiïën rùng laåi maâchêëp nhêån sûå hy sinh, quïn mònh trong haånh phuác tûúnglai cuãa moåi ngûúâi; vaâ khöng nïn àêíy xa àïën mûác coi maáuthõt ngûúâi laâ haåt giöëng laânh. Nghô kyä ra, àoaån thú trïnàêy laâ vùn chûúng, khöng húåp vúái têm tònh cuãa baâi thú.

Cuäng trong vêën àïì tinh vi cuãa tònh caãm êëy, baâi Muâagiöëng (Vùn nghïå söë 493) noái vïì sûå hy sinh cuãa nùmthanh niïn Vônh Linh ài gùåt, bõ bom:

Maáu cuãa nùm ngûúâi thanh niïn chaãy àoãTheo nûúác lan ra kñn têån chên búâCaã thûãa ruöång thaânh laá cúâ

Theo töi, maáu cuãa nhûäng ngûúâi hy sinh “theo nûúáclan ra àïën têån chên búâ”, noái nhû thïë laâ vûâa; àûa chûä“lan kñn” vaâo àêy, töi súå coá keáo gùng ra quaá khöng? nhûvêåy coá tñnh caách àöì àaåc vaâ chñnh xaác quaá maâ thaânh rabêët nhêîn. Nùm àöìng chñ hy sinh naây àaä thaânh möåt laá cúâ,laá cúâ nïu gûúng duäng caãm vaâ thuác giuåc chiïën àêëu, duânghònh tûúång vïì tinh thêìn nhû thïë thò àûúåc; chûá duâng laácúâ úã àêy theo hònh tûúång vêåt chêët, caã thûãa ruöång àoã maáuthaânh möåt laá cúâ, töi e àöåc giaã khöng núä nhòn!

Lù’m khi ngûúâi laâm thú àang hoáa thên vaâo möåt nhênvêåt trong baâi thú, nhûng nûãa chûâng laåi quïn khuêëy àirùçng mònh àang àoáng vai ngûúâi vúå hoùåc ngûúâi chöìng maânoái, böîng nhiïn buöng nhên vêåt ra àoá, vaâ trúã laåi nguyïnhònh laâ taác giaã, röìi noái theo löëi möåt taác giaã.

Trong baâi Àûúâng caây múái thùèng, taác giaã àang laâ ngûúâicon trai nhúá laåi luác mònh daåy cho “em” caây:


Luác nghó, anh àûáng nhòn“Àûúâng caây tröng àaä àeåp”

nhûng tiïëp theo, “anh” laåi nhúá laåi caái caãnh naây:

Em chó àöi chim chñchTrïn caânh thöng ven söngChim àang àûáng róa löngTröng sao vui mù’t laå!

Theo töi àoåc, thò roä raâng laâ taác giaã baâi thú naây tûúãngtûúång ra àêëy thöi, chûá taác giaã chûa hïì daåy cho cö gaái naâocaây sêët caã! Vò trong àúâi thûåc, möåt ngûúâi con gaái coá giaáoduåc, coá yá tûá, coá sûå tïë nhõ, hún nûäa, möåt cö gaái quï, muöëntoã tònh vúái ngûúâi con trai, laåi ài chó troã cho ngûúâi con traithêëy àöi chim kia àang “chim” nhau hay sao? Ai laåi trútreän löå liïîu thïë. “Suy buång ta ra buång ngûúâi”, hoùåc giaãanh con trai coá löå liïîu thïë chùng? Löå liïîu nhû vêåy laâ“liïîu ngoä hoa tûúâng”, phai mêët caái thiïng liïng e êëp cuãatònh yïu ban àêìu!

** *

Vùn hoåc kyå “vùn chûúng”; chûä “vùn chûúng” úã daångtñnh tûâ laâ möåt nhûúåc àiïím, laâ sûå vùn hoa.

Baâi Rûâng sau mûa (Vùn nghïå söë 466) coá nhûäng neátthên mïën:

Trêån mûa lúán cho àoaân xe thay aáoSún saáng lïn nhûäng neát treã khöng ngúâAnh quên bûu vöåi vaä àûa thûNghe xao xuyïën hai àêìu àoân gaánh...


Nhûng àoaån múã àêìu cuãa baâi, thoaåt cho ngûúâi àoåc möåtcaãm giaác xinh àeåp, ïm aái, maâ dûâng laåi àoåc cho kyä, thòhêìu nhû thiïëu nghôa:

Sau trêån mûa laâ khoaãng caách tuyïåt vúâiCuãa gioång hoâ xanh maâu noän chuöëiCêy ruä saåch nhûäng choâm toác röëiÀem bêng khuêng mêìm baåc rù’c trïn caânhRûâng cao su nghiïng vaån maái àêìu xanhDaáng thú treã nhû möåt cö thiïëu nûä...

Hai cêu àêìu: yá chûâng taác giaã muöën noái “caái gioång hoâgúåi lïn sûå cao röång, caái gioång hoâ mang caã khöng gian”,thïë thò sao laåi baão laâ khoaãng caách cuãa cêu hoâ? Caái gòcaách vúái caái gò? Khoaãng caách thò phaãi úã giûäa hai caái gòàoá chûá!- “Gioång hoâ xanh” thò cuäng àûúåc, búãi tûâ “xanh” gúåisûå tûúi treã noái chung, gúåi trúâi xanh; nhûng laåi thïm“xanh nhû noän chuöëi”, thò gioång hoâ khöng thïí dñnh lñu gòvúái noän chuöëi àûúåc. Cêu thûá ba coá nghôa; cêu thûá tû:Àem bêng khuêng mêìm baåc rù’c trïn caânh, thò ai laâ chuãtûâ cuãa àöång tûâ àem? Vaâ “mêìm baåc” laâ gò? yá muöën noáisûúng chùng? Gioåt mûa chùng? Cêy àaä “ruä saåch” röìi thòkhöng thïí laåi àem mêìm baåc rù’c trïn caânh àûúåc nûäa. Haicêu 5,6: Rûâng cao su coá thïí nghiïng vaån maái àêìu xanhcoá daáng thú treã àûúåc; tuy nhiïn - àêy laâ tinh vi cuãa caãmxuác - taán laá cao su xanh maâ “thú treã nhû möåt cö thiïëunûä”, thò cö thiïëu nûä naây toác xanh cuãa cö coá möåt caái gò àoágêìn vúái laá cao su hay sao? Laá cao su thò coá nhûåa cao su,toác nhû thïë laâm cho ngûúâi ta húi rúån!

** *


Baâi Ngoán tay coá mù’t (Vùn nghïå söë 494) noái vïì nhûängngoán tay cuãa nghïå sô àaân cêy àaân tñnh, taâi tònh, taâi hoabiïët bao:

Caái ngoán tay ïmNhû böng nhû mêyKhöng caánh maâ mûúåt...Ngoán tay biïët rungNgoán tay biïët vuöëtCaái hay tûâ höìn lan chaãy rêm ran...

Thú nhû thïë laâ àaä diïîn àûúåc caái chñnh yïëu cuãa ngoántay àaân röìi. Noá coá höìn. Tiïëc rùçng, khi kïët baâi thú, taác giaãbúãi muöën noái cho cao àöå, cho saáng taåo hún nûäa, beân viïët:

Ngoán tay coá mù’t!Ngoán tay gaãy àaân

Vaâ tïn baâi thú cuäng laâ Ngoán tay coá mù’t. Ngoán tay coámù’t laâ ngoán tay cuãa cö haái cheâ, sao tay haái khöng saimöåt buáp naâo, tay haái tinh thïë! Chûá ngoán tay cuãa nhaåcsô “coá mù’t” àïí laâm gò? Àïí bù’t caác nöët nhaåc û? Khaái niïåm“mù’t” àûa vaâo êm nhaåc khöng húåp. Vò vêåy nïn múái coánhûäng nhaåc sô àaân rêët hay, rêët taâi, maâ muâ.

Baâi naây cuäng coá cêu:

Caái möëc tuyïåt vúâi laâ têìm nghïå sô,

cêu thú naây “vùn chûúng”, nhûng caác chûä duâng khaá laâtuây tiïån; Têìm laâ khoaãng, laâ cúä, laâ khöng chñnh xaác; coânmöëc thò àoáng cöë àõnh, rêët chñnh xaác. Thïë thò “têìm nghïåsô” sao laåi laâ “möëc tuyïåt vúâi”? Cuäng nhû trong baâi Giêëcnguã ngon trïn kia, coá cêu:

Têìm nghô suy thanh thaãn vö cuâng.


cêu naây nghe “vùn chûúng”, nhûng chûä thanh thaãn laâmöåt têm traång, caái têìm coá thïí cao hay thêëp, chûá khöngcoá thïí thanh thaãn!

Trong baâi Ngoán tay coá mù’t, taác giaã cao hûáng viïët:Khi ba dêy tñnh ngên lenTiïëng cuãa cuöåc àúâi thaânh tiïëng suöëi

nghe ra sêu sù’c, nhûng thêåt ra chûä “cuöåc àúâi” àûa vaâoàêy laâ thûá chûä àùåt vaâo àêu cuäng àûúåc, nhûäng chûä lûúâi.Àêy laâ nhûäng thûá chûä àöån, chûä cheân, cho àuã tiïëng trongcêu thú. Chùèng tin, töi xin kïí thïm möåt söë chûä “àúâi”khaác nûäa:

Trong baâi Àöi tay cöng nhên hoa quaã:Hoa traái quï ta tay êëy àûa múâiThúâi gian khaác röìi, hûúng àúâi thúm nguyïn

vò nhaän, dûáa, vaãi àaä àûúåc àoáng höåp möåt caách kheáo leáocho nïn vïì sau, múã àöì höåp ra, hûúng võ quaã vêîn nhû khihaäy coân àang muâa. Thïë maâ cho chûä hûúng àúâi vaâo àêy,thò úã àêu maâ chùèng cho “àúâi” vaâo àûúåc?

Baâi Möåt mònh anh ài (Vùn nghïå söë 474):Cêìu Bo anh àaä qua röìi,Gùåp trong muâa öíi tònh àúâi chñn cêy

Laâm thú thñch thêåt! Muöën noái thïë naâo thò noái.Trong khi laâm thú, nhaâ thi sô khoa trûúng, neám bù’t,

tung hûáng, boáp vo, co giaän àïí thi thöë taâi nùng; nhûngcaái taâi nhêët, laâ giûä sao cho vêîn khöng rúi vaâo “vùnchûúng”.

Têìng thûúång (Vùn nghïå söë 496) laâ núi thûúâng bõ boãquïn, nay coá nhûäng cö gaái bù’n maáy bay lïn àùåt suáng,trûåc chiïën. Trïn têìng thûúång coá buåi xûúng röìng,


Buåi xûúng röìng lù’m gaiYïu ngûúâi hoa núã àoã

Trong baâi thú, buåi xûúng röìng àûúåc nhù’c ba lêìn. Lêìnkïët:

Chuáng töi ài àêu, úã àêuNhûng giúâ baáo àöångVêîn quay mùåt nhòn vïì têìng thûúångNúi àoá, sûác maånh ngöi nhaâ àoã lûång bay lïnVaâ àiïìu naây chù’c khöng ai tinNhûäng chuâm gai xûúng röìng,Cuäng chôa lïn trúâi:

àaánh giùåc.

Chuâm gai xûúng röìng trïn têìng thûúång cuäng chôa lïntrúâi nhû muöën bù’n maáy bay giùåc, àêëy laâ möåt sûå nhêncaách hoáa vaâo loaåi trung bònh, ta àûa vaâo àïí thïm möåtneát sinh àöång cho baâi thú, vaâ ngûúâi àoåc cuäng chêëp nhêånhònh tûúång êëy möåt caách bònh thûúâng. Giaá trõ khaách quancuãa hònh tûúång naây àïën àêu, ta nïn dûâng laåi àïën àoá, vaânhû vêåy laâ coá “gu”, coá khiïëu thêím myä chù’c. Àem thêåmxûng lïn, khoa trûúng lïn àïën mûác kyâ laå, khöng ai tûúãngtûúång nöíi, “Vaâ àiïìu naây chù’c khöng ai tin”, gêy möåt caãmtûúãng khoá chõu cho ngûúâi àoåc, hoå cuäng thöng minh.

** *

Noái àïën giaá trõ cuãa caác tûâ, thò ai cuäng nhêån thêëy laârêët quan troång. Duâng tûâ, cêìn chñnh xaác, cêìn àuáng nghôa,àùåt àuáng chöî. Theo töi quan niïåm, húåp thò laâ hay. Khöngcoá caái múái laå tûå thên, khöng coá caái saáng taåo tûå taåi. Theo


y lyá cuãa Àöng Y, khöng coá thuöëc böí tuyïåt àöëi, maâ böí haykhöng böí laâ möåt tyã söë, laâ kïët quaã cuãa möåt tûúng quan.Nhûäng thûác ùn ngon maâ maát, coá dûúåc tñnh haân, laåi chongûúâi haân ùn, thò trúã thaânh àöåc haåi. Trong sûå nêëu ùn,cuäng húåp laâ ngon. Haåt tiïu thò àù’t tiïìn, quñ, nhûng coáchöî laåi khöng bùçng úát. Buán chaã cêìn ùn coá haåt tiïu.Nhûng cho haåt tiïu vaâo buán öëc thò töën tiïìn, maâ laåi laâ“thûåc bêët tri kyâ võ”. Buán öëc thò nöíi võ vúái úát, khöng phaãiúát tûúi, maâ laâ úát khö, úát böåt cho vaâo nöíi vaáng höìng trïnnûúác. Cuäng nhû vêåy, trong nöng nghiïåp, khöng coá phêntöët tuyïåt àöëi, maâ phên naâo húåp vúái cêy naâo, vaâo thúâi kyânaâo, thò phên êëy töët.

Trúã laåi vúái thú, töi quan niïåm: nhaâ thú nïn boã cöngài tòm nhûäng tûâ cho thêåt húåp vúái maâu sù’c suy nghô,hûúng võ xuác caãm cuãa mònh, khöng cêìu kyâ, khöng goâgêîm, cöë laâm cho múái laå.

Nhûäng vñ duå dûúái àêy khöng rúi vaâo chuã nghôa múáilaå êëy. Töi chó àûa ra vïì mùåt chñnh xaác. Meå döî cho connguã, àïí mònh ài laâm luång:

AÂ úi, caái reát quùån loângNguã ngoan, àang buöíi, àûâng mong meå vïì.

“àûâng tröng meå vïì” thò àuáng hún. Tröng laâ tröng ngoáng,thù’c thoãm chúâ vïì; coân mong laâ mong moãi, hy voång.“Àûâng chúâ mong”, laâ hïët hy voång röìi,

Thú vui tùång con:Ûúác gò böë hoáa cêy àa

Con thaânh thùçng Cuöåi göëc àa con ngöìi.Khi noái àïën Cuöåi, laâ phaãi thêån troång! Búãi ngûúâi ta

vêîn baão: “noái döëi nhû Cuöåi”; goåi noá bùçng thùçng, tûác laâkhinh noá, tûác laâ gúåi àïën caái khña caånh noái döëi cuãa noá; úã


àêy, ngûúâi böë chó chuá yá àïën caái khña treã con àaáng yïucuãa noá, nïn àöíi laåi thò hún:

Con thaânh chuá Cuöåi göëc àa con ngöìi.

Lêìn àêìu phaá bom tûâ trûúâng:

Böën chuáng töi xïëp haâng ngangAÁo töi maâu xanh nguyïn nïëp Trûúâng SúnCao thêëp khaác nhau, ngang bùçng yá nghô

Vò àùçng trûúác noái cao thêëp khaác nhau vïì têìm voác,nïn sau duâng chûä ngang bùçng giöëng nhau vïì yá nghô, àïícaác tûâ tûúng xûáng vúái nhau. Nhûng úã àêy, chûä ngangbùçng laåi khöng ài àûúåc vúái chûä yá nghô; coá leä àaânh chó noái:“Cao thêëp khaác nhau, cuâng chung yá nghô” möåt caách àúngiaãn vêåy chùng?

Vinh àïm 1968:

Boáng töëi Vinh nhaã ra doâng àiïånChúã aánh saáng vûúåt söngCoâi xe tiïëng àuåc tiïëng trong.

Hoâ maái nhò Huïë coá cêu:

Möåt vuäng nûúác trong, mûúâi doâng nûúác àuåcMöåt trùm ngûúâi tuåc, möåt chuåc ngûúâi thanh

roä raâng laâ trong xaä höåi cuä dûúái Phaáp thuöåc, trong duåc laânoái vïì phêím chêët, vïì àaåo àûác, vïì tinh thêìn.

Coân trong àïm khaáng chiïën chöëng Myä, caác thûá xe cuãata ài qua Vinh, boáp coâi. Àoá coá thïí laâ nhûäng tiïëng coâitiïëng lúán tiïëng nhoã, hoùåc tiïëng cao tiïëng thêëp, hoùåc tiïënggêëp tiïëng hoaän... chûá khöng nïn àûa phaåm truâ tiïëng àuåctiïëng trong vaâo àêy.

Baâi Núi giêëu xe (Vùn nghïå söë 477):


Em múã vûúân nhaâ emCho anh vaâo giêëu xeGiêëu dûúái haâng treHay bïn haâng chuöëiCaái àoá tuây anh

Xe anh vaâo têån àêu em khöng roäChó thêëy mui xe daây buåi àoãMang àêët nhûäng miïìn quï khaác nhauLúáp buåi rêët daâyChù’c anh vaâo rêët sêu.

Àöång tûâ vaâo àûúåc duâng ba lêìn. Nhûng noá àöíi tñnhcaách tûâ luác naâo, taác giaã coá leä cuäng khöng àïí yá túái. Chonïn àöåc giaã chuáng töi àoåc nhêìm lêîn, khoá hiïíu baâi thú.Trong àoaån àêìu, vaâo laâ múâi xe anh vaâo giêëu trong vûúânnhaâ em àïí traánh maáy bay. Trong àoaån sau, taác giaã cuängcûá möåt maåch vùn nhû thïë, chùèng baáo hiïåu gò caã, cho nïnngûúâi àoåc cûá theo vùn phaåm maâ hiïíu thöi; àang noáichuyïån vaâo vûúân nhaâ em, chûä vaâo thûá nhêët laâ vaâo vûúân,thò chûä vaâo thûá hai (Xe anh vaâo têån àêu em khöng roä),theo vùn phaåm, cuäng laâ vaâo vûúân, maâ chûä vaâo thûá ba,cuäng phaãi laâ vaâo vûúân! Àaáng leä sau àoaån àêìu, phaãi coámöåt cêu gò àoá, chùèng haån “Anh tûâ xa trong êëy trúã vïì”,xe anh vaâo têån àêu em khöng roä, thò chûä vaâo naây, saukhi vùn phaåm àaä chuyïín hûúáng, múái coá nghôa laâ vaâophña hûúáng Nam àûúåc!

** *

Trûúác àêy, trong möåt cuöåc troâ chuyïån vúái caác nhaâvùn, àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá noái: “Vùn


khöng hay, taác phêím khöng àûáng àûúåc”. Phaãi chuá yá àïënsûå viïët vùn: laâm thú cuäng laâ möåt phaåm truâ saãn xuêët,phaãi lûu têm àêìy àuã túái nhûäng nhûúåc àiïím cuãa saãn xuêët,àïí maâ traánh.

Cuäng coá nhûäng baâi thú, àoåc lûúát chung thò nhû laâhay; àïën khi àoåc kyä, vaâ sau khi baâi thú chõu sûå thûãthaách cuãa möåt vaâi nùm thöi, thò baâi thú àaä “àöí”! Laâ vòcuäng nhû möåt toâa nhaâ, thoaåt nhòn thêëy àeåp; àeåp laâ dokiïën truác kiïíu nhaâ coá möåt sûå hoâa àöëi naâo àoá...; nhûngnïëu baãn thên vöi gaåch khöng töët, thò nhaâ seä àöí thöi.Cuäng nhû nhòn möåt bûác thïu, thoaåt thêëy coá caãm tònh,nhûng àïën gêìn, tröng kyä, thò chêët súåi dïåt vaãi vaâ chêët chóthïu nïn tranh keám quaá, bûác thïu choáng buåc. Kiïíu nhaâ,kiïíu thïu vöën laâ àeåp, maâ coân nhû thïë, nïëu thi cöng keámvaâ vêåt liïåu keám: huöëng chi laâ trûúâng húåp keám ngay trongquaá trònh cêëu taåo kiïíu nhaâ, kiïíu thïu. Thú phaãi hay tûâtrong chêët liïåu cuãa caã baâi, vaâ phaãi àûúåc viïët kyä tûângàoaån, tûâng cêu, tûâng chûä.

Sau khi cöng viïåc lao àöång thú khöng phaåm khuyïëtàiïím cêíu thaã, döëi daá, tuây tiïån, sau khi cöng viïåc laâm thúcoá “lûúng têm nhaâ nghïì” nhû saãn phêím cuãa ngûúâi thúåbiïët tûå troång, tuy vêåy rêët nhiïìu baâi thú àaåt tiïu chuêínlaâm kyä caâng êëy, vêîn chûa phaãi àaä laâ nhûäng baâi thú hay,maâ múái laâ nhûng baâi thú khöng phaåm khuyïët àiïím trongsaãn xuêët. Ngûúåc laåi, coá thïí noái: tuyïåt àaåi àa söë nhûängbaâi thú hay, vûúåt àûúåc thúâi gian laâ khöng phaåm khuyïëtàiïím trong saãn xuêët; dô nhiïn, coá trûúâng húåp nhûäng“trûúâng ca”, thò cuäng coá nhûäng àoaån rêët thaânh cöng, vaânhûäng àoaån khöng thaânh cöng; (trûúâng húåp Truyïån Kiïìucuãa Nguyïîn Du, àûúåc ngûúâi thûác giaã khen laâ khöng coá


cêu naâo non keám). Nhû vêåy laâ thú hay phaãi àaåt àûúåc tiïuchuêín goåi laâ “toaân bñch”. Búãi vêåy, nïn lûúång theo caái taâicuãa mònh maâ viïët daâi àïën àêu; noái chung, nïn viïët ngù’n,nïn saáng suöët maâ co caái mùåt trêån cuãa ngön ngûä laåi, keáodaâi ra, rêët dïî moãng yïëu, sú húã.

Vaâ cuöëi cuâng cuãa baâi thú, laâ àïí laåi êën tûúång trongngûúâi àoåc. Nïëu taác phêím khöng lûu laåi àûúåc êën tûúång,thò “buöìn” quaá. Ca dao Liïn khu Nùm noái: “Anh vïì, anhnhúá möì höi cuãa naâng”, thêåt laâ baåo noái! Nhû thïë laâ naângàaä àïí nhúá nhung laåi cho anh. Baâi thú cuäng phaãi nhû möåtcon ngûúâi.

Vaâ êën tûúång àïí laåi laâ do toaân böå cuãa baâi thú, do caáimaãng maáu thõt, caái khöëi xuác caãm cuãa toaân baâi thú. Baâithú nhû vêåy taác àöång bùçng nguyïn khöëi cuãa noá, bùçng caãchiïën lûúåc cuãa noá, khöng phaãi bùçng laáy luyïën, leâo laá, vïvuöët, chi tiïët, maâ bùçng toaân chêët.

Dô nhiïn nhûäng ngûúâi àoåc thò theo nhên têm tuâythñch. Coá àiïìu nhûäng taác phêím naâo, àûúåc sûå boã phiïëucuãa rêët nhiïìu ngûúâi traãi qua möåt thúâi gian daâi lêu, thòlaâ nhûäng taác phêím àûáng àûúåc, truå àûúåc, vaâ trúã thaânhthûåc tïë khaách quan.

Baâi thú hay kïët húåp àûúåc caãm vaâ nghô; caãm laâ xuáccaãm vaâ tònh caãm; nghô, hiïíu theo nghôa röång laâ coá tñnhtû tûúãng, chûá khöng phaãi bù’t buöåc baâi thú cûá phaãi suynghô, cöë maâ “suy nghô” àïën nöîi thaânh ra triïët lyá dïî daâng;trong xuác caãm, tònh caãm cuäng mang tñnh tû tûúãng. Baâithú nïn àêìy nùång tû tûúãng, tuy nhiïn caái àiïìu noá phênbiïåt möåt nhaâ tû tûúãng vúái möåt nhaâ thú, laâ nhaâ thú àêìyxuác caãm, diïîn àaåt bùçng xuác caãm, suy nghô qua xuác caãm;noái möåt caách khaác, àùåc àiïím cuãa nhaâ thú laâ xuác caãm; nïëu


khöng, thò thaânh möåt nhaâ triïët; nhaâ triïët coá thïí cao húnnhaâ thú, quñ baáu hún nhaâ thú, cêëp trïn cuãa nhaâ thú,nhûng khöng phaãi laâ nhaâ thú nûäa röìi. Coá nhûäng phaåmtruâ cuãa xuác caãm, tònh caãm, tû tûúãng maâ nhên dên cêìnàïën möåt nhaâ thú, khöng phaãi laâ möåt nhaâ thú thò khöngàaáp ûáng àûúåc, khöng thoãa maän àûúåc.

Nhûäng baâi thú cuãa Phaåm Tiïën Duêåt, kyâ thi trûúác, àaåttúái möåt trònh àöå khaái quaát, möåt trònh àöå têåp trung khaácao; cuâng vúái möåt söë baâi khaác, töi rêët yïu baâi Trûúâng súnÀöng, Trûúâng sún Têy àaä àûúåc rêët nhiïìu ngûúâi yïu thñch;khi àûúåc phöí nhaåc, thú vaâ nhaåc quyïån vúái nhau; caái cöëtloäi cuãa baâi thú laâ möåt tònh caãm cho nïn bïìn àoång:

Anh lïn xe, trúâi àöí cún mûaCaái gaåt nûúác xua ài nöîi nhúá.

Töi àoåc thú Anh Ngoåc kyâ thi naây, thêëy thú anh lûulaåi àûúåc cho ngûúâi àoåc nhûäng xuác caãm. Baâi Mûa trïn maáitön, viïët úã Cam Löå (Quaãng Trõ), nhûäng ngaây vûâa giaãiphoáng 1972:

Mûa raâo raâo quêët xuöëng maái tönNgù’t giûäa chûâng cêu chuyïån meå vaâ con

Cuâng àûáng trûúác möåt thûåc taåi, nhaâ hoåa sô naãy ra tranhveä; nhaâ tû tûúãng naãy ra nhûäng suy nghô maâ öng phaátbiïíu trûåc tiïëp; coân nhaâ thú trûúác hïët xuác caãm thêåt sêucaái tiïëng mûa trïn maái tön, tûâ àoá anh suy nghô vïì thùçngàõch úã trong vuâng noá taåm chiïëm; nhûng anh laâ möåt thisô; anh khöng bao giúâ laåi boã mêët nhûäng xuác caãm, nhûängmaâu sù’c, nhûäng êm thanh noá taác àöång vaâo anh möåt caáchvêåt chêët, àoá laâ têët caã hûúng võ cuãa sûå söëng kia maâ; anhviïët:


Khöng phaãi tiïëng dõu daâng mûa rúi trïn maái raåTiïëng thaánh thoát sum vêìy trong laáMûa choang choang nhû buáa goä trïn àêìuMûa rêìm rêìm nhû sù’t àaá va nhau:

ngûúâi ta quñ troång anh vò trònh àöå tû tûúãng cuãa anh,nhûng ngûúâi ta mïën yïu anh vò caái löî tai nghe, caái conmù’t nhòn, caái traái tim xuác àöång cuãa anh.

Nhûäng maái tön choái chang nhû sa maåcCûá suåt suâi trong möîi tiïëng mûa rúi...

Anh Ngoåc àaä àïí laåi êën tûúång; anh laâ möåt thi sô. Anhcoá mêëy cêu thú vïì caác em nhoã nhùåt coã may cho böå àöåiqua laâng:

Möåt àaân em nhoã xinh xinhTûâ àêu thoù’t àaä bïn mònh vêy quanh

Tay mïìm ngoán ngoán àûa nhanhNghõch thöi maâ saåch saânh sanh gêëu quêìn.

Kïí ra, nïëu àaä thi thöë taâi nghïå ra, thò ai coá thua ai! Trïnàúâi naây nhiïìu ngûúâi coá taâi viïët, taâi noái, viïët rêët gioãi, noáirêët gioãi. Nhûng nghô laåi, giûäa nhûäng ngûúâi cuäng coá taâidiïîn taã vúái nhau, thò caái ngûúâi coá tònh caãm hún, ngûúâi êëylaâm cho ngûúâi ta mïën yïu hún, vaâ do àoá, ngûúâi êëy coá thûá“taâi” cao hún caái taâi. Trònh àöå viïët thú luåc baát chung,hiïån nay khaá cao; nhûäng cêu luåc baát thanh thoaát nheånhaâng, hiïån nay khöng phaãi laâ ñt ngûúâi laâm àûúåc. Mêëycêu luåc baát trïn àêy thoaát khoãi mûác thûúâng, vò phña saucoá tònh caãm, coá caái tûúng quan giûäa böå àöåi vaâ treã em, coánhûäng em nhoã rêët dïî thûúng.

Baâi Thung luäng tiïëng chim cuãa Lêm Huy Nhuêåncuäng àïí laåi möåt êën tûúång:


Thung luäng naây laâ thung luäng tiïëng chimTiïëng vuát têån caânh cao, tiïëng quêën coã mïìmKhöng phaãi tiïëng veáo von tûâng àöi thú treãKhöng phaãi tiïëng chuyïìn caânh choån töí...Tiïëng ma nñp nheå nhaâng cuãa àöåi thöng tin.

Taác giaã nhû daåo cho ta nghe trong khöng gian, giûäatrúâi àêët, nhûäng thûá tiïëng chim thaánh thoát rñu rñt kyâ laånaây, noá giûäa gaâo vang cuãa chúáp giêåt sêëm rïìn, giûäa voângbom toåa àöå B.52, vêîn hoát.

Thung luäng naây laâ thung luäng tiïëng chimRaåo rûåc khöng gian möîi súám im lòmTiïëng “taåch teâ” cuãa con chim chñchCù’n chù’c haåt vaâng, suöët muâa chiïën dõchTiïëng “tuát, tuát” cuãa con tu huá goåi heâRù’c hoa gaåo rûâng àoã khù’p loâng khe...

Baâi Muâa xuên ài àoán cuãa Hûäu Thónh, caái maãng tûáchñnh cuãa anh laâ coã, anh cho ta êën tûúång thêëy coã non,coã xanh trûúác mù’t. Böå àöåi haânh quên ài suöët thaáng nay,röåp caã chên,

Àïën àêy, kyâ laå chûaKhöng ai ra lïånh hïëtTêët caã àïìu tuåt deápÛúám nheå lïn coã mïìm

böå àöåi vöën hay troâ chuyïån huyïn thiïn öìn aâo baân taán,maâ trûúác coã, bêy giúâ:

Chó nhòn nhau im lùångChó im lùång nhòn nhau

Muâa xuên hùèn bù’t àêìuTrïn quï mònh lêët phêët


Mêëp maáy luáa chiïm lïnCoã àöi búâ thaã sûác...

Àaáng tiïëc laâ taác giaã khi laâm thú, chûa xûáng vúái caáikhaám phaá àeåp àeä cuãa mònh; àaáng leä tòm àûúåc caái maãngchêët liïåu quñ naây, thò taác giaã tûå gheáp mònh vaâo möåt hònhthûác thú thêåt laâ chùåt cheä, vui loâng chõu möåt kyã luêåt thúthêåt nghiïm khù’c, cûá duâng àïìu àùån möîi àoaån thú chó coáàuáng böën cêu thöi, cho àïën caách bù’t vêìn cuäng chó nïnduâng möåt löëi, chñnh caái khuön maâ goái caâng chùåt, thò thútrong khuön múái rûát ra chûá, múái cho möåt caãm tûúãng thêåtgiaâu chûá. Àùçng naây taác giaã laâm theo löëi “tûå nhiïn”, cûá“thoaãi maái” chen nhûäng àoaån hai cêu, àoaån saáu cêu vaâovúái nhûäng àoaån böën cêu, vaâ tha höì thay àöíi caách bù’t vêìn,thaânh ra tuây tiïån, thêåm chñ “uâ xõa”, giaãm giaá baâi thú àikhöng ñt. Øng Ghen noái: “Tûå do laâ hiïíu cho àûúåc thêåt töëtsûå cêìn thiïët”; thú laâ mêu thuêîn thöëng nhêët nhû thïë àêëy,chûá khöng phaãi “thoaãi maái” àêu! Mùåt khaác, úã àêy, àûángtrûúác taåo vêåt kyâ diïåu àïën mûác thiïng liïng nhû thïë, öi coãxanh, öi coã xanh, “muâa xuên cho coã biïëc - ài àoán ta doåcàûúâng”, àaáng leä toaân baâi tûâ àêìu chñ cuöëi phaãi thêåt trêntroång. Oanh Oanh khi àïën thùm Quên Thuyå, Vûúng ThûåcPhuã viïët: “Thaânh têm tûâng bûúác, bûúác sang thû phoâng” -thò taác giaã laåi chen nhûäng cêu böng àuâa:

Möåt thaáng vaä haânh quênHai chên phöìng röåp caãQuêën bùng vêîn coân àauNhiïìu luác “ài bùçng àêìu”.

ÚÃ Maxcúva, töi àaä thêëy möåt em beá ài theo meå, vaâoViïån baão taâng Puskin, phoâng Ai Cêåp cöí àaåi, tûå nhiïn embeá im lùång vaâ ài roán reán möåt caách trên troång laå thûúâng;


anh böå àöåi trong baâi thú thò biïët “chó im lùång nhòn nhau”,coân taác giaã cuãa baâi thú thò laåi böng àuâa khöng phaãi chöî.

Khi viïët bònh luêån vïì vúã Têy Sûúng Kyá, Thaánh Thaántûå cho mònh laâ “chua phï caân rúä”; vaâo cêu chuyïån vïìcöng viïåc laâm thú, töi noái sa àaâ vaâ tó mó quaá; àêy chó laânhûäng lúâi laåm baân, xin caác taác giaã treã quñ mïën cuãa töivui loâng lûúång thûá!

Vaâ muöën àïí kïët thuác bùçng thú, töi xin nhù’c laåi baâiKhoaãng trúâi, höë bom cuãa Lêm Thõ Myä Daå, têm höìn ngûúâiphuå nûä nhên hêåu biïët bao!

Töi nhòn xuöëng höë bom àaä giïët emMûa àoång laåi möåt khoaãng trúâi nho nhoã...Em nùçm dûúái àêët sêuNhû khoaãng trúâi àaä nùçm yïn trong àêëtÀïm àïm, têm höìn em toãa saángNhûäng vò sao ngúâi choái, lung linhCoá phaãi thõt da em mïìm maåi trù’ng trongÀaä hoáa thaânh nhûäng laân mêy trù’ng?Vaâ ban ngaây khoaãng trúâi ngêåp nù’ngÀi qua khoaãng trúâi em, vêìng dûúng thao thûácHúäi mùåt trúâi! Hay chñnh traái tim em trong ngûåcSoi cho töi - bûúác tiïëp quaäng àûúâng daâi?

Töi cuäng xin àïì dêîn laåi cuãa Hoaâng Nhuêån Cêìm mêëycêu thú àaåi diïån cho lûáa treã anh huâng ài àaánh giùåc, hoåàaáng cho ta kñnh troång ngaân lêìn vaâ thûúng yïu vaån lêìn:

Vaâo mùåt trêån luác muâa ve àang kïuDêîu hoân bi lùn hïët voâng tuöíi nhoãTrong nhûäng ba lö kia, ai daám baão laâ khöng coáMöåt hai ba gioång haát chuá ve kim?

15-10-1973


SÛÅ TÛÚNG XÛÁNG TRONG NGÖN TÛÂ THÚ

Tiïëng haát ài àêy laâ möåt baâi thú hay cuãa Töë Hûäu àûúåctruyïìn tuång tûâ trûúác 1945. Sau khi Caách maång thaángTaám thaânh cöng, Höåi vùn hoáa Cûáu quöëc Viïåt Nam lêìnàêìu tiïn xuêët baãn têåp Thú Töë Hûäu (1946), trong àoá coábaâi Tiïëng haát ài àaây. Töi coân nhúá roä: in úã Nhaâ in Lï VùnTên, thú xïëp chûä römanh cúä 12, in rêët saáng suãa trïn giêëy“taâu baåch”; súã dô nhúá kyä nhû thïë, vò mêëy cêu thú naây vêîncoân nhû in trong àaáy mù’t cuãa töi:

Àûúâng qua mêëy phöë Qui NhúnNhaâ sao tröng laåi yïu hún moåi lêìn

Ngûúâi ài quêìn aáo chen chênÖÌ sao nhû laåi quen thên tûâ naâo?

Töi àaä àoåc, àaä thuöåc, àaä ngêm theo baãn in nhû thïë,vaâ àaä nhiïìu lêìn àem ài trònh baây trûúác cöng chuáng nhûthïë. Caã möåt cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác, cho àïën sau khihoâa bònh 1954, coá àïën mûúâi lùm nùm trúâi, nhûäng cêu thútrïn àêy cûá töìn taåi vaâ bay ài vúái caái cêu thûá ba:

Ngûúâi ài quêìn aáo chen chênSau àoá, vaâo nhûäng nùm 1957 - 1958, töi ngöìi ngêîm

nghô kyä vïì baâi thú, thò böîng nhêån thêëy rùçng caái cêu thûába noá ngang pheâ pheâ, tûác anh aách! Töi tûå baão mònh:-


“Sao anh Töë Hûäu laåi viïët thïë naây?” Thò ra cêu thûá ba àoáin sai! Möåt thi sô haå buát xuöëng, duâ saáng taåo xuêët saáo àïënàêu, cuäng khöng viïët Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên nhûthïë àûúåc. Nêëu nûúáng cuäng phaãi coá cung caách chûá; viïëtcuäng vêåy; caác chûä ài tiïëp theo nhau, thò phaãi hûáng àúälêëy nhau, tûúng xûáng vúái nhau. Hai chûä quêìn aáo goåi haichûä gieáp daây, hoùåc nhû trong thú Nguyïîn Du: ngûåa xenhû nûúác, aáo quêìn nhû nïm, àûúåc hai chûä ngûåa xe úãàùçng trûúác goåi; hoùåc laâ maây rêu nhùén nhuåi, aáo quêìnbaãnh bao, àûúåc hai chûä maây rêu úã àùçng trûúác goåi; caácchûä trong thú ài tûúng xûáng vúái nhau, hûúãng ûáng lêînnhau; nhûäng danh tûâ goåi nhûäng danh tûâ, nhûäng àöång tûâgoåi nhûäng àöång tûâ, vên vên... (Coân danh tûâ kïët liïìn vúáiàöång tûâ, tñnh tûâ... laâ möåt viïåc khaác). Möåt thi sô nhû TöëHûäu khöng bao giúâ úã dûúái viïët chen chên, maâ úã trïn laåiviïët quêìn aáo àûúåc. Thò ra vöën laâ Töë Hûäu viïët quêën aáo;ÖÌ! Coá thïë chûá.

Ngûúâi ài quêën aáo chen chên

Ngûúâi cöång saãn bõ nhöët bêëy lêu trong nhaâ tuâ Qui Nhún,nay noá àûa anh lïn xe, chúã anh ài àaây lïn xûá Cöng Tum,xe chaåy qua phöë xaá Qui Nhún, àöëi vúái con mù’t anh, saomaâ thên yïu thïë! ngûúâi ài trïn àûúâng phöë, aáo quêën vaâonhau, chên chen vúái nhau.

Chó coá thïë thöi, nghôa roä nhû ban ngaây; thïë nhûngchên lyá àaä phaãi ài àûúâng voâng möåt caách vö lyá; ngûúâi thúånhaâ in in sai: quêìn aáo chen chên; töi, möåt ngûúâi laâm thú,maâ töi cuäng khöng súám phaát hiïån ra caái sai, cûá àïí quêìnaáo chen chên nhû thïë maâ ngêm nga trong 15 nùm. Bêygiúâ nghô laåi, töi haäy coân theån!


Cêu thú cuãa Töë Hûäu àaä àûúåc in àuáng trúã laåi trong têåpTûâ êëy (1959). Nhûng, àïën nùm 1973, khi Nhaâ xuêët baãnQuên àöåi nhên dên laåi in trong möåt quyïín thú Töë Hûäukhöí nhoã, thò caái sai lêìm laåi taái höìi nhû möåt thûá con ranhcon löån úã trang 40; laåi Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên trúãlaåi; àoåc àïën trang êëy, töi khöng tin úã hai mù’t mònh. Öi!Chên lyá khoá àïën nhû thïë naây hay sao? Möåt chûä in sai,maâ tûâ 1946 àïën 1973 sau khi chûäa àuáng röìi, laåi taáidiïîn!- Nïëu ngûúâi cöng nhên xïëp chûä coá trònh àöå lúáp chñn,lúáp mûúâi, vaâ trong khi hoåc phöí thöng, úã giúâ quöëc vùn,anh àûúåc biïët möåt söë thûúâng thûác töëi thiïíu vïì pheáp viïëtvùn, vïì ngön tûâ trong thú, vïì sûå tûúng xûáng trong nghïåthuêåt, thò chùèng bao giúâ anh laåi chûäa cêu thú cuãa TöëHûäu thaânh ra möåt cêu thú dúã àïín caái mûác Ngûúâi ài quêìnaáo chen chên nhû vêåy!

** *

Möåt pheáp tù’c lúán trong nghïå thuêåt, laâ sûå haâi hoâa. Sûåhaâi hoâa khöng nhêët thiïët phaãi laâ sûå cên àöëi; coá sûå haâi hoâacuãa nhûäng caái tûúng ûáng, vaâ coá caã sûå haâi hoâa cuãa nhûängcaái tûúng phaãn. Vïì caác võ ùn, coá nhûäng sûå phöëi húåp thêåt lyáthuá; coá moán sûúân saâo chua ngoåt; coá quaã ö mai chua mùån.ÚÃ Huïë, àöìng baâo nêëu cheâ àûúâng, nhiïìu luác cho möåt tyámuöëi vaâo, chó “thoaãng nhû möåt sûå nghi ngúâ”, àïí tùng caáingoåt lïn; vïì maâu sù’c cuãa sûå may mùåc, trïn möåt böå quêìnaáo Êu phuåc, coá thïí thù’t möåt caái ca vaát theo sûå haâi hoâatûúng ûáng (cuâng möåt loaåi maâu gêìn nhau, vñ duå ca vaátxanh sêîm trïn quêìn aáo maâu xaám), cuäng coá thïí àiïím möåtcaái ca vaát theo sûå haâi hoâa tûúng phaãn (vñ duå möåt caái ca


vaát loaåi thù’m sêîm hay tñm sêîm trïn möåt böå quêìn aáo maâuxanh chai àêåm). Chuáng ta cuäng àaä thêëy trong möåt àiïåumuáa nhiïìu ngûúâi, ngûúâi muáa phña bïn phaãi lûúån tay theomöåt neát naây thò ngûúâi muáa phña bïn traái laåi coá möåt daánghònh tûúng xûáng, vaâ àiïåu muáa biïën hoáa àïën àêu, laåi phaãigiûä gòn sûå tûúng xûáng haâi hoâa túái àoá.

Vùn múái khöng theo löëi biïìn ngêîu nhû vùn xûa; nhaâthú Lûu Troång Lû, trong buöíi àêìu cuãa phong traâo Thúmúái 1932 - 1945, àaä tûâng chïë giïîu caái chuã nghôa hònhthûác theo àiïåu phong kiïën, nhêët àõnh cûá phaãi cên àöëinhau theo caái kiïíu “con choá ài ra” àöëi vúái “con meâo àivö”. Mùåt khaác, ta cuäng nïn hiïíu caái höìn cuãa sûå tûúngxûáng trong thú cöí àiïín; chñnh sûå tûúng xûáng cöí àiïín, khithaânh cöng, àaä àûa chêët lûúång cuãa sûå diïîn àaåt lïn àïënàiïím cao nhêët, vaâ àuác töëi àa xuác caãm vaâo trong töëi thiïíungûä ngön; Nguyïîn Du àaä coá nhûäng cêu luåc baát thiïn taâi,maâ hay nhêët laâ nhûäng cêu baát, kheáo sûã duång sûå tûúngxûáng, hai àoaån tiïíu àöëi böën chûä tön lêîn nhau lïn, nhûkhù’c, nhû êën vaâo sûå tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc:

- Baåc phau cêìu giaá, àen rêìm ngaân mêy

- Gioá cêy truát laá, trùng ngaân ngêåm gûúng

- Dêîu lòa ngoá yá, coân vûúng lú loâng

Chñnh vò sûå tûúng xûáng cuãa ngön tûâ giuáp cho ta noáiàûúåc nhiïìu àiïìu nhêët trong möåt söë chûä ñt nhêët, nïn möåtnhaâ thú caách maång tiïu biïíu nhû Töë Hûäu cuäng àaä vêån duångsûå tûúng xûáng àoá àïí tùng sûác diïîn àaåt cuãa cêu thú mònh:

- Hù’t hiu lau xaám, àêåm àaâ loâng son- Chaâm nêu thïm àêåm, phêën son chùèng nhoâa- Chim treo trïn lûãa, caá nùçm dûúái dao


Trong thú Phaáp, töi nhêån thêëy nhaâ thú khöíng löì VñchTo Huygö (Victor Hugo 1802 - 1885) laâ ngûúâi àaä sûã duångàïën cao àöå sûå tûúng xûáng tûúng quan cuãa ngön tûâ; möëitûúng quan àoá nhiïìu khi laâ möåt sûå tûúng phaãn, möåt sûåàöëi lêåp; nhúâ suy nghô bùçng haâi hoâa vaâ bùçng àöëi lêåp maâHuygö àaä saáng taåo ra rêët nhiïìu tûá thú lúán, cêu thú hay;nïëu chuyïín sang caái ngön ngûä coá bùçng trù’c nùång nheånhû chûä Haán, nhû tiïëng Viïåt, thò coá thïí Vichto Huygö laânhaâ thú viïët nhûäng cêu thú àöëi nhau taâi nhêët, khöng aibò kõp; caã trong vùn xuöi cuãa öng, öng cuäng coá nhiïìu vïëàöëi nhau. Trong viïåc viïët thú, viïët vùn, khöng ai bù’t aiphaãi theo ai caã; töi nïu ra àêy àïí ta giuáp nhau thamkhaão cho röång àûúâng hiïíu biïët maâ thöi. Chuáng ta coá thïíkïí cuãa Vichto Huygö haâng trùm vñ duå nhû àoaån thú sauàêy, nhaâ thú lúán duâng àïën sûå tûúng quan tûúng xûáng.Àêy laâ baâi thú Ngöi sao (Stella); baâi naây rêët àiïín hònhcho nghïå thuêåt vaâ tû tûúãng cuãa V.Huygö, vaâ àaä àûúåc àoåclïn trong buöíi lïî kyã niïåm long troång lêìn thûá 100 ngaâysinh Vichto Huygö, töí chûác úã àiïån Pùngtïöng (Pantheáon),nùm 1902. Nhaâ thú úã trïn búâ biïín, luác ngaây sù’p sûãathoaát ra tûâ àïm; ngöi Sao Mai tûúång trûng cho sûå àù’cthù’ng cuãa tû tûúãng; lúâi Sao Mai noái laâ lúâi tiïn tri vïì sûåxuêët hiïån caâng ngaây caâng maånh cuãa AÁnh saáng, cuãa Tûådo. Caã baâi thú duâng sûå tûúng phaãn vaâ sûå haâi hoâa:

...Haäy coân àïm, nhûng boáng töëi khöng thïí trõ vò:Bêìu trúâi raång lïn möåt nuå cûúâi tuyïåt diïåu.AÁnh kia nhuöëm baåc trïn cöåt buöìm nghiïng kheä,Thên taâu àen, maâ buöìm laåi trù’ng phau...

Biïín àaåi dûúng, giöëng nhû quêìn chuáng, ài túái ngöi sao


Vaâ, khe kheä gêìm, biïín nhòn ngù’m ngöi sao tung aánh

Vaâ dûúâng nhû biïín súå rùçng mònh laâm cho ngöi sao bay mêët,

Möåt tònh yïu khön taã àêìy rêîy caã khöng trungCoã xanh dûúái chên töi run rêíy vò yïu mïën

vö cuâng,Chim choác chuyïån cuâng nhau trong caác töí;Möåt àoáa hoa vûâa thûác giêëc noái cuâng löi:- “Àoá laâ ngöi sao, ngûúâi chõ cuãa em”.

Trong àoaån tiïëp theo cho àïën cuöëi baâi thú, laâm lúâi SaoMai noái, taác giaã àaä duâng àïën cao àöå sûå tûúng xûáng cuãangön tûâ:

Ta laâ vò tinh tuá àïën àêìu tiïnTa laâ keã tûúãng úã trong möì nhûng maâ laåi hiïån!Ta àaä doåi trïn nuái vônh hùçng, ta àaä doåi trïn

non bêët diïåt;Ta laâ viïn soãi ngoåc, soãi lûãa maâ thûúång àïë

tung xaNhû nhùçm vaâo traán àen cuãa àïm töëi bao la:Ta laâ caái gò taái sinh khi möåt thïë gian bõ diïåt.Húäi caác quöëc gia! ta laâ höìn thú quyïët liïåtTa àaä chiïëu trïn Möidú, ta àaä chiïëu trïn

Àùngtú(1)

Biïín sû tûã kia cuäng phaãi loâng ta.Ta àïën àêy. Àûác haånh, duäng caãm, tûúãng tin,

haäy thûác!Nhûäng trñ lúán, haäy lïn trïn thaáp cao, àûáng gaác!


(1) Moïse: Theo truyïìn thuyïët, laâ ngûúâi àaä dêîn dù’t dên töåc Do Thaáingaây xûa ra khoãi voâng nö lïå; Dante: nhaâ thú lúán cuãa nûúác YÁ(1265 - 1321), taác giaã trûúâng ca Hñ kõch thêìn thaánh.

Nhûäng mñ mù’t haäy bûâng! nhûäng troâng ngûúi haäy thù’p!

Àêët, haäy xaáo lêåt raänh caây! àúâi, haäy naáo àöång tiïëng ca!

Ai coân nguã mï, haäy àûáng dêåy!- búãi vò keã bûúác theo ta,

Keã gûãi ta ài trûúác, baáo hiïåu tûâ xaLaâ àêëng thiïn thêìn Tûå Do! laâ võ khöíng löì

AÁnh SaángTöi rêët tiïëc rùçng sûå phiïn dõch löî möî cuãa töi khöng

hoaân laåi àûúåc nhûäng lúâi vaâ chûä ài soáng saánh vúái nhau,coá thïí noái laâ ài àöëi àaáp vúái nhau cuãa nguyïn vùn. Nhûngmöåt vñ duå naây coá thïí cho ta khaái niïåm àûúåc rùçng: trongvùn hoåc cöí cuãa möåt söë nûúác AÁ Àöng maâ ngön ngûä coá bùçngtrù’c nùång nheå thò àaä coá sûå tûúng xûáng àïën cao àöå cuãangön tûâ, laâ àöëi nhau; nhûng thêåt ra, pheáp tûúng xûáng laâmöåt leä rêët röång raäi noá bao truâm ngön tûâ thú cuãa têët caãcaác nûúác; thú cuãa möåt nûúác Têy phûúng nhû nûúác Phaápcuäng khöng loaåi boã sûå tûúng xûáng cuãa ngön tûâ; (dô nhiïnthú hoå khöng troái buöåc nhû baát cuá luêåt Àûúâng vaâ hoåkhöng coá vùn biïìn ngêîu).

** *

Töi khöng hïì tuyïn truyïìn trúã laåi cho sûå àöëi trongthú. Mùåt khaác, töi nghô rùçng: hiïíu biïët sûå àöëi trong thútruyïìn thöëng cuãa ta, cuäng cûá töët. Khöng nhûäng töët, maâcêìn thiïët. Cuäng nhû caác nghïå sô muáa treã, cûá nïn tinhthöng caác bûúác vuä balï cöí àiïín ài, röìi ûáng duång àïën àêulaâ tuây hoaân caãnh, trûúâng húåp; töi nghô rùçng: caác baån laâm


thú treã, muöën xûáng àaáng laâ möåt thi sô, cuäng nïn tinhthöng caác pheáp laâm thú, tûâ cöí truyïìn àïën hiïån àaåi, nïnthuöåc thêåp baát ban voä nghïå cuãa thú röìi ûáng duång àïënàêu, caái àoá tuây; thêåm chñ hoaân toaân vûát boã hïët, cuängàûúåc. Biïët maâ boã, chûá khöng phaãi taåi vò khöng biïët chonïn boã.- Vaâ àiïìu naây cuäng hoaân toaân cêìn thiïët cho caácnhaâ nghiïn cûáu thú, bònh luêån thú, chuá thñch thú.

Khöng biïët caái sai vïì viïåc in thú Nguyïîn Khuyïën sauàêy, àaä bù’t àêìu tûâ bao giúâ? Caái sai àaä traãi möåt trùmnùm hay chûa, töi khöng biïët. Nhûng cho àïën cuöëi nùm1971, laâ khi têåp Thú vùn Nguyïîn Khuyïën cuãa Nhaâ xuêëtbaãn Vùn hoåc ra àúâi, thò nùm 1957, quyïín Vùn thúNguyïîn Khuyïën do Böå Giaáo duåc xuêët baãn, vaâ HoaângNgoåc Phaách, Lï Phûúác, Lï Trñ Viïîn giúái thiïåu, hiïåu àñnh,chuá thñch, àaä in baâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi nhû sau:

Giaâ yïëu xa xöi bêëy àïën nay,Laâng chúi loaáng thoaáng laåi buöìn thay!Chuâa xûa úã lêîn cuâng cêy àaáSû cuå nùçm chung vúái khoái mêyDùåm thïë ngoä àêu têìng truác êëyThuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy?...

Nùm 1959, quyïín Nguyïîn Khuyïën, nhaâ thú Viïåt Namkiïåt xuêët cuãa Vùn Tên (Nhaâ xuêët baãn Vùn Sûã Àõa) cuängin baâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi y hïåt nhû trïn àêy, nghôa laâvúái cêu thûá saáu:

Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêyÀïën nùm 1973, töi àûúåc àoåc trûúác baãn thaão quyïín

Thú vùn Nguyïîn Khuyïën cuãa Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc, àïënbaâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi, töi böîng nhêån thêëy rùçng: Saomaâ hai cêu 5 vaâ 6 laåi àöëi sai nhau? Cuå Nguyïîn Khuyïën


laâ bêåc thêìy cuãa ngön tûâ, sao cuå laåi àem hai chûä bïën àêumaâ àöëi vúái têìng truác? Àaä khöng àöëi thò thöi, àaä àöëi thòphaãi thêåt tûúng xûáng! Theo töi nghô, chù’c nguyïn vùncuãa cuå Tam nguyïn Yïn Àöí phaãi laâ:

Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy

Töi goåi dêy noái àïën cho Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc trònhbaây àiïìu àoá. Nguyïîn Khuyïën chó coá thïí àöëi têìng truác vúáibïën àêu, chûá khöng thïí khaác. Àöìng chñ biïn têåp quyïínsaách, vaâi höm sau laåi goåi dêy noái, baão vúái töi: “Àiïìu phaáthiïån cuãa anh laâ àuáng!”. Vaâ anh cho biïët anh àaä tra cûáubaâi thú göëc chûä nho, maâ tûâ àoá cuå Yïn Àöí àaä tûå dõch rathú nöm:

Kyã têìng truác aãnh nghi vö löåHûäu khaách tang gian lêåp àaäi thuyïìn

Nghôa laâ:

Boáng truác daây àïën mêëy têìng, tûúãng chûâng nhû khöng coá löëi ài;

ÚÃ giûäa baäi dêu, coá khaách àang àûáng chúâ thuyïìn.

Thïë laâ viïån àïën pheáp tûúng xûáng, maâ chûäa àûúåc möåtcaái sai vö lyá keáo daâi khöng biïët àaä bao nhiïu nùm; maymaâ thú chûä Haán coá àoá vúái chûä tang gian, “khoaãng trongdêu”, àïí chûáng minh laâ baäi dêu múái àuáng. Sau khi phuåchöìi àûúåc nguyïn taác, töi laåi thêëy thïm rùçng: ngoaâi sûåthiïëu tûúng xûáng: caái cêu Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêuàêy coân phaåm thïm hai khuyïët àiïím nûäa: möåt laâ lùåpchûä, cêu trïn àaä ngoä àêu, cêu dûúái laåi bïën àêu, trongmöåt baâi thú 56 chûä, caác thi sô ngaây trûúác cöë hïët sûác traánhsûå lùåp laåi chûä. Hai laâ caái cêu saáu naây vö nghôa! Bïën àêu


àêy laâ “bïën úã àêu, bïën úã chöën naâo àêy?”; àaä coá chûäThuyïìn ai nghôa laâ àaä coá möåt chiïëc thuyïìn cuå thïí röìi, thòthuyïìn têët àaä àöî úã möåt bïën cuå thïí röìi, taåi sao laåi coân hoãitheo löëi vúá vêín rùçng khöng biïët bïën úã núi naâo? Thêåt laâmú möång theo löëi thêìn tiïn dúá dêín!

Nhên noái vïì sûå àöëi yá, àöëi chûä trong thú phuá cöítruyïìn, vaâ cuäng nhên ngaây Tïët, töi xin cheáp laåi möåt àöicêu àöëi àaä in vaâ baán Tïët nùm Quyá Sûãu (1973), maâ thaáng12-1973 vêîn coân daán úã Quöëc doanh phaát haânh saách baáo:

Phaáo goåi muâa xuên, Vang khuác nhaåc haâo huâng chiïën àêëu;

Àöìng vui luáa múái, Ngaát trúâi xanh lao àöång hoâa bònh.

(Lúâi cuãa Trêìn Quï, Nhaâ xuêët baãn Phöí thöng, giaá böënhaâo)

Coá ai bù’t chuáng ta nhêët thiïët phaãi laâm cêu àöëi Tïët,baán cêu àöëi Tïët? Nhûng àaä goåi laâ cêu àöëi, thò cêu phaãiàöëi nhau, àoá laâ caái yïu cêìu töëi thiïíu cuãa thûá haâng hoáanaây. Cêu àöëi in chûä to daán lïn tûúâng möîi chûä àïìu àêåpvaâo mù’t, chûá khöng phaãi cêu àöëi chó nùçm trong trangsaách. Àaä Viïët vaâo giêëy daán ngay lïn cöåt thò phaãi Hoãi meåmaây rùçng döët hay hay? Àöång tûâ àöëi vúái àöång tûâ, danh tûâsaánh vúái danh tûâ, tñnh tûâ àaáp laåi tñnh tûâ, thïë múái nhûlaâ xûáng àöi vûâa lûáa, traánh àûúåc caái caãnh Chöìng thêëp maâlêëy vúå cao - Nöìi troân vung meáo uáp sao cho vûâa! Luáa múáisao laåi àöëi vúái muâa xuên? Vang khuác nhaåc thò àöëi vúáingaát bêìu trúâi chûá sao laåi cho chûä xanh vaâo ngang thïë!Haâo huâng laâ tñnh tûâ, maâ laåi àöëi vúái lao àöång laâ àöång tûâ,vên vên... Àoá laâ chûa kïí ngoaâi pheáp tûúng xûáng ra, caáivïë thûá hai laâ vö nghôa: Ngaát trúâi xanh lao àöång hoâa


bònh, thïë laâ lao àöång úã trïn trúâi û? Hay laâ muöën noái khñthïë lao àöång bûâng àïën trúâi xanh? Àêy cuäng laâ nùçm trongcaái tònh traång chung laâm êíu, khöng baão àaãm tiïu chuêínsaãn xuêët.

Trong thú Viïåt Nam ta, chù’c hùèn laâ khöng coá cêu luåcbaát naâo maâ laåi cûá hai chûä laáy nhau cho àïën hïët troån caãcêu luåc baát mûúâi böën chûä, nhû cêu sau àêy:

Nùm nùm thaáng thaáng ngaây ngaâyLêìn lêìn lûäa lûäa raây raây mai mai.

Vïì nöåi dung thú cuäng hònh thûác, vïì hònh thûác thò chota möåt caái thuá võ vò àaä kheáo choån nhûäng tûâ àiïåp nhaungùn ngù’t, sûå tûúng xûáng àûúåc baão àaãm àïí thaânh möåttrûúâng húåp cêu thú àùåc biïåt. Cêu trïn àêy àïí tiïëp theo:

Coá ai ta cuäng thïë naâyKhöng ai ta cuäng nhû ngaây coá ai

Àêy laâ möåt baâi böën cêu luåc baát, nhûng khöng liïìn vêìnnhau àûúåc, vò nïëu liïìn vêìn thò seä haåi yá.

Vaâ töi nghô rùçng: cêìn phaãi vêån duång àïën pheáp tûúngxûáng trong ngön tûâ thú, àïí giaãng nghôa hai cêu thú àeåpcuãa naâng Àiïím Bñch (baáo Vùn nghïå söë 527):

Vùçng vùåc trùng mai aánh nûúácHiu hiu gioá truác ngêm sïnh

Muåc “Tû liïåu vùn hoåc” söë 527 viïët: “Baâi thú cuãa naângÀiïím Bñch diïîn theo ngön tûâ hiïån àaåi thò nhû thïë naây:AÁnh trùng buöíi mai chiïëu xuöëng mùåt höì saáng vùçng vùåc;Gioá thöíi vaâo khoám truác khe kheä, nghe nhû tiïëng saáo,tiïëng àaân...” Nïëu giaãng nhû muåc Tû liïåu vùn hoåc naây, thòvö lyá quaá. Buöíi mai àaä moåc lïn, thò duâ coá coân thêëy mùåttrùng trïn trúâi ài nûäa, mùåt trùng êëy cuäng phaãi nhúåt nhaåt


thöi, maâ àoá laâ chñnh mùåt trùng nhúåt nhaåt, chûá aánh trùngthò chùèng coân möåt chuát naâo, búãi àaä coá aánh mùåt trúâi röìi,duâ mùåt trúâi naây coá bõ mêy khuêët ài nûäa. Thïë thò aánhtrùng buöíi mai laâm gò coân chiïëu xuöëng mùåt höì vùçng vùåcàûúåc? Muöën giaãng cêu thú trïn, thò phaãi nhòn xuöëng cêuthú dûúái: Gioá truác nghôa laâ gioá thöíi qua cêy truác, thòtrùng mai khöng thïí nghôa laâ “trùng buöíi súám mai”; möåtthi sô xûáng àaáng vúái tïn êëy khöng viïët ngang nhû thïëàûúåc.- ÚÃ àêy, ta haäy liïn hïå vúái thú Nguyïîn Du, khinaâng Kiïìu laâm àô trong lêìu xanh cuãa muå Tuá Baâ:

Thúâ ú gioá truác mûa mai,Ngêín ngú trùm nöîi, duâi maâi möåt thên

Mûa mai àûáng möåt mònh, coá thïí coá nghôa laâ “mûabuöíi súám mai”, nhûng àûáng trong cêu, trûúác noá coá chûägioá truác, thò noá chó coá thïí hiïíu laâ “mûa rúi xuöëng cêymai”, khöng coá nghôa naâo khaác. Nïëu Nguyïîn Du muöënnoái laâ “mûa súám mai”, thò nhaâ thú seä viïët, chùèng haån:“Gioá chiïìu húâ hûäng mûa mai”. Ca dao Bònh, Trõ, Thiïnàaä viïët theo pheáp tûúng xûáng nhû vêåy, khi noái thiïëp nhúáchaâng, chaâng nhúá thiïëp:

Ba trùng laâ mêëy mûúi höm,Mai nam vù’ng trûúác, chiïìu nöìm quaånh sau

Caác chûä àaä liïn kïët khùng khñt vúái nhau nhû keo nhûsún, khöng thïí hiïíu khaác ài àùçng naâo àûúåc; buöíi maicuäng nhû buöíi chiïìu, gioá nam cuäng nhû gioá nöìm, àùçngtrûúác cuäng nhû àùçng sau, àïìu vù’ng quaånh búãi anh xaem, em xa anh!

Phaåm Thaái trong Sú kñnh tên trang, cuäng duâng chûä“mai”:


Thêëp thoaáng thoi oanh dïåt liïîuPhêët phú phêën bûúám döìi mai

Caác hònh aãnh, êm thanh, tûâ ngûä choån lûåa xinh àeåptûúng xûáng biïët chûâng naâo! Chim oanh bay qua liïîu ruã,nhû thoi dïåt, phêën cuãa con bûúám rúi nheå xuöëng döìi chomùåt cuãa hoa mai.

Trúã laåi vúái thú naâng Àiïím Bñch: Vùçng vùåc trùng maichó coá thïí hiïíu laâ trùng doåi vaâo cêy hoa mai saáng vùçngvùåc. Coân hai chûä aánh nûúác nûäa, thò cuäng khöng thïígiaãng nhû muåc Tû liïåu vùn hoåc laâ “chiïëu xuöëng mùåt höìsaáng vùçng vùåc” àûúåc. Laâm gò coá möåt caái höì naâo trong böëncêu thú Àiïím Bñch naây! Phaãi nhúâ àïën pheáp tûúng xûáng;cêu dûúái: Hiu hiu gioá truác ngêm sïnh, nghôa laâ gioá nheånhaâng thöíi qua cêy truác nhû ngêm lïn möåt tiïëng goäsïnh; (sïnh laâ möåt nhaåc cuå bùçng göî àïí goä nhõp); chûängêm cêu dûúái laâ möåt àöång tûâ, thò chûä aánh cêu trïncuäng laâ möåt àöång tûâ; vaâ aánh nûúác úã àêy khöng phaãi laâtrùng aánh (chiïëu) xuöëng dûúái nûúác, maâ nghôa laâ trùngaánh lïn nhû nûúác.

Vùçng vùåc trùng mai aánh nûúác

nghôa laâ: boáng trùng doåi vaâo cêy mai saáng vùçng vùåc aánhlïn nhû döåi nûúác vêåy! Caách hiïíu àuáng àù’n naây cuäng laâcaách hiïíu àeåp nhêët.

- Thïm möåt chi tiïët nûäa. Gioá truác ngêm sïnh khöngnïn giaãng laâ “gioá thöíi vaâo khoám truác khe kheä, nghe nhûtiïëng saáo, tiïëng àaân”, giaãng nhû vêåy khöng tûúng xûángvúái thûåc tïë thanh êm. Gioá thöíi laâm cho truåc chaåm vaâonhau, khöng thïí phaát ra nhûäng tiïëng cuãa khöng khñ nù’nrung nhû tiïëng saáo cuãa giêy tú rung nhû tiïëng àaân, maâ


chó àïën mûác göî àaánh vaâo nhau nhû tiïëng sïnh, maâ àaánhkheä thöi, cho nïn múái duâng chûä ngêm sïnh.

** *

Vûâa röìi, chuáng ta àaä noái àïën sûå tûúng xûáng thù’t chùåtlaåi, laâ àöëi; nhûng phaãi nghô àïën sûå tûúng xûáng múã röångra, noá laâ caái leä lúán chi phöëi caã thú vaâ caác nghïå thuêåt khaác.

Chñnh Phaåm Thaái àaä coá möåt cêu thú rêët hay, khinhòn phong caãnh àêët Kim Sún:

Maânh ruã liïîu, taán dûúng tuâng,Truác khua vaách àaá, lan löìng aáo tiïn

Cêu luåc baát chia laâm böën àoaån, möîi àoaån àïìu laâ möåtàöång taác, vúái möåt àöång tûâ; trong luác liïîu ruã maânh cuãa noáxuöëng, thò tuâng dûúng taán cuãa noá lïn, trong khi àoá thò êmnhaåc laâ: truác kheä chaåm vaâo vaách àaá, khua, vaâ caác hoa lantrùm àoáa núã ra, nhû àang löìng aáo tiïn vaâo mònh; àêykhöng nhûäng laâ “trong thú coá tranh”, maâ coá caã möåt vuäkhuác, möåt àiïåu muáa; têët caã laâ möåt sûå tûúng xûáng rêët àeåp.

Hoâ maái nhò, maái àêíy úã Bònh Trõ Thiïn coá nhûängtûúng xûáng àaåt túái mûác nghïå thuêåt cao, nhêët laâ úã tronghai cêu song thêët döi khöí, múã àêìu cho caã baâi ca dao böëncêu, maâ hai cêu dûúái laâ luåc baát döi khöí. Cêu sau àêykhöng cêìn àöëi caác tûâ vúái nhau, maâ laâ soáng saánh hai hònhtûúång vúái nhau:

Soáng sêìm sõch lûng chûâng ngoaâi biïín bù’c;Gioåt mûa tinh tùng ró rù’c chöën haâng hiïn;Em muöën laâm lú ài maâ nguã, nguã cuäng

khöng yïn;


Súå mûa giaâ nûúác ngêåp, biïët tûåa con thuyïìn vaâo àêu.

Cö con gaái nhaâ thuyïìn khöng noái àïën mûa gioá úã möåtnúi quanh chiïëc àoâ cuãa mònh, maâ khaái quaát caãnh gioámûa tûâ tiïëng soáng sêìm sõch úã ngoaâi biïín àöng xa xa lûngchûâng vang voång laåi, àïën tiïëng nhûäng gioåt mûa maáitranh rñ rù’c tûâng haåt tinh tùng (ai àaä àïí yá nghe nhûänggioåt mûa rúi xuöëng thuâng thiïëc hûáng, seä rêët yïu hai chûätinh tùng naây); mûa thò àang ngêåp, maâ thuyïìn thò nöíinïnh, yá naây dêîn dù’t sang yá kia rêët àù’t.

Cuäng coá hai cêu àang ài song soáng vúái nhau, thò baâihoâ maái nhò, phaá caái thïë truâng lùåp àún àiïåu, chuyïín sangmöåt thïë cêu múái rêët thñch:

Nûúác chaãy xuöi, con caá buöi noá löåi ngûúåcNûúác chaãy ngûúåc, con caá vûúåc noá löåi ngang.Thuyïìn em xuöëng cûãa Thuêån An,Thuyïìn anh laåi trêíy lïn ngaân, anh úi!

Nïëu laåi viïët “Con caá vûúåc löåi xuöi”, thò laâ duâi àuåcchêëm nûúác caáy; chûä ngang àûa vaâo bêët ngúâ, àuáng laâ caáitònh caãnh xa caách eáo le.

Trong luác laâm thú, nhûäng thi sô àaä töën bao nhiïucöng àïí àaåt cho àûúåc sûå tûúng xûáng. Baãn thên töi coá möåtbaâi thú laâm tûâ 1939, àïën bêy giúâ vêîn coân hai cêu chûagiaãi quyïët àûúåc, chûa tûúng xûáng àûúåc. Baâi thú noái niïìmyïu cuöåc söëng:

... Tay ïm aái nhû nhûäng laân thên thïíÀaä öm àúâi vaâo ngûåc àïí mún ru

Vaâ trong hai cêu tiïëp theo muöën vêåt chêët hoáa caáiàaáng yïu mï cuãa àúâi, ngûúâi viïët àaä choån böën àoaån àïí noáivïì böën muâa:


Thu biïëc toã, heâ nêu thúm võ quïëXuên ngaát höìng, àöng xaám cuäng àêìy mú.

Ngûúâi laâm thú choån möîi muâa möåt maâu sù’c; cêu trïn,hai muâa thu vaâ heâ, biïëc toã vúái nêu thúm nhû vêåy cuängàûúåc; nhûng cêu dûúái, roä raâng laâ caån hïët saáng taåo röìi.Xuên ngaát höìng laâ lûúâi; àöng xaám cuäng àêìy mú laâ lêëpchöî tröëng cho àêìy cêu; biïëc cuãa thu coân toã, nêu cuãa heâcoân thúm, chûá höìng cuãa xuên vaâ xaám cuãa àöng thò chócoåc caåch! Cêu thûá tû chùèng tûúng xûáng gò vúái cêu thûába. Cho àïën höm nay baâi thú vêîn cûá sa lêìy, khöng vûåccaái baánh xe lïn àûúåc!

Noái vïì sûå tûúng xûáng múã röång, töi xin baân thïm vïìmöåt baâi thú coá nhiïìu ûu àiïím: Nuái Mûúâng Hung, doângsöng Maä, àaä àûúåc choån vaâo Tuyïín têåp thú 1945 - 60. Àêylaâ möåt baâi thú coá saáng taåo, baãn thên töi àaä nhiïìu lêìnàem bònh haâo hûáng trûúác cöng chuáng, àïí giúái thiïåunhûäng cêy buát treã trong thú khoaãng 1960 - 61.

Anh laâ nuái Mûúâng HungEm laâ doâng söng MaäSöng nhiïìu rïu nhiïìu caáNuái nhiïìu thuá nhiïìu mùngChiïìu boáng anh che söngSúám mùåt em loáng laánh...

Tûá thú múã àêìu cho àïën àoá, thêåt laâ thuá võ, coá thïí noáilaâ hay! Vûâa laâ söng laâ nuái, vûâa laâ em laâ anh. Hai cêu:Chiïìu boáng anh che söng, Súám mùåt em loáng laánh, rêëtthñch, rêët êu yïëm, saáng tûúi.

... Nïëu trúâi laâm em soáng nöíi,Anh ngaã mònh ngùn laåi luác phong ba

sûå soáng àöi cuãa hònh tûúång vêîn giûä àûúåc.Sang àoaån thûá hai:


Em laâ buáp böng trù’ngAnh laâ ngoån luáa vaângThi nhau lúán àeåp nûúngToãa muâi thúm cuâng nghe chim hoátEm cûá vïì nhaâ trûúácÀúåi anh úã bïn söngAnh laâm no loâng MûúângEm laâm vui êëm baãn...

Àïën àoaån ba:Anh laâ rûâng thùèmEm laâ suöëi sêuCêy rûâng anh laâm cêìuBù’c ngang lïn doâng suöëiHoa sim núã àoã choáiSoi boáng xuöëng loâng emNïëu huâm vïì, suöëi em thaânh thaácNïëu soái vïì, rûâng anh seä thaânh chöng

Coá àoåc xuöëng àoaån ba, múái thêëy àoaån hai laâ ài laåc.Àoaån möåt noái: “Anh laâ nuái Mûúâng Hung, em laâ doângsöng Maä”, àoaån ba noái: “Anh laâ rûâng thùèm, em laâ suöëisêu”, thïë laâ vêîn cuâng möåt tûá thú, möåt chêët thú thöëngnhêët, vaâ àoaån ba tûå kïët laåi àïí kïët cho caã baâi:

Suöëi em phaá tan boáng töëiRûâng anh chùån laåi baäo döngÀïí anh lúán maäi thaânh nuái Mûúâng HungEm ngoan chaãy thaânh doâng söng Maä.

Nhû thïë laâ kïët cêëu kheáo leáo. Nhûng ûu àiïím cuãa àoaånba laâm nöíi bêåt nhûúåc àiïím cuãa àoaån hai. Caã baâi àangnoái: anh laâ nuái, laâ rûâng, em laâ söng, laâ suöëi, thò àoaån hainoái àêm ngang: Em laâ buáp böng trù’ng - Anh laâ ngoån luáa


vaâng, chùèng dñnh lñu gò vúái hònh tûúång bao truâm cuãatoaân baâi. Àoaån hai möåt mònh trong nöåi böå cuãa noá coá haychùng nûäa, thò noá vêîn cûá laâm cho dúã caã toaân baâi. Phaãichi taác giaã noái: Anh laâ chim rûâng - Em laâ caá suöëi chùènghaån, thò anh cuäng coân nùçm trong phaåm vi cuãa nuái, emcuäng coân úã trong phaåm truâ cuãa söng; àùçng naây Em laâbuáp böng trù’ng - Anh laâ ngoån luáa vaâng àïìu hoaân toaânlaâ saãn phêím cuãa àêët! Nhû vêåy caã àoaån hai laâ laåc àiïåu,laåc àïì, laâ phaá sûå tûúng xûáng cuãa toaân baâi.

Mùåt khaác, trong nöåi böå àoaån hai, caác cêu àang ài soángàöi nhau, cêu buáp böng àöìng thúâi laâ em, cêu ngoån luáa àöìngthúâi laâ anh, thïë múái hay; böîng nhiïn chen vaâo hai cêu:

Em cûá vïì nhaâ trûúácÀúåi anh úã bïn söng

thò chó coân trú truåi coá em vaâ anh, chùèng keâm theo buápböng vaâ ngoån luáa nûäa; hai cêu naây trúã thaânh coåc caåch,trú vú, nhû hai caái aáo àún chen vaâo möåt cuöåc àang trûngbaây aáo keáp: àêy laâ hai cêu cheân, do bñ tûá maâ àùåt ra, vaâàïí vaâo àoá cho liïìn bùçng trù’c, lêëy dïî àoåc. Sûå nhûúåc àiïímvïì cêëu truác cuãa baâi thú, sûå thiïëu nhêët quaán, sûå mêëttûúng xûáng trong toaân baâi àaä laâm giaãm giaá trõ cuãa baâithú, vaâ khiïën cho noá khöng àuã gên cöët àïí vûúåt thúâi gian.

Trûúác Caách maång thaáng Taám, Töë Hûäu àaä duâng hònhtûúång möåt caái vûúân àïí noái têm höìn cuãa mònh tûâ khi giaácngöå chuã nghôa cöång saãn:

... Mùåt trùng chên lyá choái qua timHöìn töi laâ möåt vûúân hoa laáRêët àêåm hûúng vaâ röån tiïëng chim

Trong phaåm vi thú tònh yïu, baâi Dêng (trong têåp Gûãihûúng cho gioá, trûúác 1945) cuäng duâng hònh tûúång noái


têm höìn mònh laâ möåt caái vûúân; trong baâi naây, phaãi baãoàaãm sûå tûúng xûáng tûâ àêìu chñ cuöëi; möîi cêu, möîi cuåmchûä, möîi tûâ àïìu phaãi thoãa maän hai nghôa: nghôa vûúâncêy coã hoa laá thêåt, vaâ nghôa vûúân têm höìn; nïëu bõ möåtcêu naâo chó coá nghôa möåt chiïìu, maâ khöng coá nghôa caãhai chiïìu, thò caã kiïën truác cuãa baâi thú suåp àöí; nhûängtñnh tûâ diïîn taã têm tònh laåi ài theo nhûäng danh tûâ thuöåcvïì cêy cöëi:

Àêy chuâm thûúng nhúá, khoám yïu àûúng, Àêy nuå mú moâng àúåi aánh sûúng; Àêy laá bêng khuêng run trûúác gioá.Àêy em: caânh theån lêîn caânh thûúng.

Têët caã vûúân anh rêët àúåi chúâ.Búãi vò em coá ngoán tay thú,Àïën àêy em haái giuâm àöi löåc,Keão töåi loâng anh tuãi ûúác mú.

Bûúác àeåp em vûâa ngûå túái àêy, Chim hoa rñu rñt, liïîu vui vêìy.Haäy laâm daáng àiïåu xuên öm êëp;AÁnh saáng ban tûâ möåt neát tay.

Ngûúâi àang yïu àoáng vai möåt caái vûúân àang àúåi chúâ,thò ngûúâi maâ anh êëy yïu àoáng vai muâa xuên ài àïën.

Cêu chuyïån tûúng xûáng trong ngön tûâ thú, xin taåmdûâng úã bûúác ngûå túái cuãa muâa xuên.

24-12-1973


BAÂN VÏÌ CHÊËT LÛÚÅNG CUÃA THÚ

Möîi ngaânh, möîi nghïì, möîi cöng taác trong nûúác Cöånghoâa xaä höåi chuã nghôa Viïåt Nam hiïån nay àïìu phaãi laâmvúái möåt tinh thêìn múái cuãa giai àoaån múái. Trûúác àoá töëtröìi, nay coân phaãi töët hún nûäa; trûúác coân rúi rúát nhûängnhûúåc àiïím gò, xuïì xoâa qua loa xong chuyïån, nay cêìnthaânh thêåt vaâ chñnh xaác phaát hiïån ra, nïu lïn, vaâ sûãachûäa. Vò xêy dûång chuã nghôa xaä höåi maâ sûãa chûäa, vòhaånh phuác cuãa nhên dên maâ sûãa chûäa, àiïìu chónh. Lúâicuãa Lïnin vô àaåi, khi Caách maång Nga múái thaânh cöng,noái vúái nhûäng ngûúâi laâm cöng taác kinh tïë: - nïëu chó bahoa möåt caách chung chung vaâ khöng thêåt thaâ, laâm ùn“theo löëi diïîn kõch” thò “khöng mang laåi kïët quaã”... - Lúâinoái êëy vêîn coá giaá trõ giaáo duåc àöëi vúái nhûäng ngûúâi viïëtvùn, laâm thú, laâm cöng taác vùn hoåc, giuáp cho hoå tûånghiïm ngùåt àöëi vúái ngoâi buát cuãa mònh, khöng viïët “theolöëi diïîn kõch”- nhêët laâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi viïët nhûängbaâi thú, laâ möåt thïí loaåi rêët dïî rúi vaâo caái löëi baâi trñ dïîcoi, ra veã àeåp mù’t, ba hoa möåt caách chung chung, nhûngnù’n kyä möåt chuát thò àaä thêëy oåp eåp...

Trong saáng taác vùn hoåc nghïå thuêåt, súå nhêët laâ caái löëilaâm: “phiïn phiïën”; trong ùn úã, àöëi xûã, rêët nïn chñn boã


laâm mûúâi,- “Thùçng êëy noá chûãi maây àêëy, maây aå!”- “Noáchûãi tao maâ tao khöng nghe thêëy, thò cuäng cêìm bùçngnhû noá khöng chûãi; vaã laåi noá chûãi luác naây, nhûng luáckhaác noá nghô laåi, noá laåi mïën thûúng”. Trong ùn úã, rêëtnïn dïî tñnh, chûá coân trong lao àöång, sao laåi dïî tñnh?Trong viïåc saãn xuêët ra caác thaânh phêím vêåt chêët maâ laåidïî tñnh trïn lûng ngûúâi tiïu thuå aâ? Trong saãn xuêëtnhûäng taác phêím vùn hoåc, maâ laåi dïî tñnh trïn lûng àöåcgiaã, trïn lûng cöng chuáng aâ? - Chuáng ta têm thaânh vúáichuã nghôa xaä höåi laâ úã chöî naây. Ta nïn vò ngûúâi àoåc thúmaâ xem laåi viïåc saãn xuêët thú cuãa chuáng ta, xem laåi viïåcchuáng ta bònh luêån thú, àaánh giaá thú... trùm nùm tñnhcuöåc vuöng troân - Phaãi doâ cho àïën ngoån nguöìn laåch söng,nïëu ngûúâi viïët khöng kñnh troång ngûúâi àoåc, thò ngûúâi àoåccuäng seä coi thûúâng laåi ngûúâi viïët. Töi nghô rùçng: cöngchuáng àoåc vùn, àoåc thú, àoåc phï bònh vùn hoåc, xem kõch,nghe haát... cöng chuáng cuäng nhû nûúác (hay laâ nhû khñquyïín), trong nûúác, coá nguyïn lyá Acsimeát (Archimede);thuyïìn sau khi haå thuãy, àaáng nöíi bao nhiïu, nûúác seä chonoá nöíi bêëy nhiïu, àaáng chòm, nûúác seä cho noá chòm; cöënhiïn khi taác phêím vùn hoåc múái haå thuãy vaâo cöngchuáng, thò coá phêìn phûác taåp hún, noá coá thïí bõ chao àaão,choâng chaânh hoùåc laâ àûúåc cöng kïnh lïn möåt luác àêìu,nhûng sau röìi, cöng chuáng seä cho noá àaáng nöíi àaáng chòmmöåt caách cöng minh thoãa àaáng. Cuöåc thi Thú gêìn àêynhêët cuãa baáo Vùn nghïå àaä cöng böë kïët quaã röìi, àêu àaävaâo àêëy möåt nùm röìi, thïë maâ töi vêîn coân xùm xùm àeâneão gòn giûä vaâ àoåc laåi nhûäng baâi thú tûâ höìi haäy coân àûúåcàùng trang troång trong nhûäng trang baáo “Thú dûå thi”.Höm nay, trong möåt phêìn cuãa baâi viïët naây, töi seä lêëy ra


maâ baân laåi möåt söë nhûúåc àiïím cuãa nhûäng baâi thú, coá thïícoá nhûäng cêy buát treã cho laâ töi búái löng tòm vïët, khi xûaai cêëm duyïn baâ, bêy giúâ baâ giaâ baâ cêëm duyïn töi, nhûngnïëu nghô laåi, caái ngûúâi maâ tûâ luác àoåc nhûäng baâi “thú dûåthi” àêìu tiïn àïën bêy giúâ, coá dïî àaä hai nùm, vêîn coân têmniïåm suy nghô, múã ra àoåc laåi, cên ài nhù’c laåi, ngûúâi êëyhùèn coá möåt têm thaânh chi àêy.

Khöng coá têm tònh naâo khaác hún, laâ muöën saãn phêímthú cuãa chuáng ta àûúåc ngûúâi àoåc cöng nhêån hún nûäa,mïën yïu hún nûäa, coá taác duång vúái baån àoåc vúái cûúng võlaâ thú.

Nhûng trûúác khi baân vïì viïåc viïët nhûäng baâi thú, töihùéng noái vïì viïåc khen thú caái àaä. Vò viïët keám, viïët dúã, thòkhöng àaáng vui, nhûng cuäng laâ viïåc thûúâng tònh, chûá coânàem nhûäng baâi, nhûäng àoaån viïët keám, viïët dúã àùåt lïn buåc,döåi àeân pha vaâo vaâ khen laâ hay, thò vêën àïì àaä khaácthûúâng röìi, àaä bù’t àêìu nùång lïn röìi. Àoá laâ sûå lêîn löån, sûåmú höì giûäa vaâng thêåt vaâ vaâng giaã, àoá trûúác hïët laâ sûå suyyïëu cuãa khiïëu thêím myä àoá thöi - tuy nhiïn nïëu múã röångvaâ keáo daâi sûå keám thêím myä naây, thò ài túái sûå thuã tiïu vùnhoåc, búãi cuöëi cuâng khöng coân biïët thïë naâo laâ vùn hoåc nûäa.

** *

I. Viïåc khen thú

Àûác tñnh trûúác tiïn cuãa möåt lúâi phêím bònh laâ sûåchñnh xaác, sûå xaác àaáng. Khi àoåc baâi laâm cuãa em hoåc sinh


lúáp 10 T.H.Q, àûúåc giaãi nhêët thi hoåc sinh gioãi vùn, töi coágoáp yá kiïën cuãa mònh vúái cú quan coá traách nhiïåm:

1. Rêët hoan nghïnh baâi cuãa T.H.Q., möåt hoåc sinh lúápmûúâi viïët àûúåc nhû vêåy, khaá laâ khuác chiïët. Coá möåt vöënhoåc vïì lyá luêån vùn hoåc cuäng nhû vïì thêím myä taác phêím.Toã ra coá suy nghô nhiïìu.

Trûúác nhêët, laâ möëi àöìng caãm cuãa lûáa tuöíi thïë hïåthanh niïn àaánh Myä naây; ngûúâi hoåc sinh Hoaâng NhuêånCêìm àaä ài àaánh giùåc, gêy möåt xuác caãm haâo huâng trongngûúâi hoåc sinh sù’p hoaân thaânh hoåc cêëp ba, möëi àöìngcaãm naây laâm cho thïë hïå nhûäng cha, chuá (nhû chuáng töi)rêët caãm kñch.

Vùn viïët trong saáng, àûa dêîn nhûäng cêu dñnh kïët vaâonhau.

Möåt baâi vùn cuãa hoåc sinh lúáp mûúâi nhû thïë naây àaánglêëy vaâo giaãi thûúãng.

2. Nhûng nïëu vûúåt hún möåt baâi hoåc sinh, vaâo àïën coäiröång hún cuãa chên lyá vùn hoåc, thò möåt vêën àïì khaác àùåt ra:

Nhû vêën àïì möåt caái muä àöåi cho möåt caái àêìu cuå thïí.Caái muä vûâa àeåp tûå taåi, vûâa laåi àeåp ùn khúáp vúái caái àêìuàöåi noá. Nïëu caái muä húi röång àöëi vúái àêìu, hoùåc tuy tûå àeåp,nhûng laåi khöng húåp vúái khuön mùåt traái xoan hoùåc chûäàiïìn cuå thïí (huöëng chi àêy khöng phaãi laâ möåt caái muälaâm sùén, laâm tûâ trûúác, maâ laâ möåt caái muä vò coá caái àêìuêëy múái laâm ra) - thò tuy vùn viïët lêåp luêån sêu, raânh roåtgoån gaâng,v.v... - nhûng trûúác hïët cuãa möåt baâi bònh luêånlaâ phaãi chñnh xaác, baâi thú cuå thïí àûúåc àûa ra laâm àêìuàïì cho hoåc sinh bònh luêån (cuãa Hoaâng Nhuêån Cêìm) laâmöåt baâi thú àaåt túái möåt söë ûu àiïím naâo àoá, khöng phaãilaâ möåt baâi thú chêët lûúång coá thïí chõu àûång àûúåc vúái sûå


thûã thaách cuãa thúâi gian vaâ tranh àûúåc sûå thñch yïu cuãamöåt söë rêët lúán ngûúâi àoåc - nïëu biïíu dûúng quaá möåt mûácnaâo àoá, thò ngûúâi biïíu dûúng hoáa thaânh tûå say lêëy nhûänglúâi noái cuãa mònh.

Möåt söë baâi viïët trïn baáo khen möåt söë baâi thú, àaä goápmöåt phêìn laâm cho sûå thêím myä cuãa baån àoåc sa vaâo tóatoát vaâ xa mêët thiïn chên. Maâ caái hay cuãa thú laâ thiïnchên, khöng súå sûå chòm nöíi nhêët thúâi, sûå thûã thaách cuãanùm thaáng. Àoá laâ àiïìu “têm àù’c” maâ riïng töi muöën baânvúái taác giaã cuãa baâi naây. Viïåc naây vûúåt ngoaâi phaåm vi cuãasûå chêëm cuãa möåt baâi thi".

Töi àaä àoåc baâi giúái thiïåu têåp thú Böng Nù’ng àùngtrong têåp san cuãa tónh X. Töi chûa àûúåc àoåc baãn thênBöng Nù’ng, nhûng ngûúâi viïët baâi giúái thiïåu àaä trñch khaáàêìy àuã nhûäng cêu thú, àoaån thú, àïí chûáng minh sûå àaánhgiaá cuãa mònh. Theo yá töi, àêy laâ möåt baâi phêím bònh thú,möåt baâi khen thú viïët thêåt laâ tuây tiïån.- Kïí ra, khi àoåcröìi, töi cuäng coá thïí buöng xuöi mùåc kïå, viïåc naây khöngcan gò àïën mònh, nhûng möåt khi àaä nhêån thêëy viïåckhöng àuáng, thò lûúng têm khöng àïí cho mònh yïn,thaânh ra töi cûá cêët maäi baâi giúái thiïåu vùn hoåc àoá, tûâ1971 àïën bêy giúâ; trong nùm nùm àoá, thónh thoaãng töilaåi lêëy baâi êëy ra àoåc laåi, vaâ tûå kiïím tra yá kiïën cuãa mònh:hay laâ chñnh ta sai, chûá leä naâo viïët ra vaâ in lïn möåt baâikhen thú tuây tiïån àïën thïë naây?

Chï thú maâ khöng àuáng, thò rêët coá haåi, laâm naãnngûúâi viïët. Nhûng khen thú maâ khöng àuáng, thò cuäng rêëtcoá haåi, vò khuyïën khñch sûå viïët dúã, vaâ coá möåt caái gò nhûlaâ quaãng caáo cho haâng khöng töët, ngoaâi sûå laâm sai laåckhiïëu thêím myä cuãa cöng chuáng, coân phaåm vaâo sûå chênthêåt, sûå thêåt thaâ.


Taác giaã baâi phêím bònh thú àaä giúái thiïåu têåp thú BöngNù’ng in nùm 1971, vúái tû thïë cuãa möåt ngûúâi xuyát xoakhen nûác núã, vûâa bùçng loâng quyïín saách, vûâa tûå bùçngloâng mònh, trong khi ngúåi ca taác phêím thò cuäng laâ tûångúåi ca mònh àaä biïët ca ngúåi.

Mêëy cêu thú sau àêy laâ úã caái mûác trung bònh, in vaâosaách xong thò thêåt ra cuäng khöng laâm cho ai coân nhúá àïënnûäa:

Àöìng chiïm xûa ngang trúâi soáng nûúácÀaân coâ bay löån cöí xuöëng àöìngReáo öì öì nûúác vêy thuyïìn thuáng meå

thïë maâ nhaâ phï bònh viïët: “Töi cûá muöën lêëy son maâkhuyïn nhûäng tiïëng ”löån cöí", “öì öì” úã àêy duâng rêët àaåt“.Töi nghô: Nûúác àaä reáo öì öì, thò têët laâ nûúác chaãy maånh tûâmöåt chöî cao àïën möåt chöî thêëp hún, hoùåc laâ nûúác xoaáy;chûä ”vêy" àùåt vaâo àêy gúåi caãnh nûúác rêët mïnh möngnhûng nûúác vêîn bùçng phùèng; thuyïìn àaä vaâo chöî nûúác reáoöì öì, thò thuyïìn phaãi vûúåt qua chöî êëy ài, chûá sao laåi dûânglaåi àoá àïí cho nûúác vêy?

Möåt cêy buát treã viïët:Tónh giêëc àónh rûâng raâo raâo ngoån gioáNïëm àêìu möi nghe võ mùån gioá nöìm

cêu thûá hai laâm cho ngûúâi àoåc buöìn cûúâi, vò taác giaã noáiquaá àaáng. Taác giaã úã trïn rûâng cao (Trûúâng Sún) thêëy gioáthöíi túái, maâ “nhúá biïín quï hûúng” vò nghô rùçng gioá nöìmàêy chù’c laâ tûâ biïín úã quï mònh thöíi túái. Nïëu noái nhûvêåy thò laâ vûâa phaãi; chûá duâ “höìn thú” laâ möåt thûá höìn àùåcbiïåt àïën mêëy nûäa, cuäng khöng nïn baão rùçng: töi nïëm gioávaâ nghe võ mùån, võ muöëi úã àêìu möi. Noái nhû vêåy laâ sangphaåm truâ noái khoaác, hoùåc laâ nheå hún, noái khöi haâi. Hai


cêu thú naây, theo tiïu chuêín úã nûúác naâo thò cuäng vêåy,ngûúâi ta cho laâ “khiïëu thêím myä keám” (mauvais goût).Vêåy maâ nhaâ phï bònh laåi biïíu dûúng rùçng: “tûâ möåt caãmxuác nhoã cuäng ngên lïn thaânh nhûäng êm thanh vangàöång”. Xeát kyä hún nûäa, trûâ phi taác giaã hai cêu thú naâyquï úã miïìn Trung, gioá tûâ búâ biïín Trung Trung Böå hoùåcNam Trung Böå thöíi lïn Trûúâng Sún, thò múái haá miïång ranïëm gioá tûâ biïín Àöng thöíi lïn àûúåc, chûá nïëu têåp BöngNù’ng xuêët baãn úã möåt tónh thuöåc àöìng bùçng Bù’c Böå coábúâ biïín, vaâ taác giaã cuäng quï úã tónh àöìng bùçng Bù’c Böåêëy, thò ngoån gioá tûâ “biïín quï hûúng” cuãa anh laâ tûâ hûúángÀöng bù’c, maâ thöíi vaâo têån àïën Trûúâng Sún, àûúâng xaquaá vaâ quanh quêët lù’m, thò coân gò trong gioá nûäa maânïëm? Sûå vêåt coá caái lyá cuãa noá, caái thïë cuãa noá, maâ baâi thúcuäng phaãi vêng theo.

Nhaâ phï bònh thú àaä dûâng laåi úã giûäa baâi, vaâ tûå ngêîmnghô: “Thêåt khoá maâ noái hïët nöîi vui sûúáng khi àûúåc àoåcnhûäng baâi thú nhuêìn nhuyïîn. Töi böîng nhúá àïën cêu noáicuãa möåt baâ cuå giaâ thöng thaái trong taác phêím cuãa HöriaLövinescö: ”Àiïìu àaáng quyá nhêët laâ sûå chûâng mûåc vaâ saángsuöët"...

Nhû vêåy tûác laâ nhûäng baâi thú anh àang giúái thiïåu laâthú nhuêìn nhuyïîn. Mùåt khaác, anh dêîn lúâi noái cuãa baâ cuå,nhûng anh coá hiïíu àêu, anh coá laâm theo àêu! Anh khöngchûâng mûåc vaâ anh khöng saáng suöët. Khi khen thú haycuãa Nguyïîn Du, thò vò thú vûúåt quaá chûâng mûåc, cho nïnta cuäng khen khöng tiïëc lúâi, coân khi thú chûa hay, thònhaâ phï bònh nïn saáng suöët maâ lûåa lúâi bònh phêím saocho xaác àaáng.

Nhaâ phï bònh khen baâi Xoám thúå “coá nhûäng nheå nhaângduyïn daáng rêët àaáng yïu”:


... Cún gioá quen ài sú taán lêuNay trúã laåi ngêín ngú laåc löëi...

Nhaâ thú Nöng Quöëc Chêën coá viïët möåt baâi thú, noáinhûäng con chim muâa nùm trûúác vïì laâm töí úã möåt xoámnhaâ, àïën muâa nùm sau laåi vïì àõa àiïím êëy àõnh laâm töí,thò laå luâng búä ngúä quaá! Vò nhaâ àaä cêët laåi röìi, ngoái gaåchraång rúä khaác hùèn nùm àaä qua. Viïët vïì chim nhû vêåyhoaân toaân coá lyá. Chûá taác giaã baâi Xoám thúå viïët vïì gioá thêåtlaâ tuây tiïån. Khi maâ àaä duâng chûä gioá, thò chûä êëy coá nghôalaâ têët caã caác thûá gioá; caái xoám thúå kia, quanh nùm àïìu coágioá thöíi túái chûá, nïëu khöng gioá nöìm thò laâ gioá nam, nïëukhöng gioá àöng thò laâ gioá bêëc, caã gioá chûúáng nûäa. Gioá àaäthûúâng thöíi túái (thûåc tïë laâ nhû vêåy) thò sao noá laåi sú taánlêu ài àêu àûúåc? Muöën noái rùçng, gioá ài vù’ng lêu múái trúãlaåi, thò phaãi choån, vñ duå cuå thïí laâ gioá xuên chùèng haån,giaáp chu kyâ möåt nùm, gioá xuên múái trúã vïì, “nay trúã vïìngêín ngú laåc löëi”, vò nhaâ múái cêët nhiïìu quaá. Ngûúâi viïëtthú àaä tuây tiïån, ngûúâi bònh thú cuäng tuây tiïån. Vaã laåi hònhtûúång “gioá quen ài sú taán lêu” laâ möåt cêu thú dúã. Nhaâphï bònh khen baâi Xoám thúå: “Baâi thú nhû möåt phaác thaãothuöëc nûúác, neát veä tinh tïë, böë cuåc cên àöëi, maâu sù’c haâihoâa, tûúi treã” vaâ tiïëp theo khen baâi Gian buöìng cuãa baånthò laåi laâ “möåt tranh sún dêìu. Sûå suy nghô cuäng göì ghïìnhû taãng maâu traát trïn nïìn vaãi”... Anh viïët tiïëp:

“Töi yïu goác naây cuãa bûác tranh:Möåt goác buöìng laâ chiïëc tuã göî limMaâu cuä kyä thúâi gian chaâ xaátTrïn mùåt tuã böån bïì nhûäng saáchGaáy saách lö xö nhû nhûäng luöëng caâyNhiïìu trang nhaâu muâi möì höi tay

Phaãi chùng àoá laâ nhûäng tônh vêåt coá têm höìn?"


Roä raâng nhaâ phï bònh rêët say mï cho nïn hïët vñ thú vúáithuöëc nûúác, laåi vñ thú nhû sún dêìu. Tuy nhiïn, baãn thêntrong nhûäng “cêu thú sún dêìu” kia, taåi sao saách laåi àïí trïnmùåt tuã? Nhû vêåy, caái tuã saách àaä àûúåc àùåt lûng nùçm xuöëngàêët, vaâ mùåt tuã tröng lïn trêìn nhaâ? Taåi sao tuã saách laåikhöng àùåt àûáng? Nïëu tuã saách àûáng, thò saách àïí trïn mùåttuã seä rúi xuöëng àêët ngay! Sûå thêåt laâ saách àïí trong tuã, vaâqua mùåt gûúng, thêëy böån bïì nhiïìu saách. Vaâ gaáy saách taåisao laåi lö xö nhû nhûäng luöëng caây? Ai xïëp saách vaâo tuã,cuäng muöën cho noá coá thûá tûå, cuâng lù’m laâ caác gaáy saách sole nhau chuát ñt, chûá khöng thïí àïën mûác lö xö! Maâ lö xönhû nhûäng luöëng caây, thò so saánh nhû vêåy chùèng àêu vaâoàêu caã. Taác giaã baâi thú trûúác àoá àaä viïët:

... Haåt giöëng gieo trïn nhûäng luöëng saách àang caây haåt chûä gieo trïn caánh àöìng húåp taác

Nïëu yá muöën noái: “saách mang mêìm cuãa tû tûúãng cao, cuãavùn hoáa àeåp, nhû mang haåt giöëng àïí gieo vaâo têm trñngûúâi àoåc”, thò àïën yá àoá nïn dûâng laåi, khöng nïn do vòàaä noái túái “gieo haåt giöëng” thò nhên àoá sùén àaâ, laåi nghôsang luöëng caây, vaâ àaä nghô àïën luöëng caây, thò tiïån thïínoái luön “luöëng saách àang caây”, böën chûä naây khöng coánghôa gò caã! Cuäng nhû taác giaã nghô rùçng: caánh àöìng húåptaác sinh ra nhiïìu thoác luáa, thoác luáa laâ cú súã cho hoåchaânh, cho vùn hoáa, cho chuã nghôa, nhûng khi viïët thaânhcêu vùn, thò khöng nïn noái “haåt chûä gieo trïn caánhàöìng”, cêu vùn thò phaãi theo quy tù’c cuãa ngön tûâ, noáinhû vêåy khöng nghe àûúåc! “Gaáy saách lö xö nhû nhûängluöëng caây” laâ möåt cêu thú rêët khoá chêëp nhêån!

Nhaâ phï bònh laåi khen möåt taác giaã khaác laâ: “...sù’csaão, choån lûåa tûâng hònh aãnh, chù’t chiu tûâng chûä, gaånloåc tûâng lúâi. Baâi thú coá veã àeåp riïng:


... Àöng nhû muäi tïnGhòm cùng thên naáÖi böng hoa luáaDaáng àoâng thùèng cao..."

Böën cêu thú àïì dêîn laâm vñ duå, coá xûáng àaáng vúái sûåkhen chùèng tiïëc lúâi kia khöng? Theo yá töi, noái “àoâng luáanhû muäi tïn” laâ vûâa, búãi khi ngûúâi viïët àaä lêëy muäi tïnra laâm àöëi tûúång àïí so saánh, thò khöng ai laåi lêëy hònhaãnh möåt muäi tïn nùçm beåp gñ, maâ thïë têët àoá laâ möåt muäitïn àûáng, muäi tïn giûúng, huöëng chi cêu thûá tû laåi coânnoái daáng àoâng thùèng cao, thïë laâ quaá àuã, böën chûä ghòmcùng thên naá laâ thûâa, laâ noái quaá àaáng, búãi cho duâ àöìngluáa coá vûún thùèng àïën àêu, cuäng khöng àïën caái mûác êëyàûúåc! Nhaâ thú Phaáp Boalö (Boileau) úã thïë kyã 17, mùåcdêìu àaä cuä ba thïë kyã, vêîn noái rêët àuáng: “Ai khöng biïët tûåhaån chïë mònh thò khöng bao giúâ biïët viïët vùn”, tha höìnhaâ thú coá thiïn taâi, nhûng cêu thú phaãi húåp.

Trong caái khöng khñ ngúåi khen nhû vêåy, nhaâ phï bònhàaä lïn túái cao àiïím khi biïíu dûúng hai cêu thú naây, ruáttrong baâi: Têån cuöëi doâng söng:

... Ta yïu lù’m cûãa söng mònh thù’m àoãsuöët böën muâa phuâ sa

Ngûúâi viïët thú àaä quaá vö yá tûá. Chao öi, cha öng ta tûâxûa àaä cùn dùån “nhêët nghïå tinh, nhêët thên vinh”, nhaâbaác hoåc nguyïn tûã kia coá thïí quaá àaäng trñ, àïën nöîi àembñt têët tay àõnh xoã vaâo chên, hoùåc muöën pha möåt cöëcnûúác chanh quaã maâ laåi lêëy muöëi hoâa vaâo, nhûng vaâo àïënkhoa hoåc nguyïn tûã, thò öng tinh khön àïën mûác xuêët quónhêåp thêìn: möåt nhaåc sô cúä Sube (Schubert) coá thïí ài raàûúâng bõ keã gian moác tuái maâ khöng biïët, nhûng vaâo àïën


lônh vûåc êm nhaåc, giai àiïåu, thanh êm ... thò nhaåc sô àïíyá tûúâng têån àïën nhûäng chöî tinh vi nhêët, bêët ngúâ nhêët.-Viïët vùn, laâm thú cuäng vêåy: viïët cêu cuöëi phaãi nhòn lïncêu àêìu, viïët cêu múã àêìu, phaãi mang mêìm caái cêu úãkhoaãng giûäa, viïët möåt cêu thò caác tûâ trong möåt cêu phaãinhòn ngoá lêîn nhau. Ngûúâi cöng nhên cú khñ vùån möåtchiïëc bulöng cuäng vêåy, cuäng thêån troång nhû ngûúâi thúåchûäa àöìng höì nêng niu möåt dêy toác trong maáy àöìng höì.Ai àaä laâ ngûúâi Viïåt Nam, hiïíu ngön ngûä Viïåt Nam, têëtcuäng biïët hai chûä “cûãa mònh” nghôa laâ caái gò; khi hai chûä“cûãa mònh” úã trong cuâng möåt cêu vúái hai chûä “thù’m àoã”thò laåi caâng phaãi chuá yá, phaãi vö haån yá tûá, khöng àûúåcpheáp vö yá tûá! ÊËy thïë maâ ngûúâi laâm thú noái vïì doâng söng,laåi haå möåt cêu Ta yïu lù’m cûãa söng mònh thù’m àoã thòanh êëy hoùåc laâ khöng biïët viïët vùn, hoùåc laâ àõnh trïungûúâi àoåc! ÊËy thïë maâ ngûúâi giúái thiïåu laåi lêëy riïng haicêu thú àoá ra maâ giúái thiïåu vaâ khen laâ “tònh yïu cuänglaâm cho sù’c maâu thïm àêåm” (thêåt àaä kheáo àûa chûä “tònhyïu” vaâo chöî naây).

Ngûúâi viïët giúái thiïåu kïët thuác baâi mònh: “Viïët àïën àêyàoåc laåi, töi caãm thêëy cûá bùn khoùn. Caái bùn khoùn thêëyngoâi buát mònh bêët lûåc chûa diïîn àaåt nöíi àêìy àuã caái hay,caái àeåp maâ mònh caãm àûúåc!” Thò ra nhaâ phï bònh, khennhû vêåy vêîn caãm thêëy chûa xûáng àaáng vúái caái hay cuãanhûäng baâi thú. Khi rúâi têåp thú Böng Nù’ng anh coân nhêëcsûå ngúåi khen lïn möåt têìng nûäa: ... “vêîn coân biïët bao böngkhaác khöng keám phêìn choái chang, rûåc rúä maâ mònh khöngàuã sûác thu hïët”.

Töi xin miïîn viïët thïm vïì baâi “khen thú” naây.

** *


II. Möåt quan niïåm thêím myä vúái hai khaái niïåm

Trûúâng húåp baâi giúái thiïåu thú trïn àêy laâ quaá roä raâng,rêët dïî nhêån thêëy. Coân àöëi vúái möåt söë baâi bònh luêån thúkhaác, thò vêën àïì rêët tinh tïë. ÚÃ àêy thuöåc vïì phaåm truâthêím myä, phaåm truâ caái “goût”, phaåm truâ khiïëu thûúãngthûác. Trong phaåm truâ naây, töi maåo muöåi phaát biïíu mêëyyá kiïën, àïí cho baån àoåc ngêîm nghô suy xeát, chûá töi khöngkhùèng àõnh.

Caäi nhau úã chöî naây thò biïët caäi thïë naâo?- Nïëu khöngthêëu hiïíu nhau úã möåt quan niïåm chung, nhêån thûácchung, nïëu khöng thöng caãm vúái nhau vïì möåt chêët lûúångchung, maâ àiïím cao nhêët cuäng tinh diïåu nhû “mai cöëtcaách, tuyïët tinh thêìn”, nïëu daân quên ra vêåt nhau cho àöëiphûúng ngaä tûâng tïn, thò khöng ài túái chên lyá naâo caã. Súãdô töi àaä ài vaâo tûâng tûâ, tûâng cêu khi phêím bònh thú, laâ vòmöåt söë àoaån thú àaä phaåm nhûäng khuyïët àiïím cuå thïí vïìcêu, vïì tûâ, vaâ vò “nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác”. Nhûngkhi àaä giaãi quyïët nhûäng chöî êëy röìi, thò phaãi bao truâmnhòn toaân böå chêët liïåu cuãa baâi thú laâ thêëp hay cao. Theotöi nghô - trong vùn hoåc nghïå thuêåt, phaãi thöëng nhêët àûúåchai mùåt. Möåt mùåt laâ thêëu hiïíu nghïì nghiïåp kyä thuêåt, biïëttûâng giaá trõ cuãa möîi maâu sù’c, möîi êm thanh, möîi tûâ ngûä...búãi nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác, àöíi hònh thûác thòcuäng àöìng thúâi àöíi caã nöåi dung cuå thïí cuãa taác phêím; möåtnûäa, khi àaä tinh thöng àûúåc kyä xaão röìi, thò phaãi vûúåt lïncao hún, phaãi coá caái linh caãm cuãa nhaâ nghïå sô chên chñnhàïí phun àûúåc caái höìn vaâo cho caái thên, phaãi laâm cho caáihöìn toaát ra àûúåc tûâ caái thên, phaãi coá caái linh nhaän àïí “conmù’t anh sù’c hún dao”, vaâ theo yá töi, con mù’t sêu laåi coâncao cûúâng hún con mù’t sù’c.


Öi! Nhûäng nhaâ giaãi phêîu nghïå thuêåt, nhûäng nhaâbònh luêån baâi thú coá thêëu chùng möåt àiïím àún giaãn naây,khi anh phên taách tûâng khúáp xûúng, tûâng cú thõt, thò baâithú tinh xaão àïën nhû thïë àêëy, nhûng khi lù’p raáp laåi baâithú, thò baâi thú vêîn yâ ra àoá thöi, giaá trõ töíng thïí cuãa noácuäng khöng cao lù’m àêu. Coá möåt söë trûúâng húåp baâi thúgiaá trõ chim bay, giaá trõ bûúám lûúån, giaá trõ caá quêîy cuãanoá laâ trung bònh thöi, maâ coá möåt söë ngûúâi bònh luêån, khiphên taách, giaãi phêîu àaä nêng cêëp lïn nhiïìu quaá! Vaâ saukhi àûúåc khen xong, baâi thú naâo vöën bay àûúåc, lûúån àûúåc,quêîy àûúåc, thò nhûäng baâi êëy bay, lûúån, quêîy, coân baâi thúnaâo vöën laâ trung bònh, thò noá vêîn cûá yâ caái “gia tû nghôcuäng thûúâng thûúâng bêåc trung” cuãa noá ra.

Töi nhêån thêëy möåt söë baâi bònh luêån thú àaä rúi vaâo tóatoát, giaâ nhên taåo maâ thiïëu thiïn chên... Bêy giúâ biïët caäinhau thïë naâo? Chñnh trïn baáo Vùn nghïå cuäng àaä trñchdõch vaâ àùng nhûäng yá kiïën rêët sêu sù’c vïì thú. Ài túái cuöëicuâng, thò vêîn nhû Mikhöenxú (1890 - 1948) möåt trongnhûäng nghïå sô biïíu diïîn nöíi tiïëng nhêët cuãa Liïn Xö phaátbiïíu: “Têët caã moåi trûúâng húåp daåy nghïå thuêåt diïîn viïnmaâ chuáng ta biïët àïën, chuá troång quaá nhiïìu àïën: húi thúã,gioång noái, giao lûu, chuá yá, tûå caãm... cuãa baån diïîn. Hoå daåyàuã thûá, nhûng laåi khöng daåy caách hiïíu kõch baãn vaâ chêëtthú trong kõch baãn... Nhûäng thûá kyä thuêåt” àoá, caã chuá yá,caã giao lûu, v.v... moåi thûá àïìu cêìn thiïët, khöng thïí thiïëuàûúåc. Nhûng têët caã nhûäng thûá àoá chó laâ phûúng tiïån,phûúng tiïån maâ thöi! Caái chuã yïëu chuáng ta cêìn reân luyïåncho mònh, maâ chuáng ta khöng thïí hoåc àûúåc, àoá chñnh laâcaái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng"(1).


(1) Vùn nghï å söë 477, Àaâo Bñch Nguyïn dõch.

Àaáng phuåc thay! Möåt nghïå sô sên khêëu àaä nù’m àûúåccaái tinh diïåu cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt. Nhûäng ngûúâi laâmthú chuáng ta phaãi nù’m cho àûúåc àiïìu cao cêëp êëy; vûúåttrïn cêu, chûä, tiïëng, lúâi... ta cêìn chuã yïëu reân luyïån chomònh “chñnh caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåcsöëng”, nhaâ nghïå sô biïíu diïîn laåi noái: “Maâ chuáng ta khöngthïí hoåc àûúåc”, tûác laâ àêy thuöåc vïì linh khiïëu, thiïn chên,noái nhû vêåy khöng phaãi laâ thêìn bñ, duy têm àêu, àêy laâmöåt thûá nùng khiïëu coá thêåt úã con ngûúâi, cêìn phaát hiïånra, vaâ reân luyïån, böìi dûúäng. Caác Maác noái: “möåt baãn nhaåchay àïën àêu cuäng khöng coá nghôa lyá gò àöëi vúái möåt löî taikhöng biïët thêím êm”, Caác Maác cöng nhêån coá nhûäng nùngkhiïëu thêím êm.

Bêy giúâ nïn noái thïm nhû thïë naâo nûäa ... Xin chopheáp töi dêîn lúâi cuãa nhaâ phï bònh Thaánh Thaán viïët vïìtaác phêím Têy Sûúng kyá; thêåt ra baãn thên töi, tûâ nùm1940, àaä àoåc Têy sûúng kyá vaâ àaä bù’t àêìu hoåc vïì phïbònh vùn hoåc úã Thaánh Thaán phï bònh Têy sûúng kyá.Thaánh Thaán daåy cho töi nhêån ra nhûäng loaåi taâi thú cêëp1 vaâ nhûäng loaåi taâi thú cêëp 2, coá thïí noái laâ ngoaåi cêëp:

“Ngûúâi viïët vúã Maái têy laâ thúå trúâi. Ngûúâi viïët vúã Tyâbaâ chó laâ thúå veä. Ngûúâi thúå veä coá thïí cûúáp àûúåc caái kheáocuãa thúå trúâi. Nhûng thûåc ra thúå trúâi naâo coá kheáo àêu! -Trùm giöëng hoa, trúâi sinh noá, àêët nuöi noá, ngûúâi ta thêëynoá, àem loâng yïu. Nhûng tòm xem caái kheáo úã chöî naâo,thò àöë tòm ra àûúåc. Coá leä laâ taåi ta khöng àuã thöng minhàïí tòm ra àêëy! Nïn biïët rùçng thúå trúâi vöën khöng kheáo,dêîu thêìn, thaánh cuäng khöng tòm ra caái kheáo êëy. Maâ aitòm àûúåc àêu. Cûá thïë maâ suy, thò thúå veä kheáo cho mêëynûäa, cuäng vêîn laâ haång keám ...


... Vúã Maái têy viïët coá kheáo àêu. Viïët kheáo thò thûåckhöng vúã naâo bùçng vúã Tyâ baâ. Ngûúâi viïët vúã Tyâ baâ thûåcàaä àem hïët taâi sûác maâ viïët. Vò ngûúâi viïët àaä cöë viïët chothêåt kheáo, khöng coân àïí dû taâi sûác nûäa, nïn lúâi hïët thòyá hïët, maâ vùn àoåc xaác ra, khöng coân yá võ gò! Töi àaä tûângöm cêy tyâ baâ maâ àaân vúã êëy chúi... Àaân möåt lûúåt thêëy daåbuâi nguâi... Àaân hai lûúåt thêëy ngûúâi thöín thûác... Àaân balûúåt thò caái buâi nguâi, thöín thûác luác trûúác khöng coân thêëycoá nûäa! Taåi laâm sao vêåy? Coá leä taåi noá nhû thêåt nhûngchûa àûúåc thêåt, cho nïn khöng caãm sêu vaâo àûúåc loângngûúâi. Vò rùçng caái kheáo duâ àïën àêu nûäa, cuäng chó thêëmthña àûúåc àïën da ta, thõt ta, xûúng maáu cuãa ta. Cho nïnchó caãm ta àûúåc àïën thïë thöi... Coá lêëy gò laâm laå!

Vúã Maái têy thò khöng thïë. Trong khoaãng trúâi àêët naâyvöën coá nhûäng ngûúâi àaáng yïu nhû thïë. Hoå viïët vùn cuängnhû thúå trúâi nùån muön loaâi, caái kheáo cuãa hoå ta khöngthïí tòm biïët àûúåc. Vaã chùng nhûäng keã thêåt biïët viïët vùnúã àúâi, ban àêìu naâo coá àõnh viïët vùn! Chó vò trong buånghoå coá möåt chuyïån laâ luâng... nïn loâng hoå coá möåt moán“khaåc chùèng ra cho, nuöët chùèng vaâo...”

Xin caác baån boã qua nhûäng chûä nhû “khöng thïí tòmbiïët àûúåc” (bêët khaã tri) v. v... baâi naây viïët trûúác chuángta mêëy trùm nùm. Caái àiïìu tinh diïåu lônh höåi àûúåc úãnhûäng yá kiïën trïn àêy, àïí ài vaâo thïë giúái cuãa thú, cuãanhaåc, cuãa tranh... laâ reân luyïån cho àûúåc con mù’t xanhàïí phên biïåt caái thú kheáo leáo, noá laâ loaåi vùn haång nhò...àïí khöng súå nhûäng thûá khoa trûúng taâi nghïå nhû muáagûúm hoa mù’t - chao öi, töi àêu coá muöën ài vaâo caáiphaåm truâ rù’c röëi naây, nhûng trong viïåc àúâi, ai maâ chùèngcêìn phaãi coá con mù’t cêëp hai, cêëp ba àïí maâ nhòn ngûúâi,


àaánh giaá ngûúâi, àaánh giaá sûå vêåt? Caái ngûúâi noái gioãi kia,trún tru kia, trau chuöët kia, thûåc chêët têm höìn vaâ tñnhtònh hoå thïë naâo? Nhêët laâ haânh àöång hoå thïë naâo? Khencho con mù’t tinh àúâi... Xem àúâi thò phaãi tinh, xem Thúthò khöng cêìn phaãi tinh hay sao? vñ duå nhû noái sangchuyïån tònh yïu. Àaä yïu ai, thò coá caái nhu cêìu toã tònh.Tuy nhiïn ngûúâi khöng saânh, khöng tinh, thò cûá nghe úãlúâi noái hay, noái ngoåt cuãa ngûúâi kheáo taán... Têm höìn ngûúâiphuå nûä cao cûúâng thò coá ùng ten àïí bù’t àûúåc laân soángngù’n, hoå nghe àûúåc caái im lùång cuãa ngûúâi àïën toã tònhmaâ khöng noái nùng gò caã. Coá ngûúâi vúå naâo xûáng àaáng vúáicaái tïn êëy, maâ laåi khoe rùçng: “chöìng töi yïu töi kheáolù’m”? Chöìng töi yïu töi chên thêåt lù’m, thuãy chung lù’m,hy sinh lù’m, chûá sao tònh yïu laåi “kheáo”?- Chên thaânhlaâ caái chuêín trûúác nhêët àïí ào tònh yïu. Tònh yïu coá caáiphêìn tinh diïåu, kyâ diïåu maâ ta biïët...

Vúã Têy sûúng kyá kïët thuác úã chûúng Kinh möång:Trûúng Quên Thuyå, trïn àûúâng ài ra kinh àö thi, nùçmnguã núi quaán troå, mú thêëy Thöi Oanh Oanh chaåy theotòm thùm mònh, tónh giêëc chiïm bao thò thêëy “trùng baåcchûa taân, sao mai múái moåc”. Trûúng vaâ hïì àöìng beân lïnàûúâng ài tiïëp, luác àoá, Quên Thuyå nhòn phong caãnh haibïn àûúâng:

Caânh dûúng tha thûúát buöng chuâng,Àoaái tröng thïm bêån têëm loâng höm mai.

Nûúác khe roác raách chaãy xuöiVùèng nghe coân tûúãng tiïëng ngûúâi khoác than...

Nguyïn vùn viïët quyïën luyïën nhû vêåy, têëm loâng QuênThuyå aái hoaâi mïën thûúng Oanh Oanh nhû vêåy. Nhûngtrong sûå thêåt, thò vïì sau, Quên Thuyå laåi quïn, laåi boã


Oanh Oanh, khöng trúã vïì àïí lêëy Oanh oanh laâm vúå. Nhaâphï bònh Thaánh Thaán beân chuá dûúái cêu thú “Caânh dûúngtha thûúát buöng chuâng” rêët vêën vûúng kia: “Tûâ àêy maâài, thò caânh dûúng laâ caânh dûúng chûá khöng bêån têëmloâng höm mai nûäa”, vaâ dûúái cêu “vùèng nghe coân tûúãngtiïëng ngûúâi khoác than”, Thaánh Thaán chuá möåt cêu: “Tûâàêy maâ ài, thò nûúác khe laâ nûúác khe, chûá khöng phaãitiïëng ngûúâi khoác than nûäa”- Ngûúâi laâm thú viïët nhû thïë,ngûúâi phï bònh thú hiïíu nhû vêåy, vúái trònh àöå cuãa baãnthên töi, töi rêët phuåc caã hai ngûúâi, vaâ taåm hiïíu nhû thïënaâo laâ vùn “thúå trúâi” chûá khöng phaãi laâ vùn “thúå veä”.

Noái döng daâi nhû caã phêìn trïn àêy, àïí mong têm sûåvúái baån àoåc rùçng: cuäng nhû Nguyïîn Du khen bûác tranhtuâng cuãa Kim Troång, veä laá “Phong sûúng àûúåc veã thiïnnhiïn”, duâ taâi kheáo àïën mêëy, cuäng vêîn giûä àûúåc caái tûånhiïn, höìn nhiïn cuãa taåo vêåt, cho nïn “caâng nhòn caângtûúi”. Àoåc thú, vaâ nhêët laâ phï bònh thú, khöng nïn nùångvïì tóa toát, nhû vêåy seä ài àïën tiïíu xaão, mêët caái chên chêëtnoá laâ möåt caái àónh maâ nhûäng nhaâ thú taâi nghïå nhêët cuöëicuâng àaä àaåt túái.

Trong caác xaä höåi trûúác, caác xaä höåi coá giai cêëp, maâ cuöëicuâng, saâng loåc qua thúâi gian vaâ qua thêím myä cuãa caác thïëhïå, nhûäng vùn phêím taâi tònh nhêët vêîn nöíi lïn àûúåc trïndoâng nùm thaáng, vaâ lûu truyïìn. Vùn hoåc cuãa xaä höåi ûutuá ta nay laâ möåt nïìn vùn hoåc àang xêy dûång, coân mangnhûäng bïì böån têët yïëu, tuy nhiïn nhûäng ngûúâi coá traáchnhiïåm, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ phï bònh vùn hoåc hiïån taåicêìn coá con mù’t tinh àúâi, tinh vùn, tinh thú, àïí nïëu chûacoá àuã sûå luâi xa àùång choån àûúåc caác taác phêím hay nhêëtliïåt àûúåc vaâo haång cöí kim àöng têy, thò cuäng àûâng gieo


rù’c sûå thêím myä keám, àûâng laâm cho lan traân möåt sûå quaádïî tñnh àïën mûác xö böì. Nhên dên lao àöång coá quyïìn àûúåchûúãng nhûäng vùn phêím hay, coá chêët lûúång cao; tuy chûaphên tñch àûúåc cho raânh roåt, nhûng hoå coá “con mù’txanh” lù’m chûá; trûúác kia hoå choån loåc àûúåc nhûäng baâi cadao hay vaâ loaåi dêìn nhûäng baâi ca dao xoaâng, bêy giúâ àöëivúái thú, cuäng vêåy.

** *

III. Trúã laåi vúái viïåc biïíu dûúng thú

Nhûäng cêy buát bònh luêån thú khöng nïn quaá xö böì;hiïån nay caác nhaâ xuêët baãn, khi tñnh nhuêån buát, theo chïëàöå nhuêån buát cuãa ta, vêîn xïëp laâm ba haång vùn àêëy:haång A, haång B, vaâ haång C, thêåm chñ trong A coân coá A1vaâ A2, trong B coân coá B1 vaâ B2 (xïëp àuáng loaåi haykhöng, laåi laâ vêën àïì khaác). Vaâ khi cöng chuáng phêím bònhcaác vùn phêím, cuöëi cuâng hoå cuäng noái nhû Thaánh Thaán:coá caái “vùn thúå trúâi”, vaâ coá caái “vùn thúå veä”, nhêët laâ àöëivúái thú.

Möåt söë nhûäng baâi thú hiïån taåi cuãa chuáng ta nay, dohoaân caãnh lõch sûã cuãa cuöåc chiïën àêëu thêìn thaánh cuãadên töåc ta trong ba chuåc nùm qua, àaä àûúåc sûå uãng höåcuãa thúâi àaåi lõch sûã, àaä àûúåc caái thúm lêy cuãa lõch sûãàù’p thïm vaâo cho. Àêy laâ möåt niïìm vui cuãa thú, möåt chöîàûúåc cuãa thú, chuáng ta haâo hûáng vúái sûå thúm lêy naây.-Mùåt khaác, nhaâ bònh luêån thú cêìn phaãi “nhêët nghïå tinh”,phaãi laâm caái cöng viïåc cuãa mònh, biïët phên biïåt phêìn


naâo laâ phêìn cöång thïm chuã quan cuãa mònh àoåc vaâ cuãabaån àoåc, phêìn naâo laâ phêìn khaách quan thêåt coá cuãa baâithú. Töi xin lêëy möåt vñ duå:

LÚÂI QUÏ

Mêëy bûäa ni röìi trúâi thiïëu nù’ngChûâng chûa bûa luåt nûúác coân caoKhi höm böå àöåi haânh quên túáiTrêën thuã dêìm phúi chêåt caã saâo

Chõ úi! àem duäi ra ngoaâi ruöångKiïëm ñt dam cua chuát cuãa àöìngThïm àöi ba miïëng anh em àúäCuãa nhaâ quï kiïëng buöíi thu àöng

Búá anh nöåi vuå khoan ài chúåXa ngaái àaâng trún bêëm cûåc chênXuöìng bïn chõ Moát buön túi noánAnh nhaãy maâ ài àûúåc àúä chûâng

Thûúng anh, noã coá- cêìu anh maånhAnh nïån thùçng Têy bïí soå dûâaThûúng anh cú khöí maâ ngheâo quaáThiïëu rúm loát öí laånh luâng khuya.

1950

Vïì nhûäng baâi thú nhû thïë naây, thêåt laâ khoá phaát biïíu.Àem ra maâ caäi nhau vïì giaá trõ vùn hoåc cuãa nhûäng baâiêëy, coá phêìn naâo bêët nhêîn. Trûúâng húåp laâ thú cuãa möåtliïåt sô àaä hy sinh úã tiïìn tuyïën, thò àêy laâ cao hún vùnhoåc, àêy laâ xûúng maáu, àêy laâ yá chñ chiïën àêëu diïåt thuâ.


Trûúâng húåp thú nhù’c laåi möåt kyã niïåm khaáng chiïën, thòàêy laâ tònh caãm thiïng liïng, caái thuúã gian khöí nùçm gainïëm mêåt. Àöëi vúái nhûäng baâi thú úã trong hai lônh vûåc êëy,baâi naâo thêåt hay thò ta khen hay, baâi naâo úã mûác trungbònh, thò ta noái rùçng ta rêët yïu mïën, vò àêy laâ thuöåcphaåm vi tònh caãm cuãa ta.- Chûá vúái baâi trung bònh, thònïn traánh caái viïåc àem ra maâ àaánh giaá vïì mùåt vùn hoåc,nghôa laâ vïì phûúng diïån nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác,laâm ra nhû vêåy, ngûúâi caäi laåi rêët laâ khoá ùn khoá noái, maâkhöng caäi laåi, thò cuäng rêët khöí têm, vò roä raâng laâ ngûúâiàûa ra àaä lêîn löån hai phaåm truâ.

Thú Trung Quöëc coá baâi thú cuãa ngûúâi vúå úã quï nhaâgûãi ra cho chöìng úã sa trûúâng xa xùm keâm theo vúái chiïëcaáo êëm maâ mònh úã hêåu phûúng àaä dïåt, àêy laâ chiïën tranhcuãa caác vua chuáa phong kiïën, ùn cûúáp àêët lêîn nhau,khöng phaãi khaáng chiïën chöëng quên xêm lûúåc; böën cêuthûåc vaâ luêån thêëm thña biïët bao:

... Maãnh aáo hùçng nùm chaâng mùåc àoá,Súåi tú êëy chñnh thiïëp laâm ra,Keáo àûa ngang doåc buöìng gan heáoThûa nhùåt àûúâng kim gioåt lïå hoâa..

Baâi thú rêët hay, khöng cêìn phaãi baân. Nhûng coân baãnthên caái aáo? Caái aáo êëy coá hai khaã nùng: möåt laâ rêët àeåp,hai: cuäng coá thïí tònh ngûúâi vúå sêu nhû biïín, cao nhû nuái,nhûng taâi nuöi tùçm, dïåt luåa, vaâ cù’t may aáo chó úã mûáctrung bònh, caái aáo àeåp trung bònh. Trong trûúâng húåp thûáhai naây, nhaâ bònh luêån chó nïn ca ngúåi tònh caãm cuãangûúâi vúå, khen baâi thú, vaâ vúái caái aáo thò àûâng noái gò caãlaâ tïë nhõ nhêët. Chûá àem caái aáo àeåp trung bònh ra maâkhen, thò chñnh ngûúâi khen êëy laâ khöng tïë nhõ, laâ bêët


nhêîn, búãi khen khöng xaác àaáng nhû vêåy, lúä coá ngûúâi caäilaåi thò sao?

Theo yá töi, töi rêët yïu mïën caái chên tònh trong baâiLúâi quï, töi coá thïí viïët möåt àoaån vùn daâi àïí gúåi laåi nhûängtêm tònh cuãa Khaáng chiïën chöëng Phaáp, loâng nhên dênyïu thûúng böå àöåi Cuå Höì, v.v... Nhûng khen baâi thú, thòtöi chûâng mûåc, vò àêy laâ vêën àïì giaá trõ vùn hoåc, nghôa laâvêën àïì nöåi dung vúái hònh thûác gù’n liïìn. Theo sûå thêímmyä cuãa töi, thò àoaån múã àêìu laâ khaá hún caã, trong àoá cêuthûá ba “Trêën thuã dêìm mûa chêåt caã saâo” laâ möåt cêu thúhay. Nhûng vïì cêu thú naây, töi cuäng khöng viïët nhûngûúâi bònh thú àaä viïët: “...chûä dêìm nghe thûúng sao! Coântûâ ”chêåt" thò nhû hoåa lïn caã têëm loâng thûúng yïu bao lacuãa dên chuáng àöëi vúái böå àöåi. Cuäng laâ cêy saâo cuãa cöTêëm phúi aáo àêy, bêy giúâ chêåt caã aáo trêën thuã böå àöåi", vòàêy laâ möåt caái hay phaãi chùng, chûa phaãi laâ caái haytuyïåt diïåu.

Coân ba àoaån sau, thò theo yá töi, ngoaâi caái chên tònh,caái khöng khñ Khaáng chiïën úã Liïn khu Böën ra, àêy laâ baàoaån thú nhaâng nhaâng. Nhaâ bònh luêån viïët: “AÂ, lúâi quïlaâ lúâi thöët ra tûâ göëc têëm loâng nhû thïë, nhû hûúng cuãahoa, nhû aánh saáng cuãa ngoån àeân”; anh gaåch àñt chûä lúâiquï, tûác laâ giaán tiïëp dêîn caái “Lúâi quï goáp nhùåt döng daâi”cuãa Nguyïîn Du, nhûng cêu cuãa Nguyïîn Du laâ noái nhuánnhûúâng laâm duyïn trïn nhûäng “lúâi lúâi chêu ngoåc haânghaâng gêëm thïu”, caái quï cuãa Nguyïîn Du laâ quï nhû thïë.

Ngûúâi bònh thú nïu lïn caái chñ tònh cuãa “Hai chõ emài duäi àïí kiïëm chuát cuãa àöìng, cho anh em böå àöåi haânhquên”, caái ên cêìn tong taã lo cho anh nöåi vuå ài chúå “xangaái àûúâng trún bêëm cûåc thên”. Töi hoaân toaân àöìng yá.


Nhûng khi anh khen laâ “thú möîi chûä möîi tònh” thò töinghô: chùèng qua taåi ngûúâi ta àùng baáo, in saách nhiïìu thúxoaâng, thú keám quaá, chûá coân àaä laâ thú in ra laâ phaãi hay,möåt baâi thú muöën àûúåc ngûúâi ta coân nhúá laåi, thïë têët laâphaãi göìm nhûäng cêu vaâo loaåi “xa ngaái àûúâng trún bêëmcûåc chên”, coá gò àïën mûác phaãi khen quaá? Àïën nhû haicêu:

Xuöìng bïn chõ Moát buön túi noánAnh nhaãy maâ ài àûúåc àúä chûâng

thò cêu trïn vö thûúãng vö phaåt, cêu dûúái ngön tûâ rêët êíu:“anh nhaãy vaâo xuöìng cheâo chöëng maâ ài”, laåi viïët: anhnhaãy maâ ài laâ möåt cêu thú dúã.

Vïì 4 cêu thú kïët: “Chu têët àïën khöng coân chöî vaâo àêuàûúåc maâ coân thêëy thiïëu!... Àaä thûúng röìi laåi thûúng, thêåtlaâ têìng têìng lúáp lúáp têëm loâng vaâng”; roä raâng laâ taác giaãbiïíu dûúng loâng dên. Coân sang phaåm vi baâi thú, thò cuängroä laâ chùèng coá chi laâ “ têìng têìng lúáp lúáp”.

Trong nghïå thuêåt thú, nhaâ phï bònh vùn hoåc coân thêëybaâi thú naâo coân laâ úã mûác cuãa thúå thuã cöng, baâi thú naâoàaä laâ cöng nghiïåp hoùåc àaåi cöng nghiïåp, nïn phên biïåtthú hay úã mûác “nghïå nhên” vaâ thú hay àïën mûác “nghïåsô”, laåi àïën mûác àaåi nghïå sô. Cêìn phaãi xaác àaáng. Vñ duånhû, theo töi nghô thò trong thú truyïìn thöëng Viïåt Namta, Nguyïîn Khuyïën laâ mûác nhaâ thú coá taâi, Tuá Xûúng laâmûác nhaâ thú lúán, coân Höì Xuên Hûúng laâ nhaâ thú coá thïívaâo cúä bêåc thêìy cuãa Tuá Xûúng...

Baâi Nhúá cuãa Höìng Nguyïn laâ möåt baâi thú rêët àaángquñ, möåt kyã niïåm thên yïu cuãa Khaáng chiïën chöëng Phaáp,hún nûäa laåi laâ thú cuãa möåt thi sô àaä khuêët. Tuy nhiïn,


trong hai baâi bònh luêån, thò baâi cuãa Àaâo Bñch Nguyïn(1)

gêìn vúái sûå thêåt hún. Baâi cuãa Nguyïîn Àûác Quyïìn, (ngûúâiviïët bònh luêån baâi Lúâi quï trïn àêy(2), vêîn coá nhûängàiïím noái sa àaâ:

Sau khi khen caác chûä om, chûä quúâ, chûä löåt, anh khenchûä àaánh trong cêu

AÁo vaãi chên khöngÀi luâng giùåc àaánh.

“... Höìng Nguyïn sûúáng nhêët chûä ”àaánh". Viïët àïën àiluâng giùåc"... röìi thò bñ, Luâng giùåc gò? Luâng giùåc Phaáp aâ?Cûá gò giùåc Phaáp. Giùåc Ên, àaánh! Giùåc Möng, giùåcNguyïn, giùåc Minh, giùåc Thanh, àaánh! Giùåc Nhêåt, àaánh,giùåc Phaáp, àaánh! Giùåc Myä, giùåc gò nûäa, cuäng àaánh". Taåisao anh biïët laâ Höìng Nguyïn “bñ”? Anh duâng thuã thuêåtneán xuöëng cho chùåt, àïí bung lïn cho maånh, anh tung lïncho cao àïí hûáng cho gioãi, àoá thöi. Chûá khöng möåt thi sônaâo sau khi viïët ba chûä Ài luâng giùåc röìi thò “bñ” caã. Aiviïët àïën àêy cuäng viïët luön: Ài luâng giùåc àaánh, rêët thoaãimaái, rêët tûå nhiïn, vò caái thïë vùn úã àêy khöng cêìn phaãicoá möåt sûác maånh nghòn cên múái nhêëc nöíi caái àónh!Chùèng qua taåi nhaâ bònh luêån. Höìng Nguyïn viïët ài luânggiùåc àaánh, tûác laâ phaåm vi àöång taác, àöång tûâ, chùèng leäluâng giùåc àïí maâ vaái noá aâ? Thêåm chñ àïí maâ haâng noá aâ?Chó coá thïí àïí maâ “nïån noá bïí soå dûâa” nhû trong baâi thúlúâi quï, àïí maâ giïët noá, àïí maâ àuöíi noá, àïí maâ àaánh noá!(chûä àaánh laâ hún caã; möåt ngûúâi laâm thú khöng taâi nghïålù’m, túái àêy, cuäng chùèng mêët nhiïìu cöng àïí choån lûåa).


(1) Vùn nghïå söë 529 ngaây 21-12-1973.(2) Vùn nghïå söë 448 ngaây 12-5-1978.

Nhûng tûâ phaåm vi àöång taác, àöång tûâ cuãa Höìng Nguyïn,ngûúâi bònh luêån àaä chuyïín sang phaåm vi àöëi tûúång,phaåm vi danh tûâ, thaânh ra “ài luâng giùåc naâo? ” àïí anhcoá dõp kïí ra möåt lö giùåc trong lõch sûã nûúác ta. Anh bònhluêån rêët say mï vaâ huâng höìn nhûng anh àaä bêët chêëp caãnguyïn vùn. Dô nhiïn nïëu anh cûá giaãng theo nguyïn vùn“ài luâng giùåc àaánh” thò sau àoá anh cuäng seä coá thïí taánthïm vïì àaánh têët caã caác thûá giùåc xêm lùng, nhûng anhkhöng muöën úã võ trñ baân thïm, vaâ muöën úã võ trñ khaámphaá. - Ngûúâi bònh luêån viïët tiïëp: “chûä àaánh haå xuöëngnhû seát: ”AÁo vaãi chên khöng ài luâng giùåc àaánh". Àêy laâhuyïët trong maåch chaãy ra chûá àêu coân laâ chûä nghôa".Mûác àöå ca ngúåi àaä túái cao vúâi, vaâ mûác àöå thiïëu xaác àaángcuäng khöng phaãi laâ thêëp.

Töi rêët caãm ún baån Trêìn Khöi àaä coá möåt sûå thêím myäsaáng suöët. Baån Thaåch Quyâ (Vùn nghïå söë 543 ngaây15-3-1974) cheáp sai möåt cêu Quan hoå cöí, thaânh ra:

Ra vïì anh coá dùån rùçngNúi hún em lêëy, núi bùçng àúåi anh

Trêìn Khöi àaä àñnh chñnh: àêy laâ tröí thûá nùm cuãa baâihaát quan hoå theo àiïåu “Ngûúâi úã àûâng vïì”:

Ngûúâi vïì em dùån ngûúâi rùçngÀêu hún ngûúâi kïët, àêu bùçng àúåi em.

Thaåch Quyâ khen chûä lêëy trong “Núi hún em lêëy”:- “Ai laåinoái àïën chûä lêëy! Vaã laåi, trong tònh caãm maâ noái àïën húnthiïåt, ngang bùçng thò thêåt laâ vuång.- ÊËy thïë nhûng caáivuång naây laåi àaánh chïët caái kheáo leáo tinh vi, tïë nhõ gò gòkia àêëy”. Trêìn Khöi nù’n laåi: “Lúâi haát Quan hoå cuãachuáng ta noá trong saáng, àeåp àeä, vaâ hoaân chónh lù’m, chûákhöng ”vuång maâ tinh tïë" àûúåc àêu"; vaâ baån àoåc chù’c


cuäng thêëy rùçng: Àêu hún em ngûúâi kïët laâ vùn hoåc, laâ thú,coân Núi hún lêëy laâ cêu noái coåc caåch.

Àoåc caã hai baâi cuãa Thaåch Quyâ vaâ Trêìn Khöi, töi thêëycoân möåt àiïím vïì thêím myä maâ Trêìn Khöi chûa noái àïën.Theo cêu dêîn sai, thò ngûúâi múã miïång noái, ngöi thûá nhêët,laâ Anh, ngûúâi con trai, Thaåch Quyâ bònh: “...Anh àaä hoaântoaân yïu em röìi, chó coân chúâ úã phña em nûäa thöi. Anhkhiïm töën rêët mûåc vaâ vò thïë, cuäng chên thaânh rêët mûåc...”Theo cêu àuáng, thò ngûúâi múã miïång noái laâ Em, ngûúâi congaái. Trong hai cêu, ngûúâi múã miïång noái àïìu àoáng vai keãdùån doâ, nhûng “Em dùån” thò lïî pheáp biïët bao:

Ngûúâi vïì, em dùån ngûúâi rùçng

chûä “ngûúâi” àûúåc lùåp laåi hai lêìn, em coi anh laâ bêåc quantroång. Coân “Anh dùån” thò cöåc löëc:

Ra vïì anh coá dùån rùçng

Àaáng leä noái “Anh vïì” thò trang troång hún, vûát chuã tûâ ài,laâ vö lïî. Àaáng leä noái “dùån em” laåi dùån vaâo tröëng khöng,vûát àöëi tûúång ài, cuäng laâ vö lïî; hún nûäa, anh “coá” dùånrùçng, töi coá dùån rùçng laâ nhù’c laåi möåt mïånh lïånh, caângvö lïî hún; vaâ em dùån laâ àang giúâ phuát chia tay naây, coânanh coá dùån laâ thuöåc vïì quaá khûá.

Nhên noái vïì sûå bònh luêån bêët chêëp, sûå bònh luêån lêëyàûúåc, töi xin pheáp nhù’c àïën möåt vñ duå coá liïn quan àïënmònh. Nùm 1967, baâi Baâ cuå muâ loâa cuãa töi àûúåc in trongtêåp Thú ca khaáng chiïën 1946 - 1954 cuãa Nhaâ xuêët baãnGiaáo duåc. Trong baâi, coá cêu:

Meå muâ vò thuïë phaãi àeoVò tö phaãi traã, laåi àeâo núå non


Vò boån àõa chuã thûúâng mua luáa non cuãa nöng dên rêët reã,röìi àïën ngaây muâa, chuáng cûá theo khïë núå maâ chùån lêëythoác, nhû thïë laâ nöng dên phaãi baán luáa non, tûác laâ vay“núå non”. Nghôa chó coá thïë thöi, rêët giaãn dõ. Nhûng ngûúâigiaãng thú vaâ chuá thñch àaä viïët: Hai chûä “núå non”, taác giaãúã àêy quyïët khöng phaãi laâ vò bñ vêìn, maâ vò àïí diïîn taãnöåi dung: “núå cao nhû nuái, núå chöìng nhû non”. Dûúângnhû súå ngûúâi ta nghe khöng thöng, ngûúâi bònh luêån laåidöìn thïm: “Cöë nhiïn trong ngön ngûä thûúâng ngaây, maâ caãtrong vùn hoåc, chûa ai duâng nhû thïë. Nhûng àiïìu àoákhöng ngùn caãn viïåc nhaâ thú saáng taåo ra tûâ múái; duâ sûåsaáng taåo àoá chó coá thïí duâng trong möåt vùn caãnh nhêëtàõnh, nhû úã trûúâng húåp naây...” Taác giaã coá saáng taåo ra tûâmúái àêu; xin nhaâ bònh giaãng àûâng bïnh vûåc nhû thïë...

IV. Trong viïåc laâm thú

Thêåt ra trong phêìn àêìu cuãa muåc IV naây, töi xin baânvïì viïåc viïët thú, viïët nhûäng baâi thú, tûác laâ lúâi vùn, cêukeáo, chûä nghôa, trong möåt phêìn sau seä xin baân vïì töínghúåp viïåc laâm thú, trong àoá nùång vïì nöåi dung thú, höìnthú. Khi coá nöåi dung röìi, thò haânh vùn rêët laâ quan troång.Cêu vùn viïët khöng chñnh xaác, noá liïìn keáo nöåi dung theonoá maâ chêåp chúân.

Chuáng ta àaä biïët rùçng chó coá chuã nghôa xaä höåi laâ giaãiquyïët àuáng àù’n nhêët, töët àeåp nhêët vêën àïì tûúng quangiûäa caá nhên vaâ xaä höåi; trong nhûäng xaä höåi coá giai cêëpvaâ coá aáp bûác boác löåt, nhû úã thúâi Puskin, Lecmantöëpchùèng haån, thò caá nhên àöëi lêåp vúái xaä höåi. Möåt nhên vêåtcuãa thúâi àaåi cuãa Lecmantöëp, baãn thên laâ quñ phaái, nhûng


phuã àõnh xaä höåi cuãa Sa hoaâng v.v... Trong xaä höåi xaä höåichuã nghôa, thò möîi caá nhên àoáng goáp vaâo têåp thïí xaä höåivaâ xaä höåi chùm lo cho möîi ngûúâi, giuáp hoå tûå phaát huy,chêm ngön cuãa chuã nghôa xaä höåi nöåi dung laâ nhû vêåy(Un pour tous, tous pour un). Nhûng trûúác àêy khöngbiïët ai àaä dõch chêm ngön êëy ra taám tiïëng: “Mònh vò moåingûúâi, moåi ngûúâi vò mònh”. Vïë trïn thò hay: “Mònh vò moåingûúâi”, chûá vïë dûúái “Moåi ngûúâi vò mònh” thò nghe ra dúãquaá! Thïë mònh laâ vua chuáa aâ? Do caãm thêëy vïë dûúáikhöng öín, maâ trong khi diïîn thuyïët, coá nhûäng àöìng chñboã hùèn vïë dûúái khoá chõu kia ài, vaâ noái: chuã nghôa xaä höåilaâ “Mònh vò moåi ngûúâi”. Nhû vêåy laâ Phêåt, laâ Chuáa, xaãthên àöå thïë, chûá àêu coân laâ chuã nghôa cöång saãn khoa hoåcnûäa! Trong nhûäng baâi phaát biïíu gêìn àêy cuãa àöìng chñLï Duêín, àöìng chñ Töíng bñ thû cuãa Àaãng ta àaä noái thoãaàaáng nhêët, troån veån nhêët: “Möîi ngûúâi vò moåi ngûúâi, moåingûúâi vò möîi ngûúâi”. Àoá laâ chêm ngön chñnh thöëng cuãachuã nghôa xaä höåi.- Qua vñ duå naây, chuáng ta cuäng thêëykhöng thïí coi nheå lúâi vùn cêu vùn, duâ laâ trong khi dõch.

Trong phaåm vi lúâi vùn cuãa baâi haát, töi xin nhù’c laåivñ duå khaá laâ gay cêën. Chuáng ta rêët hoâa caãm vúái nhaåc sôàaä coá caái têm tònh rêët àeåp, diïîn àaåt trong nhûäng lúâi haát:

Nïëu laâ hoa, töi seä laâ hoa hûúáng dûúng, Nïëu laâ chim, töi seä laâ chim böì cêu trù’ngNïëu laâ mêy, töi seä laâ vêìng mêy êëmNïëu laâ ngûúâi, töi nguyïån chïët cho quï hûúng.

Rêët nhiïåt tònh, tuy nhiïn nhiïåt tònh phaãi keâm theokhoa hoåc, khoa hoåc cuãa ngön ngûä. Giaã thuyïët töi laâ hoa,laâ chim, laâ mêy, thò àûúåc, chûá sao laåi haå mêëy chûä: “Nïëulaâ ngûúâi”? Khöng laâ ngûúâi, thò laâ caái gò khaác, con gò khaác


hay sao? Laâ ngûúâi, àoá laâ khùèng àõnh, khöng thïí nïëu gònûäa caã! Sûå vö yá trong haânh vùn, sûå thiïëu yá thûác vïì möëitûúng quan cuãa ngön tûâ dêîn àïën nhûäng caái giêåt mònhàaánh thoát maâ ngûúâi viïët chûa hïì ngúâ àïën. Hún nûäa,àûáng vïì yá vùn, thò nïn viïët sao cho yá nghô hoaân chónhhún. Laâ con ngûúâi, töi nguyïån söëng vò quï hûúng, vaâ nïëuTöí quöëc cêìn, töi nguyïån chïët cho quï hûúng.

Möåt lúâi nhaåc khaác, möîi khi nghe haát àïën, thñnh giaãcûá ngúâ ngúå, caãm thêëy chûa thoãa àaáng:

... Duâ cho baäo nöíi mûa saNghïå An xö viïët vêîn laâ Nghïå An

Ngûúâi nghe caãm thêëy khöng nïn noái nhû thïë - Trûúáchïët xeát cho thêåt tinh vi thò cuäng chùèng nïn noái, chùènghaån: (tónh) Thaái Bònh laâ (tónh) Thaái Bònh, hoùåc Nghïå Anlaâ Nghïå An, vò noái nhû vêåy, thò bó thûã àöëi vúái caác tónhkhaác; mònh khöng laâ tónh kia, tónh noå, khöng nïn àùåtvêën àïì nhû vêåy, ngöå nhúä caác tónh khaác tûå aái thò sao? Chónïn viïët caái yá, chùèng haån “Duâ hoaân caãnh naâo, Thaái Bònhvêîn laâ kiïn àõnh vûäng vaâng” vaâ viïët caái yá: “Nghïå An Xöviïët vêîn giûä nguyïn truyïìn thöëng Nghïå An xö viïët” thònhaä nhùån hún laâ viïët “Nghïå An xö viïët vêîn laâ Nghïå Anxö viïët”. Huöëng chi, trong lúâi haát trïn àêy, böîng nhiïn“Nghïå An xö viïët” chó coân laâ “Nghïå An”, tûác laâ chuã tûâ àaäthay àöíi röìi, chó coân möåt nûãa chuã tûâ! Ngûúâi nghe bõhêîng. Coá thïí noái laâ cêu vùn vö nghôa.

Nhên àang noái vïì lúâi baâi haát, töi xin thïm thïm möåtthñ duå vïì sûå möîi chuáng ta cêìn phaãi rêët coá yá tûá trongnghïì nghiïåp cuãa mònh. Àoá laâ troång ngûúâi tiïu thuå, tûáclaâ troång nhên dên, vaâ cuäng laâ tûå toång mònh: töi khöngphaãi laâ haång ngûúâi laâm êíu. - Nghe haát Quan hoå úã Àaâi


phaát thanh, möåt lêìn kia töi böîng phaát ngûúång. Àoá laâtrûúâng húåp ca sô haát cêu:

Xe chó (öë mêëy) khêu em ngöìi khêu. Khöí trûúác haát nhûvêåy laâ hay, ngêìn êëy tiïëng laâ vûâa; nhûng khöí tiïëp theo,ca sô àaä thïm “taâi hoa” cuãa mònh vaâo, ve vuöët laáy luyïënthïm, vaâ haát:

Xe chó (öë mêëy) kim em luöìn vaâo kim! Khöng phaãi búãivò thiïëu möåt tiïëng, cho nïn ca sô bù’t buöåc phaãi thïm vöcaái tiïëng “vaâo” naây! Bùçng chûáng laâ khöí trïn 6 tiïëng vêînhaát hay; khöí dûúái, ca sô nhên coá chûä luöìn, beân thïm chûävaâo thaânh ra 7 tiïëng! Êm thanh cuãa hai chûä “luöìn vaâo”haát lïn, àûúåc nhêën maånh, tö àiïím thïm, öi chao laâ thötuåc! - Trong nghïì nghiïåp cuãa mònh, chuáng ta khöng àûúåcpheáp vö yá tûá.

** *

Vúái trònh àöå àaä nêng cao cuãa chuáng ta höm nay, maângoaái laåi àïí nghiïm khù’c vúái nhûäng chöî viïët non 25 nùmvïì trûúác, viïåc êëy cuäng khaá dïî laâm. Súã dô töi coân nhù’c laåivñ duå sau àêy, vò noá khaá àiïín hònh cho caái löëi vùn hoavñ von vúá vêín rêët dïî mù’c trong khi chuáng ta bêy giúâ viïëtnhûäng baâi “ca dao”.

Baâi ca dao naây àaä àûúåc in ra nhiïìu lêìn, coá caã àûúåcphöí nhaåc nûäa, vaâ cuäng khaá àûúåc truyïìn baá úã vuâng KhuMûúâi (Phuá Thoå), khoaãng 1950. Nhûäng ngûúâi àoåc cuängnhû ngûúâi haát möåt thúâi àaä thñch noá, vò thêëy noá àeåp àeåp,ïm ïm:


Rûâng xanh ai nhuöåm maâ xanhMaá höìng ai nhuöåm maâ quanh nùm höìng

Rûâng xanh lêëy nuái laâm chöìngMaá höìng em muöën lêëy chöìng thûúng binh Chöìng thûúng binh vúái hoa thiïn lyá Caã hai àùçng em quñ em yïu

Yïu hoa chó coá möåt chiïìuBïn kia em quñ, em yïu suöët àúâi

Noái lúâi em giûä lêëy lúâiGioá lêëy mêy trúâi, em lêëy thûúng binh.

** *

Caã baâi haát rêët vùn hoa, lúâi rêët “àeåp” maâ khöng coá caáigò thêåt caã. Khöng coá caái gò àuáng lyá àuáng tònh. Rûâng xanhsao laåi lêëy nuái laâm chöìng! rûâng sao laåi laâm vúå cuãa nuái?Xin löîi taác giaã, coá phaãi laâ rûâng (tûác laâ cêy) moåc úã trïnnuái hay chùng? - Khi àûa ra möåt hònh tûúång, ñt nhêëtcuäng phaãi coá möåt chuát sûå thêåt laâm cùn baãn. Khi anh böåàöåi trong khaáng chiïën chöëng Phaáp baão “suáng laâ vúå àaånlaâ con”, caái tònh yïu quñ suáng àaån êëy coá thêåt. Maá höìngvaâ thûúng binh laâ hai ngûúâi coá thêåt, maâ laåi lêëy nhau nhû“rûâng lêëy nuái”, nghôa laâ lêëy vu vú! Röìi laåi vñ chöìngthûúng binh vúái hoa thiïn lyá, àaánh ngang haâng “caã haiàùçng”; röìi laåi goåi chöìng laâ “bïn kia”, sao maâ noái nheå tïnhnhû vêåy! - Vaã laåi, mùåc dêìu hoa súám núã töëi taân, nhûngnhû trong thú Baác Höì: “Hûúng hoa bay thêëu vaâo trongnguåc - Kïí vúái tuâ nhên nöîi bêët bònh” ngûúâi ngù’m hoa vêîncaãm thûúng nguâi ngêîm; caái con ngûúâi maâ “yïu hoa thòchó yïu coá buöíi chiïìu”, goån gaâng dûát khoaát nhû thïë, laåicoá thïí “Bïn kia (tûác laâ chöìng thûúng binh) em quñ, em


yïu suöët àúâi” hay sao? - Röìi baâi ca dao kïët bùçng möåt cêuxûáng àaáng: Gioá lêëy mêy trúâi, em lêëy thûúng binh, nghôalaâ lêëy... phêët phú, - Baâi naây giuáp cho ta hiïíu: thïë naâo laâ“thú tiïíu tû saãn”.

A - Hònh tûúång:

Sau cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghï å 1972 - 1973, töiàaä goáp trong baâi Baân vïì cöng viïåc laâm thú(1) nhûäng yákiïën trïn nhûäng vñ duå cuå thïí vïì lao àöång nghïå thuêåt.Cuöåc thi thú nùm 1974 - 1975 coá nhûäng ûu àiïím, vaâ nhònchung, chêët lûúång caác baâi thú khöng bùçng cuöåc thi trûúác.Vaâ trong viïåc laâm thú, têët nhiïn laåi cuäng coá nhûäng löîicuãa saãn xuêët. ÚÃ àêy, töi chó baân vïì hònh tûúång trong thú,vïì sûå taãn maån trong thú vaâ nhaåc àiïåu trong thú.

Hònh tûúång trong baâi thú laâ quan troång vaâo bêåc nhêët.Coá hònh tûúång töíng húåp bao truâm caã baâi thú, vaâ coánhûäng hònh tûúång cuåc böå trong baâi thú. Hònh tûúång trûúáchïët phaãi thñch húåp, thñch húåp vúái sûå vêåt, vaâ phaãi lögñch,lögñch theo cuöåc söëng.

Taác giaã baâi Mûa viïët vïì “Mûa tûâ dûúái biïín àûa lïn”,mûa laâm cho trù’ng caã trúâi, caã nûúác, soáng xö trù’ng caãbaäi, caã ghïình, möåt con thuyïìn lïnh àïnh trïn söng, vaâ

Giûäa trúâi nûúác trù’ng - buöìm nêuChaáy lïn nhû möëi tònh àêìu cuãa anh.

Trûúác hïët, vñ duå nhû trïn con söng xanh, dûúái trúâitrong, giûäa aánh chiïìu vaâng, thò möåt chiïëc buöìm nêu chaáylïn, vò nhuöåm rûåc nù’ng - nhû thïë thò àûúåc, chûá mûa baybaâng baåc àïën nöîi “trù’ng” têët caã kia maâ, “trù’ng” àêy


(1) Trong têåp saách naây, baâi trïn àêy thay àêìu àïì laâ Cöng viïåc laâmthú.

thûåc chêët laâ àuåc, maâu àuåc cuãa mûa, khöng coá möåt tiamùåt trúâi naâo soi vaâo, thò laâm thïë naâo chiïëc buöìm nêu kiachaáy lïn àûúåc? Hònh tûúång húåp vúái têëm loâng, vúái trñ nhúá,vúái tûúãng tûúång, àaä àaânh, nhûng noá phaãi lögñch àöëi vúáicon mù’t nûäa, noá khöng thïí chaáy lïn trong tûúãng tûúång,trong luác mûa múâ àuåc laâm cho mù’t khoá nhòn thêëy noá.Thûá hai: so saánh, liïn hïå phaãi húåp; vñ nhû caánh buöìmnêu coá nhû laâ chaáy lïn dûúái aánh nù’ng thêåt, thò taåi saonoá laåi chaáy lïn nhû möëi tònh àêìu cuãa anh? Cuâng lù’m laânoá coá thïí chaáy lïn “nhû möëi tònh cuãa anh”, nhû vêåy cuängàaä laâ khoá chêëp nhêån röìi, búãi vò nïëu caánh buöìm trù’ng maârûåc lïn dûúái nù’ng thò múái àeåp àûúåc nhû möåt möëi tònhnöìng chaáy, chûá maâu nêu cuãa buöìm, xón laåi, khöng tungtoáe aánh saáng ra, maâ laåi coân noái “chaáy nhû möëi tònh àêìu”thò thêåt laâ tuây tiïån! Trong caánh buöìm “chaáy lïn”, khöngcoá gò baão àaãm rùçng noá chaáy lïn nhû möëi tònh àêìu haymöëi tònh thûá tû, thûá nùm... caã. Muöën noái: chaáy nhû möëitònh àêìu, hoåa chùng taác giaã coân phaãi àùåt thïm caánhbuöìm vaâo trong aánh saáng súám mai, e chi múái laâ ngheàûúåc. - Thêåt ra, coá ùn nhaåt múái biïët thûúng meâo, nhûängngûúâi laâm thú chuáng ta thöng caãm nöîi khöí cuãa nhau;phaãi chùng taåi caái “buöìm nêu” noá ài tòm möåt caái vêìn, vaânoá gùåp “möëi tònh àêìu”? - Baâi thú Mûa noái anh böå àöåihaânh quên gùåp Mûa, nghô àïën caác böëi caãnh: Mûa tûâtrong nuái mûa ra, mûa tûâ dûúái biïín mûa lïn, Mûa tûâlaâng quï mûa túái, möîi böëi caãnh àïìu coá caái àeåp, caái àaángmïën yïu, vaâ kïët:

Cho duâ mûa coá àûúâng trún,Haânh quên loâng vêîn böìn chöìn àúåi mûa.


Anh böå àöåi trong baâi thú noái úã ngöi thûá nhêët: “töi”haânh quên gùåp mûa, nhûng thûåc chêët laâ taác giaã baâi thúgùåp mûa; vò hoåa chùng chó laác àaác coá mêëy anh tên binhcoân rêët treã thò múái ûúác ao chúâ àúåi mûa xuöëng trïn àûúânghaânh quên, vaâ cuäng chó hùng haái àúåi mûa “nïn thú” nhûthïë vaâi ba lêìn àêìu; chûá noái chung thò böå àöåi cuäng nhûngûúâi thûúâng, nhû moåi ngûúâi; moåi sûå kinh doanh àïìuphaãi kinh tïë, (cöë nhiïn coá nhûäng trûúâng húåp phaãi traánhlöëi “kinh tïë àún thuêìn”); moåi sûå ûa thñch àïìu phaãi trïnchiïìu hûúáng tiïën böå; moåi sûå lyá thuá àïìu trïn cú súã nùnglûúång, khöng thïí ûa thñch lêu möåt caái gò laâm töën sûác lûåcmònh, laâm khöí mònh. ÛÂ, àang haânh quên maâ lúä gùåp mûa,thò àaânh thïë, cûá laåc quan caách maång maâ tiïën bûúác, chûásao laåi àïën mûác àang taånh raáo maâ laåi “böìn chöìn àúåimûa”? Hoåa chùng chó coá möåt söë ngûúâi “laâm thú” múáimong ûúác nhû vêåy.

Viïët àïën àêy, töi caãm thêëy mònh laâm möåt viïåc rêët chili phiïìn toaái, cûá thêëy ûu àiïím lúán vaâ chung coá phaãi vûâaàuáng, vûâa àúä mïåt hay khöng? Taåi sao töi tûå laâm khöí töi,hai nùm nay, mêëy thaáng nay, cûá àoåc ài àoåc laåi haângtrùm baâi thú dûå thi, sau khi caãm thêëy nhûäng chöî thúkhöng öín röìi, laåi phaãi nghiïn cûáu phên tñch lyá leä vò saomaâ mònh caãm thêëy laâ khöng öín? - Taåi vò lûúng têm...Trong nghõ quyïët cuãa Àaåi höåi 4 cuãa Àaãng, coá viïët:“...Nêng cao khöng ngûâng trònh àöå thûúãng thûác vaâ nùnglûåc saáng taác nghïå thuêåt cuãa quêìn chuáng... Àûa caái àeåpvaâo àúâi söëng haâng ngaây, vaâo lao àöång saãn xuêët...” Muöënnêng cao khöng ngûâng vaâ muöën àûa caái àeåp thò khöngthïí noái chung chung.


Àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng àaä tûâng chuã trònhûäng cuöåc hoåp àïí “Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëngViïåt”. Noái thêåt ra, trong luác viïët vùn thú, ta haäy coânhaânh vùn sú lûúåc, àaåi khaái, tuây tiïån. Nïëu nhêån thêëynhûäng chöî nhûúåc àiïím maâ lúâ ài, àêu coá phaãi laâ trungthaânh? Huöëng chi nïëu cûá àoåc lûúát qua, thò cuäng chùèngthêëy gò caã.

Trong hoåc thuyïët vïì giai cêëp, cêìn phaãi tûâ giai cêëp tûåtaåi tiïën lïn giai cêëp tûå giaác; trong laâng thú, luác àêìu viïëttheo tuây hûáng, theo baãn nùng, röìi phaãi tiïën lïn viïët rêëttûå giaác, vûâa giûä àûúåc sûå voåt ra höìn nhiïn cuãa tònh caãm,xuác caãm, vûâa hoaân toaân tûå giaác vïì ngön tûâ, cuá phaáp, cêëutruác, hònh tûúång, nhaåc àiïåu...

...Nhêëp nhö muön lûúån soáng àöiCoã non ngoåt möåt lúâi múâi thiïët thaChên ài xa mù’t nhòn xa,Àêu ta cuäng gùåp loâng ta àûúng thò.

Coã tú em noái nhûäng gòMùåt trúâi àïën, mùåt trúâi ài khöng àaânhHöìn ngûúâi coã mêåt lïn xanhMuâa xuên àêåu giûäa loâng mònh - thaão nguyïn

Hònh tûúång bao truâm baâi thú laâ Muâa coã - muâa xuên,nhû tïn baâi thú àaä àùåt. “Coã non xanh rúån chên trúâi”,phaãi thïë khöng, thûa cuå Nguyïîn Du? Thêëy coã xanh nontrïn thaão nguyïn, maâ böîng muâa xuên traân túái trongloâng, nhû trong thú xûa cuãa Vûúng Xûúng Linh ngûúâithiïëu phuå lïn lêìu “höët kiïën maåch àêìu dûúng liïîu sù’c”.Taác giaã baâi Muâa coã - muâa xuên cuäng àaä noái xuác caãm êëylïn möåt caách trang nhaä: “Muâa xuên àêåu giûäa loâng mònh


- thaão nguyïn”, loâng ta laâ caã caánh àöìng muâa xuên, “Àêuta cuäng gùåp loâng ta àûúng thò”. Àaä muöën noái caái àiïímtêm tònh êëy, thò chó nïn choån möåt trung têm àïí qui tuå,tûác laâ con ngûúâi, mùåc dêìu àöìng coã naây laâ àïí cho trêu boâùn; nhûng taác giaã àaä “tham thûåc tïë”, choån möåt trung têmnûäa, laâ trêu boâ (àoaån 1):

Àaä thay giöëng coã muöån mùçnBoâ nhai baä miïång, trêu nhùçn moãi rùng

Úi naây chuá ngheá löng mùngChúá ài ùn leã, laåc àaân nhû chúi.

Múã maân ra laâ boâ, trêu, vaâ ngheá àang ùn coã. Vò thïëcho nïn, sang àoaån thûá hai,

Coã non ngoåt möåt lúâi múâi thiïët tha,

laâ coã múâi ai? ÚÃ cêu 3 vaâ cêu 4 cuãa àoaån naây, “chên àixa, mù’t nhòn xa” laâ cuãa con ngûúâi, “loâng ta àûúng thò”cuäng laâ cuãa con ngûúâi, cho nïn theo maåch vùn, thò coãthiïët tha möåt lúâi múâi laâ múâi ngûúâi, múâi ngûúâi... ùn coã! Àaähai trung têm, hai chuã thïí laâ trêu boâ vaâ ngûúâi, cho nïnàïën àoaån 3, hai chuã thïí êëy tranh nhau bêët phên thù’ngbaåi. “Muâa xuên àêåu giûäa loâng mònh”, tûác laâ loâng ngûúâi;nhûng sao Höìn ngûúâi laåi coã mêåt lïn xanh? Sao coã mêåtlaåi moåc xanh lïn trong höìn ngûúâi? Àoá laâ rêu ria rêåm ròchùng? Àoá laâ “luán phuán rïu” nhû trong thú Höì XuênHûúng chùng? - Taác giaã àaä chêåp hai baâi thú: möåt baâi vïìàöìng coã non trêu boâ ùn, möåt baâi vïì “höìn ta xanh rúånchên trúâi” vaâo vúái nhau; àêy laâ möåt vñ duå vïì thú “thamthûåc tïë”.

Trong baâi Caây àïm, ngûúâi cöng nhên laái maáy caây, laâmcho “lûúäi caây xeá nhû lï àêm - àêët raâo raâo nhû mûa àöí”,


“phña sau anh nhûäng saá caây vöìng lïn”... Nghôa laâ anh àaäcaây ruöång bùçng maáy. Àoaån thûá 5, taác giaã viïët:

Khoái àaån tan röìi, baân tay treã laåiTrong têìng àêët nêu mïìm; Bao böìi höìiTrong caái nhòn têån mùåt quï hûúng...

taác giaã phoáng tay viïët ra nhû thïë, “nhòn têån mùåt quïhûúng”, chûä nhêën xuöëng coá möåt sûác maånh; nhûng töi àoåcthò töi ngúâ ngúå vïì caái hònh tûúång naây. Hoaån Thû bù’tnaâng Kiïìu: Bù’t quò têån mùåt, bù’t múâi têån tay; NguyïînDu viïët vùn rêët chñnh xaác; Hoaån Thû ngöìi, maâ ThuáyKiïìu thò àûáng hêìu, nhû vêåy mùåt Thuáy Kiïìu cao hún àêìuHoaån Thû; phaãi bù’t Thuáy Kiïìu quò xuöëng, thò mùåt HoaånThû múái cao hún mùåt Thuáy Kiïìu möåt chuát, vaâ Hoaån Thûnhòn àûúåc têån mùåt Thuáy Kiïìu möåt caách àù’c thù’ng, möåtcaách haã hï. Nhòn têån mùåt ai, coá caái gò thiïëu lïî, bêët nhêînàöëi vúái ngûúâi êëy. Thïë thò ngûúâi cöng nhên naây, nïëu laâthúå tiïån, thúå nguöåi, thò àêu coá nhòn têån mùåt quï hûúng;vúái cûúng võ thúå laái maáy caây, anh múái nhòn “têån mùåt” quïhûúng nhû thïë, nhòn thêåt saát gêìn, thêåt roä rïåt, àïí röìicaây... caây lïn mùåt quï hûúng û? Chao öi, viïët vùn khöngcên nhù’c kyä, dêîn àïën nhûäng caái bêët nhêîn nhû thïë... -Trûúâng húåp naây, duâng chûä “quï hûúng” vaâo àêy laâm gò?Chó nïn noái laâ caây ruöång, khöng cêìn ài xa hún nûäa...

Àöi mù’t laâ caái giaác quan trñ tuïå hún caã, trñ thûác húncaã, chiïëm lônh sûå vêåt hún caã; hònh tûúång àêåp vaâo mù’t,àêåp vaâo tri thûác, trñ tuïå, cho nïn rêët maånh. Vò vêåy phaãichoån cho àuáng, cho húåp àaä àaânh, coân phaãi choån cho trangnhaä, khöng nïn thö kïåch, dung tuåc. - Trïn möåt trang,


àùng saát nhau hai baâi thú cuãa cuâng möåt taác giaã. BaâiTrïn nöng trûúâng mña, viïët:

Bïn suöëi röån raâng ngûúâi boác sûãaCöí tay nhoån mña sûác troân cùng...

Baâi Àiïån vïì laâng, in ngay kïì àoá, viïët:Töi bûúác dûúái nhûäng haâng öëng sûáRêët trù’ng troân nhû cöí tay em...

Àïìu laâ hai hònh tûúång cöí tay. - Cöí tay úã baâi trïn laâcöí tay cuãa ngûúâi boác sûãa voã mña, hay laâ cöí tay cuãa chñnhcêy mña, cöí tay ngûúâi hay cöí tay mña cuäng àïìu sûác troâncùng? Nïëu hiïíu laâ cöí tay cuãa mña, thò thûåc ra thên cêymña cuäng troân trônh nhû möåt cöí tay phuå nûä àoá thöi, chûámña thò coá cöí tay úã trïn ngoån mña hay úã dûúái göëc mña?Cho nïn àûa cöí tay mña vaâo àêy, khöng húåp. Maâ nïëuhiïíu laâ “em” àang boác voã mña, “cöí tay nhoån mña” cuãa emsûác troân cùng, thò caái cöí tay nhoån nhû mña êëy chó laâmcho ngûúâi ta súå!

Coân nhûäng caái öëng sûá trù’ng troân nhû cöí tay em thòcoá xinh khöng? So saánh nhû vêåy coá laâm vinh dûå chothiïëu nûä, coá tön caái àeåp cuãa thiïëu nûä lïn khöng? Ngûúâicon gaái naâo maâ laåi thñch cöí tay cuãa mònh àeåp nhû öëngsûá mù’c dêy àiïån? öëng sûá êëy trù’ng vaâ troân, nhûng cûángnhù’c vaâ trú treän lù’m. Baåch Cû Dõ ngaây xûa ca tuång dathõt cuãa myä nhên “nhû múä àöng” kia maâ, trù’ng àeåpnhûng khöng chïët cûáng nhû caái öëng sûá, maâ tinh tïë àïënnöîi phaã húi noáng vaâo thò coá thïí tan ra...

So saánh, hònh tûúång phaãi húåp. Baâi thú Traái viïët chocaác chaáu úã caác tónh phña Nam:

Traái dûa vaâo chúå TïëtNïn noá quêën khùn rùçn


Chuöëi xïëp haâng ngùn nù’pCoá phaãi sù’p haânh quên?

Noái “traái thúm (dûáa) mùåc aáo giaáp”, rêët húåp. Quaã dûahêëu ngaây Tïët, noá coá soåc, noá quêën khùn rùçn: húåp vaâ thöngminh. Nhûng naãi chuöëi? Ai quan saát nhûäng traái chuöëi,cuäng thêëy: coá thïí liïn hïå noá vúái nhûäng ngoán tay chûákhöng thïí nghô àïën ngoán chên cuåt thun luãn. Tiïëng Phaápcuäng noái: Une main de banane, laâ möåt naãi chuöëi, nhûmöåt baân tay; ngaây xûa dûúái thúâi Phaáp thuöåc, caác hoåcsinh súå bõ taát búãi baân tay öng Àöëc Têy coá nhûäng ngoántay to nhû quaã chuöëi. Cho nïn khöng thïí duâng hònhtûúång naãi chuöëi haânh quên, bùçng baân chên, ngoán chên.Vaã laåi chuöëi coá ngùn nù’p trêåt tûå, nhûng noá khöng xïëphaâng, maâ noá uöën cong laåi nhû nhûäng ngoán tay öm vêåy.

Duâng tûâ àïí phuåc vuå cho möåt hònh tûúång, nghôa laâ möåtso saánh, thò tûâ êëy phaãi húåp cho caã hai bïn, laâm thaânhcaái tûúng quan tûác laâ caái hònh tûúång.

... Noán che chung trúâi mûa löí àöíÀöi möi hûúng sêëu chñn dõu chua

Trúâi löí àöí mûa, che chung möåt noán, giuáp cho hai caáiàêìu gêìn nhau, cho nïn “àöi möi hûúng sêëu chñn...” thïëlaâ nïn thú quaá röìi. Chûä hûúng húåp vúái sêëu chñn vaâ cuänghúåp vúái àöi möi, nhûng thïm dõu chua vaâo thò hoãng to!Sêëu chñn vûâa ngoåt dõu vûâa chua, nhû thïë noá vêîn cûá ngonvaâ caâng ngon. Nhûng hai tiïëng “dõu chua” chó duâng àûúåccho sêëu chñn maâ thöi, khöng thïí duâng àûúåc cho àöi möi,àöi möi maâ chua, thò laâ ngûúâi àang öëm mïåt hoùåc laâ...chûa suác miïång! - Cao hún möåt bêåc nûäa, nhêët nghïå tinhnhêët thên vinh, laâm nghïì gò phaãi cao cûúâng vïì nghïì êëy;trûâ phi laâ vùn traâo phuáng, chûá trong vùn trûä tònh, nïn


traánh àûâng àïí chûä möi gêìn bïn chûä chua, vò “chua” coâncoá nghôa laâ chua ngoa, möi em ùn noái chua ngoa quaá...

Thú laâ trïn cú súã phöí cêåp maâ nêng cao lïn, nêng dêìnlïn àïën trònh àöå cuãa xaä höåi xaä höåi chuã nghôa phaát triïín.Cho nïn thú vûâa dïî lônh höåi, thêëm hiïíu àûúåc cho nhûängtriïåu ngûúâi, vûâa tinh tïë, tinh vi. Phaãi xuêët phaát tûâ nïìntaãng laâ: têm höìn cuãa nhên dên lao àöång, àûúåc phaát huyàuáng hûúáng, àûúåc huêën luyïån trang troång, laâ rêët vùnminh, rêët àeåp. Nhûäng àïì taâi cuãa khaáng chiïën voä trang,cuãa lao àöång hoâa bònh, cuãa viïåc nêng cao vùn hoáa, cuãasûå xêy dûång têm höìn... chuáng ta cêìn khai thaác laâmthaânh nhûäng baâi thú coá chêët lûúång cao vïì nöåi dung vaâvïì nghïå thuêåt. Chuáng ta traánh xa caái thûá tinh tïë cuãanhûäng keã ùn dûng hûúãng thuå ngöìi “cheã súåi toác ra laâmtû”, àöìng thúâi chuáng ta quñ troång sûå nhaåy caãm, nhaåy caãmvïì chñnh trõ, nhaåy caãm vïì nghïå thuêåt.

Baâi haát cuãa ngûúâi thúå xêy (Vùn nghïå söë 609 ngaây5-7-1979) laâ möåt baâi thú coá nhõp àiïåu, coá nhaåc àiïåu, noáinhûäng ngûúâi “Con gaái höåi Lim ài böën phûúng trúâi - Tröånvöi tröån vûäa”, laâm thúå xêy dûång, vûâa xêy nhaâ vûâa haát,laâm nïn nhûäng thaânh phöë tûúng lai... Vaâ, theo baâi thú,dô nhiïn laâ trong khi xêy cêët, hoå haát “Söng Cêìu nûúácchaãy lú thú”, haát Quan hoå:

... Rùçng úã laåi àêy, em vïì anh nhúáNhûäng ngöi nhaâ coân àang xêy dúãCûãa söí àaä xanh cêu ca quan hoå...

Theo xuác caãm, linh khiïëu cuãa töi, àiïím tinh vi laâ úãchöî naây. Töi nghô: nhûäng naâng thúå xêy dûång quï úã Limthñch haát lïn nhûäng àiïåu quan hoå cuãa quï hûúng, nhûnghoå haát quan hoå trong nhûäng giúâ giaãi lao, nhûäng buöíi liïn


hoan, nhûäng ngaây chuã nhêåt, thò töi thêëy húåp hún laâ baâithú àïí cho hoå haát quan hoå ngay trong khi tröån vûäa, xêytûúâng... Töi chûa àïën nhûäng cöng trûúâng dûång nhaâ àïínghiïn cûáu trïn thûåc àõa xem caác nûä cöng nhên coá haátquan hoå trong khi xêy cûãa söí hay khöng? vò haát nhû vêåycoá tùng hay laâ giaãm nùng suêët? Nhûng khiïëu thêím myäcuãa riïng töi thêëy taác giaã àaä quyïån quan hoå Bù’c Ninhvaâo vúái cöng viïåc xêy dûång möåt caách “nhuêìn nhuyïîn”quaá:

Quan hoå chuáng mònh: bêåc möåt, bêåc hailiïìn anh, liïìn chõBïn àêëy, bïn àêyTûâ cöng trònh naâyVaâ tiïëp nöëi nhûäng cöng trònh khaácEm seä xêy vaâ em seä haát“Söng Cêìu nûúác chaãy lú thú!”

àûa caã nhûäng tûâ “liïìn anh, liïìn chõ” rêët cöí kñnh vaâo trongluác tröån vöi tröån vûäa, trong luác xêy dûång nhûäng nhaâ lù’pgheáp, caái nhõp àiïåu nöng nghiïåp vaâ dïåt vaãi, chùn tùçm vaâoàêy, coá húåp khöng, coá thûåc tïë khöng? - Töi khöng khùèngàõnh, maâ chó gúåi yá nïu vêën àïì.

Coân àiïìu naây thò töi chù’c chù’n hún, laâ noái vïì khi baâithú múã àêìu:

Luáng liïëng con thuyïìn, luáng liïëng aánh trùngCon caá búi, con caá löåi thung thùng...Cêu haát chao nghiïng,Em àûáng úã mùåt bùçngXêy nïn têìng möåt;Laâ thúå xêy nïn em hay haát“Ngûúâi úi...”


Àêy laâ ngön ngoaåi cuãa vêën àïì, àêy laâ vêën àïì úã ngoaâilúâi noái. Baâi thú, yá nghôa cuãa lúâi vùn thò noái xêy dûång nhaâcûãa, thaânh phöë, vûâa xêy dûång vûâa haát quan hoå; coân nhõpàiïåu, nhaåc àiïåu cuãa caã baâi thò gúåi möåt caãm giaác lù’c lûnhû ngûúâi ta àûa qua àûa laåi caái àêìu, luác say mï, vúáinhûäng àoaån ngù’t tûâng 4 tiïëng (cheáp trïn àêy) vaâ nhûängàoaån laáy ài luyïën laåi:

- Rùçng em vïì em úã laåi àêyRùçng mai àêy, em vïì anh nhúáÀûâng khen tay em àeåp nhû daáng muáaCho em böëi röëi maåch vöi

Caã caái caãm giaác àaánh nhõp, lù’c lû cuãa baâi thú laåiàûúåc truâm lïn úã àêìu bùçng “Luáng liïëng con thuyïìn, luángliïëng aánh trùng” - àuáng laâ húåp vúái caái “ngön ngoaåi” cuãabaâi; luáng liïëng laâ möåt biïën thïí cuãa lù’c lû, tinh tïë hún,ghï gúám hún, àoá laâ sûå àûa ài àûa laåi cuãa hai con mù’t,àoá laâ sûå chuám chñm cuãa hai luám àöìng tiïìn úã àöi bïn cuãacaái miïång cûúâi. Nhû thïë thò rêët àeåp, rêët mï chûá sao; rêëtcoá thïí àùåt úã möåt baâi thú noái ca nhaåc, noái vùn chûúng,nhûng àùåt múã àêìu cho möåt baâi thú noái xêy dûång thòkhöng húåp võ, khöng àuáng chöî. Cêu thûá ba tiïëp theo:

Cêu haát chao nghiïng

àïí röìi cêu thûá tû, thûá nùm àoán lêëy:

Em àûáng úã mùåt bùçngXêy nïn têìng möåt

Trong caã caái khöng khñ, caái nhõp àiïåu luáng liïëng chaonghiïng êëy, maâ em “àûáng úã mùåt bùçng” thïë naâo àûúåc, “xêynïn têìng möåt” thïë naâo àûúåc! mùåt bùçng êëy cuäng lù’c lûmêët thöi! Caã baâi thú 39 cêu lù’c lû nhû vêåy, thò gúåi ra


möåt caái nhaâ 5 têìng àang rung rinh luáng liïëng chaonghiïng, coân ai daám úã! - Cho nïn nhõp àiïåu vaâ nhaåc àiïåumöåt baâi thú coá thïí tûå noá rêët thuá võ, nhûng nïëu khöngphuåc tuâng yá nghôa chñnh cuãa baâi thú, thò caã baâi thú cuängàöí theo. - ÚÃ àêy töi àaä noái röång hún hònh tûúång röìi àoá,maâ àaä sang àïën boáng hònh, vang boáng, daáng dêëp, húihûúáng cuãa möåt baâi thú.

B - Sûå taãn maån

Bêy giúâ xin noái àïën sûå taãn maån cuãa möåt söë baâi.Chuáng ta úã àêy khöng laâm “thú siïu thûåc”, nhû úã möåt söënûúác tû baãn phûúng Têy, khöng khai thaác caái khña caånh“nïn thú” cuãa löëi noái àêìu Ngö mònh Súã, caái “bêët ngúâ” cuãarêu öng noå cù’m cùçm baâ kia, caái “ngaåc nhiïn lyá thuá” cuãaàêìu cua maâ tai nheo, v.v... Chuáng ta vö haån yïu mïën“Caái im lùång úã giûäa caái tûâ” (Le silence entre les mots) nhûnhaâ thú Töë Hûäu coá lêìn àaä noái trong möåt cuöåc toåa àaâmvúái nûä thi sô Phaáp Mireille Gansel. Coá dõp, chuáng ta seänoái àïën caái huyïìn diïåu êëy cuãa thú, àiïìu maâ caác thi sô cöítruyïìn úã AÁ Àöng vaâ Viïåt Nam goåi laâ “thi taåi ngön ngoaåi”.Höm nay, töi gúåi àïën möåt loaåi nhûúåc àiïím: sûå taãn maåntrong thú.

Gúát (Goethe) noái: “Phaãi haânh àöång”, vaâ lúâi Lïnin noáiböí sung: “Cêìn möång mú”; coá möåt phêìn khöng nhoã cuãa thúgiuáp cho ta mú möång, mú möång cuäng böìi dûúäng têm trñta lêëy thïm sûác múái àïí haânh àöång; nhûng khöng vò vêåymaâ thú “tú lú mú”! Khöng nïn chaåy tûâ hònh aãnh naây sanghònh aãnh khaác möåt caách ngêîu nhiïn tuây hûáng, khöngnïn noái taãn maån.


Baâi thú Têm höìn thúå àaá, coá àoaån töi àoåc àïën mûúâi lêìnmaâ vêîn khöng hiïíu. Nhûäng ngûúâi thúå àaá duâng mòn phaánuái maâ lêëy àaá - nhûng sao laåi Tiïëng mòn coá mù’t? mòn“coá mù’t” àïí phaá àaá cuäng laâ nhiïìu röìi, tiïëng cuãa noá cuängcoá mù’t nûäa sao? - sau khi mòn nöí vaâ tung rúi thò “quaãnuái nhoã ài tröng thêëy”, vaâ:

Ai biïët àêu daå àaáCoá muâi baánh àuác nöìng thúm phiïn chúå laâng

mong nhúáCoá laá trêìu khöng meå thûúâng haái ùn trêìuCoá buöìng hoa cau tûá muâa thúã muâi hûúng

ngêåy quaáCoá baãy sù’c cêìu mêy àang vù’t ngang àêìu...

Àaá nöí tung rúi, trong loâng àaá, ruöåt àaá coá nhûäng hònhtûúång baánh àuác... laá trêìu... hoa cau... nghôa laâ? Hay laâtaác giaã muöën noái xa xöi: vò loâng yïu quï hûúng trong àoácoá muâi baánh àuác úã chúå, laá trêìu khöng cuãa meå, buöìng hoacau trong vûúân... maâ ngûúâi thúå àaá laâm cho daå àaá phaãinöí ra, àïí lêëy àaá xêy dûång...? Noái lan man vaâ tuây hûángnhû vêåy, ngûúâi àoåc khöng hiïíu, khöng thïí thöng caãm.

Chung quanh caái khaái niïåm Àêët, ngûúâi ta coá thïí laâmhaâng chuåc baâi thú, caã möåt têåp thú 50 baâi chùèng haån...Nhûng noái baâi thú maâ àïì taâi laâ “àêët” phaãi coá möåt chuã àïìtû tûúãng, möåt trung têm tònh caãm, möîi möåt baâi thú laâmöåt àún võ, möåt caá thïí, hún nûäa, möåt sinh vêåt, möîi baâithú laâ möåt con ngûúâi phên biïåt vúái nhûäng ngûúâi khaác, coámöåt têm höìn. Baâi thú Àêët laâ möåt chuâm haåt giöëng, nhûängcêu thú cuäng coá möåt söë xuác caãm, nhûng chuáng noá khöngdñnh gò vúái nhau:


Àêët caây vúä, coång nù’ng raåp cuöëi muâa vûúnghaåt thoác

Chim ngoái guâ nhñ nhaãnh ngoán chên sonHai cêu naây ài möåt yá, chim ngoái bûúác trïn raänh caây coânnhûäng coång rúm... Nhûng àïën cêu thûá ba:

Löåi ruöång buân da thõt ta caãm nhêån àêët àai söng caån

àaá moânthò laåi sang möåt tûá thú khaác; “löåi ruöång ta coá möåt caãmgiaác vïì àêët, nhûng ngay trong cêu naây, taåi sao laåi chaåysang caái caãm giaác ”söng caån àaá moân"? hay laâ taác giaãmuöën noái “chên cûáng àaá mïìm”? Ngay trong möåt cêu,cuäng àaä taãn maån. Cêu thûá tû (hay laâ cêu àêìu cuãa àoaånthûá hai?)

Àêët àöí möì höi Àaá àöí möì höi

coá phaãi chùng tiïëp theo caái yá “söng caån àaá moân” trïnàêy?

Cêu thûá nùm:Mùåt trúâi moåc nhû nuå hön êëm aáp

khöng dñnh gò vúái caác cêu thú khaác.Cêu thûá saáu:

Mù’t em nêu maâu àêët thêåt thaâRoä raâng laâ taác giaã xïëp sù’p mêëy yá thú ài song song

vúái nhau, thïë thöi.Àoaån thûá ba noái sang: Àêët coá ngöi nhaâ úã; noái sang:

Con àûúâng àêët chaåy ngoùçn ngheâo - höìi tûúãng meå àaä tiïînta ra ài.

Àoaån thûá tû noái sang àêët ruöång nûúng tröìng troåt.


Àoaån cuöëi:

Àûúâng giao liïn buân son nñu laåiÊËm nöìng laá muåc Trûúâng SúnMöåt doi caát cuäng traân trïì nù’ng súámNhõp cêìu qua söng Thûúng bïn lúã nhúá bïn böìi

Coá ba tûá thú trong 4 cêu naây: Àûúâng giao liïn TrûúângSún, Möåt doi caát nù’ng, Nhõp cêìu qua söng... Àïìu laânhûäng tûá nïn thú, möîi cêu thú coá xuác caãm, nhûng taåi sao4 cêu thú laåi gùåp nhau trong möåt àoaån? Taåi sao caác àoaånnaây laåi gùåp nhau trong möåt baâi? - Töi khöng daám phêntñch nhiïìu, súå ài àïën caái caãm tûúãng laâ taác giaã coá nhûängcêu leã khaá nïn thú, vaâ göåp laåi noái chúi cho vui...

Baâi Mùåt trúâi cuãa biïín cuãa cuâng möåt taác giaã cuäng tûâyá naây nhaãy sang yá kia nhû vêåy. Ngûúâi viïët thú noáinhûäng ngûúâi dên chaâi àaánh caá trïn thuyïìn giûäa biïín,àïën àoaån thûá 5 laâ cao àöå cuãa sûå taãn maån:

Choái loåi mùåt trúâi sau cún döng vöåiCaá raâo raâo ùn sêëm thaáng baTiïëng tuâ vaâ giuåc vaâng lûúái buãaNù’ng xoaáy àûúâng vên maâu öëc nêu ngaâ

àang noái thöíi tuâ vaâ trïn biïín, taåi sao nhûäng cêu tiïëptheo laåi noái:

Àùçm thù’m ta nghe tiïëng àêët trêìm vang voångDoâng thaác tung boåt trù’ng muâa heâTaãng àaá muåc vúä rung tiïëng sêëmÀêët úã nguöìn söng, söng taãi vïì xuöi

àang àaánh caá trïn biïín, sao laåi noái sang tiïëng àêët trêìmröìi noái sang thaác àöí, àaá vúä, àêët tröi? Chuáng ta khöng thïíhiïíu. Böën cêu kïët coân laâm ta kinh ngaåc hún, chùèng coân


dñnh lñu gò vúái àaánh caá trïn biïín nûäa, maâ ngang nhiïnnoái hùèn laâ àang úã trïn àêët liïìn:

Maäi laå luâng con àûúâng àêët ta àiThaãm coã non, chên khöng núä àaåpChuá kiïën nêu cêìn cuâ tha àêëtGiaãn dõ trong ta tònh yïu vûäng bïìn

Coá khaác naâo trong möåt caái nhaâ, laåi cêët lïn möåt caái nhaâkhaác nhoã hún? Àêy roä rïåt laâ möåt con àûúâng àêët coá coãmoåc, coá möåt chuá kiïën boâ: möåt baâi thú biïåt lêåp! - Phêìntrïn baâi thú laâ khöng khñ chiïën àêëu vúái biïín: Maån vaánchöng chïnh nghiïng leâo trúã gioá, vaâ Mêy chúåt vïì chúáp loáeàùçng àöng, vaâ Chim baáo baäo úi! Nghôa laâ coá baäo, àïí kheáplaåi bùçng cêu:

Núi ta truá baäo laâ sûác ngûúâi àaánh caá bïìn ganPhêìn cuöëi cuãa baâi thú laâ khöng khñ yïn bònh trïn àêët,àoáng laåi bùçng cêu Giaãn dõ trong ta tònh yïu vûäng bïìn.Ngûúâi ta baão “Chên noå àaá chên kia” laâ vêåy àêëy! Töi nghô:nhûäng baâi thú dúã thò cuäng nhû nhûäng thên thïí con ngûúâithiïëu cên àöëi, mùåt maây vö duyïn, ài àûáng vö duyïn...Nhûng vêîn laâ con ngûúâi. Coân nhûäng baâi thú àêìu Ngömònh Súã taãn maån, thò nhûúåc àiïím nùång hún: nhû nhûängbêët-thaânh-nhên-daång.

C - Nhaåc àiïåu

Dûúâng nhû nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta hiïån naykhöng chuá yá àuáng mûác àïën nhaåc àiïåu baâi thú, cêu thú;ngûúâi àoåc rêët kïu vïì àiïìu naây! Chuáng ta àang saáng taåomöåt xaä höåi rêët vùn minh, coá vùn hoáa cao, xaä höåi ta bêygiúâ khöng phaãi nhû hai, ba chuåc nùm vïì trûúác; vúái trònhàöå hiïån nay, àaä goåi laâ “cöng trònh nghïå thuêåt” maâ khöng


muöën töën cöng vò noá, thò thêåt laâ khöng phaãi. Nêëu nûúángphaãi coá cung caách. Vñ duå nhû möåt baâi thú: Trïn nöngtrûúâng mña (VN söë 608 ngaây 28-6-75) àêy laâ thú thêëtngön, vêåy thò taác giaã phaãi tûå giaác ngay tûâ àêìu, laâ thúthêët ngön cöí thïí hay laâ thú thêët ngön Àûúâng luêåt. Thêëtngön theo luêåt Àûúâng, thò nhû baâi Quï meå cuãa Töë Hûäu,yá tònh rêët múái, nhûng nhaåc àiïåu thú vêîn theo “bùçng bùçngtrù’c trù’c, trù’c bùçng bùçng”, “trù’c trù’c bùçng bùçng, bùçngtrù’c trù’c”, theo caái àiïåu truyïìn thöëng noá àaä traãi qua vaâàûúåc thûã thaách haâng ngaân nùm:

... Tiïëng haát àêu maâ nghe nhúá thûúng!Maái nhò man maác nûúác söng HûúngHaâ úi, tiïëng meå ru nheâ nheåCay àù’ng bao nhiïu nöîi àoaån trûúâng!

... Thaáng Taám vuâng lïn Huïë cuãa taQuaãng, Phong úi Hûúng Thuãy Hûúng TraâPhuá Vang Phuá Löåc àoâ lïn HuïëÀoã ngêåp doâng söng röån tiïëng ca...

Trong baâi naây, úã ba chöî, Töë Hûäu cù’t cêu thú thêët ngöntheo nhõp 3+4 vaâ 2+3+2, coân thò theo nhõp 4+3; mùåtkhaác, Töë Hûäu theo rêët àuáng niïm, tûác laâ sûå dñnh nhaucuãa caác cêu thú; trong möîi khöí 4 cêu, cêu thûá hai bù’tàêìu vúái hai tiïëng “bùçng bùçng”, thò cêu thûá ba cuäng bù’tàêìu vúái hai tiïëng “bùçng bùçng” (hoùåc bù’t àêìu vúái haitiïëng “trù’c trù’c” thò cuäng nhû vêåy), àùång cho ngûúâi àoåcthú, ngûúâi nghe thú coá möåt caãm giaác liïìn dñnh trong nöåiböå 4 cêu, khöng coá caãm giaác lòa àûát. Chó coá möåt lêìn, TöëHûäu cöë yá thêët niïm:


Chñ ta nhû nuái Thiïn Thai êëyÀoã rûåc chiïìu höm dêåy caánh àöìngLoâng ta nhû nûúác Hûúng Giang êëyXanh biïëc loâng söng nhûäng boáng thöng...

vò taác giaã muöën cho hai cêu 3 vaâ 4 cuäng cêëu truác y nhûhai cêu 1 vaâ 2, khöng nhûäng hònh tûúång nuái Thiïn Thaivaâ nûúác Hûúng Giang ài song soáng nhau, maâ sûå phên böícaác êm bùçng trù’c trong hai cùåp cêu thú cuäng song soánglùåp nhau. - (Dô nhiïn, nhûäng thú baãy chûä khaác cuãa TöëHûäu coân coá nhûäng cêëu truác khaác, vñ duå nhû trong baâi thúdaâi Theo chên Baác, phêìn giûäa, coá rêët nhiïìu àoaån, nhiïìucêu cù’t theo nhõp 3+4:

... Nguyïîn AÁi Quöëc. Öi tïn tha thiïëtCuãa àúâi ta. Ngûúâi úã phûúng naâo? Gioá úi gioá, úi chim coá biïëtMöåt ngûúâi tuâ cêët caánh bay cao?

... Baác Höì thûác. Nùm canh khöng nguãNghe phong ba gaâo theát àaá ghïìnhVûäng tay laái. Öi ngûúâi thuãy thuãÀaä tûâng quen böën biïín lïnh àïnh...

Nhaåc àiïåu cuãa nhûäng cêu thú 7 chûä naây, ta coá thïí coinhû nhûäng cêu song thêët trong thïí thú song thêët luåc baát.Coân baâi thú Baác úi, thò cuäng nhû baâi Quï meå, nhaåc àiïåutheo thïí thêët ngön luêåt Àûúâng; trong baâi naây, khöng möåtlêìn naâo Töë Hûäu àïí cho thêët niïm, búãi maåch caã baâi thúcêìn phaãi liïìn dñnh. Töi nghô rùçng: trong nghïå thuêåt,cuäng nhû trong chñnh trõ, noái nhû Øngghen, “tûå do laânhêån thûác àûúåc töët sûå têët yïëu”, tûå do khöng phaãi laâ tûådo chuã nghôa, nhaâ thi sô hoaân toaân tûå giaác vïì caác thuã


phaáp cuãa nghïå thuêåt, caác qui tù’c cuãa ngön ngûä, vaâ anhcuäng nhû ngûúâi àêìu bïëp, nêëu nûúáng coá cung caách. - Taácgiaã laâm thú thêët ngön, coân coá thïí choån thïí thú “thêëtngön cöí thïí” khöng gheáp vaâo niïm luêåt bùçng trù’c theoluêåt Àûúâng, nhû baâi Thùm maã cuä cuãa Taãn Àaâ, viïët trûúácCaách maång:

Chúi lêu nhúá quï vïì thùm nhaâ,Àûúâng xa ngûúâi vù’ng, boáng chiïìu taâ.Möåt daäy lau cao laân gioá chaåyMêëy cêy thûa laá sù’c vaâng pha.Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoã,Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ...

Trúã laåi vúái baâi Trïn nöng trûúâng mña, töi khöng caãm thêëyroä caái “cung caách nêëu nûúáng” cuãa taác giaã. Nïëu laâ thêëtngön cöí thïí, thò nïn phoáng tuáng hún nûäa trong nhaåcàiïåu, nhû trong baâi Thùm maã cuä, khi Taãn Àaâ noái vïì möåt“khaách vùn chûúng” trong xaä höåi phong kiïën.

... Taâi cao, phêån thêëp, chñ khñ uêët,Giang höì mï chúi quïn quï hûúng,

Caái khoaái chaá cuãa ngûúâi àoåc úã àiïåu “cöí thïí” naây, chñnh úãnhûäng chöî nhaâ thú ài xa luêåt Àûúâng möåt caách coá lyá, húåpvõ, nhû chuáng ta thêëy trong hai cêu thú àêy: cêu trïnuêët ûác, döìn nùm tiïëng trù’c (nhêët laâ ba dêëu sù’c trong“chñ khñ uêët”), cêu dûúái lang baåt phiïu du, toaân tiïëngbùçng (nhêët laâ nùm chûä liïìn khöng coá dêëu huyïìn). Phêìnlúán caác àoaån vaâ cêu cuãa baâi Trïn nöng trûúâng mña theoàiïåu thêët ngön luêåt Àûúâng:

... Khe suöëi moãm àöìi son àoã quaåchMña vaâo chua baåc böîng nïn xanh


Nhûäng triïìn bom döåi àau loâng àêëtMña àïën, mêåt lïn laåi ngoåt laânh...

cho nïn möåt söë cêu, söë chûä sai luêåt bùçng trù’c khöng àuãnhiïìu àïí thaânh thú “cöí thïí” tûå giaác khöng theo luêåtÀûúâng maâ laåi theo möåt sûå hoâa àöëi phoáng khoaáng cuãa êmthanh, àoåc nghe vêîn ïm tai, lyá thuá; do àoá nhûäng chöî ‘tûådo" trong baâi thú trúã thaânh nhûäng chöî êm thanh chïåchchoaåc:

Caã möåt khöng gian thúm muâi mêåtMöåt vuâng àêët múái hûúng baát ngaát

thanh “bùçng” (muâi) vaâo chiïëm võ trñ cuãa nhûäng thanh“trù’c”, cuäng nhû thanh “trù’c” (baát) vaâo chiïëm võ trñ cuãathanh bùçng, thaânh ra khoá nghe

Nhêët laâ cêu

AÁo sûåc thuöëc sêu, miïång mùån chaát

thò khoá nghe quaá. Hai cêu thú phaá thïí cuãa Taãn Àaâ:“Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoã” vaâ “Taâi cao phêån thêëpchñ khñ uêët” cuäng döìn ba thanh trù’c úã cuöëi, maâ àoåcnghe laåi lyá thuá, vò àûúåc hai cêu dûúái tiïëp theo àoán àúäphöëi húåp möåt caách taâi tònh; hún nûäa, theo yá töi, coá thïívò nöåi böå cuãa baãn thên hai cêu thú êëy bù’t àêìu bùçng haithanh bùçng, àêìu cêu nheå, àïën cuöëi cêu nùång; coân húnthïë nûäa, theo yá töi, khöng phaãi chó ngêîu nhiïn maâ TaãnÀaâ àïìu bù’t àêìu hai cêu thú êëy bùçng möåt dêëu huyïìn:

Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoãTaâi cao phêån thêëp chñ khñ uêët

theo töi hiïíu, caái linh tñnh thi sô cuãa Taãn Àaâ caãm thêëycêìn hai dêëu huyïìn úã àoá thò nhaåc àiïåu cêu thú múái hay.Nghïì thú cuäng lù’m cöng phu...


Töi lêëy baâi Trïn nöng trûúâng mña àïí gúåi yá rùçng nhaåcàiïåu cuãa baâi thú laâ möåt àiïìu rêët quan troång; thêåt ra, chómöåt vêën àïì naây thöi, cuäng àaä phaãi baân luêån khaá daâi; úãàêy, chó noái sú lûúåc.

D - Toaân baâi

Nhûäng cêy buát treã laâm thú trong xaä höåi chuáng ta têmrêët töët, têm höìn hoå àêìy nhûäng tònh caãm lúán cuãa thúâi àaåi,cùm thuâ quên xêm lûúåc Myä, luä nguåy, cùm giêån keã boác löåtaáp bûác, tin yïu Töí quöëc, yïu thûúng vö haån nhên dênlao àöång, yïu mïën gia àònh... têm höìn nöìng thù’m êëykhiïën hoå laâm thú, vaâ nhiïìu baâi thú cuãa nhûäng taâi nùngmúái àaä àoaåt nhûäng giaãi thûúãng cuäng nhû àûúåc sûå yïumïën cuãa ngûúâi àoåc. Àiïìu töi muöën goáp vúái möåt söë cêy buáttreã, laâ cuâng vúái nhiïåt huyïët laâm thú, cêìn phaãi coá khoahoåc laâm thú, nghïì nghiïåp laâm thú, àïí baâi thú hoaân chónhvïì tû tûúãng, tònh caãm, hoaân chónh vïì nghïå thuêåt.

Trong caác baâi àùng úã muåc “Thú dûå thi”, töi xin lêëymöåt baâi àïí baân bao quaát vïì caã möåt baâi thú.

BAÂ

Baâ úi baâ! Cêy luáa coá tûâ àêumaâ thên luáa suöët àúâi mïìm maåilaá luáa uöën nhû thúâi baâ con gaái?

Gioá bêëc ài qua àúâi luáa moãi moânxú xaác gêìy haâng cêy luáa cuädaáng luáa coâng nhû daáng baâ xûa chõu khöímaâ cuöåc àúâi coá àuã no àêu


Àêët maâu nêu da baâ cuäng maâu nêubaâ nuöi meå röìi baâ nuöi chaáunïëp nhùn nhiïìu nhû mùåt luáa khö queogiúâ cêy luáa àöíi muâa àöíi haåtbaâ úi, baâ coá treã thïm?

Àêët nûúác vui qua moåi nöîi niïìm riïngmaái toác baåc cho chaáu nhiïìu tiïëng haátcho maâu àen toác chaáu thêîm toác baâbaâ àûa chaáu qua con àûúâng nho nhoãàïí bêy giúâ chaáu cêìm suáng chù’c hún!

Chaáu ài qua àûúâng moângiûäa Trûúâng Sún muâa àöng àêìm êëmuã cho chaáu laâ rûâng cêy àùçm thù’mphaãi tay baâ quaâng àïën sau lûng?

Con gaái thûúng baâ, nûúác mù’t rûng rûngcon trai thûúng baâ, biïët gò maâ noáithaânh böå àöåi röìi, baâ xoa àêìu, böëi röëichaáu gheá vaâo baâ, baâ cûá baão treã con.

Bûng baát cúm chaáu cûá nghô vïì baâdaáng lûng coâng nhû cêy luáa quï tathûúng chuáng chaáu, baâ nhû laâ cêy luáaTruát haåt cho àúâi, gieo maäi nhûäng muâa xa...

1974

Taác giaã baâi Baâ vò quaá vö yá maâ phaåm phaãi nhiïìu lêìnvö lïî (úã trong thú) àöëi vúái baâ. Theo töi hiïíu, sau àêy laâcaái loäi göëc noá chi phöëi caã baâi thú: Àaáng leä taác giaã phaãixuêët phaát tûâ baâ nöåi, baâ ngoaåi cuå thïí cuãa mònh, hoùåc tûâmöåt ngûúâi baâ cuå thïí cuãa baån, maâ mònh cuäng coi nhû baâ


cuãa chñnh mònh, trong têm tûúãng phaãi nhòn thêëy möåt baâcuå àaáng kñnh àaáng troång, coá thêåt úã trong àúâi söëng, tûâ baâcuå coá thêåt êëy, maâ khaái quaát lïn, coá thïí thïm búát àïí taåora hònh tûúång baâ cuãa mònh vaâ baâ cuãa têët caã moåi ngûúâichaáu:

Baâ ngoaåi úi, baâ ngoaåi coá chïët àêu,Baâ ngoaåi tiïëp tuåc úã trïn àúâi, àïí cho muön lûáa

chaáu àúâi àúâi tiïëp nöëi“Chaáu ngoaåi thûúng daåi thûúng döåt, chaáu nöåi

chûa vöåi gò thûúng”,Baâ ngoaåi laâ ngûúâi thûá nhêët cuãa quï hûúng.

Vò taác giaã khaái niïåm möåt ngûúâi Baâ chung chung, chonïn caã baâi thú cho ta möåt caãm tûúãng laâ “baâ êëy” chûákhöng phaãi “baâ mònh”. Taác giaã thûã nghô laåi xem, nïëutrong luác viïët baâi thú, anh nghô àïën baâ nöåi, baâ ngoaåi cuãaanh thêåt, thò bao giúâ anh laåi noái vúái baâ mònh nhû thïëkia. Thú laâ caái núi xuác caãm vaâ ùn noái rêët tïë nhõ; theo töinghô, möåt ngûúâi chaáu nïn noái vúái baâ: “Baâ úi, thúâi treã cuãabaâ”, thò trang troång hún laâ “thúâi baâ con gaái”; mùåt khaác,so saánh thên luáa uöën mïìm maåi nhû thên baâ thúâi con gaái,töi e coá kïåch cúäm hay khöng? Ngöìi tûúãng tûúång laåi 40nùm vïì trûúác, baâ nöåi (hoùåc ngoaåi) cuãa mònh thên hònhmïìm maåi nhû laá luáa, àïí laâm gò? Baâ cuãa mònh, chûá coáphaãi bêët cûá möåt phuå nûä, möåt thiïëu nûä naâo khaác àêu! Töinghô rùçng ñt nhêët cuäng úã AÁ Àöng, úã Viïåt Nam ta, vúái vúå,vúái ngûúâi yïu, thò múái àïí yá àïën thên thïí, chûá vúái baâ, vúáimeå, chó nhòn vaâ nhúá mùåt baâ, mùåt meå àïí mïën thûúng, vaâthêåt ra cuäng chùèng nhêån xeát mùåt baâ, mùåt meå mònh vïìphûúng diïån taåo hònh àeåp hay khöng àeåp, àêy laâ baâ cuãatöi, laâ meå cuãa töi, thïë laâ àuã cho töi thûúng mïën vö cuâng,nhúá tûúãng vö haån.


Taác giaã baâi Baâ laåi vö lïî, khi haå buát viïët: “daáng luáacoâng nhû daáng baâ xûa chõu khöí”; taác giaã múã àêìu: “Baâ úibaâ”, tûác laâ noái vúái ngöi thûá hai, trïn àúâi naây, coá àûáa chaáunaâo maâ laåi noái vúái baâ mònh rùçng: “baâ úi baâ, lûng baâcoâng”? Roä raâng laâ taác giaã tûúãng tûúång ra möåt baâ cuå giaânaâo àoá, cho nïn múái lêîn löån ngöi thûá hai vúái ngöi thûá ba.Mùåt khaác: “coâng nhû daáng baâ xûa chõu khöí”, baâ xûa laâbaâ tûâ bao giúâ? Trong baâi Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, viïët nùm1948, “Con ài àaánh giùåc mûúâi nùm - Chûa bùçng vêët vaãàúâi bêìm saáu mûúi”, tûác laâ trûúác Caách maång thaáng Taám1945, baâ bêìm cuãa anh böå àöåi àaánh giùåc Phaáp 57 tuöíi, coân“Baâ” cuãa anh böå àöåi ài àaánh giùåc Myä nguåy nùm 1975, thòtrûúác thaáng Taám 1945, nghôa laâ hún ba mûúi nùm trûúác,baâ cuå cuäng laâ 50 tuöíi thò múái coá chaáu, nghôa laâ nùm 1975“baâ xûa chõu khöí” laâ möåt baâ cuå àaä 80 tuöíi röìi, nhû vêåykhöng àiïín hònh, khöng àaåi diïån cho nhûäng ngûúâi baâ coânsöëng hiïån nay, coá chaáu 20 tuöíi ài àaánh giùåc Myä. - Vaã laåivúái möåt baâ cuå àaä quaá tuöíi “cöí lai hy”, àaä 80 tuöíi, maâ coânnhù’c “laá luáa uöën nhû thúâi baâ con gaái” thò bêët nhêîn, vòbaâ cuå àaä gêìn àêët xa trúâi röìi.

Taác giaã laåi viïët: Àêët maâu nêu, da baâ cuäng maâu nêu,baâ nöåi, baâ ngoaåi àêu coá phaãi laâ möåt chiïëc êëm àêët maâ noáicöåc löëc nhû vêåy; anh laåi vöî lïî khi noái vúái baâ rùçng: mùåtcuãa baâ “nïëp nhùn nhiïìu nhû mùåt luáa khö queo” vaâ tiïëptheo:

giúâ cêy luáa àöíi muâa àöíi haåtbaâ úi, baâ coá treã thïm?

Nïëu chaáu coá hiïëu, thò chaáu cûá khùèng àõnh: “cêy luáaàöíi muâa àöíi haåt, baâ cuãa chaáu tröng cuäng treã thïm ra”,


chûá theo töi nghô, hoãi nhû taác giaã hoãi, laâ xêëc laáo àöëi vúáibaâ.

Àoaån thûá tû, cêu keáo xöåc xïåch. Maái toác baåc cho chaáunhiïìu tiïëng haát, yá taác giaã muöën noái: do cöng lao baâ laâmluång vaâ lo nghô àïën nöîi toác choáng baåc, maâ chaáu múái àûúåcca haát nhiïìu hún; nhûng yá muöën noái laâ möåt chuyïån maâcêu vùn vêåt chêët viïët ra laâ möåt chuyïån khaác; cêu thútrïn àêy nghe khöng öín. Àïën nhû hai cêu

baâ àûa chaáu qua con àûúâng nho nhoãàïí bao giúâ chaáu cêìm suáng chù’c hún,

thò yá cêu trïn coá liïn quan gò túái yá cuãa cêu dûúái? taåi saoàûa chaáu qua “con àûúâng nho nhoã” chûá khöng qua “conàûúâng lúán lúán” hoùåc “röång röång”? Thêåt laâ viïët tuây tiïån.Muöën dêîn túái caái yá chaáu cêìm suáng caâng chù’c tay húnthò bïn trïn phaãi tòm kiïëm möåt yá naâo cho xûáng àaáng,chùèng haån nhû baâ àaä tiïîn chaáu vúái vö haån yïu thûúng...,nhûng ngûúâi viïët àaä khöng muöën töën cöng hún nûäa.

Àoaån thûá 5. YÁ thú noái: Cêy úã àûúâng moân Trûúâng Súnuã cho chaáu àêìm êëm giûäa muâa àöng, nhûng sao taác giaãlaåi haå möåt cêu tiïëp theo.

phaãi tay baâ quaâng àïën sau lûng?chao öi, taåi ngûúâi viïët viïët quaá û vö yá tûá, chûá khöng phaãitaåi töi muöën sinh chuyïån! Àaáng leä coá thïí noái, chùèng haån:“êëm aáp nhû têëm loâng cuãa baâ vêîn theo chaáu maâ êëp uã”,chûá chaáu trai àaä lúán röìi, 19, 20 tuöíi, coá thïí noái: baâ mûângrúä quaá öm chêìm lêëy chaáu, chûá sao laåi viïët tó mó: baâquaâng caánh tay qua sau lûng?

Àoaån thûá 6. Chaáu gheá vaâo baâ, baâ cûá baão treã con, töicaãm thêëy cêu naây gúån gúån. Coá thïí hiïíu laâ “chaáu nghiïngmònh gheá àêìu vaâo baâ, baâ baão laâ nuäng nõu nhû treã con”


chùng? Hay laâ yá taác giaã muöën noái: chaáu trïn àûúâng haânhquên, taåt vïì laâng thùm baâ, taåt vïì nhaâ baâ? Trong hai caáchhiïíu, mêëy chûä “gheá vaâo baâ” àïìu khöng öín.

Trong àoaån kïët laåi noái “daáng lûng coâng” cuãa baâ. Àoaånkïët naây giuáp cho chuáng ta thïm thêëy roä caái linh tinh cuãatûá thú; “thûúng chuáng chaáu”, tûác laâ thûúng caái lûáa chaáunoái chung, cho nïn “baâ” úã àêy cuäng laâ nhûäng baâ cuå noáichung coá chaáu, thïë maâ múã àêìu baâi thú, ba tiïëng “baâ úibaâ” nuäng nõu biïët bao, nhû möåt ngûúâi chaáu cuå thïí noáivúái baâ nöåi, baâ ngoaåi ruöåt thõt cuãa mònh. Caã baâi thú xöåcxïåch, xiïu veåo vaâ suåp àöí. Khuyïët àiïím chñnh laâ khöng coámöåt caái nhòn töíng quaát caã baâi, khöng phên biïåt roä lêëyngöi thûá hai maâ cêëu truác, hay laâ lêëy ngöi thûá ba àïí cêëutruác.

** *

Chuáng ta phaãi àaåt túái nhûäng àónh cao cuãa khoa hoåckyä thuêåt, cuãa vùn hoáa. Cho nïn moåi têåp quaán, taác phonglaâm “phiïn phiïën”, hoåc “phiïn phiïën”, viïët “phiïnphiïën”... laâ khöng àuáng. Trong khi saãn xuêët àang phaãiphuåc höìi, àúâi söëng kinh tïë coân khoá khùn, möåt mùåt chuángta giûä sûå tiïët kiïåm, sûå giaãn dõ trong tiïu thuå, àöìng thúâimöåt mùåt khaác, ta phêën àêëu nêng cao chêët lûúång saãnphêím, caâng ngaây caâng töët hún nûäa, saãn phêím phaãi àaåttiïu chuêín quöëc tïë; baán ra nûúác ngoaâi, thò möåt àiïëuthuöëc laá cuäng phaãi àaåt tiïu chuêín quöëc tïë.

Töi nghô rùçng cuâng vúái ài sêu yïu mïën, phaát huy êmnhaåc truyïìn thöëng cuãa dên töåc, möåt ngûúâi Viïåt Nam coá


vùn hoáa úã thúâi àaåi chuáng ta rêët nïn coá caái ham muöën àûúåcnghe chùèng haån baãn nhaåc Appastonnata, nghe àïí ñt nhêëtcuäng biïët rùçng noá coá úã trïn àúâi naây, vaâ hoåc àïí thêëm dêìndêìn caái hay, caái àeåp cuãa baãn nhaåc Bettöven êëy, àùång maâhiïíu taåi sao Lïnin àaä rêët mûåc yïu baãn nhaåc êëy, àïën nöîi“muöën mún man caái àêìu cuãa nhûäng ngûúâi söëng trong möåtàõa nguåc ghï túãm maâ coá thïí taåo ra baâi àeåp àeä dûúâng naây”.

Chuáng ta xuêët thên tûâ quêìn chuáng cöng nöng,“nhûäng baân chên tûâ than buåi lêìy buân” vêët vaã lam luä tûâdûúái höìi Phaáp thuöåc, nhûng “ àaä bûúác dûúái mùåt trúâi caáchmaång” hún ba chuåc nùm nay, vaâ hiïån giúâ àang xêy dûångchuã nghôa xaä höåi àïën thaânh cöng. Nhûäng saãn phêím vùnhoåc, saãn phêím thú cuãa chuáng ta phaãi trïn cú súã phöí cêåpmaâ nêng cao àïën mûác thêåt phong phuá, vaâ tinh tïë. Chuángta rêët caám ún àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng, cuângvúái giaáo duåc tû tûúãng, àaä kiïn trò giuáp caác nhaâ vùn sûãachûäa möåt thûá bïånh êëu trô. Trong böën baâi noái chuyïån, raãira gêìn 10 nùm, nùm 1960, nùm 1962, nùm 1963, nùm1968, àöìng chñ àaä nhù’c nhúã nhûäng yá kiïën: Viïët vùn thòphaãi coi troång vùn. Ngûúâi ta khöng thïí àöìng tònh vúái möåtnhaâ vùn viïët cêíu thaã. Trong caác taác phêím vùn hoåc, vùncoá hay, taác phêím múái coá giaá trõ. Àûâng tûúãng coá yá töët, thòvùn muöën viïët thïë naâo, taác phêím vêîn töët àêu. Nöåi dungtû tûúãng coá töët ài nûäa, nïëu khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt,thò khöng thaânh möåt taác phêím nghïå thuêåt. Nöåi dung tûtûúãng rêët quan troång, nhûng àöìng thúâi giaá trõ nghïå thuêåtcuäng rêët quan troång. Ta àoâi hoãi hai mùåt àoá àïìu phaãi töëtmöåt trùm phêìn trùm...

Töi noái húi xa xöi, vaâ àïì dêîn cöng phu, vò nhên cêuchuyïån vïì toaân thïí cuãa möåt baâi thú, töi sù’p sûãa ài vaâo


möåt chöî khoá nhêån thêëy, möåt chöî maâ nïëu lûúát qua ài, thò“cuäng àûúåc thöi”; tuy nhiïn, nïëu xeát vïì mùåt tinh tïë cuãacon ngûúâi, thò trong Liïn khu Nùm cuä vaâ úã caác tónh phñaNam, àöìng baâo ta àaä tûâng tûå phuå rùçng mònh tinh tûúângàïën mûác “con ruöìi bay qua, töi cuäng biïët laâ con ruöìi àûåchay con ruöìi caái” kia maâ!

Möåt baâi thú phaãi nhêët quaán; möåt baâi thú phaãi coá möåtthïí thöëng nhêët trong nöåi böå cuãa noá. Coá thïí bïn caånh möåtsöë baån àoåc rêët tinh nhêån thêëy nhûúåc àiïím cuãa baâi thúkhöng nhêët quaán, thò cuäng coá möåt söë baån àoåc khöng àïí yáthêëy caái löîi saãn xuêët àoá; nhûng vïì phña nhûäng ngûúâi saãnxuêët, mònh vêîn phaãi coá àêìy àuã lûúng têm nhaâ nghïì;huöëng chi, baâi thú khöng nhêët quaán, giaá trõ nghïå thuêåtcuãa noá keám ài, thò hiïåu quaã phuåc vuå cuãa noá cuäng giaãm ài.

Sau àêy laâ hai vñ duå cuãa baãn thên töi, cuäng laâ haithu hoaåch trong viïåc laâm thú, möîi khi nhúá túái, laåi tuãmtóm móm cûúâi têm àù’c.

Möåt àïm thaáng 10 nùm 1959, tûâ trïn gaác nhaâ töi úãàûúâng Cöåt Cúâ (sau àöíi tïn laâ àûúâng Àiïån Biïn Phuã), rêëtkhuya, trúâi reát cùm cùm, töi àang nguã, laånh quaá, chúåtthûác giêëc, nhòn xuöëng dûúái àûúâng phöë phña sau nhaâ, laâàûúâng Trêìn Phuá, trûúác cûãa cú quan Böå Töíng tû lïåch (luácêëy coân àoáng úã núi àêy), thêëy möåt àöìng chñ böå àöåi àûánggaác; trong luác töi nguã trong chùn êëm, thò anh àaä àûánggaác tûå bao giúâ, giûäa àïm muâa àöng khuya khoù’t reát nhûcù’t ruöåt: töi naãy ra caái yá thú: caã thaânh phöë Haâ Nöåi àaänguã caã, im phùng phù’c, duy coá àöìng chñ böå àöåi àûáng gaáclaâ thûác àïí canh giûä cho nhên dên, cho cú quan, anh canhgiûä caã cho Caách maång:


Anh böå àöåi àûáng gaác trong àïm khuya,Laá vöng àöìng ruång quanh anh têìm taä; Gioá bêëc thöíi tûâng höìi nhû cù’t daå,Anh böå àöåi àûáng gaác trong àïm khuya, Cöíng mïnh mang, àûúâng vù’ng chùèng ai vïì...

Khuya rêët khuya. Caã böën bïì lùång ngù’t.Khöng ai thûác, ngoaâi anh trong àöi mù’t.Thaânh phöë im nhû khöng möåt cûãa nhaâ,Chiïëc muä sao anh àöåi thêëm sûúng sa,Àïm úã quanh vai, reát daâi theo gioá, Àêìu vêîn thùèng, anh möåt mònh àûáng àoáCanh giûä, laâm troân nhiïåm vuå vö danh.

Àoaån thûá ba àûa àïën caái tûá thú: vò möåt mònh anhthûác àïí canh gaác, cho nïn mònh anh chõu traách nhiïåmtêët caã, anh àaãm nhiïåm, anh phuå traách têët caã:

Reát lay mònh chúåt thûác giûäa nùm canh, Töi nhòn thêëy àùçng xa, anh böå àöåiVêîn àûáng tûå bao giúâ trong àïm vúâi vúåi,Mù’t toã, tai nghe tiïëng àöång böën bïì,Nhû mònh anh phuå traách caã àïm khuya.Anh phuå traách caã nuái söng trúâi àêët.

Trong têm trñ cuãa töi, trong àúâi thêåt, caái giúâ àïmkhuya laånh giaá êëy, nhòn hònh aãnh anh böå àöåi, töi böîngvuåt nghô rùçng: - Öi! anh böå àöåi àûáng gaác naây àaä taåc theohònh aãnh cuãa Cuå Höì. - Vaâ cûá theo caái chên thûåc coá thêåtêëy, töi àûa vaâo viïët tiïëp baâi thú, möåt caách höìn nhiïn, tûånhiïn:

Töi böîng nghô: anh böå àöåi lùång yïn, trêìm tônhÀaä taåc theo hònh aãnh cuãa Cuå Höì,


Àaä taåc theo hònh aãnh Baác vö tû, Höì Chñ Minh kiïn trinh, ngûúâi lñnh cuä.

Cú àöëc giaáo baão rùçng: con ngûúâi laâ taåc theo hònh aãnhcuãa Chuáa. Nhûng chuáng ta nghô möåt caách gêìn guäi, êëmaáp: möîi ngûúâi Viïåt nam chuáng ta àaä taåc theo hònh aãnhBaác Höì:

Töi laåi nghô: trong loâng ta Baác núãChuáng ta mang Höì Chuã tõch trong mònhBaác àaä cho ta khuön mêîu boáng hònhÀaä taåc maäi suöët àúâi theo aãnh Baác,

Àoaån kïët baâi thú noái lïn möåt ûúác nguyïån, möåt quyïëttêm:

Àoá laâ gûúng saáng trong vùçng vùåc,Àoá laâ hònh àeåp nhêët cuãa ta.Nguyïån hy sinh phêën àêëu xöng phaTaåc theo Höì Chñ Minh vô àaåi.

9-10-1959

Sau àoá khöng lêu, àûúåc gùåp àöìng chñ Töë Hûäu, töi àoåcbaâi thú cho anh nghe; baâi thú àaä àûúåc àùåt tïn laâ Taåc theohònh aãnh Cuå Höì. Nghe xong baâi thú, Töë Hûäu noái: Töitûúãng baâi thú cuãa anh àaä ngûâng úã caái chöî “Anh phuåtraách caã nuái söng, trúâi àêët” röìi chûá.

Cêu phaát biïíu cuãa Töë Hûäu khaá laâ àöåt ngöåt àöëi vúái töi.Töi ghi lúâi noái cuãa anh vaâo trñ nhúá, nhûng haäy coân múmú maâng maâng chûa hiïíu roä.

Möåt tuêìn sau, àem baâi thú cuãa mònh ra lêím nhêímàoåc laåi, töi múái nhêån thêëy àiïìu naây: noá laâ hai baâi thú chûákhöng phaãi möåt baâi thú. Baâi thú trïn laâ: “Anh böå àöåi àïmkhuya àûáng gaác”; khi àïën caái tûá cao traâo nhêët: “Nhû laâ


anh phuå traách caã àïm khuya vaâ nuái söng, trúâi àêët”, thòbaâi thú àaä tûå troån veån lù’m röìi; túái àoá laâ noá tûå kïët thuác.Nhûng taåi vò töi cûá theo “tûå nhiïn nhi nhiïn”, theonguyïn xi yá nghô coá thêåt cuãa töi, cho nïn töi khöng hiïíurùçng túái àêy nïn ngûâng buát, maâ laåi tiïëp theo laâm sangbaâi thûá hai: “Anh böå àöåi vaâ chuáng ta àaä taåc theo hònhaãnh Cuå Höì”. Àêy laâ hai baâi thú, thöng lûng nhau nhûhai anh em sinh àöi àaä dñnh lûng (freâres siamois), nhûngmöîi baâi coá möåt tûá riïng, möåt haåt nhên khaác. Haäy xem yáthú cuãa böën cêu kïët: “Baác Höì laâ têëm gûúng saáng trong,àeåp nhêët”, yá naây khöng dñnh gò vúái yá thú múã àêìu baâi:“anh böå àöåi àûáng gaác giûäa böën bïì lùång ngù’t àïm khuya”.Nhêån thûác àûúåc nhûúåc àiïím cú cêëu cuãa baâi thú mònh,trong loâng töi thêìm caãm ún nhaâ thú Töë Hûäu.

Baâi thú Trúã vïì viïët thaáng taám 1948 vaâ àùng taåp chñVùn nghïå söë muâa xuên 1949, diïîn àaåt loâng yïu mï cuöåcsöëng dûúái möåt viïîn tûúãng: sau khi àaä “trùm tuöíi” vaâ rúâikhoãi cuöåc àúâi naây lêu röìi, “möåt súám mai höìng töi seä lïnàûúâng trúã laåi”, vïì giûäa thïë gian... Nùm 1956, úã thuã àö ÊËnÀöå Niu Àïli, vúái sûå giúái thiïåu cuãa àöìng chñ töíng laänh sûåcuãa ta, nhên àïën thùm nhaâ thú Xiri àöìng thúâi laâ àaåi sûácuãa Xiri úã ÊËn Àöå, töi àaä àûa baãn dõch baâi thú Trúã vïì ratiïëng Anh cho thi sô êëy. Rêët thên tònh, nhû möåt ngûúâibaån vaâ nhû möåt àöìng nghiïåp, nhaâ thú Xiri baão: - Phaãichùng baâi thú cuãa baån, àïën khoaãng giûäa, àaä chuyïínthaânh möåt baâi thú khaác?

Höm êëy, vïì khaách saån, àoåc laåi baâi thú cuãa mònh, töiphaãi nhêån baån àöìng nghiïåp ngûúâi Xiri, vêîn laâm thú bùçngtiïëng A Rêåp êëy, laâ möåt thi sô rêët tinh vi! Phêìn trïn laâ


húi thú laäng maån chuã nghôa, coá gò phaãng phêët àiïåu thúTago khi Tago noái vïì thiïn nhiïn...

... Töi seä trúã vïì, chên vui roán reánNhû hûúng ài nhûäng àïm xuên hoâ heån, Nhû mù’t yïu len leánNhû tay vuöët quen quen;Nhû àûáa treã con nhay(1) vuá meå hiïìnTrong loâng àúâi töi laåi vïì naáo àöång.Baâ meå àúâi du dûúng tay múã röångTöi nùçm troân laâm möåt gioåt sûúng hoa,Hoãi coã cêy: mònh coá nhúá thûúng ta?Ta rêët nhúá thûúng mònh, nïn trúã laåi.- Vò àang söëng, töi vêîn coân söëng maäiVò coân yïu, töi laåi muöën yïu thïm;Vò mù’t töi no àuã boáng ngaây àïm,Tai àêîy tiïëng, hay möi mïìm caãm giaác,Höm nay vêîn nhúá thûúng àúâi bûäa khaác, Nhû àûáa con vûâa buá meå möåt bïnMöåt bïn kia vêîn mún vuá meå hiïìn.

Phêìn thûá hai chuyïín sang möåt buát phaáp khaác hùèn,buát phaáp hiïån thûåc àoá chùng? Khi noái àïën nhûäng caãnhmai hêåu seä gùåp thêëy trong coäi àúâi, thò khöng coân gò cuãacaái aánh trùng xanh, caái hûúng àïm khuya thúm trongphêìn trûúác:

... Nhû möåt súám trïn àûúâng vang tiïëng guöëcNhû möåt trûa chim choác reáo muâa heâTiïëng giuäa reân àêåp nù’ng nhaãy vaâng hoe,Tiïëng tia saáng muáa vúân quanh chiïëc buáa;


(1) Nhay (tiïëng miïìn Nam): lêëy rùng nhêëm khe kheä.

Nhûäng baánh xe quay, nhûäng guöìng maáy luåa, Nhûäng baân chên giêåm, nhûäng caánh tay nhanhTiïëng cêët nhaâ, trúâi àêët! göî lanh canhKïu thaánh thoát trong khi thaânh cûãa söí!Nhûäng toa maáy phò phò àang têåp thúãNhûäng con taâu àêîy sûác ruác huyïn thiïn:- Töi phaãi vïì nghe dûå nhaåc àoaân viïnNhên loaåi múái noái cûúâi nhû treã nhoã...

Baâi thú nhû möåt bûác trûúáng trïn vaâ dûúái laâm bùçnghai chêët vaãi, hai chêët súåi, löëi thïu khaác nhau... Nhû vêåythò coân gò laâ sûå thöëng nhêët, sûå nhêët quaán cuãa taác phêím.

Möåt taác phêím nghïå thuêåt phaãi vêng theo qui luêåt cuãacuöåc söëng vaâ coân phaãi vêng theo qui luêåt cuãa taác phêímnûäa. Cuöåc söëng diïîn ra nhû möåt doâng söng chaãy, nûúácdñnh liïìn nhau vaâ ài. Nhûng möåt bûác tranh höåi hoåa laâ möåtkhung vaãi tônh. Chó coá quay phim, àiïån aãnh múái chúáp àûúåcsûå söëng trong sûå di àöång cuãa noá, coân bûác tranh thò phaãilêëy caái àûáng yïn maâ diïîn àaåt caái chuyïín di, chó hoaân toaânlêëy khöng gian maâ diïîn àaåt thúâi gian. Nïëu muöën diïîn àaåtnhûäng cêu chuyïån, thò phaãi veä tranh liïn hoaân, phaãi veänhiïìu bûác tranh kïë tiïëp nhau; nhûng möîi bûác tranh liïnhoaân êëy àïìu phaãi coá qui luêåt riïng cuãa noá, nghôa laâ phaãicoá möåt trung têm tònh caãm, caãm xuác, möåt sûå hoaân chónhvïì hònh thïí; vûâa nöëi dñnh vúái bûác tranh bïn caånh, vûâaphaãi tûå troån veån trong nöåi böå cuãa mònh. Baâi thú cuäng vêåy;nïëu cêìn kïí chuyïån, thò laâm theo thïí loaåi thú kïí chuyïån;coân thò möîi baâi thú laâ möåt traái àún, chó coá möåt haåt, nhûtraái xoaâi, chûá khöng phaãi laâ möåt traái mñt noá laâ traái keáp,thûåc chêët laâ nhiïìu traái úã chung trong möåt caái voã. Nhiïìukhi, ngûúâi laâm thú vò tham noái nhiïìu chuyïån khaác nhau


trong möåt baâi thú (búãi thûåc tïë phong phuá quaá), cho nïnlaâm ra xoaâi nhiïìu haåt, döìn hai ba baâi thú trong möåt baâi.Nhûng laâm nhû vêåy traái vúái quy luêåt thûúãng thûác cuãangûúâi àoåc thú; maâ khi ngûúâi àoåc thú khöng chêëp nhêån, khingûúâi àoåc àaä ruát hïët caái “lûúång thöng tin” trong baâi thúröìi, vaâ hoå boã ra, thò hoå cuäng khöng duâng laåi möåt lêìn thûáhai nûäa àêu, búãi àêy chûa phaãi laâ möåt taác phêím; vò möåttaác phêím, möåt baâi thú hay, thò nhû lúâi àöìng chñ Phaåm VùnÀöìng noái, “möåt cuöën saách coá giaá trõ, haâng chuåc vaån ngûúâiàoåc, nùm naây qua nùm khaác, àoåc maäi, thïë hïå naây àoåc, thïëhïå khaác àoåc”.

Trúã laåi vúái chuyïån nhêët quaán cuãa baâi thú, àöëi vúái töi,hai chuåc nùm nay sûå goáp yá cuãa Töë Hûäu vaâ cuãa nhaâ thúXiri àaä giuáp cho töi nhiïìu, trong sûå luyïån cho tinh húnnûäa caái giaác quan thú, noá laâ thûá giaác quan tinh tïë, rêëtmûåc tinh tïë.

Trong hai baâi thú trïn àêy, töi cuäng àaä phaåm möåtkhuyïët àiïím nhû taác giaã baâi Muâa coã - muâa xuên, laâ laâmhai baâi thú trong chung möåt baâi; nhûng töi thò àïí cho haibaâi nöëi lûng nhau nhû “hai anh em sinh àöi Xiïm”(freâres siamois) coân taác giaã Muâa xoã - muâa xuên thò chêåphai baâi thú laåi laâm möåt, nhû hai hònh veä chêåp lïn nhautrïn trang giêëy.

V. Tñnh chêët cuãa thú

Töi àaä àûúåc hên haånh úã trong Ban chêëm thi cuöåc thithú Vùn nghïå 1974 - 1975; tûâ luác àoåc nhûäng baâi thú choàïën höm nay, coá möåt söë yá kiïën vêîn “canh caánh bïn loâng”,thêëy coá böín phêån laâ phaãi trung thaânh phaát biïíu. Vaâ


khöng thïí phaát biïíu vïì têët caã caác thú àùng baáo, cho nïnlêëy vñ duå trong möåt söë “thú dûå thi” laâ vò vêåy.

Tuy nhiïn, töi laåi sù’p ài vaâo möåt trûúâng húåp nûäa,khoá hún nhûäng vñ duå trïn kia. Àêy khöng úã trong phaåmtruâ chên lyá, àuáng hay sai, maâ úã trong phaåm truâ thêímmyä, trong phaåm truâ caái goût, caái Tinh khiïëu thûúãng thûác.ÚÃ àêy cêìn phaãi rêët bònh têm tônh trñ, vaâ khöng úã trongphaåm truâ chên lyá, nïn khöng thïí duâng sûå chûáng minh;úã àêy, trûúác hïët chuáng ta phaãi tin nhau laâ nhûäng thiïånchñ, nhûäng ngûúâi ngay thùèng chên thêåt; röìi thò baân vúáinhau, laâm cho nhau thöng caãm dêìn.

Viïët vïì baâi thú daâi Khuác haát ngûúâi anh huâng cuãaTrêìn Àùng Khoa, baån Hoaâng Ngoåc Trò àaä têåp trung rêëtnhiïìu lúâi khen ngúåi (Vùn nghïå Quên àöåi 7-1975), nhûtùång taác giaã möåt boá hoa lúán; bêy giúâ töi laåi ài ngûúåc lïnngoát hai nùm àïí ruát búát hoa trong boá hoa lúán àoá haysao? Àoáng vai troâ êëy thêåt chùèng dïî coi gò. Nhûng töiàaânh chõu mang tiïëng laâ deâ seãn lúâi khen, tiïët kiïåm huênchûúng, v.v... búãi nhêån thêëy maâ khöng noái ra, laåi laâ möåtnöîi khöí têm khaác, rêët dai dùèng; “chên lyá laâ möåt quaátrònh liïn tuåc àiïìu chónh”, saáng taác vùn hoåc traãi quachónh lyá, thò phï bònh vùn hoåc cuäng traãi qua chónh lyá, laâleä àûúng nhiïn. Sau khi nhaâ phï bònh khen “baãn trûúângca Ài àaánh thêìn haån àaánh dêëu möåt thaânh cöng”, Chiïëcphñch hoa laâ “... vúái sûå thaânh cöng cuãa truyïån thú naây”,nhaâ phï bònh viïët vïì Khuác haát ngûúâi anh huâng: “àaánhdêëu möåt bûúác tiïën múái cuãa thú Trêìn Àùng Khoa. Thaânhcöng cuãa anh laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh lêu daâi v.v...”,ba thaânh cöng liïn tuåc. Ñt ai àaä döìn nhiïìu lúâi khen ngúåinhû trong baâi naây. “... Cuâng vúái viïåc diïîn taã nhûäng neát


àöåc àaáo cuãa nöåi têm, Trêìn Àùng Khoa coân choån loåc, laâmbêåt nöíi nhûäng chi tiïët ngoaåi hònh mang nhiïìu yá nghôaxaä höåi vaâ giaá trõ thêím myä cuãa hònh tûúång”; “... Nhúâ coásûå kïët húåp khaá nhuêìn nhuyïîn giûäa hai mùåt khaái quaáthoáa vaâ caá thïí hoáa, nhúâ coá sûác caãm hoáa maånh meä cuãanhûäng sù’c thaái dên töåc, hònh tûúång Maåc Thõ Bûúãi... àaälöi cuöën hêëp dêîn ngûúâi àoåc bùçng têët caã sûác maånh cuãahònh tûúång àiïín hònh...” (Ngûúâi nûä anh huâng Maåc ThõBûúãi, nhû têët caã caác anh huâng àaä thaânh liïåt sô cuãa ta,laâ nhûäng ngûúâi àeåp àeä tuyïåt vúâi, àaáng ca àaáng khoác, coânhònh tûúång vùn hoåc veä vïì ngûúâi êëy thò coá thïí àaåt nhiïìuhoùåc àaåt ñt, àêy laâ hai phaåm truâ). Vaâ nhûäng cêu biïíudûúng nêng lïn cao àöå: Cuå Àònh trûúác khi bõ giùåc giïët laâ“... hònh aãnh coá têìm voác hoaânh traáng cuãa nhûäng anhhuâng trong trûúâng ca cöí àaåi”; “taác giaã luön luön nêng caoàûúåc sûác taác àöång thêím myä cuãa caác hònh tûúång trong thúthöng qua nhõp àöå vêån àöång phaát triïín cuãa chuáng”;“Dûúâng nhû àoaån thú taã caãnh naâo cuäng coá nhûäng tûá thúbêët ngúâ gêy nïn möåt sûå biïën àöíi àöåt ngöåt trong quaá trònhthûúãng thûác vaâ do àoá laâm maånh meä vaâ phong phuá thïmsûác lay àöång cuãa hònh tûúång thú”; “anh àaä phaát huy àïëncao àöå sûå tinh nhaåy cuãa caác giaác quan àïí dûång lïn haângloaåt bûác tranh àa daång trong böë cuåc vaâ phong phuá tinhvi trong maâu sù’c vaâ àûúâng neát” v.v...

Bêy giúâ töi biïët noái thïë naâo àêy? Àaáng leä töi traánhvêën àïì naây ài, nhûng laåi cûá xöng vaâo caái chöî rêët khoá.Theo yá töi, ngûúâi phï bònh thú tùång huên chûúng möåtcaách quaá röång tay; Nhaâ nûúác ta coá huên chûúng Àöåc lêåp,röìi àïën caác huên chûúng Höì Chñ Minh, röìi àïën huênchûúng Sao vaâng; trûúác àêy, Quöëc höåi Viïåt Nam àaä xin


tùång Höì chuã tõch huên chûúng cao nhêët laâ huên chûúngSao vaâng, nhûng Baác xin hoaän. Töi àûúåc nghe kïí laåi rùçngàöëi vúái nhûäng baâi viïët khen thú Baác, Baác baão: Noá coá thïënaâo thò noái thïë êëy. Trong sûå khen chï, töi khöng chuãtrûúng möåt caách chung chung laâ “phaãi coá chûâng mûåc”; àoálaâ möåt sûå chiïët trung rêët cêìu an; töi nghô rùçng phaãi cöëgù’ng nhêån xeát, cên nhù’c xem taác phêím “noá coá thïë naâo”,noá àïën àêu, têët caã vêën àïì cuãa sûå àaánh giaá laâ phaãi xaácàaáng. Chï phuä phaâng, chï vuâi dêåp laâ khöng nïn àöëi vúáimöåt nïìn vùn hoåc múái, coân treã tuöíi; mùåt khaác, noái khuyïëtàiïím maâ àuáng huyïåt vaâ chñ tònh, coân laâm cho möåt taácgiaã coá baãn lônh khoaái vaâ caãm àöång hún laâ möåt lúâi khenquaá thùång lïn nhû möåt caái aáo röång, thêåm chñ möåt caái aáothuång, tiïëng “khen” nhû gioá thoaãng ngoaâi...

Baâi àoåc saách cuãa Baâng Sô Nguyïn, àùng úã tuêìn baáoVùn nghïå (söë 613 ngaây 2-8-1975) laâ möåt caái aáo mùåc vûâangûúâi hún baâi trïn. “Ngûúâi viïët tûå biïët khaã nùng mònh,sûã duång àûúåc súã trûúâng quan saát cuãa mònh, vúái caáchnhòn, caãm, nghô khaá àöåc àaáo”; “Ngûúâi viïët cuäng àaä coá vöënngön ngûä riïng cuãa mònh àïí miïu taã caác caãnh vêåt, thïíhiïån nhûäng caãm xuác”; “Nïëu biïët boã qua möåt söë cêu, chûähúi saáo, húi öìn hoùåc dïî daäi, chung chung, thò rêët àaángchuá yá caái khaã nùng taã caãnh cuãa Trêìn Àùng Khoa”...

Töi àaä àoåc Khuác haát ngûúâi anh huâng àïën böën, nùmlêìn; àoåc kyä nhû vêåy, chñnh vò noá coá möåt vêën àïì laâm chotöi suy nghô vaâ tòm caách “nhêån chên”, nhêån cho ra sûåthêåt laâ úã àêu; àaä coá lêìn Nhaâ xuêët baãn Phuå nûä töí chûáccho töi vïì Haãi Dûúng noái vïì quyïín thú naây, coá nhûängdiïîn giaã khaác noái vïì nhûäng vêën àïì phuå nûä, àïën phêìn thò


giúâ cuãa töi, thò töi duâng möåt nûãa söë thò giúâ êëy àïí noái vïìtaâi nùng cuãa caác thi sô phuå nûä Viïåt Nam trong thútruyïìn thöëng; phêìn sau töi noái àïën nûä anh huâng Maåc ThõBûúãi qua têåp Khuác haát ngûúâi anh huâng. Vò töi vö haåncaãm phuåc nûä anh huâng Maåc Thõ Bûúãi, nhûng töi thêëy rêëtkhoá biïíu dûúng baâi thú daâi cuãa Trêìn Àùng Khoa, búãi töicaãm thêëy taác giaã àaä ài vaâo caái kheáo röìi, taác giaã rêët kheáoleáo. Thêåt laâ khoá àõnh nghôa thú laâ caái gò; tuy nhiïn aicaãm thêëy caái kyâ diïåu cuãa tònh yïu, thò cuäng coá thïí bùçngcaách tûúng àûúng liïn hïå, maâ lônh höåi àûúåc caái kyâ diïåuthú. Tònh yïu vaâ Thú laâ hai phaåm truâ maâ trong àoá caáituyïåt vúâi thöng minh kïët húåp vúái caái tuyïåt diïåu ngêy thú,thêåm chñ coá khi “töi khúâ khaåo lù’m, ngu ngú quaá” laâhûúng àùåc biïåt cuãa möåt söë têm höìn thi sô vaâ tònh nhên.Nhaâ àaåi thi haâo Vñchto Huygö, söëng àïën 83 tuöíi, àaä àûúåckhen laâ coá möåt têm höìn cuãa treã con, nhúâ vêåy maâ caái trñtuïå thöng minh lúán lao sêu sù’c cuãa nhaâ thú vêîn gêìn guäihêëp dêîn vaâ laâm cho ngûúâi ta mïën yïu, vò noá kïët húåp vúáiloâng trung hêåu vaâ tñnh höìn nhiïn. Riïng töi, töi nghô têëtcaã caác nhaâ thú lúán cuãa nhên loaåi cöí kim àöng têy, duâ taâihoa, taâi nghïå, taâi tònh àïën bao nhiïu, àïìu dûång cêët trïnnïìn taãng cuãa sûå höìn nhiïn, höìn nhiïn nhû khñ trúâi, nhûnûúác uöëng; khöng coá caái nïìn àoá, thò khöng caãm àöångàûúåc loâng ngûúâi àûúåc àêu. Chñnh baáo Vùn nghïå (thaáng3-1975) àaä àùng lúâi cuå Lï Quñ Àön: “Thú phaát khúãi tûåtrong loâng ngûúâi ta. Ba trùm baâi thú Kinh Thi phêìnnhiïìu laâ cuãa nöng dên, phuå nûä laâm ra, maâ coá nhûäng baâivùn sô àúâi sau khöng theo kõp àûúåc, nhû thïë laâ vò noáchên thêåt”. Baáo Vùn nghïå cuäng àùng lúâi cuãa CaitxinKulieáp (thaáng 11-1972): “Thú laâ con àeã cuãa loâng thaânh


thêåt, vò thiïëu caái àoá, thò thi phêím khöng coân àuã sûácsöëng. Laâ tiïëng kïu goåi cuãa traái tim vaâ lûúng têm, thú baogiúâ cuäng thùèng thù’n...”. Trong nhûäng xaä höåi coá giai cêëp,tûâ nhûäng ngaân nùm, nhûäng trùm nùm vïì trûúác, nhûängthi sô xûáng àaáng cuãa nhên loaåi, àaä giûä caái chên chêët cuãatêm trñ vaâ taâi nùng mònh, nhû möåt caái phao nöíi trïndoâng thúâi gian, àùång vûún túái nhûäng mai hêåu xa xùm vaâraång rúä; nhûäng mai hêåu êëy, laâ thúâi àaåi cuãa chuáng tangaây nay, chuã nghôa xaä höåi caâng ngaây caâng thù’ng thïëtrïn àõa cêìu; nhûäng ngûúâi xaä höåi chuã nghôa tuyïåt vúâithöng minh, vö haån taâi nghïå, nhûng hoå coá têm höìn nhûtreã con, höìn nhiïn, chên chêët, baáo hiïåu cho “nhên loaåimúái noái cûúâi nhû treã nhoã”, chûá têm höìn hoå khöng kheáoleáo. Coá möåt phuå nûä traã lúâi cho möåt ngûúâi àïën “toã tònh”vúái mònh: - “Thûa anh, ban naäy àïën giúâ, anh àaä töën baonhiïu cöng sûác, anh àaä noái nhûäng lúâi àeåp àeä nhêët, lúáplang trònh tûå nhêët, duâng tûâ chñnh xaác nhêët, nhaåc àiïåuvang ngên nhêët, hònh tûúång thêm thuáy nhêët, tuy nhiïnem khöng nghe loåt àûúåc cêu naâo, vò em nghe bùçng traáitim chûá khöng nghe bùçng löî tai, maâ anh thò noái bùçng taâinghïå chûá khöng noái bùçng traái tim”.

Baâi thú daâi cuãa Trêìn Àùng Khoa coá rêët nhiïìu ûuàiïím cuãa ngön ngûä. Tuy nhiïn, töi khöng thêëy nhû baånHoaâng Ngoåc Trò rùçng noá “àaánh dêëu möåt bûúác tiïën múáicuãa thú Trêìn Àùng Khoa”, maâ töi laåi thêëy ngûúåc laåi, laâúã àêy ngoâi buát vaâ ngön ngûä cuãa taác giaã àaä phaát triïínthïm nhiïìu, nhûng thú, chêët thú thò suát ài khöng ñt. (Dônhiïn, àúâi viïët vùn cuãa möåt taác giaã coá nhûäng tröìi suåt laâchuyïån thûúâng, vaâ Trêìn Àùng Khoa coân löìng löång thaángnùm àïí vûún lïn nûäa). Tûå nhiïn lúâi cuãa Thaánh Thaán trúã


laåi trong trñ töi: “Vúã Maái Têy viïët coá kheáo àêu. Viïët kheáothò thûåc khöng vúã naâo bùçng vúã Tyâ Baâ”; töi àaä àûúåc àoåcvúã Tyâ Baâ trûúác, (do Mai Nhaåc Àoaân Tû Thuêåt dõch, TaãnÀaâ nhuêån sù’c), röìi sau nhiïìu nùm, múái àûúåc àoåc vúã MaáiTêy. Àuáng nhû lúâi Thaánh Thaán phêím bònh, vúã Tyâ Baâ “coáleä taåi noá nhû thêåt nhûng chûa àûúåc thêåt, cho nïn khöngcaãm sêu vaâo àûúåc loâng ngûúâi. Vò rùçng caái kheáo duâ àïënàêu nûäa, cuäng chó thêëm thña àûúåc àïën da ta, thõt ta,xûúng maáu ta. Cho nïn chó caãm ta àûúåc àïën thïë thöi ...”

Trêìn Àùng Khoa viïët coá kheáo àêu, àoá laâ àaåi böå phêånnhûäng baâi thú trong caác têåp Tûâ goác sên nhaâ em, Goác sênvaâ khoaãng trúâi; àoá laâ

Lûa thûa vaâi haåt mûa ngoaâi haâng cêy;Nghe trúâi trúã gioá heo may

Saáng ra vaåi nûúác ruång àêìy hoa cau,lêëy möåt neát hoa cau ruång trù’ng vaâ thúm maâ toám laåi caãnhûäng saáng súám mai nïn thú cuãa nöng thön miïìn Bù’c:àoá laâ

Àaä nguã trûa húã trêìuTao àaä ài nguã àêuMaâ trêìu maây àaä nguã?Baâ tao vûâa túái àoáMuöën xin mêëy laá trêìu- Tao, khöng phaãi ai àêuÀaánh thûác maây àïí haái...

noái caái ên cêìn lo êu cuãa chuá beá àöëi vúái cêy trêìu, súå banàïm khöng àaánh thûác noá dêåy röìi múái haái laá, thò noá ruåiài; àoá laâ

AÂ thöi ... maây àûúåc!Beá Giang döî daânh


- Meâo theâ lûúäi àoãLiïëm vaâo rùng nanh

noái caái àöå lûúång cuãa con ngûúâi - Beá gaái Giang chúi àaánhtam cuác vúái meâo, con meâo tham, àaä thua röìi maâ khöngchõu laâ thua, thò beá gaái nhûúâng cho meâo àûúåc vêåy, thïë laâmeâo ta khoaái, vò noá laâ loaâi vêåt.

Nhûng àïën Khuác haát ngûúâi anh huâng, thò Trêìn ÀùngKhoa viïët thêåt laâ kheáo. Baån Hoaâng Ngoåc Trò cho rùçng “vúáitêåp naây, Trêìn Àùng Khoa àaä phaát huy àûúåc nhûäng chöîmaånh trong nùng khiïëu thú maâ anh àaä coá tûâ niïnthiïëu...”, töi thò laåi thêëy khöng nhû thïë; chöî maånh cuöëicuâng cuãa möåt nùng khiïëu thú, laâ laâm caãm àûúåc höìn ngûúâi,loâng ngûúâi àïën cao àöå; coân nhûäng “nùng lûåc quan saát tinhtïë, nhên caách hoáa, vêåt caách hoáa höìn nhiïn vaâ taáo baåo, khaãnùng liïn tûúãng döìi daâo, caách duâng tûâ choån loåc v.v...” thòrêët àaáng quñ, nhûng cuäng nhû chuáng ta àaä trñch dêîn cuãanghïå sô Xö viïët Mikhöenxú úã phêìn àêìu baâi naây, “têët caãnhûäng thûá àoá chó laâ phûúng tiïån, phûúng tiïån, phûúngtiïån maâ thöi”! Trêìn Àùng Khoa vúái têåp Khuác haát ngûúâianh huâng àaä khöng phaát huy àûúåc chöî maånh cuãa thú anhkhi coân tuöíi thiïëu niïn, “àoá chñnh laâ caái caãm giaác coá tñnhchêët thú àöëi vúái cuöåc söëng” (Mikhöenxú), maâ anh àaä ài vaâokyä xaão, anh àaä viïët rêët kheáo.

Chuáng ta khùèng àõnh caã baâi thú daâi naây laâ möåt thiïånchñ: ca ngúåi nûä liïåt sô anh huâng úã vuâng quï hûúng mònh;àêy laâ möåt quyïín saách rêët töët, rêët coá ñch, viïët rêët cöngphu. Tuy nhiïn hoãi quyïín thú êëy coá phaãi chùng laâ thú hay,thò theo yá riïng töi, àêy khöng phaãi laâ möåt quyïín thú haynhû baån Hoaâng Ngoåc Trò ca ngúåi. Taåi sao chuáng ta phaãinhên quyïín Khuác haát ngûúâi anh huâng maâ baân chuyïån“thú hay”, baân chuyïån chêët lûúång cuãa thú? Töi cho àêy laâ


möåt vêën àïì quan troång, möåt vêën àïì nïìn taãng. Sau khi àaäcoá tû tûúãng àuáng, töët röìi, vaâo kinh tïë thò phaãi theo nhûängqui luêåt kinh tïë, vaâo vùn hoåc, phaãi theo nhûäng qui luêåtcuãa vùn hoåc, nghôa laâ phaãi àïëm xóa túái nhûäng qui luêåt cuãatêm höìn con ngûúâi (úã àêy laâ nhên dên lao àöång) khi hoåduâng àïën vùn hoåc, tiïëp xuác vúái caác taác phêím vùn hoåc. Coáchïë àöå xaä höåi töët röìi, muöën cho nhûäng chuyïën taâu hoãa àïënàuáng giúâ úã ga, thò phaãi phêën àêëu cuå thïí trïn vêën àïì êëy,phaãi àöí möì höi, söi maáu oác àïí trõ caái bïånh lïì mïì, tuây tiïånvö kyã luêåt, thiïëu traách nhiïåm v.v... Cuöåc söëng múái, têmhöìn múái cuãa chuáng ta àêìy chêët thú; tuy nhiïn, chêët thúcuäng coá thïí cûá úã ngoaâi àúâi, maâ khöng vaâo trong caác baâithú, nïëu chuáng ta laâm thú möåt caách naâo àoá. Trong lõch sûãvùn hoåc thïë giúái, àaä tûâng coá haâng thïë kyã cuãa möåt nûúác,cuãa möåt dên töåc maâ khöng coá nhûäng baâi thú hay, khöng coámöåt nhaâ thú chên taâi. Vñ duå nhû thïë kyã 18 cuãa nûúác Phaáp,phaát vïì vùn, coá nhûäng àaåi vùn haâo nhû Ruátxö, Vönte(Jean Jacques Rousseau, Voltaire), nhûng thú thò nhaângnhaâng loaåi nhò, loaåi ba, vaâ nhaâ vùn lúán Vönte, trong saángtaác thú, laâ möåt thi sô trung bònh. Chuáng ta cuäng biïët rùçngvùn hoåc cöí truyïìn Trung Quöëc coá àúâi Àûúâng laâ thúâi àaåihoaâng kim cuãa thú, sang àïën thú Töëng, thò khöng thïí àõchngang vúái Àûúâng thi àûúåc; àïën caác àúâi Nguyïn, Minh,Thanh, trong 6 thïë kyã, thò vùn hoåc laåi phaát vïì kñ kõch vaâtiïíu thuyïët, caác taác phêím lúán trûá danh, nhûäng Àêåu Ngaoan, Têy Sûúng kyá, Tam quöëc chñ, Thuãy Hûã, Têy du, Liïutrai chñ dõ, Höìng lêu möång... laâ trong hai thïí loaåi hñ kõchvaâ tiïíu thuyïët, maâ thïí loaåi thú múâ ài trong saáu trùm nùm.Nhù’c laåi trong lõch sûã vùn hoåc thïë giúái àaä qua, àïí nhûängngûúâi laâm thú, ngûúâi yïu thú hiïån nay àûâng tûúãng rùçng tûånhiïn nhi nhiïn, möåt thïí loaåi vùn hoåc cûá thuêån theo àaâ


tiïën böå maâ phaát huy lïn maäi möåt caách chù’c chù’n. Triïëthoåc daåy chuáng ta vïì caái têët yïëu vaâ caái ngêîu nhiïn; têët yïëulaâ trong xaä höåi xaä höåi chuã nghôa cuãa chuáng ta, moåi sûå vêåtàïìu trïn möåt àaâ tiïën böå phaát triïín chung khöng ngûâng;tuy nhiïn, nïëu khöng chuá yá àêìy àuã túái caác nhên töë cuå thïícuãa möåt ngaânh naâo àoá chùèng haån, thò vñ duå nhû taâu hoãacoá thïí keáo daâi tònh traång àïën sai giúâ coân lêu nûäa.

Àöëi vúái thïí loaåi thú, töi nghô rùçng nïëu chuáng ta khöngàïì cao “caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng”,khöng àoâi hoãi chêët êëy àöëi vúái nhûäng ngûúâi laâm thú; nïëucaác “traåm thu mua” laâ caác toâa soaån baáo vaâ taåp chñ hoùåclaâ vò quaá dïî tñnh, hoùåc laâ vò baãn thên nhûäng biïn têåpviïn thiïëu möåt trònh àöå thêím myä vïì thú, hoùåc laâ vò thiïëubaâi, cêìn phaãi àùng nhiïìu thú àïí lêëp chöî tröëng cho àêìyhai trang thú vúái “saáu cöåt (thú) khen ai kheáo kheáo tröìng”v.v... thò chêët thú seä úã trong cuöåc söëng múái bïn ngoaâi àêìythú, chûá vaâo rêët ñt hoùåc khöng vaâo trong caác cöåt baáo àùngthú, caác trang saách in thú.

Trúã laåi vúái Khuác haát ngûúâi anh huâng. Baâi thú daâi rêëtàuáng vïì tû tûúãng vaâ rêët cöng phu êëy dûúâng nhû àaä laåcmêët àûúâng thú; baâi thú viïët rêët nghïì, nhûng cho riïngtöi möåt caãm giaác khoá chõu thïë naâo êëy. - Ai laåi ài lêëy thiïntaâi cuãa Nguyïîn Du àïí maâ àêåp chuáng ta; tuy nhiïn tacuäng nïn hoåc kinh nghiïåm cuãa Tiïn Àiïìn; Truyïån Kiïìulaâ möåt baâi thú vaâ möåt quyïín tiïíu thuyïët viïët vïì 15 nùmàúâi cuãa naâng Kiïìu; ai cuäng thêëy laâ höìi höìi lúáp lúáp cuãaTruyïån Kiïìu laâ nhûäng chuyïån àúâi rêët phong phuá, coá caã“chiïën tranh vaâ hoâa bònh”, nhûng taác giaã cuäng chó duâng3254 cêu luåc baát. Trêìn Àùng Khoa duâng ngoát 1300 doângthú àïí viïët cuöåc chiïën àêëu cuãa liïåt sô Maåc Thõ Bûúãi, e coá


gùng ra quaá daâi khöng? (Cöë nhiïn, nhûäng bi kõch cöí àiïínPhaáp bùçng thú cuãa Cooácnêy, Raxin (Corneille, Raciene)viïët theo luêåt “tam nhêët”(1), chó lêëy sûå viïåc trong möåtngaây 24 tiïëng àöìng höì thöi, vêîn daâi haâng nghòn cêu thúvaâ rêët hay; nhûng àoá laâ thïí kõch thú, diïîn taã têm lyá vaâtñnh caách xö xaát nhau, rêët têåp trung). Vò muöën laâm“trûúâng ca”, cho nïn Trêìn Àùng Khoa keáo caác àoaån raquaá daâi; coá leä úã àêy nïn hoåc buát phaáp cuãa Vñchto Huygökïí chuyïån bùçng thú trong têåp anh huâng ca Truyïìn thuyïëtcuãa nhûäng thïë kyã (La leágende des sieâcles), Huygö ngûânglaåi úã mûác kïí chuyïån chûá khöng ài àïën viïët tiïíu thuyïët,àùång giûä baâi thú laåi úã trong phaåm truâ thú. Biïët bao tiïíuthuyïët bùçng thú àaä thêët baåi trong vùn hoåc thïë giúái! - Búãikeáo daâi ra, cho nïn Trêìn Àùng Khoa phaãi taã tó mó, àaángleä möåt chi tiïët nïn noái möåt cêu, thò taác giaã noái àïën haiba cêu - nhû vêåy laâ àaä sai vúái caái nguyïn lyá thuöåc vïìbaãn chêët cuãa thú röìi: laâ haâm suác, haâm suác, laâ veä phaáchún laâ veä hïët, laâ khïu gúåi hún laâ phö baây. Rêët nhiïìu baâithú leã àaä phaåm vaâo nhûúåc àiïím naây, trong àoá coá nhûängbaâi thú cuãa baãn thên töi, tuy nhiïn nhûäng baâi thú leã böënnùm chuåc cêu thò laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc ngù’n hún, coânbaâi thú haâng nghòn cêu thò laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc daâihún nhiïìu. Cuå Nguyïîn Du cuãa ta vúái 3254 cêu thú Kiïìuàaä chuá yá khöng laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc.

Trong thú cuäng nhû trong àúâi, coá nhûäng nhûúåc àiïímcuãa ûu àiïím; trong àúâi, noái lûu loaát laâ möåt ûu àiïím,nhûng lûu loaát quaá mûác thò khiïën ngûúâi ta nghi ngúâ loâng


(1) Bi kõch cöí àiïín cuãa Phaáp, viïët bùçng thú úã thïë kyã 17, àaä tuên theoluêåt “ba nhêët”: trong voâng möåt ngaây, úã möåt àõa àiïím, coá möåt sûåkiïån chñnh duy nhêët.

thaânh thûåc cuãa mònh; trong xaä höåi cuä, noái tröi chaãy kheáoleáo quaá, nhiïìu khi bõ àöìng baâo liïn hïå vúái “ngûúâi rao baándêìu baåc haâ trïn taâu hoãa”. - Maxim Gooácky noái: “Vùn hoåclaâ nhên hoåc”, nghiïn cûáu vïì con ngûúâi; maâ àaåi baãndoanh cuãa con ngûúâi laâm têm trñ, têm höìn; diïîn taã lúâiùn, tiïëng noái, cûã chó, sù’c mùåt, quêìn aáo, thêåm chñ möì höivaâ muâi cuãa möåt nhên vêåt, laâ mûúån ngoaâi maâ taã trong,taã tñnh tònh, tñnh caách, tû tûúãng. Hún caác thïí loaåi vùnhoåc khaác, thú diïîn àaåt xuác caãm, tònh caãm, têm höìn, têmtrñ, diïîn àaåt thïë giúái bïn trong, nöåi têm; nïëu thú quaá chuáyá àïën ngoaåi thïí thò thú hûúáng ra bïn ngoaâi, àoá laâ àiïìumaâ ngûúâi àoåc khöng chúâ àúåi úã thú.

Taåi sao töi thaão luêån laåi vúái baån Hoaâng Ngoåc Trò?Nùm 1975, chuáng ta úã trong nùm thûá 30 sau Caách maångthaáng Taám thaânh cöng: têët caã thú cuãa ta àïìu phaãi phuåcvuå, àiïìu naây khùèng àõnh röìi; vaâ phuåc vuå thöng qua khoaáichaá cuãa ngûúâi àoåc, thöng qua nhu cêìu thêím myä cuãanhiïìu ngûúâi àoåc tûâ nùm 1975 trúã ài. Nïëu ca ngúåi nhûbaån Hoaâng Ngoåc Trò, lêîn löån thú kheáo vúái thú hay, thúrêët hay, töi cho laâ khöng laâm lúåi cho phong traâo thú, töicho laâ vö tònh maâ khuyïën khñch thú ài vaâo caái kheáo leáo.

Trong baâi “trûúâng ca” naây, taác giaã Trêìn Àùng Khoarêët thöng minh, rêët xïëp àùåt. Ngay tïn caác khuác cuäng àaäbaâi trñ: Khuác möåt - Khuác múã àêìu; Khuác hai - Khuácthûúng àau; Khuác ba - Khuác àêët àoã; Khuác böën - Khuácnûúác lûãa; Khuác nùm - Khuác vö cuâng. Töi caãm thêëy giaânhên taåo àaä aát mêët caái thiïn chên, nhêët laâ phêìn thûánùm, phêìn cuöëi, göìm hai àoaån “Haát rùçng”, 14 cêu noái caáiyá vïì quï hûúng, vaâ 18 cêu noái ngûúâi liïåt sô coân söëng maäi,


nhûäng cêu luåc baát trung bònh, noái nhûäng tûá thú rêët quenthuöåc àöëi vúái chuáng ta, maâ àùåt möåt caái tïn böë trñ quaá.

Töi coá caãm tûúãng taác phêím naây chuá yá àïën tûâng bûúácài, tûâng neát mùåt, tûâng neát nuái àûúâng söng, khung caãnh,tûâng àöång taác, tûâng àöëi thoaåi, nhiïìu àoaån coá thïí duângàoåc song song vúái diïîn xuêët muáa röëi hoùåc chiïëu phimhoaåt hoåa: àuáng nhû baån Hoaâng Ngoåc Trò viïët: “Àïëntrûúâng ca naây, anh àaä phaát huy àïën cao àöå sûå tinh nhaåycuãa caác giaác quan àïí dûång lïn haâng loaåt bûác tranh àadaång trong böë cuåc vaâ phong phuá tinh vi trong maâu sù’cvaâ àûúâng neát”, taác giaã nhòn thêëy rêët roä rïåt - tuy nhiïnkhöng phaãi laâ chêët thú!

Àöìn Cooác mùåt tñm bêìmRia nhaåt maâu hungGiêåt lïn dûä döåiÀöåi Mêu àûáng nghiïmNhû möåt dêëu chêëm than(!)Viïët vöåiCaái tai cuåtKhuêët trong goác lïåch muä nöìi...

Taác giaã rêët chñnh xaác, nhûng theo yá töi, cuäng khöngphaãi laâ chêët thú:

Nhû con meâo giaâ, hù’n (Cooác) nheå nhaânglïn gaác

Tiïëng can àen quay laâ êm thanh duy nhêëtVuâ vuâ nhû ong trong trûa hanh hao

(tiïëng can maâ quay, thò dô nhiïn laâ kïu vuâ vuâ, nhûngkhöng nïn àem tiïëng ong trûa rêët àaáng yïu maâ vñ vúáitiïëng can àen cuãa thùçng giùåc xêm lûúåc Phaáp). Tûâng àöång


taác taã rêët trònh tûå, tó mó, húåp vúái thïí loaåi muáa röëi vaâtranh hoaåt hoåa:

Nhû thoái quenHù’n (Cooác) quay àiïån thoaåiRöìi hù’n ngaã têëm lûng daâi khoan khoaáiNghe böën phña dêåp döìn giai àiïåu mooácchiï......Lïåch meáp cûúâi gùçnHù’n nêng kñnh ngù’mCaái àêìu muáp rung rung, hù’n cheáp miïång

khaâ khaâ

Taác giaã àaä àêíy caái ûu àiïím quan saát tinh tïë cuãa mònhkhi coân laâ thiïëu nhi, thiïëu niïn quaá lïn thaânh nhûúåcàiïím úã àêy, búãi chuã yïëu cuãa thú khöng phaãi laâ quan saátngoaåi hònh, ngoaåi caãnh, maâ laâ coá àöi con mù’t vö hònh àïíquan saát sêu sù’c nöåi têm, hiïíu biïët tinh tïë têm höìn.

Con chim xanh biïëc bay quaCùåp chùåt ngoán chên àoã choátBöîng àêåp caánh bay lïn thaãng thöëtRöìi mêët huátTrong da trúâi moãng tanh.

Con mù’t nhòn thêëy roä rïåt caác sù’c maâu vaâ cûã àöång,thêåt àaáng khen vï phûúng diïån êëy; tuy nhiïn, chó nïnduâng thónh thoaãng àöi chuát thöi, búãi thú coá phaãi laâ quayphim maâu vïì caãnh vêåt àêu; àoåc “da trúâi moãng tang” coángûúâi khen laâ gioãi, laâ taâi, maâ cuäng coá ngûúâi caãm thêëykhoá chõu, vò kheáo quaá vaâ thiïn vïì ngoaåi hònh; theo töinghô, thú maâ “taã chên” laâ möåt thûá buát phaáp khöng cao;chñnh caã àïën höåi hoåa maâ veä tóa “taã chên”, cuäng laâ möåtbuát phaáp thêëp; Truyïån Kiïìu noái: “Ngûúâi buöìn caãnh coá vuiàêu bao giúâ”; Cung oaán ngêm khuác noái: “Tònh trong caãnhêëy, caãnh bïn tònh naây”; caãnh úã trong thú laâ àïí liïn quan


vúái nöåi têm; nghô cho cuâng, thú khöng cêìn noái àïën mûácda trúâi moãng tanh hay laâ daây cöåp. Vaâ ûu àiïím cuãa thúthuyïët minh cho phim coá thïí laåi laâ nhûúåc àiïím àöëi vúáithú trûä tònh:

Lùång imLùång imLùång imNgoaâi luäy tre xanhHiïån dêìnHiïån dêìnHiïån dêìnNoâng suáng

giùåc!

Cuöëi àoaån thú naây, cuäng löëi viïët êëy:... Röìi hù’n suåc bûâa göëc cêy, àöëng raåThuöën caái thuöën daâiThuöën caái thuöën daâiThuöën caái thuöën daâi...

Thú muöën àõch vúái quay phim, thò thú thua. Vaã laåikhöng ai yïu cêìu thú boã caái xûá súã cuãa mònh, úã trong àoáthú laâ vö àõch: thïë giúái têm höìn (cuãa nhên dên lao àöång).

Taác giaã quaá duâng sûå thöng minh cuãa mònh; àöåi Mêuàûáng nghiïm nhû möåt dêëu chêëm than viïët vöåi (!), àöìnàõch vúä, luä lñnh chïët vaâ bõ thûúng: “Chuáng nùçm ngûãanghiïng - Nhû nhûäng dêëu trûâ (-) trïn mùåt àêët”; nghïåthuêåt kheáo quaá, àïm àïm tiïëng chaây giaä gaåo àïí àoán böåàöåi:

Rung àöång vaânh trùng moãng nhû laá luáa

vaâ khi coân àêíy sûå kheáo lïn nûäa, thò


Nhûäng vêìng trùng moãng theo tiïëng haát cheâo,

trúã thaânh vùn hoa, vaâ gêìn nhû vö nghôa.Nhûäng cêu thú nghïå thuêåt quaá àïën nöîi cêìu kyâ:

Gioá naát tûúáp vaâ xuâ tungBêìn bêåt bùng qua dêy theáp gai daây àùåc...

Gioá naát tûúáp, xuâ tung, búãi bùng qua dêy theáp gai; cêìukyâ nhûng chêëp nhêån àûúåc; chûá coân bêìn bêåt? muöën chogioá “bêìn bêåt” àûúåc, thò gioá phaãi bay qua súåi dêy theápkhöng coá gai maâ cùng rêët mûåc nhû möåt dêy àaân bêìuchùèng haån, nhû laâ gioá gêíy lïn dêy àaân bêìu êëy, thò múáibõ “bêåt” lïn; chûá gioá qua dêy theáp coá gai, àaä naát tûúáp, xuâtung ra röìi, thò theo luêåt vêåt lyá naâo maâ coân bêìn bêåt àûúåcnûäa? Huöëng chi dêy theáp gai laåi coân “daây àùåc”, thò lêëyàêu ra möåt tñ khöng gian àïí maâ “bêåt”, nghôa laâ vùng ài?

Giaâ nhên taåo, maâ aát caã caái höìn nhiïn, caái thiïn chêncuãa thú. Cuå Àònh nghe tiïëng khoác úã nhaâ bïn nêëc lïn vòtang toác do giùåc Phaáp gêy ra, cuå àau àúán vaâ cùm thuâ giùåc:

Cuå Àònh rung àöång toaân thênXoâe baân tay vuöng, baåc trù’ng vïët chai sêìnCuå böîng noái möåt gioång trêìm rêët laå:- Baâ Chanh úi!Chuáng noá thõt ngûúâi mònh nhiïìu quaá

Hai cêu trïn laâ àûúåc, àïën cêu thûá ba, töi nghô rùçngchó nïn viïët:

Cuå böîng noái : - Baâ Chanh úi v.v...

laâ àuã; caái bi traáng trêìm huâng úã ngay trong tònh thïë; úãàêy, vùn caâng giaãn dõ caâng hay; thïm cho cuå Àònh noáibùçng “möåt gioång trêìn rêët laå”, taác giaã laâm nhû trong nhaåckõch diïîn úã trïn sên khêëu; maâ àaä thaânh diïîn viïn trong


öpïra, thò khöng phaãi laâ trong cuöåc àúâi nûäa röìi: trongtònh thïë àoá, chó cêìn diïîn àaåt têm tònh, coân gan ruöåt naâomaâ chuá yá àïën caái gioång trêìm rêët laå!

Coá leä taác giaã cuäng caãm thêëy baâi thú daâi thiïn vïìngoaåi hònh cuãa mònh cêìn phaãi thöng húi, múã nhûäng cûãasöí, nïn taác giaã àaä rêët kheáo leáo chen vaâo nhûäng àoaån “tûátuyïåt” bùçng luåc baát, laâm lúâi gioá haát, soáng haát, sûå im lùånghaát, maái nhaâ tranh haát, sûå thêåt haát, caã caái lö cöët haát,caái cöåt troái haát v.v... Coá nhûäng cêu hay, duâng buáp phaáphaâm suác, khïu gúåi, coá nhiïìu cêu giaáo huêën chung chung,vaâ cuäng coá nhûäng cêu noái àaåo lyá dïî daäi;

Nhûäng quên ûác hiïëp ngûúâi taThò àúâi noá cuäng chùèng ra troâ gò

Daáng dêëp thú tûúãng nhû sêu xa, nhûng taåi sao laåi noáinhûäng chuyïån quaá dô nhiïn khöng cêìn phaãi noái:

Soáng söng thò vöî vaâo búâNgûúâi trung thò àïën bao giúâ cuäng trung

Caái coân thò seä coân nguyïnCaái tan thò tûúãng vûäng bïìn cuäng tan.

Trêìn Àùng Khoa, taác giaã nhiïìu baâi thú hay maâ baãnthên töi àaä hai lêìn viïët baâi giúái thiïåu vaâ bònh luêån, laânhaâ thú 10 tuöíi nùm 1968, maâ töi àaä sung sûúáng hûúángdêîn àoaân Vö tuyïën truyïìn hònh Phaáp vïì quay phim “Thïëgiúái nhoã cuãa em Khoa” taåi xaä Quöëc Tuêën - Haãi Hûng; töicoân laâ ngûúâi àêìu tiïn dõch thú Trêìn Àùng Khoa ra tiïëngPhaáp, àûa cho nûä àöìng chi Madeleine Riffaud. Chõ Riphövïì àùng lïn baáo Nhên àaåo (Humaniteá) cuãa Àaãng cöångsaãn Phaáp; sau àoá töi laåi dõch caã möåt têåp thú Khoa raPhaáp vùn, tûâ àoá giúái thiïåu thú Trêìn Àùng Khoa dõch ranhiïìu thûá tiïëng trïn thïë giúái, laåi giúái thiïåu vaâ giuáp àúä


nhaâ thú Cuba Feálix Pita Rodriguez dõch ra tiïëng TêyBan Nha, vaâ töi àaä bònh hai baâi thú Mûa vaâ Em kïíchuyïån naây úã rêët nhiïìu núi trïn miïìn Bù’c, úã Saâi Goân vaâcaác thaânh thõ phña Nam (1975 - 1976); töi chù’c chù’nrùçng taác giaã hiïíu caái thiïån chñ cuãa töi trong phêìn thaãoluêån naây àöëi vúái baâi cuãa baån Hoaâng Ngoåc Trò. Nïëu àûúåctroâ chuyïån chên tònh vúái baån àoåc, thò töi xin kïí chuyïån:Hai chuáng töi goåi nhau laâ chuá vaâ chaáu, nhûng töi coiTrêìn Àùng Khoa laâ baån saáng taác; töi àaä viïët thû baân baåcvúái taác giaã, noái yá riïng cuãa töi vaâ kïí laåi yá kiïën cuãa möåtnhaâ thú maâ töi xin khöng noái tïn: “Trong têåp thú naây,Khoa laâm xiïëc àêëy”; Trêìn Àùng Khoa àaä viïët thû àaáp laåi,rùçng mònh “tûå móm cûúâi möåt mònh khi àoåc thû vaâ ngêîmnghô vïì nhûúåc àiïím cuãa baâi thú”. Vaâ cêu viïët tiïëp sauàêy toã rùçng Trêìn Àùng Khoa laâ möåt ngûúâi coá baãn lônh:“Tuy nhiïn, chuá Xuên Diïåu úi, laâm thú chên chêët khoálù’m!”

Taác giaã biïët quñ thú chên chêët, vaâ cöë gù’ng laâm thúchên chêët. Chên chêët múái thêåt laâ caái tinh chêët cuãa thú.

VI. Nêng cao chêët lûúång

Trong nhûäng phêìn viïët trïn àêy, laâ nhên möåt söë baâithú cuå thïí maâ baân vïì chêët lûúång cuãa thú, búãi nöåi dunggù’n liïìn vúái hònh thûác, vaâ búãi úã trong saáng taác, “nghòntrang giêëy luêån vùn chûúng” cuöëi cuâng cuäng phaãi ài àïëntaác phêím cuå thïí vúái nhûäng ûu khuyïët àiïím cuå thïí, trongtûâng phêìn, tûâng àoaån möåt. Laâm ùn thêåt thaâ, vaâ chöënglöëi laâm cêíu thaã. Búãi haâng ngaây, trong xaä höåi luön luöncoân saãn xuêët ra nhûäng baâi thú keám vaâ nhûäng baâi thúviïët thiïëu lûúng têm nhaâ nghïì; töi cho rùçng thú keám laâ


ài möåt leä; thú keám cuäng nhû möåt caái maáy loaåi ba, loaåiböën, khöng phaãi loaåi nhêët, loaåi thûúång haång; tuy nhiïncaái maáy loaåi böën noá keám vò baãn chêët kim loaåi laâm ra noákhöng cao, thiïët kïë cuãa noá chûa taâi diïåu, nhûng noákhöng lù’p raáp, khöng vùån buâ loong döëi. Cêìn phaãi khù’cphuåc caã hai thûá nhûúåc àiïím, khuyïët àiïím êëy cuãa thú.Trong quaá trònh viïët baâi naây, chó múái tuêìn trûúác àêy, töiàaä àoåc trong möåt baãn dûå thaão saách Hoåc vêìn cho thiïëunhi möåt baâi thú maâ úã dûúái baâi töi àaânh phaãi coá ganthaânh thêåt viïët nhêån xeát maâ YÁ sai vaâ vùn dúã:

Khi buöët giaáKhi mûa tuönKhi gioá döìnKhi nù’ng chaáyEm àïìu thêëyChuá böå àöåiÀi haânh quênTiïëng bûúác chênHoâa tiïëng haátNghe baát ngaátMöåt chên trúâi

Töi àaä viïët tiïëp: - Trûâ phi nhûäng trûúâng húåp phaãi thûåchiïån möåt kïë hoaåch quên sûå trong möåt chiïën dõch hoùåctrong möåt trêån àaánh khöng thïí trò hoaän àûúåc, thò böå àöåiphaãi xuêët phaát bön têåp bêët kyâ thúâi tiïët naâo, hoùåc laâ àanghaânh quên giûäa àûúâng laåi gùåp thúâi tiïët xêëu, maâ thò giúâàïën àõa àiïím têåp trung khöng thïí thay àöíi thò múái phaãi àigiûäa gioá, giûäa mûa...; chûá nïëu chûa cêìn àïën mûác nhû vêåy,taåi sao cêëp chó huy laåi cûá nheâ nhûäng khi buöët giaá, mûatuön, gioá döìn, nù’ng chaáy thò àûa böå àöåi ra ài úã trïnàûúâng! Cêëp chó huy naâo laåi thiïëu khoa hoåc vaâ khöng biïët


thûúng lñnh nhû thïë? Mùåt khaác, nïëu ài giûäa nù’ng chaáy,thò khö caã nûúác boåt, laâm sao haát àûúåc? maâ nïëu ài giûäa gioádöìn, thò gioá thöíi baåt mêët tiïëng haát, ài giûäa mûa tuön, thòmûa truâm chuåp lêëy tiïëng haát, laâm thïë naâo maâ nghe baátngaát àïën têån möåt chên trúâi cho àûúåc?

Nhûng thú keám, thú xoaâng thò trong àúâi luön luönxaãy ra, vaâ àùng thú keám, thú xoaâng lïn baáo, thò cuäng laâviïåc thûúâng coá; caái vêën àïì cêìn phaãi chuá yá nhêët, baão vïånhêët, laâ ngûâng laåi àûâng khen möåt söë baâi thú trung bònhhoùåc laâng nhaâng laâ thú hay, cuäng nhû trong àúâi coánhûäng ngûúâi keám, xoaâng, laâ chuyïån thûúâng; vêën àïì laâàûâng àûa nhûäng ngûúâi naây vaâo cêëp uãy.

** *

Möåt àiïím thûá hai, phaãi thêëy cho minh baåch: Trûúácàêy, moåi chñnh saách laâ cuöëi cuâng àïí cho Khaáng chiïënchoáng thaânh cöng; hiïån giúâ, trong xêy dûång chuã nghôa xaähöåi, cêìn phaãi nêng cao chêët lûúång vïì moåi ngaânh, moåi mùåt,thò ta thûåc hiïån chñnh saách maâ khöng mêu thuêîn gò vúáinùng suêët lao àöång, vúái chêët lûúång saãn phêím. Cêìn phaãiàùåc biïåt khuyïën khñch giuáp àúä caác taâi nùng treã (vïì vêën àïìnaây töi mong coá dõp seä àûúåc phaát biïíu yá kiïën). Mùåt khaác,xaä höåi ta àang phêën àêëu àïí ra khoãi tònh thïë “haânh chñnhcung cêëp” maâ ài vaâo qui luêåt giaá trõ xaä höåi chuã nghôa; quiluêåt giaá trõ khöng súå ngûúâi giaâ; maâ cuäng khöng súå ngûúâitreã, ai cuäng phaãi theo qui luêåt giaá trõ. Theo töi nghô, àùåcbiïåt giuáp àúä caác taâi nùng treã, tûác laâ ên cêìn chùm soác hoåtrong khi hoå lao àöång; vñ duå trong möåt cuöåc thi nêëu cúmchùèng haån, ngûúâi giaâ àaä nhiïìu kinh nghiïåm, chó cho pheápnêëu möåt lêìn thöi, coân vúái ngûúâi treã, thò cho nêëu thûã àïënba lêìn, cho hoå gêëp ba cuãi, gêëp ba gaåo; nhûng àïën khi


chêëm cúm, thò phaãi theo giaá trõ khaách quan cuãa cúm àaänêëu, chûá chùèng leä vúái ngûúâi treã thò cúm söìn söìn (tiïëngmiïìn Nam) laåi cho laâ cúm chñn? Chuáng ta nïn thûåc hiïåncaác chñnh saách khuyïën khñch bùçng caách taåo àiïìu kiïån choài thûåc tïë nhiïìu hún, dûå caác lúáp hoåc nhiïìu hún, thêåm chñtraã lûúng cao hún, v.v...; nhûng giaã sûã nhû taác phêím laâ vaãichùèng haån, thò chùèng leä vúái ngûúâi naây chiïìu daâi möåt meátlaâ 100 centimeát, vúái ngûúâi khaác möåt meát laâ 85 centimeát; cöënhiïn khöng quaá cûáng nhù’c, cuäng coá thïí vúái möåt söëtrûúâng húåp àùåc biïåt, taåm thu nhêån vúái möåt meát laâ 90centimeát, nhûng khöng nïn ruát ngù’n thûúác ào lûúâng húnnûäa, vaâ nhûäng trûúâng húåp tñnh möåt meát laâ 90 centimeátkhöng nïn lùåp laåi quaá nhiïìu. Vò sao? Vò ngûúâi phaãi “chiïëucöë” cuöëi cuâng laâ öng thêìy cuãa chuáng ta, laâ nhûäng ngûúâilaâm nïn àúâi söëng, laâ quêìn chuáng tiïu thuå, hoå coá söë rêëtàöng vaâ coá têët caã thúâi gian àïí laâm ngûúâi thanh tra, ngûúâingûå sûã cuöëi cuâng. Trong nghiïåp àoaân nhûäng ngûúâi viïëtvùn thú vúái nhau, ta noái chuyïån chêm chûúác cho nhau, àoálaâ tònh, àoá laâ chñnh saách, tuy nhiïn khöng nïn vûúåt quaámöåt söë phêìn trùm naâo àoá. Chuáng ta, nhûäng ngûúâi biïn têåpvúái nhau chêm chûúác àùng thú cho nhau àïí khuyïën khñchngûúâi treã, tuy nhiïn, khuyïën khñch cuäng laâ àïí cuöëi cuângtaåo nïn nhûäng àöåi nguä coá taâi nùng àùång cho nhûäng ngûúâinaây thoãa maän möåt caách rêët cao nhûäng yïu cêìu tû tûúãng vaâthêím myä cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång xaä höåi chuã nghôa.Àûáng vïì mùåt lyá luêån vaâ mùåt thûåc tiïîn, nhûäng ngûúâi laoàöång coá chõu àûång àûúåc lêu viïåc àùng nhûäng taác phêímkeám chêët lûúång hay khöng? Cho nïn, theo töi nghô, lyáluêån cùn baãn cuãa vêën àïì khuyïën khñch ngûúâi viïët (treã haygiaâ, nam hay nûä, caác thaânh phêìn, v.v...) laâ taåo têët caã


nhûäng àiïìu kiïån ûu tiïn cho hoå trong quaá trònh lao àöångvaâ àïën khi thu nhêån thaânh phêím thò coá chêm chûúác,nhûng phaãi doâ xem yá kiïën ngûúâi phaãi gaánh caái chêmchûúác êëy, laâ cöng chuáng, hoå chõu àûång àûúåc túái àêu.

Vúái trònh àöå cuãa xaä höåi ta hiïån nay, khi baân àïën chêëtlûúång cuãa thú, ta phaãi thêëy coá möåt nhu cêìu khaách quancoá thêåt trong xaä höåi; nhûäng ngûúâi lao àöång yïu cêìu caáctaác phêím vùn nghïå phaãi àuáng, tûác laâ khöng sai, thuöåcphaåm truâ chên lyá; töët, tûác laâ khöng xêëu, thuöåc phaåm truâàaåo àûác; hay, tûác laâ khöng dúã, thuöåc phaåm truâ thêím myä;phaåm truâ “hay” bao göìm: àeåp àeä, hêëp dêîn, thoãa maän caáinhu cêìu vïì tònh caãm, xuác caãm, nhûäng khaát hao vaâ nhûängmú möång... Khi Jönxún neám bom miïìn Bù’c, töi ài vïì möåtxaä khaá xa vù’ng, möåt thñm nöng dên baão vúái töi: - Baác coánhûäng thûá gò àeåp thò cho “chaáu” xem vúái, nhûäng thûá vaãigò àeåp, vêåt gò àeåp... Töi hiïíu rùçng chñnh caái nhu cêìu êëykhiïën cho baâ con nöng dên ta thñch ài xem “haát”, coá aáothïu röìng phûúång, muä maäng laå mù’t, nghe àaân ngoåt haáthay... Nhên dên lao àöång yïu cêìu caác nhaâ thú giaáo duåchoå xuyïn qua caái àeåp, caái tònh caãm rung àöång, caái xuáccaãm sêu sù’c, hoå coá möåt maãng cuãa têm höìn maâ hoå yïucêìu thú thoãa maän cho mònh. Baác Höì noái: “Muöën coá chuãnghôa xaä höåi phaãi coá nhûäng con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa”;nhûäng con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa êëy àoâi hoãi giaáo duåcàaåo àûác cho hoå qua caái àeåp cuãa têm höìn; àaåo àûác xaä höåichuã nghôa laâ cêìn thiïët, laâ böí ñch vaâ coá giaá trõ cao vïì thêímmyä, àaåo àûác xaä höåi chuã nghôa laâ rêët àeåp.

Vò vêåy baân luêån vïì viïåc nêng cao hún nûäa chêët lûúångcuãa thú, khöng phaãi laâ do sûå khoá tñnh, sûå khe khù’t cuãa


möåt ai, maâ laâ möåt àoâi hoãi khaách quan trong xaä höåi.Nhûäng ngûúâi laâm thú coá thïí cûá yïn têm maâ laâm kyänhûäng baâi thú hay. Chuáng ta cêìn phaãi nhaåy caãm vïì àiïímnaây: söë ngûúâi laâm thú, thñch laâm thú thò tùng lïn, nhûngcuäng rêët coá thïí do chêët lûúång cuå thïí cuãa nhûäng baâi thú,söë ngûúâi àoåc thú, thñch àoåc thú, yïu mï thú, thò giaãmxuöëng. Caái hiïån tûúång möåt söë nhaâ xuêët baãn ngaåi in thú,traánh in thú, töi nghô laâ chùèng leä “Öng Nguyïåt ghen chikhaách maá höìng!”, khöng phaãi hoaân toaân do ûa vúái khöngûa chuã quan cuãa caác nhaâ êëy.

** *

Chuáng ta thûã ön laåi möåt söë yá kiïën cuãa cha öng chuángta baân vïì thú (do Hoaâng Trung Thöng sûu têìm). Trongxaä höåi phong kiïën cuä, Phaåm Àònh Höí (1768 - 1839) thanvïì àúâi Lï: “... Nhûäng keã chuöång cöng danh luác bêëy giúâthò chó theo àoâi hoáng gioá, lùåt lêëy nhûäng chûä baä mña cuãatiïn nho, têåp laâm caái thûá vùn chûúng hoa hoeát, chûákhöng coá cùn baãn gò caã”.

Àïën dûúái triïìu Nguyïîn, thò caái tïå lêåu thñch hû vùn,rêët laâ nùång nïì. Cao Baá Quaát (1808 - 1854) àaä tûâng thanvïì chuã nghôa hònh thûác lan traân úã thúâi öng söëng: “Baânvïì thú, tuy coá phaãi chuá troång vïì qui caách, nhûng baâi thúthò phaãi göëc úã tñnh tònh. Nïëu viïåc naâo cuäng bù’t chûúác cuä,cêu naâo cuäng hoåc theo ngûúâi, àêìu thön taåm biïåt, àaä haátcêu ”Cheán rûúåu Dûúng Quan", xoám caånh qua chúi, àaängêm cêu “Tiïëng gaâ àiïëm coã”... Vñ nhû hoåc viïët chûä, cûátheo lïì löëi, khöng biïët biïën hoáa, thò tuy coá giöëng hïåt àûúåc


caái mùåt ngoaâi cuãa löëi chûä Lan àònh, cuäng chùèng ai theâmkïí vaâo àêu". Nguyïîn Vùn Siïu (1799 - 1972) cuäng viïëtvïì caái tïå tûâ chûúng dûúái triïìu Nguyïîn: “Ngûúâi vùn nhênhiïån nay trûúác hïët yá nghô vïì lúåi löåc chêët trong loâng, boãsaách khöng chõu àoåc, baân luêån khöng coá göëc. Hùçng ngaâyduâng nhûäng lúâi saáo cuä, goáp nhùåt viïët thaânh vùn, duâ biïëtroä laâ vö nghôa lyá, hoå cuäng cam loâng theo àuöíi, àïí cho àù’tvúái àúâi. Laåi coá möåt haång ngûúâi tûå biïët khöng àuã laâm chongûúâi ta phuåc, liïìn duâng löëi vùn quaái gúã, töëi tùm àïí cheàêåy caái hoåc nöng caån löî möî cuãa mònh”. Thêìn Siïu vaâThaánh Quaát àïìu cuâng möåt nhêån àõnh vïì caái vùn chûúngsuy àöën àûúng thúâi cuãa mònh. Àêy laâ möåt caái mùåt tiïucûåc cuãa vùn chûúng, ta cêìn tham khaão.

Cao Chu Thêìn laåi noái trong baâi thú Luêån vïì thú:“Phaãi coá maâi giuäa trùm ngaân lêìn múái goåi laâ hoåc, nïëu chóbiïët möåt phêìn, hiïíu dúã chûâng, thò chûa goåi laâ vùnchûúng”. Nhaâ thú rêët coá taâi êëy liïn hïå caái chên chêët cuãathú vúái nghïå thuêåt uöëng cheâ:

Uöëng cheâ khöng nïn ûúáp hoa!Ûúáp hoa seä mêët chên võ cuãa cheâ......Thûúãng thûác hûúng thúm cöët thanh vaâ thûåcKhöng àïí caác muâi thúm khaác laâm mêët

baãn chêët.

Trong quyïín Thûúång kinh kyá sûå, Haãi Thûúång LaänÖng Lï Hûäu Traác (1720 - 1790) viïët: “Thú cöët úã yá; yá coásêu xa, thú múái hay. Phaãi laâm cho ngûúâi àoåc suy nghô...thò múái hay. Khöng phaãi bêët cûá àiïìu gò cuäng phaãi noái rabùçng lúâi. Nhû thïë múái laâ thú coá giaá trõ”.

Trong Phuã biïn taåp luåc, Lï Quñ Àön coá ghi bûác thûcuãa Nguyïîn Cû Trinh (1716 - 1767) traã lúâi cho Maåc


Thiïn Tñch, trong àoá coá viïët: “... Toám laåi nghïì laâm thúkhöng ngoaâi viïåc cùn baãn phaãi trung hêåu, yá nghôa phaãihaâm suác, vaâ phaãi coá caái hay úã chöî giaãn dõ. Coân viïåc traudöìi cho vùn hoa àeåp àeä, reân luyïån cho kheáo leáo laå luâng,àoá chùèng qua laâ viïåc laâm thïm maâ thöi”.

Ngö Thò Nhêåm (1746 - 1803) coá möåt quan niïåm caovïì viïåc viïët vùn: “Xûa nay, saáng taác vùn chûúng àûúåc goåilaâ taác gia àaä khoá. Àûúåc goåi laâ àaåi taác gia, caâng khoá. Àaåitaác gia phaãi laâ nhûäng ngûúâi khuön thûúác trong nghïì, thòmúái goåi àûúåc”. Nhûäng ngûúâi saáng taác vùn hoåc, “Têët caãàïìu àûúåc ghi chung laâ taác gia. Nhûng trong àoá, loaåi coákhaã nùng gêy hûáng thuá xuác caãm cho ngûúâi ta, thò khönggò bùçng thú. Cho nïn, vïì thú, laåi àûúåc goåi laâ thi gia”. Hailêìn, öng nhù’c àïën caái thêìn trong vùn thú: “... Lúâi vùnoáng aã, cêu vùn mûúåt maâ, song caái thêìn diïåu laâ cöët úã têëmloâng”; “... haäy xuác àöång höìn thú, àïí ngoån buát coá thêìn”.

Trong caái chên lyá cuãa vùn hoåc, cuãa thú, nhûäng têm trñsêu sù’c nhêët, nù’m àûúåc caái tinh chêët cuãa thú hún caã,“àù’c àaåo”, têm àù’c vïì thú hún caã, úã Àöng cuäng nhû úã Têy,böí sung cho nhau trong loâng yïu mïën cuöåc söëng, trongtònh chên thêåt àöëi vúái cuöåc àúâi: “Chó cêìn nhaâ thú mêët loângtin vaâo cuöåc àúâi, taâi nùng seä chïët, vò anh ta khöng coânnghe àûúåc doâng nûúác ngêìm cuãa thi hûáng... Vò thú laâ tûâ conngûúâi laâm ra, vaâ àïí phuåc vuå cuöåc söëng con ngûúâi” (CatxinKulieáp). Möëi liïn quan êëy giûäa têm vaâ taâi, Nguyïîn Ducuäng noái theo saách cuãa öng: “Chûä têm kia múái bùçng bachûä taâi”; khöng cûá bùçng ba hay bùçng bao nhiïu: caái yáquan troång nhêët laâ àïì cao caái têm àöëi vúái cuöåc söëng. Maâcaái àûác tñnh trûúác nhêët cuãa têm, laâ thùèng thù’n, laâ chênthaânh, vò vêåy nïn, theo töi nghô, nhaâ thú trûúác hïët phaãi coátêm chên thûåc thò múái sûã duång, phaát huy àûúåc caái taâi cuãa


mònh. Laåi trúã laåi vúái nhûäng yá úã àêìu baâi naây töi àaä trñchcuãa Thaánh Thaán viïët vïì Têy sûúng kyá.

** *

Caái chêët thú, nghôa laâ caái “caãm giaác coá tñnh chêët thúàöëi vúái cuöåc söëng” (nghïå sô biïíu diïîn Xö viïët Mikhöenxú)khi vaâo trong caác ngaânh nghïå thuêåt khaác (vñ duå nhû vaâokõch baãn vaâ vaâo trong nghïå thuêåt biïíu diïîn) thò àem caáihöìn cuãa sûå söëng, caái thêìn cuãa sûå söëng laâm cho nhõpnhaâng, laâm cho sêu sù’c, cho tûúi raång caác ngaânh nghïåthuêåt khaác; vò chêët thú cuäng nhû laâ nûúác vaâo trongthaânh phêìn cuãa caác thûåc vêåt, sinh vêåt, khöng coá nûúác thòseä khö caån heáo hon. Nhûng caác ngaânh nghïå thuêåt khaácnhû tiïíu thuyïët, kõch baãn, tiïíu luêån... vaâo trong thïí loaåithú, thò nïn àûa vaâo coá chûâng mûåc, àûa vaâo àïí tön thúthïm lïn, khöng nïn àûa vaâo àïí àöíi thïí loaåi thú trûä tònhsang möåt thïí loaåi khaác. Vaâ khöng cêìn cûá nhêët àõnh phaãilaâm thú. Nïëu thêëy viïët möåt thïí loaåi khaác húåp hún, thòkhöng cêìn phaãi tùng söë lûúång nhûäng baâi thú nhû laâ möåtsûå giaãm giaá.

Töi xin pheáp chûa viïët vïì möëi tûúng quan giûäa thûåctïë vaâ thú, chûa viïët vïì vêën àïì tûâ nhûäng baâi thú rêëtnhiïìu, tûâ phong traâo thú röång lúán àûa àïën kïët tinh vaâonhûäng thi sô caá biïåt. Baãn thên töi coân phaãi suy nghô hoåchoãi thïm nhiïìu nûäa, múái coá chêët àïí viïët trïn caác vêën àïìêëy. Caách maång àaä chuyïín sang giai àoaån xêy dûång chuãnghôa xaä höåi, chuáng ta khi cêìn viïët nhanh àïí ûáng chiïën,chuáng ta ûáng chiïën möåt caách haâo huâng vaâ coá chêët lûúång;


àöìng thúâi chuáng ta biïët “nghïì thú cuäng lù’m cöng phu”;cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghïå 1974 - 1975 àaä coá trïnvaån baâi thú cuãa hai ngaân cêy buát, söë ngûúâi laâm thú àaälïn rêët nhiïìu, vaâ trònh àöå ngûúâi àoåc thú àaä àoâi hoãi rêëtcao; töi xin taåm kïët bùçng lúâi dùån doâ cuãa möåt tiïn nho,Ngö Baá Sô (1788 - 1867); - “Coá khi ba nùm múái nghô àûúåcmöåt cêu, mûúâi nùm múái laâm thaânh baâi thú. Sao ngûúâi talaåi tûå mònh laâm khöí mònh nhû vêåy? Búãi vò khi viïët vùn,do yá nghô ra, lêëy lúâi maâ diïîn àaåt yá. Khöng thoãa maän vïìlúâi thò phaãi xeát laåi yá; khöng thoãa maän vïì yá thò phaãi doâlaåi thêìn; khi naâo thêìn troån, yá àuã, múái coá thïí viïët thaânhbaâi vùn. Cho nïn nhaâ thú khöng thïí khöng khöí têm rêëtmûåc vêåy”.

1977


Documents

Cong viec lam tho