Diplom Jinhene

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèëä íºëººëæ áóé

õ¿÷èí ç¿éëèéí ñóäàëãàà

1. Îíîëûí õýñýã.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí òóõàé îíîë àðãà ç¿éí àñóóäëóóä

1.1 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õýí õºãæèë,òîäîðõîéëîëò,

àíãèëàë, õºãæëèéí îð÷èí

1.2 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñàã äàõü ¿¿ðýã, à÷

õîëáîãäîë, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

1.3 Ãàäààä óëñ îðíû Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí áàéäàë

2. Ñóäàëãààíû õýñýã.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

2.1 Ìîíãîëûí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

2.2 Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ áóé îð÷íóóäûí

õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà.

2.3 Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé æèæèã, äóíä

¿éëäâýðëýëèéí ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãî àðãà÷ëàëûí õàðüöóóëñàí

ñóäàëãàà

3. Òºñëèéí õýñýã.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äòýé

õîëáîîòîéãîîð øèéäâýðëýæ áóé òóðøëàãà, àðãà çàìóóä.

3.1 Ìîíãîëûí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéí àíãèëëàëûã òîãòîîõ íü

3.2 Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èã õàíäëàãà, ñòðàòåãè

3.3 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã ðåãðåññèéí áà

êîððåëÿöèéí àðãààð òîîöîîëîõ

Åðºíõèé ä¿ãíýëò

Íîì ç¿é

Õàâñðàëò

Óäèðòãàë

Áèä á¿õíèé àìüäàð÷, õºäºëìºðëºæ áóé ºíººãèéí ýíý öàã ¿åä äýëõèé äàõèíàà

ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí ãýýä á¿õèé ë ñàëáàð õ¿ðýýíä äàÿàð÷ëàë óëàì á¿ð

ã¿íçãèéð÷, èõ ýð÷ õ¿÷òýéãýð ºðãºæèí õàÿàãàà òýëñýýð áàéíà. Îëîí Óëñûí ýíýõ¿¿

www.zaluu.comwww.zaluu.com

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæèõºä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéí ñóäàëãàà

ÎÓÒÓ-IV Ö.Óÿíãà 1

÷èã õàíäëàãûã Ìîíãîë óëñ, ìàíàé íèéãýì ç¿ãýýð õàðààä ñóóõ áèø õàìòðàí

á¿òýýëöýæ, äýìæèõ ó÷èðòàé. Íºãººòýéã¿¿ð õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é áèä ýíä òàòàãäàí

îðîëöîæ áàéíà.

Äýëõèéí óëñ ã¿ðí¿¿ä õºãæèíã¿é áîëîí áóóðàé, ÿäóó îðíóóäûí ýäèéí çàñàã

äàõü ãîë õºø¿¿ðýã, àìèí ÷óõàë ç¿éë íü “Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ”þì.

Ò¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ, õºõ¿¿ëýí äýìæèõ àñóóäàë íýí òýðã¿¿íä ãýäãèéã õ¿ëýýí

çºâøººðººä áàéãàà áèëýý.Ìîíãîë Óëñ ÷ Îëîí óëñûí òàâöàí äàõü íýãýí áèå äààñàí

ñóáüåêòèéíõýý õóâüä “… Äýëõèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîë, ººðèéí îðíû

ºâºðìºö îíöëîãûã õàðãàëçàí îëîí õýâøèëò ýäèéí çàñãèéã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëíý1…” ãýæ

¯íäñýí õóóëèíäàà òóíõàãëàí çààñàí áàéäàã. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã

õºãæ¿¿ëýõýä ñàíõ¿¿ çýýë,, ÿëàíãóÿà áè÷èë çýýëèéí äýìæëýã òóñëàëöàà íýí ÷óõàë.

Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññàìáëåéãààñ 2005 îíûã Îëîí Óëñûí

Áè÷èë Çýýëèéí Æèë áîëãîí òóíõàãëàí çàðëàñàí. Ìàíàé óëñ ÷ ýíý àÿíä íýãäýí îðîõ

çîðèëãîîð 2005 îíûã Áè÷èë Ñàíõ¿¿ãèéí æèë áîëãîí àæèëëàñàí. Áè÷èë ñàíõ¿¿ íü

íýã òàëààñ æèæèã áèçíåñèéã äýìæèõ õýðýãñýë, íºãºº òàëààñ ººðºº íàðèéí òºâºãòýé

áºãººä íýí õýðýãöýýò áèçíåñ þì2.Àëáàí ¸ñíû Ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ ¿çâýë ìàíàé

íèéò àæèëëàãñàäûí 44,6 õóâü íü àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàæ áàéãàà íü Ìîíãîë áîë

Æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí îðîí ãýäãèéã òîäîðõîé õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò þì./Ìîíãîë

äàõü áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí ñóäàëãàà,2005/

“Ìºíãº íýãýýñ ýõýëäýã” ãýäýã ýäèéí çàñãèéí îéëãîëò, ýñâýë”Òîìûí àíõäàã÷ íü

æèæèã”, “Àëèâàà ãàéõàìøèã ýãýë ç¿éëýýñ ýõòýé áàéäàã” ãýäýã åðòºíöèéí æàì ¸ñíû

ç¿é òîãòëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çñýí ÷ òýð Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë íü Ýäèéí çàñãèéã

õºäºëãºã÷ ãîë õ¿÷ ìåõàíèçì áîëäîã òóë ýíý ò¿âøíèé ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý

øààðäëàãûã óëàì ¿íýëæ, à÷ õîëáîãäîë ºã÷, ãîë ãîë áýðõøýýë, õºãæëèéíõ íü ÷ºäºð

òóøààã òîäîðõîéëîí ãàðãàí èðæ, ò¿¿íèéã õýðõýí çºâ çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýõ âý?,

ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ¿íäýñëýëòýéãýýð

øèéäâýðëýæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ çºâ àëõàì áîëíî ãýäãèéã õààíà ÷

îíöîëæ áàéãàà áèëýý. ªºðººð õýëáýë ºðõ á¿ð ¿éëäâýðëýã÷, èðãýí á¿ð á¿òýýã÷ áàéõ

áóþó íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ãîë õºíä¿¿ð, ýìçýã öýã áîëîõ àæèëã¿éäýë,

ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ

áîäëîãî, õºãæ¿¿ëæ áóé àðãà çàì õàìãààñ ÷óõàë þì. Áèäýíä ºíººäºð çàõ çýýëèéí

òóðøëàãà, Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ºâ, çàëãàìæ-õºãæèë äóòìàã áèëýý. Èéìä

áèä áóñäààñ ýíý òàëààðõ ¿íýò òóðøëàãà, îíîë àðãà ç¿é, çààâàð çºâëºìæèéã

1 Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü 2 Ìîíãîë äàõü áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí äýä ñàëáàðûí ñóäàëãàà




èìïîðòîëæ, ººðèéí îðíû íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí õýðýãëýõ àðãà çàìàà òîãòîîí

øèéäâýðëýõ íü íýí òýðã¿¿íèé øààðäëàãà áîëæ áàéíà. Èíãýýä áè ýíý òàëààð

ººðèéí îðíû áîëîí îëîí óëñûí íºõöºëä ä¿í øèíæèëãýý õèéëýý.

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, îíîë àðãà ç¿éí

àñóóäëóóä

1.1 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õýí õºãæèë,òîäîðõîéëîëò, àíãèëàë,

õºãæëèéí îð÷èí

1.2 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñàã äàõü ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë,




ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

1.3 Ãàäààä óëñ îðíû Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí áàéäàë

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã

1.1 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õýí õºãæèë,òîäîðõîéëîëò, àíãèëàë,

õºãæëèéí îð÷èí

Æèæèã áèçíåñèéí òóõàé áè÷ãýýð òýìäýãëýí ¿ëäñýí àíõíû áàðèìò íü 4000

îð÷èì æèëèéí òýðòýýõ ¿åä õàìðàãäàõ ìºíãèéã õ¿¿òýé çýýëä¿¿ëäýã ìºíãº

õ¿¿ëýã÷äèéí òóõàé ìýäýýëýë ãýæ ¿çäýã. Æèæèã áèçíåñ íü õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õèéí

á¿õèé ë ¿åä õºãæèæ èðñýí áîëîâ÷ òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéñàí íü ÷àíàð ìóóòàé

á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ ¿çýãäýë ò¿ãýýìýë áàéñàíòàé õîëáîîòîé. ÌÝª




2100 îíä Âàâèëèîíû õààí Õàììóðàïè õýðýãëýã÷ áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã õàìãààëñàí

300 çààëò á¿õèé õóóëü ãàðãàí ìºðäºæ áàéæýý3.

XX çóóíààñ õîéø æèæèã áèçíåñèéí íýð õ¿íä ¿ëýìæ ºñ÷, ò¿¿íèéã íèéãýì ýäèé

çàñãèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîâ. Õ¿í àìûí

àæèë ýðõëýëò, ¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöàä áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëàã÷

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õóâüä ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíä ÿã òàã òîãòñîí

îéëãîëò áàéäàãã¿é ýý.Äýëõèéí íèéòýä áèçíåñèéí àíãèëëàëûí àñóóäàë íýã ìºð

áîëæ øèéäýãäýýã¿é áàéãàà ó÷èð óëñ îðíóóä ÆÄ¯, áèçíåñèéã ººðèéí îíöëîã, ýäèéí

çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é òîäîðõîéëæ áàéãàà

áèëýý. ¯¿íä òîî, øèíæ ÷àíàðûí ÷óõàì àëèíààð íü õýìæèõ ÷ áàñ áàãòàíà.

Æèøýýëáýë:

- Àìåðèêèéí

- Àçèéí

- Åâðîïûí îíöëîãòîé

Ãýõ ìýò ¸ñ çàíøèë, õóóëü ç¿é, ãàçàð íóòàã, õ¿í àìûí á¿òöýýñ íü ãàäíà ýäèéí

çàñãèéíõ íü ÷àäàâõèä òóëãóóðëàñàí áàéäëààð íü Õºãæèíã¿é óëñ îðíûõ, õºãæèæ áóé

îðíû, ÿäóó áóóðàé óëñûí õýìæèãäýõ¿¿í ãýýä ººð ººð áàéõ íü òîäîðõîé þì. Ìºí:

- Õºäºº àæ àõóé

- Ñàíõ¿¿

- Áîëîâñðîë

- Çàì áàðèëãà

- Áýëýã äóðñãàë

- Õóäàëäàà

- ¯éë÷èëãýý

ãýõ ìýò ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãîîð íü àíãèëàõ ÿâäàë ÷ áàñ áàãòäàã4.

Õàðèí òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð íü øàëãàðóóëäàã òîäîðõîéëîëò íü íèëýýä íèéòëýã

øèíæ ÷àíàðòàé áºãººä ýíý øàëãóóð íü òóõàéí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî,

çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, çàõ çýýë äýýðõ ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí íü áàéäëààñ õàìààð÷

áàéäàã. ¯¿íä:

- Àæèëëàãñäûí òîî

- Õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý

- Íèéò õºðºíãº

- ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë

3 ÆÄ¯-èéí õºãæèë, îäîî áà èðýýä¿é /îíîë ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë/ 2003 îí 4 Жижиг Дунд бизиесийн ангилалыг тогтоох нь 2002 он (Biz Mongolia, Online сэтг¿¿л)




- Áîðëóóëàëòûí îðëîãûí õýìæýý ãýõ ìýò îðíî.

Ìîíãîë óëñûí õóâüä 2002 îíä ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíààñ ãàðãàñàí

òîäîðõîéëîëòîîð íèéò àêòèâ, êàïèòàë /áàéãàà áýëýí ìºíãº, áàðàà ìàòåðèàëûí

íººö/, ººðèéí êàïèòàë /õºðºíãº îðóóëàã÷äààñ îðóóëñàí íèéò õºðºíãº áîëîí íèéò

àæèëëàã÷äûí òîî/ çýðýã øàëãóóðààð 20 õ¿ðòýëõ òîîíû àæèëëàãñàäòàé,

áîðëóóëàëòûí îðëîãî íü æèëèéí 70 õ¿ðòýëõ ñàÿ òºãðºã á¿õèé Õºäºº àæ àõóéòàé

õîëáîîòîé áèçíåñ, ìºí 50 õ¿ðòýëõ òîîíû àæèëëàãñàäòàé, áîðëóóëàëòûí îðëîãî íü

æèëèéí 240 ñàÿ òºãðºã á¿õèé ¯éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñèéã Æèæèã, äóíä

áèçíåñ ãýíý 5 . Ýíäýýñ Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë, Æèæèã, äóíä áèçíåñ ãýñýí

îéëãîëòóóä ãàð÷ èðæ áàéíà. ¯¿íèéã ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàäàã ÷ óãòàà áîë íýã ë

îéëãîò þì.ªºðººð õýëáýë õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý, àÿëàë æóó÷ëàë,çóó÷ëàë íü ¿íýí

õýðýãòýý ººðèéí ãýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé, äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé

áîëãîëöîæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà þì. Èéìä Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë, Æèæèã, äóíä

áèçíåñ ãýäýã íü íýã ë àãóóëãûã èëýðõèéëäýã áºãººä ¿¿íèéã õýâøèë ãýæ îéëãîõ

õýðýãòýé.

Ìîíãîëä ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí

áàéãóóëëàãóóäûí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí áè÷èë àæ àõóéí íýãæèéã äàðààõ áàéäëààð

àíãèëæ áîëîõ þì.

À. Ãàíöààðàà áèå äààæ ýñâýë 10-ààñ äîîø àæèëëàãñàäòàé áîëîí ãýð á¿ëèéí

õ¿ðýýíä ÿâàãääàã áèçíåñ.

Á. Áèçíåñèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí

îðîëöîîòîéãîîð èõýíõäýý ýçýìøèã÷ íü ººðºº õàðèóöàí ÿâóóëäàã àæ àõóéí íýãæ

Â. 55,000 àì.äîëëàðààñ áàãà õýìæýýíèé õºðºíãº á¿õèé

Ã. Íèéò ¿éëäâýðëýëèéí õºðºíãèéí õýìæýý 30,000 àì.äîëëàðààñ õýòðýõã¿é õºðºíãº

á¿õèé

Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ õàðàõàä Ìîíãîëûí èõýíõ àæ àõóéí íýãæ, õºäººãèéí

ìàë÷èä, òàðèà÷èä áè÷èë àæ àõóéí íýãæèä òîîöîãäîõîîð áàéíà6.

Õ¿ñíýãò 1.1

Ìîíãîëûí Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîéëîëò

Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóä Àæèëëàãñàäûí òîî

Õºäºº àæ àõóé 15 õ¿ðòýëõ

5 Жижиг, дунд бизнесийн ºнººгийн байдал, 2003 он (Монголын эдийн засаг: ºчигдºр ºнººдºр маргааш

сэтг¿¿л)

6 Ìîíãîë äàõü áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí äýä ñàëáàðûí ñóäàëãàà 2005 îí




Áàðèëãà óãñðàëò 40-ººñ äýýø

Õóäàëäàà 5 õ¿ðòýëõ

¿éë÷èëãýý 10 õ¿ðòýëõ

Áàðèëãûí ìàòåðèàë, ¿éëäâýðëýë,

áîëîâñðóóëàëò, àøèãò ìàëòìàë

îëáîðëîëò, ìåòàëë áîëîâñðóóëàëò

50 õ¿ðòýëõ

Ñ¿ëæìýë, àðüñ, õ¿íñ 30 õ¿ðòýëõ

Áóñàä 15 õ¿ðòýëõ

Ýõ ñóðâàëæ: Áè÷èë áîëîí æèæèã áèçíåñ ñóäàëãààíû òîéì 2004 îí

Õ¿ñíýãò 1.2

Ìîíãîëä áàðèìòàëæ áàéãàà àíãèëàë

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà Àæèëëàã÷äûí òîî

1 Æèæèã 1-29

2 Äóíä 30-100

3 Òîì 100-ààñ äýýø

Ýõ ñóðâàëæ: ÆÄ¯-í õºãæèë “Îäîî áà èðýýä¿é” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã 2003 îí

Õ¿ñíýãò 1.3

Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí àíãèëàë

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà Àæèëëàã÷äûí òîî

1 Æèæèã 1-9

2 Äóíä 10-49


Ýõ ñóðâàëæ: Åãèïåòèéí ÆÄ¯-í ¿éë àæèëëàãààíû ñóäàëãàà 2003 îí

Õ¿ñíýãò1. 4

Äýëõèéí áàíêíû àíãèëàë

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä Àæèëëàã÷äûí òîî

1 Õýò æèæèã (ìèêðî) 1-19

2 Æèæèã 20-99

3 Äóíä 100-499






Õ¿ñíýãò1. 5

ªìíºä Ñîëîíãîñûí ÆÄ¯-í òîäîðõîéëîëò

Ñàëáàð Æèæèã Äóíä õýìæýýíèé

1 ¯éëäâýðëýë áîëîí

óóë, óóðõàé, òýýâýð 50-ààñ áàãà 51-300

2 Áàðèëãà 30-ààñ áàãà 31-200

3 Õóäàëäàà,¿éë÷èëãýý 10-ààñ áàãà 11-20


Õ¿ñíýãò 1.6

ßïîíû ÆÄ¯-í òîäîðõîéëîëò

Ñàëáàð Àæèëëàã÷äûí

òîî

Õºðºíãèéí

õýìæýý

1 ¯éëäâýðëýë áîëîí

óóë, óóðõàé 300-ààñ áàãà

300 ñàÿ èåíýýñ

áàãà

2 Áººíèé õóäàëäàà 100-ààñ áàãà 100 ñàÿ èåíýýñ

áàãà

3 Æèæèãëýíãèéí

õóäàëäàà 50-ààñ áàãà

50 ñàÿ èåíýýñ

áàãà

4 ¯éë÷èëãýý 100-ààñ áàãà 50 ñàÿ èåíýýñ

áàãà

Ýõ ñóðâàëæ: ¨.Ìîòîÿìà, Æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæèõ ßïîíû òîãòîëöîî, 2003 îí

Õ¿ñíýãò 1.7

Çàðèì îðíóóäûí áèçíåñèéí àíãèëàë

¹ Óëñ îðîí

Íèéò

¿éëäâýðëýë

/õóâèàð/

¯¿íýýñ

Íýí

æèæèã

(1-19)

Æèæèã

(20-99)

Äóíä

(100-499)

Òîì

(500-ààñ

äýýø)

1 Àâñòðàëè 100 33.6 27.9 23.1 15.4

2 Áåëüãè 100 22.1 22.6 26.0 29.3




3 Èõ Áðèòàíè 100 26.1 22.6 14.2 27.1

4 Èòàëè 100 43.4 30.4 23.4 7.8

5 Ôðàíö 100 32.1 28.0 24.0 15.9

6 ÀÍÓ 100 26.1 28.4 26.1 9.4

7 ßïîí 100 49.4 27.7 14.6 8.3

Ýõ ñóðâàëæ: “Midland Bank review”

Æèæèã ,äóíä ¿éëäâýðèéã çîðèóëàëòààð íü:

1. Ýêñïîðòûã äýìæèõ

2. Èìïîðòûã îðëîõ

3. Äîòîîäûí õýðýãöýýã õàíãàõ ãýæ àíãèëæ áîëíî7.

Ìàíàé óëñûí õóâüä 2002 îíä àëáàí ¸ñîîð 17700 îð÷èì àæ àõóé íýãæ

áàéãààãèéí 80 îð÷èì õóâü íü 15 õ¿ðòýëõ àæèëëàãñàäòàé áàéãóóëëàãóóä ýçýëæ,

Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 50,1 õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéñàí áºãººä ¿¿íä íü

ìàíàé îðíû íèéò àæèëëàõ õ¿÷íèé 70 îð÷èì õóâü íü õàìðàãäàæ áàéæýý8. Òýãâýë ýíý

òîî íü 2004 îíû ýöýñ ãýõýä 33741 àæ àõóé íýãæ áîëîí ºñ÷ ¿¿íèé 96 õóâèéã íü 50

õ¿ðòýëõ àæèëëàãñàäòàé àæ àõóé íýãæ ýçýëæ óëñûí òºâëºðñºí òºñâèéí 1,8 õóâèéã

á¿ðä¿¿ëæ, 300,000 ãàðóé õ¿íèéã àæëûí áàéðààð õàíãàæ áàéíà. /2005 çàñãèéí

ãàçðûí ìýäýý/

Ìàêðî îð÷èí

Ýäèéí çàñãèéí îð÷èí:

ßìàð ÷ áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí îð÷èí õ¿÷òýé íºëºº

¿ç¿¿ëæ áàéäàã. Èíôëÿöèéí õóðäàö ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà áà ò¿¿íèé õàíäëàãà ÿìàð

áàéãààãààñ õàìààð÷ ººð÷ëºëòèéí ñòðàòåãàà ñîíãîõ øààðäëàãà ãàðíà. Èíôëÿöèéí

õóðäàö ºíäºð, îéðûí èðýýä¿éä àñàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áîë çàðäàë

ºíäºðæèæ, áîðëóóëàëòûí îðëîãî àñàõ áîëîâ÷ õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî áóóð÷, íèéò

ýðýëò áóóðàõ òóë ¿éëäâýðëýëèéã õýò èõ ºñãºõ íü áîðëóóëàëòàíä õ¿íäðýë ó÷ðóóëíà.

Íºãººòýéã¿¿ð èéì íºõöºëä Òºâ áàíê ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã áàãàñãàõ áîäëîãî

ÿâóóëàõ íü ãàðöààã¿é áà ýíý íü çýýëèéí õ¿¿ã ºíäºðæ¿¿ëíý. Òèéì ó÷ðààñ

èíôëÿöèéí òóõàé òààìàãëàë ìýäýýëëèéã òºñºë çîõèîõ ÿâöäàà çàéëøã¿é õàðãàëçàí

¿çýõ õýðýãòýé. Ñàíãèéí áîäëîãî õèéõ ãýæ áóé ººð÷ëºëò íü ººð÷ëºëòºíä ìààíè

õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí õºðºíãº îðóóëàëòàà íýìýãä¿¿ëýõýýð

òºëºâëºæ áàéâàë íèéò îðëîãûí ºñºëòººð äàìæèí íèéò ýðýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ

íºëººã ¿ç¿¿ëíý. Ýñðýã òîõèîëäîëä õ¿í àìûí õ¿ëýýëò çýðýã áèçíåñèéí àëü ÷

7 Ниêолàс К. Сиропîлис “Упровление малым бизнесом” 1997 он

8 Статистик мэдээлэл 2002 он




áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí

ç¿éë¿¿äèéí ¿ð íºëºº õàíäëàãûí òàëààð ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ çºâºëãºº àâ÷ áàéõ,

õèéõýýð òºëºâëºæ áàéãàà ººð÷ëºëò ÷èíü àìæèëòàíä õ¿ðýõ ýñýõýý ìàãàäëàæ áàéõ

íü íýí ÷óõàë þì.

Õ¿í àì ç¿éí îð÷èí

Õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí:

Õîòûí õ¿í àìûí ºñºëò æèë èðýõ òóñàì ºñºæ áàéãàà íü õºäººãèéí õ¿ì¿¿ñ õîò

ðóó øèëæèæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áºãººä õºäººãèéí õ¿í àì çàõ çýýë, çàõ çýýëèéí

ìýäýýëëýýñ õîë, çàõ çýýëèéí òºâ íü õîòîä, ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýð¿¿ä íü áººíººðºº

õîòîä òºâëºðñºíòýé õîëáîîòîé áºãººä ìºí äýä á¿òýö ñàéí õºãæººã¿é íü ãîë

øàëòãààí áîëæ áàéíà.

Õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí:

1992 îíû áàéäëààð äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí 98.6% áàéñàí áîë 2000 îíû

áàéäëààð 93%, 2005 îíû áàéäëààð áàðàã 92% áîëñîí. Ýíý íü ñóðãóóëèéí íàñíû

õ¿¿õýä ÿäóó ç¿ä¿¿ãèéí áàéäëààñ áîëæ ñóðãóóëèàñ çàâñàðäàæ ìºí ººðèéí ãýñýí

ìàëòàé áîëæ, ìàëûí òîî òîëãîé èõ õýìæýýãýýð ºññºíººñ ìàë÷èä õ¿¿õä¿¿äýý

ñóðãóóëüä ÿâóóëàõã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé. Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëèéí

ñóðãóóëüä ýëñýõ îþóòíóóä áàãàñàæ, õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóä èõ õýìæýýãýýð

áàéãóóëàãäñàíààð äýýä áîëîâñðîëòîé áîëîâñîí õ¿÷èí èõ õýìæýýãýýð áýëòãýãäýæ

áàéãàà íü ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí àæèëëàõ õ¿÷íýýð õîìñäîæ áàéãààãèéí íýã èëðýë

þì. Ýíý íü ¿éëäâýðëýëèéí ìýðãýæëèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé öàëèí õºëñ áàãà

áàéãààòàé ìºí õîëáîîòîé.

Íèéãýì ñî¸ëûí îð÷èí

Òàíû õèéõ ãýæ áóé ººð÷ëºëòèéã òàíû õàìò îëîí òºäèéã¿é îëîí íèéò õ¿ëýýí

àüàõ óó, ¿ã¿é þó ãýäãèéã òîãòîîõîä ¿íäñýíäýý ÷èãëýãääýã. Òóõàéí îðîí íóòãèéí

îðøèí ñóóã÷èä õèéãýýä íèéãìèéí òîãòñîí ¸ñ æóðàì, çàí çàíøèë, ñî¸ë áîëîâñðîë,

¿íýò ç¿éëñ çýðýã íü òàíû õèéõ ãýæ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýýí àâàõ áîëîëöîîòîé

þó, ¿ã¿é þó, ìàãàäã¿é òîãòñîí õýâ ìàÿãûã íü ýâäýæ áàéâàë ÿìàð ýñýðã¿¿öýëòýé

òóëãàðàõ âý, õ¿ëýýí àâ÷ äýìæèõ áà ýñýðã¿¿öýã÷äèéí õ¿÷íèé õàðüöàà ÿìàð áàéõ

çýðãèéã àâ÷ ¿çýõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë þì. Îëîí íèéò èõýâ÷ëýí õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã

òºäèéëºí òààøààí õ¿ëýýæ àâäàãã¿é. Èéìä íýí ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí èðãýäèéí

àõóé àìüäðàë, ñî¸ëä íü ¿ë íèéöýõ Æèæèã äóíä, ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà

õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é þì. Ýíä çàéëøã¿é àíõààð÷ áàéãàà íýã ç¿éë áîë õýðýãæ¿¿ëæ

áàéãàà Æèæèæã äóíä, ¿éëäâýðëýëèéí ÷èíü ýêîëîãèéí ¿ð äàãàâàð þì. Áàéãàëèéí




òýíöâýðèéã àëäàãäóóëæ áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõ¿éö Æèæèã äóíä,

¿éëäâýðëýëä ÿìàð ÷ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõã¿é íü îéëãîìæòîé.

Òåõíîëîãèéí îð÷èí

Òåõíèê, òåõíîëîãèéí ºðí¿¿í õóðäàöòàé ºíººãèéí íèéãýìä òýðã¿¿íèé

òåõíîëîãèä òóëãóóðëàí àìæèëòàíä õ¿ðýõ íü òîäîðõîé þì. Òåõíîëîãèéí

ººð÷ëºëòèéí õóãàöàà óëàì á¿ð áîãèíîñ÷ áàéãàà íü äýâøèëòýä òåõíîëîãèéí

õàéãóóëûã òîãòìîë õàéæ áàéõûã øààðäàæ áàéíà.Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õóðäàñ÷ õ¿í

àìûí îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð òýðã¿¿íèé òåõíîëîãèîð õèéñýí ñàéí ÷àíàðûí

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò èõýñ÷, õîöðîãäñîí òåõíîëîãèîð ¿éëäâýðëýãäñýí

÷àíàð ìóóòàé áàðàà çàõ çýýë äýýðýýñ øàõàãäàæ áàéíà. Òåõíîëîãè ãýäãèéã õàìãèéí

ºðãºí óòãààð íü òîäîðõîéëáîë: Áîäèò ¿ð ä¿í á¿õèé çîðèëãîä ÷èãë¿¿ëæ, ìýäëýã

áîëîâñðîë, ìàòåðèàë áàÿëàã áîëîí õîëáîãäîõ àðãà áàðèë¿ûã óõààëãààð

õýðýãëýõèéã õýëíý. Çîõèñòîé òåõíîëîãè ãýäýã íü òóõàéí òåõíîëîãèéã õýðýãëýõýä

äàé÷ëàí àøèãëàæ áóé õ¿í õ¿÷, ñàíõ¿¿ áîëîí ìàòåðèàë áàÿëãûí íººöèéí íèéöòýé

çîõèöëûã õýëíý. ªºðººð õýëáýë òóõàéí íºõöºë áàéäàëä èë¿¿òýé çîõèöñîí

òåõíîëîãèéã õýëíý.

Îëîí óëñûí îð÷èí

Õ¿í àì öººòýé æèæèã îðíû õóâüä ìàíàé áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë

àæèëëàãààíä îëîí óëñûí õ¿÷èí ç¿éë áàðàã òîäîðõîéëîã÷ íºëººã ¿ç¿¿ëäýã.

Ýíý õ¿ðýýíä ãàäààä õàðèëöàà, Îðîñûí õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä Óëñ õèéãýýä

õºãæèíã¿é áóñàä óëñ îðíû äîòîîä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë, îëîí óëñûí

áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí çýýë òóñëàìæ çýðãèéã õèéõýýð òºëºâëºæ áóé

ººð÷ëºëòèéíõºº àãóóëãàòàé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýæ, ñóäëàõ òºñëèéí ¿íäýñëýëèéã óëàì

÷àìáàé áîëãîäîã.

Õóóëü ýðõç¿éí îð÷èí

Áèçíåñèéí àëü ÷ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä óëñ òºðèéí ÿìàð ¿çýë

áàðèìòëàëòàé íàì çàñãèéí ýðõýíä ãàðàâ ãýäýã íü øóóä íºëººëæ áàéäàã.

Ç¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé íàì çàñãèéí ýðõýíä ãàð÷ èðâýë îðëîãûí

äàõèí õóâààðèëàëòàíä èë¿¿òýé îðîëöîõ çàìààð òýãøèòãýõ áîäëîãî áàðüäàã áà ýíý

íü òàòâàð òàòààñûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, òýòãýâýð òýòãýìæ, íèéãìèéí õºãæèëä

ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õîðèã ñààä òàâüæ

ýõýëäýã. Õàðèí áàðóóíû ÷èãëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé óëñ òºðèéí íàì çàñãèéí

ýðõýíä ãàðâàë ÿã_ ¿¿íèé ýñðýã áàéõ õàíäëàãàòàé.

Òýð÷ëýí íèéãýì óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿã, àðä÷èëàëûí

õºðñ ñóóðü õýð áàéíà ãýäãýýñ èõýýõýí õàìààðíà. Òóõàéí óëñûí õóâüä îëîí óëñûí




íèéòýýð äàãàæ ìºðääºã ãýðýý õýëýëöýýíä íýãäýí îðñîí ýñýõ áóñàä îðíóóäòàé

õºãæ¿¿ëæ áóé õàðèëöàà çýðãèéã ñóäëàí ¿çýõ õýðýãòýé.

Àëèâàà àøãèéí áîëîîä àøãèéí áóñ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé

ýðõëýõ, îð÷íû ãàäààä áîëîí äîòîîä íºëººëëèéí çºð÷èëäººíèéã çîõèöóóëàõ,

ò¿¿í÷ëýí áèçíåñèéí ãàäààä, äîòîîä õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ñîíèðõëûã áèé áîëãîõ

çýðýã àñóóäëëûã øèéäâýðëýõýä õóóëü ýðõç¿éí îð÷èí îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé

íºëººòýé.

Õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èí

Çàñãèéí ãàçðààñ 2001 îíûã “¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ æèë” áîëãîí

çàðëàí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñàí õýäèé ÷ äîðâèòîé ¿ð ä¿í íü

òîäîðõîéã¿é òóë òóõàéí æèëä áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºð ¿éë àæèëëàãààãàà

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, äýìæèõ, ººðèéí îðíû ãàäààä áîëîí äîòîîä íººö áàÿëãûã îíîâ÷òîé

àøèãëàõ, äýëõèéí çàõ çýýë äýýð ýçëýõ áàéð ñóóðèà ºðãºòãºõ çýðýã îëîí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ 2002 îíûã “Õºðºíãº îðóóëàëòûí æèë” õýìýýí çàðëàñàí.

¯¿íòýé óÿëäóóëàí ãàäààäûí ò¿íø¿¿äèéã õàéõ, òýäãýýðèéí õºðºíãèéã áàéðøóóëàõ

òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýíèé íýã õýëáýð

áîë ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ÷óóëãà óóëçàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà

ÿâäàë þì.2002 îíû 9 ñàðûí 17-19 íèé ºäð¿¿äýä Óëààíáààòàð õîòíîî Ãàäààäûí

õºðºíãº îðóóëàã÷äûí 3 äàõü ÷óóëãà óóëçàëò áîëñîí.

Åð íü õºðºíãº îðóóëàëòûí áîäëîãî áîë ººðèéí ýõ îðíû äàâóó òàëûã àøèãëàõ,

¿íäýñíèé ¿éäâýðëýëèéã õàìãààëàõ, ñàëáàð, á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí òýíöâýðèéã

õàíãàõ õýðýãñýë, øèíý òåõíèê òåõíîëîãèéã öàã àëäàëã¿é ýçýìøèõ ¿éë ÿâö

þì.Òýãýýä ÷ äýëõèé åðòºíö á¿õ òàëààðàà ãëîáàëü÷ëàãäàæ áàéãàà ºíºº ¿åä ººðèéí

îðíû îíöëîã íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ºðñºëäººíä òýñ÷ ¿ëäýõ, õºãæèæ áóé

îðíóóäòàé õºãæëèéí íýã ò¿âøèíä õ¿ð÷ î÷èõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí ìàêðî áîëîí

ìèêðî ò¿âøèíä õºðºíãº îðóóëàëòûí îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ

øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

Ìèêðî îð÷èí

Ñàíõ¿¿ãèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè: Áèçíåñèéí îð÷íûã ìºíãºíººñ ýõëýí àâ÷

¿çýõ íü îëîíòàà áàéäàã. Ýíý óòãààð ìºíãºíèé ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäëûã õýòð¿¿ëýõ, òýð

áèòãèé õýë ìºíãºíä áèøðýõ ¿çýë ÷ òóí èõ ãàçàð àâ÷ áàéñàí ò¿¿õ áèé. ßìàð ÷ áàéñàí

áèçíåñ õèéõ ÷óõàë íºõöëèéí íýã íü ¿éë àæèëëàãààã ýõëýí õýâèéí ÿâóóëàõàä

øààðäàãäàõ ìºíãºí õºðºíãº áàéõ ¸ñòîé.Õàðèí ýíýõ¿¿ ìºíãºí õºðºíãèéí ýõ

¿¿ñâýðèéã õàìãèéí çîõèñòîé àðãà çàìààð á¿ðä¿¿ëýõ, õàìãèéí ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ

ó÷èðòàé.




Çîõèîí áàéãóóëàëò:

Áèçíåñ áîë ìàø íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àæèë ìºí. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿íèé

àìæèëò çîõèîí áàéãóóëàëòààñ èõ õýìæýýãýýð øàëòãààëäàã. Áèçíåñèéí ¿éë

àæèëëàãààíû á¿õ õ¿ðýýíä äýýä çýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò øààðäàíà. Áèçíåñèéã

óðñãàë, äóð çîðãûí àæèëëàãàà ãýâýë áóðóóòíà. Ìºíãº õºðºíãºòýé ÷ ãýñýí çîõèîí

áàéãóóëàëò ìóóòàé þìóó, ò¿¿íä àíõààðàë áàãà òàâüâàë ¿éë àæèëëàãààíä ñºðãººð

õ¿÷òýé íºëººëäºã. Çàðèì òîõèîëäîëä íºõºãäºøã¿é ãàðç õîõèðîë ó÷èðäàã.

Áîëîâñîí õ¿÷èí:

Á¿õíèéã õ¿í, òýð òóñìàà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã ìýðãýæëèéí áîëîâñëí

õ¿÷èí øèéäýæ õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà.Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà îëîí òàëûí íàðèéí

ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæäýã õýö¿¿

àæèë. Áèçíåñ òîì àæ àõóéí õóâüä íàðèéí ìýðãýæëèéí áàéíãûí á¿õýë á¿òýí áàãòàé

áàéæ áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.

Õóóëü ýðõç¿éí ñòàòóñ:

Áèçíåñ íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýã õàìàð÷ áàéíà. Àëèâàà áèçíåñèéí

áàéãóóëëàãà ººðèéí óëñûí áà îëîí óëñûí õóóëü òîãòîîìæèíä çàõèðàãäàí ¿éë

àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ çîõèöóóëàãäàæ, ýðõ àøãàà õàìãààëóóëæ áàéíà. Íºãºº òàëààð

áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü õóóëèéí ýòãýýä áàéõ ¸ñòîé.

Á¿ðòãýë, òàéëàí òîîöîî, ìýäýý:

Áèçíåñèéí ÿìàð÷ áàéãóóëëàãàä á¿ðòãýë, òàéëàí òîîöîî, ìýäýýëýë çàéëøã¿é

áàéíãà õèéãäýæ áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý òàëààð òºðèéí ç¿ãýýñ÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýãääýã.

¯íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí õýâ ìàÿã, ÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí òºëºâëºãººíèé

¿ç¿¿ëýëò, õýñýã, á¿ëýã çîõèîõ, ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñàãò ñòàòèñòèê, íÿãòëàí áîäîõ

á¿ðòãýë, òàéëàí òýíöýëòýé áàéõûí äýýð àëáàí áà àëáàí áóñ ìýäýýëýë ãàðãàäàã.

Àæèë õýðãèéã ýõëýõäýý àæ àõóé ýðõëýã÷ á¿ð àæ àõóéí ÿíç á¿ðèéí

õºíãºëºëòèéí õýëáýð¿¿äýýð äàìæóóëàí çàõ çýýë äýýð èë¿¿ èòãýëòýé îðæ õºãæèõ

áîëîìæòîé ãýäãèéã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ õºíãºëºëòòýé àæ àõóéí õýëáýð¿¿äýä:

- Æèæèã áèçíåñèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîëáîî

- Áèçíåñ èíêóáàòîð

- Òåõíîïàðê

- Ôðàíöàéçèíã õàìààðíà.

Æèæèã áèçíåñèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîëáîî

Òîäîðõîé ãàçàð íóòàã äàõü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýñýí õóóëü, ýðõç¿éí

õóâüä õàìààðàëã¿é æèæèã ôèðì¿¿äèéí íýãäëèéã îëãîíî. Æèæèã áèçíåñèéí õîëáîî

îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãýýð áàéãóóëàãäàæ çîõèîí




áàéãóóëàëò, àðãà ç¿é, òåõíèê, ñàíõ¿¿ãèéí àæëûã òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéã õºãæ¿¿ëýõ

çîðèëãîîð õèéäýã. Èéì õîëáîî ººðèéí ãèø¿¿äýä õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõîä

÷èãëýãäñýí òîäîðõîé áàíêòàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ýëáýã áàéäàã. Èéì çàìààð æèæèã

áèçíåñèéí õîëáîîíû ãèø¿¿ä þóíû ºìíº òºðºë á¿ðèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâäàã.

Èíãýõäýý õàðèóöëàãûí ãýðýý, çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëæ çýýëèéí àøèãëàëòûã

çîõèöóóëàõ áà ãýðýýã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õºíãºëºëòòýé çýýëèéã çîãñîîíî.

Æèæèã áèçíåñ õîëáîîíû ¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä:

Æèæèã áèçíåñèéí õ¿ðýýíä áàðüöààíû õºíãºëºëòòýé õºðºíãº îðóóëàëòûí çýýë

îëãîõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã òàòàõ

Ãèø¿¿í ôèðì¿¿äèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãëýñýí ìýäýýëëèéí òºâ

áàéãóóëàõ

Æèæèã ôèðì¿¿äýä õóóëü ýðõç¿éí õàìãààëàëò õºíäëºíãèéí õÿíàëò (àóäèò)

çºâëºãºº ºãºõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ

Çàõ çýýëä ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ

Ãèø¿¿í ôèðì¿¿äýä ñóðãàëò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ

Òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí õºãæëèéí ÷èãëýëä áàðèìæààëñàí æèæèã áèçíåñèéã

õºãæèõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ

Áèçíåñ èíêóáàòîð.

Ýíý íü æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä áèå äààñàí áîëîõ õ¿ðòýë

õºãæèõºä øààðäëàãàòàé íºõöë¿¿äèéã áèé áîëãîõ çîðèëãîòîé. Ýíý íü ôèðì¿¿äýä

¿éëäâýðëýëèéí áà àëáàí áàéð îëãîæ ÿíç á¿ðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã.

Ìºí çàñãèéí ãàçðûí ýñâýë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí èíêóáàòîðóóä æèæèã

áèçíåñèéã äýìæèõ îëîí íèéòèéí à÷ õîëáîãäîë ¿¿ðýãòýé áàéíà. Áèçíåñ èíêóáàòîð

íü ôèðì¿¿äýä àëòàí áà ìºíãºí êàðòûí áàãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã. Àëòàí êàðò íü

¿éëäâýðëýë àëáàíû áàéðààð õàíãàõ, ìºí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý. Ìºíãºí

êàðòûí ýçýìøèã÷èä çºâõºí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýýã àâíà.

Òåõíîïàðê

Õºíãºëºëòòýé àæ àõóéí ººð íýã òºðºë áîëîõ òåõíîïàðê íü æèæèã ôèðì¿¿äèéí

øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäñýí

ñèñòåìä îðóóëæ èííîâàöèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýëáýð þì.

Øèíæëýõ óõààíû áàãòààìæòàé á¿òýýë èõ õýìæýýíèé êàïèòàë øààðääàãòàé

õîëáîãäîí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàæ áàéãàà æèæèã

ôèðì èííîâàöèéí ¿éë ÿâöòàé èë¿¿ õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé ó÷èðäàã. ÒÅÕÍÎÏÀÐÊ-í

îíöëîã íü ºíäºð ¿íýòýé òîíîã òºõººðºìæ¿¿äèéã òºâëºð¿¿ëýõ, òýäíèéã ôèðì¿¿äýä




àøèãëóóëàõ ÿâäàë þì.

Òåõíîïàðêèéí á¿òöýä òåõíîëîãè ¿éë÷èëãýý, òåõíîëîãè äàìæóóëàëò, îëîí

óëñûí õýñýã, äèçàéí çîõèîí á¿òýýõ òºâ, ñóäàëãàà õºãæ¿¿ëýëòèéí òºâ, ñóðãàëòûí

òºâ, èííîâàöèéí ñàí, ëèöåíç, ïàòåíòèéí òîâ÷îî, ìýäýýëýë õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýý

çýðýã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òåõíîïàðê íü àæ àõóé íýãæèéí á¿òöèéã á¿äð¿¿ëýõýä

òóñàëäàã.

Àëáàí ºðºº, ëàáîðòîðè, öåõ ò¿ðýýñë¿¿ëýõ

Òåëåêîììóíèêàöè õàðèëöàà õîëáîî òåõíèêèéí õàíãàìæ ýäë¿¿ëýõ

Òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ ò¿ðýýñë¿¿ëýõ

Èõ Áðèòàíè, Ãåðìàí, Ôèíëàíä, Ôðàíö çýðýã îðíóóäàä ýíý íü èõýýõýí õºãæñºí

áàéäàã. Òåõíîïàðêò êîìïàíèé àæèëëàãñàäûã ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíã, ñàíõ¿¿ãèéí

¿éë àæèëëàãààíä ñóðãàõ òºñë¿¿ä, èííîâàöèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñåìèíàð çºâºëãºº

ÿâóóëäàã. Ìºí ãèø¿¿í ôèðìèéí øèíæëýõ óõààíû áàãòààìæòàé á¿òýýãäýõ¿¿í

òåõíîëîãèéã ãàäààä çàõ çýýëä äýýð ãàðãàõàä ÷èãëýãäñýí àæëóóä õèéãääýã. Èéì

áàéäëààð ØÓÒ-í ôèðì¿¿ä òåõíîïàðêèéí õºíãºëºëò, äàâóó òàëûã àøèãëàí ººðèéí

çàõ çýýëèéí øèíèéã îëæ îëæ àâ÷ çàõ çýýëä õóðäàí íýâòýð÷ ÷àäíà.

Ôðàí÷àéçèíãèéí ¿íäñýí îéëãîëò.

Ôðàí÷àéçèíã ãýäýã íü õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, ÷ºëººò áàéäàë ãýñýí óòãàòàé ôðàíö ¿ã þì.

Äààòãàë äýýð õýðýãëýãääýã óòãà íü òîäîðõîé õýìæýýíýýñ äýýø õîõèðîë ãàðâàë

äààòãàëûã òºëáºð õèéõýýñ ÷ºëººëºõ õºíãºëºõ ãýðýýíèé íºõöëèéã õýëäýã.

Ôðàí÷àéçèíã:

Ôðàí÷àéçèíã ýçýìøèã÷ íàðûí õîîðîíä áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàõ ãýðýý áàéãóóëàõ

ÿâäàë þì. Ôðàí÷àéçèð ãýäýã íü îþóíû ºì÷ áàðààíû òýìäãèéí ýçýìøèã÷

ôðàí÷àéçèíã îëãîõ õºíãºëºëòòýé íºõöëèéã áèé áîëãîñîí òîëãîé êîìïàíè þì.

Ôðàí÷àéç ãýäýã íü: ºì÷ ýçýìøèã÷ áà òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðò ôðàí÷àéçèíã

àøèãëàõ ýðõ àâñàí îïåðàòîð êîìïàíè þì. Îïåðàòîð òîëãîé êîìïàíèä õýñýã÷èëñýí

òºëáºð õèéõ áà áàðààíû òýäìýã íîó-õàó ¿éëäâýðëýëèéí àðãà òåõíîëîãèéã àøèãëàõ

ýðõèéí äàãóó òîäîðõîé õýìæýýíèé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëíà. Ôðàí÷àéçèíã õºíãºëºëòòýé

àæ àõóéí õýëáýðèéí õóâüä äýëõèéí çóó ãàðóé óëñ îðîíä äýëãýðñýí. ÀÍÓ-ä 2500

ãàðóé ôðàí÷àéçèíãèéí ñèñòåì, Ôðàíöàä 600 ãàðóé 30.000 îïåðàòîð á¿õèé ñèñòåì.

Èõ Áðèòàíèä 430 ñèñòåì 18.600 ñàëáàðòàé, Êàíàäàä 1000 òîëãîé ôèðì 45.000

îïåðàòîðòîé áàéíà. Àëäàðòàé ôèðì¿¿ä MC Donalds, Coca Cola, çî÷èä áóóäëûí

Holiday Inn, ãýõ ìýò.




1.2 Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñàã äàõü ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäîë

Æèæèã Äóíä ¯éëäâýðëýë áîë òºðººñ à÷ õîëáîãäîë ºã÷, òºðººñ çîõèöóóëæ,

äýìæèæ ÿâàõ ¸ñòîé ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí íýã ÷óõàë õýñýã þì. Ñòðàòåãèéí

÷èãëýë áîë îéðûí ¿åä æèæèã áèçíåñèéã òºðèéí ºì÷èéã îðëîõ, òºðèéí ºì÷èéí

áàéãóóëëàãàòàé õóâèéí õýâøèëèéã ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé ººðèéí áàéð ñóóðüòàé

áîëãîæ òºëºâø¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèíà.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë íü ýäèéí çàñàãò äàðààõè ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.

¯¿íä:




Àæèëã¿éäëèéã áàãàñãàõ, àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé

ªðñºëäººíèéã ºðí¿¿ëäýãýýðýý àëèâàà òîì ¿éëäâýðèéí îíö ýðõ äàðõûã

ýâäýõýä äºõºì áîëäîã

Óäèðäëàãûí çàðäàë õàðüöàíãóé áàãà9.

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ñòðàòåãèéí çîðèëãîä Æèæèã Äóíä ¯éëäâýðëýëèéí

ºãºõ à÷ õîëáîãäîë:

1. Àëèâàà àðä÷èëñàí õ¿ì¿¿íëýã ÷èã áàðèìæààòàé íèéãýìä, íèéãìèéí õýñýã á¿ëýã

õ¿ì¿¿ñèéã õýò áàÿæèõààñ, ìºí õýò ÿäóóðàõààñ áîëãîîìæëîõ áàéð ñóóðü ýçýëäýã.

Èéì ÷ ó÷ðààñ òºðèéí áîäëîãî íèéãìèéí äóíäàæ îðëîãîòîé, äóíäàæ õàíãàìæòàé,

äóíäàæ àìæèðãààíû òºâøèíòýé áîëãîõûã ýðèýëçäýã. Èíãýñýí öàãò íèéãýì

òîãòâîðòîé áîëäîã. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë ìåõàíèçì áîë Æèæèã Äóíä

¯éëäâýðëýë, áèçíåñ ýðõëýã÷èäèéã äýìæèõ ÿâäàë þì.

2. Àæèëã¿éäýë áîëîí ÿäóóðëûí õóðö àñóóäëûã øèéäýõýä æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä

îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Ýíý óòãààðàà íèéãýìä à÷ õîëáîãäîòîé. Ýíý àñóóäëûã öàã òóõàéä

íü øèéäýæ ÷àäàõã¿é áîë øèë øèëýý äàðñàí îëîí õóðö àñóóäëûí äàãóóëäàã. Æèøýý

íü: õ¿¿õýä ñóðãóóëèàñ õºíäèéðºõ, äýã æóðìûí íîöòîé çºð÷èë, ãýìò õýðýã, àðõèäàí

ñîãòóóðàõ ãýõ ìýò.

3. Îäîîãèéí íºõöºëä õºäºëìºð ýðõëýëòèéí îíîâ÷òîé òîãòîëöîî áèé áîëæ àìæààã¿é

áàéíà. Ýíý íü: Õýí þóãàà õèéõ ¸ñòîé âý? Õýä íü ãàçàð òàðèàëàíòàé, õýä íü ìàë àæ

àõóéòàé, õýä íü ¿éëäâýðò àæèëëàõ âý? Ãýäãèéã òºðººñ æîëîîäîæ ºãºõ ¸ñòîé.

ªíººäºð ìàíàéä èíåðöýýð ë ÿâæ áàéíà. Æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä ¿¿íä ººðèéí

òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé.

4. Ýäèéí çàñãèéí øèíý õàðèëöààã æèíõýíý óòãààð íü ç¿ãøèð¿¿ëýõýä æèæèã äóíä

¿éëäâýð èõ ¿¿ðýãòýé. Ìºíãºíèé ýðãýëò öóñíû ýðãýëòòýé èæèë þì. ¯¿íèéã õýâèéí

áîëãîõîä æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä èõýýð íºëººëäºã. Æèøýý íü: Àìåðèêèéí õóâèéí

õýâøèëèéíõíýýñ 15% íü áàíêíààñ ìºíãº àâàõàä Àìåðèê óëñ ñ¿éðíý ãýñýí òîîöîî

áàéäàã.

5. Íèéãýìä õ¿ì¿¿íëýã õàðèëöààã òºëºâø¿¿ëýõýä æèæèã äóíä áèçíåñ èõ ðîëüòîé. Õ¿í

ººðèéãàà õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàðíà. Õºãæñºí õ¿í ñî¸ëòîé áàéíà òýãñíýýð

õ¿ì¿¿íëýã áîëíî.

6. Á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õ¿í

ººðèéíõºº õóâü çàÿàíû òºëºº ººðºº òýìöýõ áîëñíîîð á¿òýýìæ äýýøèëäýã. Ýíý íü

óëñ îðíû ìàêðî ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóëðóóëíà. Èðãýí áàÿí áîë óëñ áàÿí áàéíà.

9 Д. Шарав “Жижиг, дунд ¿йлдвэрийг дэмжих бизнес тºлºвлºлт, арга з¿й” 2003 он




7. Æèæèã Äóíä ¯éëäâýðëýë ýðõëýã÷èä óëñûí òºñâèéí áàãàã¿é õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ

áàéäàã. Ýíý óòãààðàà æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë íü óëñ îðíû íèéãìèéí õàëàìæèéã

íýìýãä¿¿ëýõýä áàãàã¿é ¿¿ðýãòýé. Èéì ó÷ðààñ òºð çàñãààñ æèæèã, äóíä

¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îíö à÷ õîëáîãäîë ºãºí àæèëëàõ ¸ñòîé þì. Ýäèéí

çàñàã äàõü Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí äàâóó áîëîí ñóë òàë:

Äàâóó òàë:

Ãàäààä îð÷íû íºõöºë áàéäàë, çàõ çýýëèéí ººð÷ëºëòºíä çîõèöîí ¿éë

àæèëëàãààãàà óÿí õàòàí ÿâóóëæ, ÷èãëýëýý áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºõ

áîëîìæòîé.

Àëèâàà øèíý ñàíàà, øèíý ç¿éëñ áîëîí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí

äýâøèëèéã íýâòð¿¿ëýõ íýã ¸ñíû òóðøèëòûí òàëáàð áîëäîã.

Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò, ¿éëäâýðëýëèéí íººö õàðüöàíãóé áàãà

øààðäàãäàæ, áîãèíî õóãàöààíä çàðäëàà íºõºí, ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ èë¿¿

ºðãºí áîëîìæòîé.

Òîìîîõîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûã øààðäëàãàòàé ìàòåðèàë ò¿¿õèé ýä,

¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõûí çýðýãöýýãýýð, òýäíèé õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà çàõ

çýýëèéí æèæèã ñåãìåíòèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæòîé.

Îëîí òîîíû àæëûí áàéðûã øèíýýð áèé áîëãîæ, àæèë ýðõëýëòèéã

íýìýãä¿¿ëýõýä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Õóâü õ¿í ººðèéí õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã áèåë¿¿ëæ, õóâèéí áèçíåñ ýðõëýí,

àæèë õýðýã÷ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîäîã.

Ñàíàà÷ëàãàòàé áîëîí ýð÷èìòýé øèíæ:

Æèæèã áîëîí äóíä ¿éëäâýð¿¿ä íü øèíýëýã òåõíèêèéí ¿íäñýí äýýð áóþó ¿¿ñãýí

áàéãóóëàã÷èéí øèíý ñàíààí äýýð ¿íäýñëýí áèé áîëäîã áºãººä ¿éëäâýðèéí àìæèëò,

ºñºëò õºãæèëò íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íü õàìòðàí àæèëëàã÷èääàà òóëãóóðëàæ áàéíà

óó ¿ã¿é þó ãýäãýýñ øàëòãààëàõ áîëíî.

Ñóë òàë:

Àç òóðøèëòûí ò¿âøèí ºíäºð

Õºðºíãº õóðèìòëóóëàõ áîëîìæ áàãà

¯éë àæèëëàãààíûõ íü õ¿ðýý õÿçãààðëàãäìàë, ¿¿íýýñ øàëòãààëààä èõ

õýìæýýíèé õºðºíãº ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàí àâàõ áîëîìæã¿é.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéí õºãæëèéí ÷óõàë õºø¿¿ðýã áîëæ áàéãàà íü

ò¿¿íèé äàâóó òàëóóäòàé õîëáîîòîé. Ãýõäýý æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéí ñóë




òàëóóä íü àìæèëòûí ò¿âøèí äîîãóóð òîìîîõîí õóðèìòëàë áèé áîëãîõ òàë äýýð

õàíãàëòã¿é, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí óäèðäàõ ÷àäâàð äóòìàã áàéäàã çýðãýýñ ¿¿äýëòýé.

Øèíýýð áèé áîëñîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä íü ãîë òºëºâ æèæèã áàéäàã áºãººä

ýõíèé 3 æèëä áàðàã 50% íü ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîäîã. Äºíãºæ 10% íü 10-ààñ

äýýø æèë îðøèí òîãòíîäîã áàéíà. Èíãýæ àìæèëòûí ò¿âøèí äîîãóóð áàéäãûí

øàëòãààíûã ñóäëàà÷èä äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çæýý.

Õ¿ñíýãò 1.8

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéí àìæèëòã¿é áàéäëûí øàëòãààí

¹ Øàëòãààí Õóâü Òàéëáàð

1. Óäèðäëàãûí ÷àäâàðã¿é

áàéäàë 44%

Áèå ñýòãýë, îþóí óõààíû õóâüä ¿éë

àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàð äóòìàã

áàéõ

2.

Óäèðäàõ àæëûí

òóðøëàãà õàíãàëòã¿é

áàéäàë

17%

Õ¿ì¿¿ñèéí óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ

àæëûí òóðøëàãà áàãà, ýñâýë îãò áàéõã¿é

áàéõ

3. Ìýäëýã òóðøëàãûí

òýíöâýðã¿é áàéäàë 16%

Ýäèéí çàñàã, õóóëü ýðõç¿é, çàõ çýýë,

ñàíõ¿¿, ìàðêåòèíã, ¿éëäâýðëýëèéí

òàëààð òýãø áóñ ìýäëýãòýé áàéõ

4. Õàéõðàìæã¿é õýíýãã¿é

áàéäàë 1% Àæèë õýðýãòýý àíõààðàë áàãà õàíäóóëàõ

5. Çàëèëàí ìýõëýëò,

ãýíýòèéí àþóë 1%

Õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, ãàë

ò¿éìýð, ¿åð, ãàçàð õºäëºëò, õóëãàé

äýýðýì

6. Áóñàä òîäîðõîéã¿é

øàëòãààí 6%

7. Ä¿í 100%

Ýõ ñóðâàëæ: ÆÄ¯-í õºãæèë “Îäîî áà èðýýä¿é” ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã 2003 îí

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëä õàìãèéí èõ íºëººëäºã ãàäààä îð÷íû åðºíõèé õ¿÷èí

ç¿éë¿¿äèéã ¿íäñýí äºðâºí á¿ëýã áîëãîí àâ÷ ¿çüå.

¯¿íä:

1. Ýäèéí çàñãèéí áàéäàë áîëîí çàõ çýýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí á¿ëýã çàõ çýýëèéí

ýäèéí çàñàã íü ìº÷ëºãººð õºãæäºã, ºñºëò õºãæèëò íü óíàëòààð ñîëèãäîæ áàéäàã.

Ýíý á¿õýí ýäèéí çàñàãò á¿õýëä íü çàõ çýýëèéí ó÷èð áàéäàëä òºäèéã¿é æèæèã

¿éëäâýðèéí ýçäèéí íºõöºë áàéäàë íºëººëäºã. Ãýõäýý öàã õóãàöààíû ÿìàð ìº÷ëºãò

íü æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë õºãæèõ àðàé èë¿¿ òîõèðîìæòîé ¿íäýñ ñóóðü òàâèãääàã




òàëààð íýãäìýë íýã ñàíàë îäîî áîëòîë ýðäýìòäèéí äóíä àëãà áàéíà. Çàðèì íýã

ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð, æèæèã áèçíåñèéí õóâüä ýäèéí çàñãèéí ñýðãýëò áîëîí

ºñºëòèéí ¿åä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä òîõèðîìæòîé áàéäàã áàéíà. Ãàãöõ¿¿ ýíý

¿åä ¿éëäâýîëýë ºñºæ, àøèã îðëîãî íýìýãäýí, ýðýëò ºñºí, ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð

¿íý ºññºíººð íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýíý. Òîõèðîìæòîé /òààëàìæòàé/ áàéäàë íü æèæèã

áèçíåñèéí ¿éëäâýðëýë õºãæèõ íºõöºë áîëîõ çàõ çýýë ºðãºæèõºä õ¿ðãýäýã.

Çàðèì ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð, æèæèã áèçíåñ íü ýäèéí çàñãèéí óíàëò,

õÿìðàëûí ¿å¿äýä èäýâõèòýé õºãæäºã ãýæ ýåðýãýýð ¿çäýã áàéíà. Ýíý ¿åä

¿éëäâýðëýë áàãàñàæ, îëîíõè ¿éëäâýðëýë äàìïóóðàí, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷ ÷àäëàà

äèéëõýý áàéñàí òîìîîõîí ôèðì¿¿ä àæèë÷äûíõàà äèéëýíõèéã àæëààñ õàëæ

ýõýëäýã. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ õ¿íä áàéäàë íýìýãäýíý. Èéì íºõöºëä

îëîíõè õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ººðèéí ãýñýí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ íü õ¿íä áàéäëààñ ãàðàõ

öîðûí ãàíö àðãà çàì áîëäîã. Ýäãýýð íü ãîëäóó ¿éëäâýðèéí ýçýí áîëîí ò¿¿ãë

òóñàëäàã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýýñ á¿ðäñýí ìàø æèæèã ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä /àæ àõóéí

íýãæ¿¿ä/ áàéäàã. Èéìýðõ¿¿ àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íü ìàø õóðäàí äàìïóóðàõ áóþó

¿éëäâýðèéí ýçýã ººðòºº ººð àæèë îëîõîä ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîäîã áàéíà. Óã

¿çýãäýë áèå äààí ººðºº ýðõëýõ ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí áèëýý.

1974-1975 îíû õîîðîíä ÀÍÓ-ä ãàðñàí õÿìðàëûí äàðàà, áèå äààí ¿éëäâýðëýë

ýðõëýã÷èäèéí òîî æèë á¿ð 2-3 õóâèàð íýìýãäñýýð 1980 îí ãýõýä 9 ñàÿä õ¿ð÷ýý10.

Æèæèã áèçíåñèéí õºãæèëä öàã õóãàöààíû ìº÷ëºã ¿å¿äýýñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí

íèéò áàéäàë íºëººëäºã. ¯¿íä: Èíôëÿöèéí ò¿âøèí, çýýë àâàõ áîëîìæ, õ¿¿ãèéí õóâü

ãýõ ìýò.

2. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèëä äýä á¿òöèéí áàéäàë-Ç¿é ¸ñîîð òîìîîõîí

áàíê, äààòãàëûí êîìïàíèóä áîëîí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä òîìõîí

áèçíåñèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäãèéí õóâüä æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ

ñîíèðõîëã¿é áàéäãààñ õóâü õ¿ì¿¿ñò çýýëëýã îëãîõ áàòàëãààã îëãîæ ÷àäàõ æèæèã

áàíêóóäûí ñàëáàðëàñàí ñ¿ëæýýø áèé áîëãîõ, áóñàä òºðèéí îðîëöîîòîé òºðºëæñºí

áàéãóóëëàãóóä øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí çàõ çýýë, ¿íèéí õºäºëãººí áîëîí

àøèã îðëîãî çýðãèéã ñóäëàæ áèå äààí ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàðã¿é

æèæèã áèçíåñìåí¿¿äýä ìýäýýëýë õ¿ðãýõ îëîí òîîíû æèæèã ôèðì¿¿ä øààðäëàãàòàé

áàéäàã. Ýíý á¿õýí æèæèã áèçíåñ ýðõëýõ ýäèéí çàñãèéí òóõàéí ñàëáàðûí õºãæèëä

æèæèã áèçíåñ ýíýõ¿¿ ¿çëèéí ¿¿äíýýñ ¿¿ñýí õºãæèæ áàéñàí ìàíàé îðíû æèøýýí

äýýð àâ÷ ¿çýæ áîëíî.

10

Э. Моррис “Монгол дахь албан бус хэвшил” 2002 он




3. Æèæèã áèçíåñèéí õóâüä àâ÷ ÿâóóëàõ òºðèéí áîäëîãî áàéäàë-Æèæèã

áèçíåñèéí õóâüä òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã íü ò¿¿íèé õºãæèëä òîìîîõîí ¿¿ðýã

ã¿éöýòãýäýã. Õàðèí òºðèéí áîäëîãî íü æèæèã áèçíåñèéã äýìæèæ ÷ áîëíî,

õàéõðàõã¿é ÷ áàéæ áîëíî. Òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã íü æèæèã áèçíåñèéí õºãæèëä

òààëàìæòàé íºõöºëèéã õàíãàõ ÿíç á¿ðèéí àðãà çàìûã õýðýãëýäýã áàéíà.

¯¿íä:

Áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëòèéã àëáàí ¸ñíû áîëãîõ, òàéëàãíàõ íü ýíãèéí

áàéäàë,

Òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàòàëãààã

ãàðãàæ ºãºõ

Óëñûí çàõèàëãààð õàíãàõ

Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí çºâëºìæèéí òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ

Øààðäëàãàòàé íîì, ýìõòãýë, áàðèìò áè÷èã, áóñàä ç¿éëýýð õàíãàõ òºðèéí áîäëîãûí

ñºðºã íºëººëºë íü äîîðõè ç¿éëýýð èëýðõèéëýãäýíý.

¯¿íä:

Á¿ðòã¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðàõ

Òàéëàí òîîöîîíû áàéãóóëëàãà áîëîí íÿãòëàíãèéí íîìûã õºòëºõ,

áóñàä òàéëàí òîîöîîã õºòëºõ çýðýãò øààðäëàãàòàé õóóëü ä¿ðýì

òîãòîîõ

Æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õóâüä òóñãàé õºíãºëºëò áàéõã¿é çýðýã

áîëíî.

4. Òîõèðîìæòîé áîëîí òîõèðîìæã¿é íèéãìèéí îð÷èí Æèæèã áèçíåñèéí õºãæèëä

ýäèéí çàñãèéí òààëàìæòàé áàéäëààñ ãàäíà íèéãìèéí îð÷èí, áèçíåñò òýð äóíäàà

æèæèã áèçíåñò õàíäàõ õàíäëàãà òààëàìæòàé áàéõ íü ìàø ÷óõàë þì. Áèçíåñ ýðõëýõ

ÿâäàë íü íýð õ¿íäòíé àæòë ãýæ ¿çäýãýýñ óëáààëàí àëèâàà íýã õóâèéí ÿìàð ÷

º÷¿¿õýí æèæèã áèçíåñèéã õ¿íäýòãýäýã ãàçàð áàéäàã. Æèøýý íü: Ôðàíöûí íýãýí

¿éëäâýðèéí ýçýí îþóòàí çàëóó÷óóäûí äóíä ñóäàëãàà ÿâóóëæ ¿çýõýä ãàäààäûí

ñóðàã÷èäûí 30 õóâü íü õóâèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ ñîíèðõîëòîé áàéõàä Ôðàíöàä

ýíý òîî 3 õóâüä õ¿ðýõã¿é áàéâ.

Òààëàìæã¿é íèéãìèéí îð÷èí ãýæ õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ áèçíåñ

ÿëàíãóÿà æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷èéí àìæèëòàä äàéñàãíàí ñºðãººð õàíäàæ, õàðèí

áèçíåñìåíèé àçã¿éòýõýä îëíû ç¿ãýýñ ñºðãººð õàíäàõ ÿâäàë þì.




1.3 Ãàäààä Óëñ îðíû Æèæèã, Äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí áàéäàë

Äîðíîä Åâðîïûí óëñ îðîí

Äîðíîä Åâðîïûí îðíóóäàä æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ãàçðóóä àìæèëòòàé

õºãæèæ Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30-60 õóâèéã ýçýëæ áàéíà ãýñýí òîîöîî

áàéäàã.

Æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð òºðºëæñºí æèæèã äóíä

¿éëäâýð¿¿äèéí áèçíåñ¿¿ä îëøèð÷ áàéíà. Ãàãöõ¿¿ òýäíèé õºãæèëä ñààä òîòãîð




áîëæ áàéãàà îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã äàâàí òóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Òºâ áà Äîðíîä

Åâðîïûí æèæèã äóíä ¿éëäâýð ýðõýëñýí ¿éë àæèëëàãààíä “Äóåòðèà” õºðºíãº

îðóóëàëòûí áàíê ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. ¯¿íä æèæèã äóíä áèçíåñèéí ñóäàëãààã 3

ãðóóïïýä àâ÷ ¿çñýí.

1. 10 õ¿ðòýë àæèëëàãñàäòàé æèæèã ¿éëäâýðëýã÷èä

2. 11-100 õ¿ðòýë àæèëëàãñàäòàé áàãà ¿éëäâýðëýã÷èä

3. 500 õ¿ðòýë àæèëëàãñàäòàé äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ãàçðóóä

Ýäãýýð æèæèã, äóíä áèçíåñ¿¿äèéí 93-97 õóâü íü æèæèã áîëîí áàãà

¿éëäâýðëýã÷èä þì. ¯¿íä: Óíãàðò 96.0, Ñëîâåíä 93.0, Ïîëüøèä 93.0, Ðóìûíä 95.0

áàéíà.

Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýçëýõ õóâèàð íü àâ÷ ¿çâýë ×åõýä 65.0, Ïîëüøèä

56.0, Óíãàðò 51.0, Ðóìûíä 33.0, Áîëãàðò 31.0 õóâèéã ¿éëäâýðëýäýã áàéíà. Äîðíîä

Åâðîïûí îðíóóäàä èéíõ¿¿ æèæèã äóíä áèçíåñ àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãààãèéí

¿íäñýí øàëòãààí íü ýäãýýð îðíû áàíêóóä õºðºíãº îðóóëàëòûã òýäíèé ýðýëò

õýðýãöýýíä òîõèðóóëàí èõýýõýí óÿí õàòàí çîõèöóóëæ áàéãààãèéí ¿ð ä¿í ãýæ õýëæ

áîëîõ þì. Òîìîîõîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäàä á¿òöèéí ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò

õ¿÷òýé ÿâàãäñàí.

Àìåðèê, ßïîí

Õàðèí ÀÍÓ, ßïîí óëñûí æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí õóâüä îíöëîí òýìäýãëýõýä

õýäèéãýýð ýäãýýð îðíóóäàä æèæèã äóíä ¿éëäâýðò 500-ààñ äîîø àæèëëàãñàäòàé àæ

àõóéí íýãæ¿¿äèéã òîîöäîã áîëîâ÷ Áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäààñ ÿëãàâàðòàé þì. Ýíý

íü àæ àõóéí íýãæ ãýñýí îéëãîëòîíä ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäàë, ýðõ ç¿éí

ñòàòóñûí õóâüä àæ àõóéí íýãæ ãýõ áèø, õàðèí ¿éëäâýðèéí ãàçàð ãýäãýýð íü àæ

àõóéí íýãæèä òîîöäîãò îðøèíî. ªºðººð õýëáýë, îëîí ¿éëäâýðèéí ãàçàðòàé íýã

ýäèéí çàñãèéí áîëîí ýðõ ç¿éí ñòàòóñòàé àæ àõóéí íýãæ, ¿éëäâýð¿¿ä íü òóñ òóñäàà

æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí òîîíä áàãòäàã áàéíà.

Æèøýý íü: Äîîðõè àíãèëàëûã ÀÍÓ-ä õýðýãëýæ áàéæýý.

Æèæèãëýí õóäàëäààíû ôèðì¿¿äèéí áîðëóóëàëòûí õýìæýý 3.5 ñàÿ $ -îîñ

èõã¿é áîë

Ñåðâèñ¿¿äèéí /¿éë÷èëãýý ýðõýëäýã/ æèëèéí àøèã 3.5 ñàÿ $ -îîñ áàãà

áàéâàë

Áººíèé õóäàëäààíû ôèðì¿¿ä 500-ààñ èõã¿é àæèë÷èíòàé áîë

Òýýâðèéí áà à÷óóëàõ ôèðì¿¿äèéí æèëèéí àøèã 3.5 ñàÿ $-îîñ èõã¿é áîë

Áàðèëãûí ï¿¿ñ¿¿äèéí æèëèéí àøèã 7.5 ñàÿ $-îîñ áàãà áîë




Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãà, íýãæ¿¿äèéí æèëèéí àøèã 100 ìÿíãàí $-

îîñ áàãà áîë æèæèã ¿éëäâýðò òîîöíî.

Ýäãýýð òîãòîîñîí õýìæýý íü òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëæ áàéíãà

ººð÷ëºãäºõ òóë äýýä õÿçãààðûã áàéíãà øèíý÷ëýí òîãòîîæ ºã÷ áàéõ øààðäëàãàòàé.

õ¿ñíýãò 1. 9

ÀÍÓ-í áèçíåñèéí àíãèëàë

Ä.ä Áèçíåñèéí õýìæýý Õ¿íèé òîî

1 Æèæèã áèçíåñèéí

áàéãóóëëàãà 20-99

2 Äóíä çýðãèéí áàéãóóëàãà 100-499

3 Òîì õýìæýýíèé

áàéãóóëëàãà 500-ààñ äýýø

Ýõ ñóðâàëæ: http://www.smallbizsearch.com/

ÀÍÓ íü æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷ íàðàà òîì áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäààñ ñàëãàí

àâ÷ ¿çäýã áºãººä òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèí àâ÷ ÿâäàã.ÀÍÓ-í ýðäýìòýä

æèæèã áèçíåñýý äîòîð íü äîîðõè áàéäëààð àíãèëäàã áàéíà. 20 õ¿ðòýëõ õ¿íòýé áîë

õàìãèéí æèæèã, 50 õ¿ðòýëõ õ¿íòýé áîë æèæèã äîòðîî äóíä áèçíåñ áºãººä ò¿¿íýýñ

äýýø 99 õ¿ðòýëõ õ¿íòýé áèçíåñèéã æèæèã äîòðîî òîì áèçíåñ ãýíý.

ßïîí óëñàä ìèêðî áîëîí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä ìàø èõ áàéäãààñ æèæèã äóíä

¿éëäâýð äýõ àæèë ýðõëýëò íèéò óëñûí àæèë ýðõëýëòýíä ºíäºð õóâü ýçýëäýã. 1-20

àæèëëàãñàäòàé ¿éëäâýð¿¿ä äàíãààðàà 6 ñàÿ áàéäàã áºãººä òýäãýýð äýõ àæèë

ýðõëýëò íü íèéò àæèë ýðõëýëòèéí 46.3 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí ÀÍÓ-ûí õóâüä

õ¿í àì íü ßïîí óëñûí õ¿í àìòàé õàðüöóóëáàë 2 äàõèí èõ áîëîâ÷ ßïîíòîé

õàðüöóóëáàë æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí íèéò òîî íü áàãà áóþó 5.3 ñàÿ îð÷èì áºãººä

ìºí àæèë ýðõëýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò õàðüöàíãóé áàãà áóþó 26.2 õóâü áàéíà.

Ôðàíö óëñ äàõü æèæèã áèçíåñ.

Ôðàíö óëñ íü æèæèã áèçíåñýý òîì áèçíåñýýñ íü àæèëëàæ áàéãàà õ¿íèé

òîîãîîð íü ÿëãàí àâ÷ ¿çäýã áóþó ÀÍÓ ‟ûí æèæèã áèçíåñýý ÿëãàí àâäàã øèã èæèëõýí

Æèæèã áèçíåñ

Òîì 50-99

Æèæèã 20 õ¿ðòýëõ

Äóíä 50-20

Çóðàã 1.1 ÀÍÓ-í Æèæèã áèçíåñèéí àíãèëàë


http://www.smallbizsearch.com/




æèæèã áèçíåñýý àíãèëàí àâ÷ ¿çäýã. Æèæèã áèçíåñèéí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü Ôðàíö

óëñûí çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí ñàëøã¿é õýñýã áàéäàã áºãººä øèíýýð ãàð÷ èðñýí

çàñãèéí ãàçàð á¿ð ýíýõ¿¿ æèæèã áèçíåñèéí àñóóäëûã çààâàë àâ÷ ¿çýí õýðýãæ¿¿ëäýã.

Çàñãèéí ãàçðààñ íü æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äýäýý çîðèóëàí òóñãàé áèçíåñ

òºëºâëºãººí¿¿äèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí áàéäàã áºãººä òýäãýýð çàãâàðóóä íü

àìæèëòòàé áèçíåñýý àâ÷ ÿâõàä íü ìàø èõ íºëººëäºã áàéíà. ¯¿íä :

Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº

Òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí òºëºâëºãºº

Çàñàã çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº

Ýêñïîðòûí ¿éë àæèëëàãààã íýìýãä¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãýõ ìýò îðíî.

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

Ìîíãîëûí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ áóé îð÷íóóäûí


Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé æèæèã, äóíä


ñóäàëãàà




Õî¸ðäóãààð á¿ëýã

Ìîíãîëûí Æèæèã, äóíä ¿éäëâýðëýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

Ìîíãîë óëñ 1990 îíû ýõýíä òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí

òîãòîëöîîíîîñ ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîãòîëöîî ðóó îðñîí áèëýý.

¯¿íä:

1. Õóó÷èí òîãòîëöîîíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí àâàðãà òîì

¿éëäâýð¿¿ä çàäàð÷, ìºí õóâèéí ºì÷ áèé áîëæ ýõýëñýí.




2. Òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãèéí õóðèìòëàëòàé áàéñàí áîëîí áîãèíî

õóãàöààíä õºðºíãº áèé áîëãîæ ÷àäñàí õ¿ì¿¿ñ çàõ çýýëèéí ñóë îðîí çàéã

ñàéí àøèãëàæ ÷àäñàí

3. Åð íü øèíý íèéãýìä øèëæèæ, çàõ çýýë ëèáåðàë÷ëàãäñàí íü àæ àõóéí

íýãæ¿¿ä îëíîîð áèé áîëîõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëñîí.

ßëàíãóÿà ýõíèé õºðºíãº îðóóëàëò áàãà øààðäàãäàõ, ýäèéí çàñãèéí çàðäàë

áàãà ñàëáàðóóäàä Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë îëíîîð áàéãóóëàãäàæ, àñàð

õóðäòàéãààð ºðñºëäººíèéã áèé áîëãîæ áàéíà.

Äýëõèéí ïðàêòèêààñ õàðàõàä óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò æèæèã, äóíä àæ àõóé íýãæ

÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ñóáüåêò áàéäàã. Ýíý íü íèéãýì ýäèéí çàñàãò øóóä áà øóóä

áóñ çàìààð íºëººëºõ íºëººëë¿¿äýýð òàéëáàðëàãäàíà. ªºðººð õýëáýë àæèëëàõ

õ¿÷, ¿íäñýí õºðºíãº, òàòâàð òºëºëò, õóâüöàà, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë, ãýõ ìýò

ýäèéí çàñãèéí íºëººëºõ á¿õèé ë õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýëýýä õóâü íü æèæèã àæ àõóé

íýãæýýð á¿òýýãäýæ áàéíà. Ìàíàé îðîíä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

æèíõýíý ººðèéí àãóóëãààð ¿¿ñýí õºãæèæ, ÿëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòãèéí

õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. ªì÷

õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ìàë àæ àõóé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàð ¿íäñýíäýý æèæèã,

äóíä ¿éëäâýðèéí á¿òöýä øèëææýý.Ìºí æèæèãëýí õóäàëäàà õ¿í àìûí àõóéí

¿éë÷èëãýý õ¿íñíèé ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë î¸äîë, ñ¿ëæìýë çýðýã

õºíãºí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò æèæèã, äóíä ¿éëäâýð îëíîîð áèé áîëîâ, Ãýâ÷ äýä

á¿òýö ñóë õºãæñºí ¿éëäâýðëýëèéí áàéð òàëáàéí õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é, îäîî áàéãàà

¿éëäâýð¿¿ä íü ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õóâüä áýõæýýã¿é, òýäíèé óäèðäëàãà çîõèîí

áàéãóóëàëò, òóðøëàãà óð ÷àäâàð õàíãàëòã¿é áàéãàà çýðãýýñ øàëòãààëàí æèæèã,

äóíä ¿éëäâýð ýð÷èìòýé õºãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Ìîíãîë îðîíä çàõ çýýë ýð÷èìòýé õºãæèõ ýðõç¿éí îð÷èí á¿ðýëäñýí. (1999 ‟

2002 îí) àðâàí æèëä æèæèã àæ àõóéí íºõºðëºë 30-ààä ìÿíãà, õóâü íèéë¿¿ëñýí

ºì÷òýé 4700 îð÷èì êîìïàíè, 1500 ãàðóé óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçàð õàìòàðñàí óëñ

õîîðîíäûí ¿éëäâýð 400 øàõàì áîëæ áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ýðõç¿éí ñóáüåêòýä

òîîëîãäîæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí

õºòºëãºã÷ õ¿÷ íü õóâèéí ñàëáàðóóä áîëîîä áàéãàà áèëýý. Õóâèéí ñåêòîðûí ºñºëò

óëñûí ñåêòîðûã òýíöýòãýõ õýìæýýíä òîìîîõîí õàðèëöàõ õîëáîîòîéãîð õºãæèæ

èðñýí. 1995-1999 îíû õîîðîíä õóâèéí ñàëáàðûí ºñºëò àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëýýð 55-

73 % õ¿ðòýë ºññºí áàéíà. Õºäºº àæ àõóé áóñ ñàëáàðò õóâèéí ñåêòîðûí ¯ÍÁ-ä

ýçëýõ õóâü íü ýäãýýð îíóóäàä 36%- 57% õ¿ðòýë ºñ÷ýý. 1990 îíû øèëæèëòýýñ õîéø




2005 îíû àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí á¿òýö

/ñàëáàðààð/

10692 27%

57% , 22572

¿éëäâýðëýë Õóäàëäàà áà ¿éë÷èëãýý Íèéãìèéí ñàëáàð

6336 16%

ãàðñàí ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí ä¿íä õóâèéí ñåêòîðûí ºñºëò ñ¿¿ëèéí

5-í æèëä íýìýãäñýýð èðñýí.

Óëàìæëàëò õóäàëäààíû òîìîîõîí õýìæýýíèé õýëáýð¿¿ä ººð÷ëºãäºæ,

Ìîíãîëûí çàõ çýýëä øèíý ýõ ñóðâàëæóóäààñ îðæ èðýõ òîìîîõîí õýìæýýíèé øèíý

èìïîðòûí õóäàëäàà áèé áîëñîí. Óëñûí ýçýìøëèéí õºðºíãèéí èõýýõýí õóâü íü ºì÷

õóâü÷ëàëààð øèëæèæ, ¿éëäâýðëýë, áºñ áàðàà, õóäàëäàà, áàíê, ìýäýýëëèéí

òåõíîëîãèéí áîëîí áóñàä îëîí ñàëáàðò ãîë øèëæèëò ãàðñàí. Á¿òýýãäýõ¿¿í,

¿éë÷èëãýýíèé íèéë¿¿ëýëò ãîë òºëºâ óëñûí òºëºâëºãººãººð ÿâàãäàã áàéñàí íü çàõ

çýýëèéí ýðýëòýýð òîäîðõîéëîãäîõ áîëñîí.

Ìîíãîë óëñ WASME-í 107 äàõü ãèø¿¿íýýð ýëññýí íü õóâèéí ºì÷èä

òóëãóóðëàñàí øèíý õýâøèë ¿¿ñ÷ õºãæèõ áàñ íýãýí ñóóðü òàâèãäàæ ºì÷èéí

õýëáýð¿¿äèéã àäèë òýãø õºãæèõ áèçíåñèéí òààëàìæòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ìàêðî

ò¿âøíèé ãîë ãîë àðãà õýìæýý àâ÷, õóóëü ýðõç¿éí áàòàëãàà áèé áîëãîñîí íü:

- õ¿í àðäûí ñýòãýë áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíýýñ ñàëñàí

- óëñ îðíû òîì ¿éëäâýð¿¿ä çàõ çýýëä øèëæñýíýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ

÷àäàõã¿éä õ¿ðñýí

- ãàäààä õàðèëöààíû õºãæèëä öîî øèíý çàì íýýãäñýí

- õ¿í á¿õýí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä îðîõûã àìüäðàë øààðäñàí

- óëñ îðíû ýäèéí çàñàã óíàëòûí áàéäàëä îðñîí

¯ÑÃ-ñ ãàðãàäàã ñòàòèñòèêèéí ìýäýýíýýñ õàðàõàä 2005 îíû 12 äóãààð ñàðûí

ýöñèéí áàéäëààð 39.6 ìÿíãàí õóóëèéí íýãæ á¿ðòãýãäñýíýýñ 22.5 ìÿíãà íü

èäýâõèòýéãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Îéðîëöîîãîîð 95 õóâü íü õóâèéí

àæ àõéí íýãæ¿¿ä áàéãàà áºãººä õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ýíýõ¿¿ õóâü óëàì ºñºõ

õàíäëàãàòàé áàéãàà þì. Õóâèéí ñåêòîðûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü íü îäîîãèéí áàéäëààð

75 îð÷èì õóâüòàé áàéíà. Õóâèéí ñåêòîðûí õàìãèéí æèí äàðàõ ñàëáàðóóä íü õºäºº

àæ àõóé, òýýâýð, õîëáîî õàðèëöàà, ãýð àõóéí áîëîí õýðýãëýýíèé ç¿éëñèéí çàñâàð,

áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäààíû ñàëáàðóóä áàéíà.




Ãðàôèê 2.1. 2005 îíû àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí á¿òýö /ñàëáàðààð/

Ýõ ñóðâàëæ: 2005 îíû Ìîíãîë óëñûí Ñòàòèñòèêèéí òàéëàí

Õóäàëäàà, ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íü 56.5%-òàéãààð íèéò àæ

àõóéí íýãæ¿¿äèéí îëîíõûã ýçýëñýí áàéõàä ¿éëäâýðëýëèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä

äºíãºæ 16.1%-èéã ýçýëñýí áàéâ.

Ãðàôèê 2.2 2005 îíû àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí á¿òýö /á¿ñ íóòãààð/

Ìîíãîëûí êîìïàíèóäûí èõýíõ íü Óëààíáààòàð á¿ñýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã

áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.1

2005 îíû àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí á¿òýö /àæèë÷äûí òîîãîîð/

¹ Àæèëëàãñàäûí òîî Òîî Õóâü

1 1-9 32432 81,9

2 10-19 3009 7,6

3 20-49 2653 6,7

4 50-ààñ äýýø 1504 3,8




Íèéò 39600 100.0

Ýõ ñóðâàëæ: 2005 îíû ñòàòèñòèêèéí òàéëàí

Ìîíãîëûí àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí 82% íü 9 õ¿ðòýëõ àæèë÷äûã àæèëëóóëäàã áºãººä

äºíãºæ 10,5% íü 20-îîñ äýýø õ¿íèéã àæèëëóóëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.2

2005 îíû àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí á¿òýö /àæèë÷äûí òîî á¿ñ íóòãààð/

1-9 10-19 20-49

50 áà ò¿¿íýýñ

äýýø

Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü

Óëààíáààòàð 21891 67,5 1209 40,2 1000 37,7 816 54,3

Õºäºº îðîí

íóòàã 10537 32,5 1799 59,8 1652 62,3 687 45,7

Íèéò 32432 100 3009 100 2653 100 1504 100

Ýõ ñóðâàëæ: 2005 îíû Ìîíãîë óëñûí ñòàòèñòèêèéí òàéëàí

Àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí 96% íü õóâèéí õýâøëèéíõ áºãººä 70% íü íèéñëýë

Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Ýðäýíýò çýðýã õîòóóäàä áàéðëàäàã þì.

Ìîíãîë óëñûí ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãî, àðãà õýìæýý.

Ìîíãîë óëñ Äýëõèéí Õóäàëäààíû Áàéãóóëëàãàä 1997 îíä ýëññýí áèëýý.

Ò¿¿íýýñ õîéø òóñ îðîí ¿éëäâýðëýã÷äèéã èìïîðòûí ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëààð õàíãàõ,

ýêñïîðòëîã÷èä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé ¿íýýð ãàäààäàä á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ

áîëîìæ îëãîõóéö èìïîðò, ýêñïîðòûí ÷ºëººëºãäñºí áîëîí íýýëòòýé îëîí óëñûí

áîäëîãûí äýãëýì áàòàëñàí þì.

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð ¿ð ºãººæòýé ºðñºëäºõ

÷àäâàðòàé ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéã ñýðãýýõýä íýí òýðã¿¿íä àíõààð÷ áàéãàà áîëíî.

Åðºíõèé áîäëîãîä äàðààõ àñóóäëóóä îðñîí áèëýý.

¯¿íä:

Õºäºº àæ àõóé. Óã áîäëîãî íü àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûã

áîëîâñðóóëàõ õºäºº àæ àõóéí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé

þì. Ìàë àæ àõóé, ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé ¿éëäâýð áîëîí ÆÄ¯-èéí ñàëáàðò

øèíýëýã ñàíàà÷ëàã íýâòð¿¿ëýõ áîëíî. Ýäãýýð ñàíàà÷èëãà íü óã ¿éëäâýð¿¿äèéí

¿éëäâýðëýë, ÷àäàâõûã íýìýãä¿¿ëýõ íºõöºë áàéäëûã á¿ðä¿¿ëíý. Àìüòíû ãàðàëòàé

ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîâñðóóëàëò çýðãèéã

ñàéæðóóëæ, îëîí óëñûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòûã òîãòîîõîä õ¿÷èí ÷àðìàéëò õèéõ

áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà óã ñàíàà÷èëãà íü íîîñ, íîîëóóð áîëîí ìàõ, ìàõàí

á¿òýýãäýõ¿¿í çýðãèéí ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéõ áèëýý. Õîò ñóóðèí,




õºäºº íóòàã áóþó ìàë÷äûã ¿éëäâýðëýã÷èäòýé õîëáîõ áººíèé áîëîí æèæèãëýíãèéí

áîðëóóëàëòûí ñ¿ëæýýã áèé áîëãîõ àæëûã äýìæèõ õýðýãòýé þì. Ñàëáàðóóäûí

ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð íîîëóóð, íîîñ, àðüñ, øèð, ìàõ çýðýã

ñàëáàðûí áàðèìæààòàé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëñàí áºãººä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà

áèëýý.

Óóë óóðõàé.

Óã áîäëîãî íü äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûã õºõè¿ëýí

äýìæèæ, ýêñïîðò áîëîí áîëîâñðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áèëýý.

Õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ýðõ àøãèéã ýðõ ç¿éí, òàòâàðûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã

áýõæ¿¿ëñíýýð õàìãààëàõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ áîäëîãî íü çýñ, àëò, í¿¿ðñ áîëîí ¿íýò

÷óëóóíû ñóäàëãàà ÿâóóëæ, øèíý îëáîðëîëòûí ãàçðûã íýýõ, îðîí íóòãèéí

áîëîâñðóóëàõ áîëîí ºðòºã íýìýõ ÷èãëýë á¿õèé õóâèéí õýâøëèéí ¿éë àæèëëàãààã

äýìæèõ çîðèëãîòîé áàéãàà þì.

Àÿëàë æóóë÷ëàë.

Óã áîäëîãî íü àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð

àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýã îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ðãýæ ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí

áèëýý. Ãîë çàõ çýýë äýýð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õóâèéí

õýâøèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé þì. Äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ÆÄ¯-èéí

ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë áîë Çàñãèéí ãàçðûí õàìãèéí èõ àíõààðëàà õàíäóóëæ

áàéãàà àñóóäàë þì. Áèçíåñ õºãæ¿¿ëýõýä íü ÆÄ¯-ò äýìæëýã ¿ç¿¿ëõ¿éö íºõöºë

áàéäàë á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð îëîí òîîíû ñàíàà÷èëãà ãàðñàí áèëýý.

Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë: ÆÄ¯-èéã Äýìæèõ Õºòºëáºð.

1999 îíä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÆÄ¯-èéã äýìæèõ õºòºëáºð-èéí òàëààð

10-ð òîãòîîëûã áàòàëñàí áèëýý. Óã òîãòîîë íü äàðààõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí

áàéíà.

¯¿íä:

„ Ìýäýýëëèéí îð÷èí, õ¿íèé íººöèéí õºãæèë áîëîí ìåíåæìåíòèéã

ñàéæðóóëàõ,

„ Îðîí íóòãèéí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëñíýýð ÆÄ¯-ò òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ,

„ Áàéãàëü îð÷èí, ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººã áóóðóóëæ, ÆÄ¯-èéí

õýðýãëýæ áóé òîíîã òºõººðºìæ, òåõíîëîãèéã ñàéæðóóëñíààð

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ,

„ ÆÄ¯, òîìîîõîí êîìïàíèóäûí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ,

„ Ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ, ÆÄ¯-èéã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàãäàõ

äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã õºõè¿ëýí äýìæèõ.




Óã òîãòîîëîîð ÆÄ¯-èéí äîîðõ ñàëáàðûã íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çñýí

áèëýý.

¯¿íä:

„ Õóâöàñ óãààõ, ¿ñ÷èí, ãóòàë çàñâàð çýðýã ¿éë÷èëãýý áîëîí èìïîðòûí

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðëîõóéö á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,

„ Îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé ýêñïîðòûí

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,

„ Äýâøèëò òåõíîëîãèä òóëãóóðëàñàí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý,

„ Öàõèëãààí, çàì, áàðèëãà, çàñâàð, óñíû õýðýãëýý, õîëáîî, òýýâýð,

áàðèëãûí ìàòåðèàë çýðýã ñàëáàðóóäàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ÆÄ¯,

„ Áàéãàëèéí áàÿëàã íººö, ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë àøèãëàæ áóé ÆÄ¯.

Òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðûã æèë á¿ð òîäîðõîéëîõîîð áîëñîí áèëýý.

Òºëºâëºñºí ¿ð ä¿í:

„ Á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëò ñàéæèð÷, ÄÍÁ 3.5%-èàð íýìýãäýíý.

„ Àæèë ýðõëýëòèéí ò¿âøèí 10%-èàð ºññºí áàéíà.

„ ×ºëººò ºðñºëäººí áèé áîëíî.

„ Òýýâýðëýëò, õ¿ðãýëòèéí ìåõàíèçìûã ñàéæðóóëæ, ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí

íèéë¿¿ëýëòèéã òîãòâîðæóóëíà.

„ ¯éëäâýðëýëèéí òºâëºðºëòèéã áàãàñãàæ, õºãæëèéí òýíöâýðòýé áàéäëûã

áèé áîëãîíî.

„ Èìïîðòûí õýìæýý áóóðíà.

Óã õºòºëáºðèéã ñàíõ¿¿ãèéí äàðààõ ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëæýý:

„ Òºâëºðñºí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñºâ,

„ ÆÄ¯-èéã äýìæèõ ñàí,

„ Õàíäèâëàã÷ îðîí áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí çýýë, òóñëàìæ,

„ Áàíêíû çýýë, õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëò,

„ Áóñàä.

Óã õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, çîõèöóóëàõ, õÿíàõ çîðèëãîîð

¯íäýñíèé Çºâëºëèéã áàéãóóëñàí áèëýý. Çºâëºë íü ÿàì, õîëáîãäîõ òºðèéí áîëîí

òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äººñ á¿ðäæýý. Óã õºòºëáºðèéã 1999-2004 îíä

õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ òºëºâëºñºí áºãººä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæýý:

„ Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí ìýäëýãèéã ñàéæðóóëàõ

çîðèëãîîð òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ñóðãàëòûí õºòºëáºð,

ñåìèíàð, áàãà õóðëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæýý.




„ ÆÄ¯-èéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëæ, àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí

òàòâàðûã

áóóðóóëæýý.

„ Çàñãèéí ãàçàð íü íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðò õºðºíãº

îðóóëñàí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äàä èìïîðòîëñîí òîíîã, òºõººðºìæèéí

ÍªÒ, ãààëèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ áîëíî ãýñýí øèéäâýð ãàðãàæýý.

„ Ìîíãîë, Îðîñ óëñûí õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä 2001 îíîîñ ýõëýí Îðîñ óëñûí

ãààëèéí òàòâàðûã 10%-èàð áóóðóóëæýý.

„ “Ýýðìýë” êîìïàíèä øèíý ýýðìýëèéí øóãàì ñóóðèëóóëæ, òýìýýíèé íîîñíû

¿éëäâýðëýëèéí ÷àäàâõûã 50%-èàð íýìýãä¿¿ëæýý.

„ Äýëõèéí Áàíê, Ãåðìàíû òºñë¿¿äèéí õ¿ðýýíä ÆÄ¯ íü ãàäíû ñàíõ¿¿æèëò

àâàõ õ¿ðòýýìæ íü èë¿¿ õÿëáàð áîëæýý.

ÆÄ¯-èéã äýìæèõ áàéãóóëëàãóóä.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã äàðààõ áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëäýã

þì.

¯¿íä:

¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì,

Ãàäààä õýðãèéí ÿàì áîëîí ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë õàðèóöñàí

äèïëîìàòóóä,

Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàã,

Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿æèëò á¿õèé áèçíåñèéí õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä,

Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä áîëîí ñàëáàð íèéãýìëýã¿¿ä.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã õýä õýäýí áàéãóóëëàãà, ñàëáàðûí

íèéãýìëýã¿¿ä áàéäàã þì.

Õàìãèéí ÷óõàë íü Ìîíãîë óëñûí Õóäàëäàà, Àæ ¯éëäâýðèéí ¯íäýñíèé Òàíõèì þì.

Òàíõèì íü õóâèéí õýâøëèéí õàìãèéí ãîë òºëººëºã÷ ìºí. Óã òàíõèì íü 800 ãàðóé

ãèø¿¿äòýé áºãººä ýêñïîðòòîé õîëáîîòîé ¿éë÷èëãýýã äàðààõ ÷èãëýëýýð îëãîäîã

áèëýý.

¯¿íä:

„ Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý,

„ Ïàòåíò, õóäàëäààíû ìàðêèéí á¿ðòãýë,

„ Àðáèòðûí ø¿¿õ,

„ Ãàäààä õóäàëäààíû áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýëòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë,

„ Ãàäààä ÿàðìàã, ¿çýñãýëýíãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò,

„ Áèçíåñèéí õîëáîîãîîð õàíãàëò,




„ Ãàäààä õóäàëäààíû ìåíåæìåíòèéí òàëààðõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð,

„ ÆÄ¯-ò çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã.

Óã òàíõèì íü 1923 äóãààðûí òóñãàé óòñûã àæèëëóóëäàã áºãººä ýíý íü ÆÄ¯-ò

áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð ìýäýýëýë ºãºõ

çîðèëãîòîé þì.

Òóñ òàíõèì íü Óëààíáààòàð õîòîä Òðàâåë Ìàðò, Ìàõíû Ýêñïî, ÆÄ¯-ò

çîðèóëñàí ¿çýñãýëýí ”Ò¿íøëýë” çýðýã îëîí óëñûí ¿çýñãýëýíã çîõèîí áàéãóóëäàã

áîëîâ÷ ýäãýýð íü ºíººã õ¿ðòýë ¿çýñãýëýíä îðîëöîõ îëîí òîîíû ãàäààäûí

îðîëöîã÷èä áóþó îëîí óëñûí õýðýãëýã÷äèéã òàòàæ ÷àäààã¿é áàéãàà áèëýý. ¯¿íýýñ

ãàäíà òóñ Òàíõèì íü äîëîî õîíîãèéí Áèçíåñ Òàéìñ ñîíèí áîëîí óëèðàë á¿ð àíãëè

õýë äýýð Inspiring Mongolia ñýòã¿¿ëèéã ãàðãàäàã þì. Ãàäààä õóäàëäààíû òàëààðõ

ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìò àãóóëñàí Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñàã, Ãàäààä Õóäàëäààíû

Öàãààí Õóóäàñ íü æèë á¿ð õýâëýãäýí ãàðäàã áèëýý.

Òóñ òàíõèì íü õºäºº íóòàãò 12 á¿ñ íóòãèéí ñàëáàð, ãàäààäûí îðíóóäàä 22

òºëººëºã÷èéí ãàçàðòàé þì.

Òóñ òàíõèì íü Áåðëèíèé Õóäàëäààíû Òàíõèì, Òóðê, Èòàëèéí Õóäàëäàà

¯éëäâýðèéí òàíõèì çýðýã ãàäààäûí õóäàëäààíû òàíõèìóóäààñ òåõíèêèéí òóñëàìæ

àâ÷ýý.

¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì.

¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì íü ýêñïîðòûã äýìæèõ áîëîí ÆÄ¯-èéí õºãæèë çýðýã

õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé á¿õèé ë àñóóäëûã õàðèóöàæ àæèëëàäàã

áàéãóóëëàãà þì. ßàì íü õóäàëäàà áîëîí ¿éëäâýðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ,

õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéã äýìæèõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã àæèëä ò¿ëõ¿¿

àíõààðäàã áèëýý. ¯éëäâýðèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí ãàçàð íü ýêñïîðòûã äýìæèõ

àñóóäëûã õàðèóöàæ àæèëëàäàã þì. Ìºí Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò, ãàäààä

õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí /ÃÕÎÃÕÀ/ ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöäàã. Óã ÿàì íü ÆÄ¯-èéã

äýìæèõ ñàíã àæèëóóëäàã þì.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ áóé îð÷íóóäûí


Ñóäàëãààíû çîðèëãî: Ìîíãîëûí æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéí òàëààð õèéñýí ýíýõ¿¿

ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãî íü Ìîíãîë óëñûí áèçíåñèéí îð÷èíä ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà,

¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷ àæ àõóé íýãæ¿¿äýä òóëãàðààä áàéãàà õ¿íäðýë, áýðõøýýë,

äàðàìòóóäûã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã äàâàí òóóëàõ ÿìàð àðãà çàìóóä áàéãàà ìºí

ÿìàð òààëàìæòàé íºõöºë áàéãààã ¿íýëýí ä¿ãíýõýä îðøèíî.




Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é. Ñóäàëãààã ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãààð Óëàíáààòàð õîòûí

òîìîîõîí çàõóóä /Íàðàíòóóë, Áºìáºãºð, Õàð-õîðèí / áîëîí æèæèã Ò¯Ö, æèæèã

äýëã¿¿ð¿¿ä, öàéíû ãàçàð, ¿ñ÷èí ãîî ñàéõàí, çàñâàð ¿éë÷èëãýý, î¸äîë, æèæèã

¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýýñ ñàíàë àñóóëãûí àðãààð àâñàí áºãººä ò¿¿í÷ëýí ººðèéí

öóãëóóëñàí ìýäýýëýë, àæèãëàëò, á¿ëýãëýëòèéí àðãààð îëñîí òîî áàðèìòûã

àøèãëàñàí áîëíî.

Ñóäàëãààíû á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü 10-í õýñãýýñ á¿ðäýæ áàéãàà áîëíî.

1. ÀÀÍ-èéí òàëààðõ åðºíõèé ìýäýýëýë

2. Ãààëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð

3. Òàòâàðûí àñóóäëóóä

4. Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý

5. Õÿíàëò øàëãàëò, ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðºë

6. Õóóëü òîãòîîìæ

7. Òºðèéí ¿éë÷èëãýý

8. Õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íýëãýý

9. Áèçíåñèéí îð÷íû ¿íýëãýý

10. Ä¿ãíýëò

2.2.1 Àæ àõóé íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä 159 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä

áîëîí õóâèàðàà æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷èä îðîëöñîíîîñ äàí ¿éëäâýðëýë ýðõýëäýã

36, õóäàëäààíû 45, ¿éë÷èëãýýíèé 30 àæ àõóéí íýãæ õàìðàãäñàíààñ ãàäíà

¿éëâýðëýë ¿éë÷èëãýýã õîñëóóëàí ýðõýëäýã 6, ¿éëäâýðëýë õóäàëäààíû 3, ¿éë÷èëãýý

õóäàëäàà ýðõýëäýã 15, ìºí ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýã õóäàëäààíû õàìò ýðõýëäýã 9,

áóñàä 15 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà îðîëöñîí áàéíà.




Ãðàôèê 2.3. ÀÀÍ-¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

2.2.2 Ãààëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð

2002-2004 îíû õîîðîíä Çàñãèéí ãàçðààñ ãààëèéí ¿éë àæèëëàãààã , ò¿¿íèé

¿éë÷èëãýýã ÷èðýãäýë áàãàòàé áîëãîí ñàéæðóóëàõ òàëààð ãýõ ìýò íèëýýä àæèë

õèéãäñýí áîëîâ÷ ãààëèéí ¿éë÷èëãýý íü ñóäàëãààíä îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä

òèéì ÷ òààëàìæòàé áèø áàéäàã íü ñóäàëãààãààð õàðàãäàæ áàéíà.

Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ãààëèéí ¿çëýã øàëãàëòóóä

õýðõýí õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàãèéã ñóäëàõàä ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí äºíãºæ 15.6 õóâü

íü ë õ¿íäðýë áàéõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áºãººä 22.2 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæýý. Õàðèí

62.2 õóâü íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ 31.1

õóâü íü áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé ãýñýí áîë 24.4 õóâü íü íèëýýä õ¿íäðýëòýé, 6.7 õóâü

íü ìàø èõ õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæýý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã 2004 îíû ñóäàëãààòàé

õàðüöóóëàí ¿çýõýä èëýðõèé ººð÷ëºëò ãàðààã¿é áóþó õ¿íäðýë áàéõã¿é ãýæ ¿çñýí àæ

àõóéí íýãæèéí òîî áàðàã ººð÷ëºãäººã¿é áºãººä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé

ãýñýí õàðèóëò 1 íýãæýýð íýìýãäñýí áàéíà.

ÀÀÍ-¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

áóñàä , 15%

¿éë÷èëãýý,

30%

õóäàëäàà,

45%

¿éëäâýðëýë,

36%

¿éë÷èëãýý,

õóäàëäàà,

15%


¿éë÷èëãýý,

õóäàëäàà, 9%


õóäàëäàà, 3%¿éëäâýðëýë,

¿éë÷èëãýý, 6%




Ãðàôèê 2.4. Ãààëèéí ¿çëýã øàëãàëò

Ãààëèéí áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé ãýæ

íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 62.8 õóâü íü ¿çñýí áîë 20.9 õóâü íü õ¿íäðýë

ãàðäàãã¿é, 16.3 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ãààëèéí áè÷èã áàðèìò

á¿ðä¿¿ëýëò áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 20.9 õóâü,

íèëýýä õ¿íäðýëòýé ãýæ 32.6 õóâü íü íèëýýä õ¿íäðýëòýé, õàðèí 9.3 õóâü íü ìàø èõ

õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé

áàéäàã íü 2004 îíû ¿ç¿¿ëýëòýýñ 6.4 íýãæýýð áàãàññàí áàéõàä õ¿íäðýë áàéõã¿é ãýæ

¿çñýí íü 7.9 íýãæýýð íýìýãäñýí áàéíà.

Ãðàôèê 2.5. Ãààëèéí áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëò

Õàðèí ãààëèéí òàòâàð òîîöîõ ¿íýëãýýíèé õóâüä ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí

17.8 õóâü íü áýðõøýýë áàéõã¿é, 15.6 õóâü íü ìýäýõã¿é, 66.6 õóâü íü ÿìàð íýã

õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çñýíèé äîòîð 20.0 õóâü íü áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé, 31.1

õóâü íü íèëýýä õ¿íäðýëòýé, õàðèí 15.5 õóâü íü ìàø èõ õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çæýý. Ýíý

íü 2004 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä õ¿íäðýë áàéõã¿é ãýæ ¿çýãñäèéí òîî 4.0 íýãæýýð

íýìýãäñýí áîë ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çýãñýä 2.2 íýãæýýð áóóðñàí

áàéíà.




Ãðàôèê 2.6. Ãààëèéí òàòâàð òîîöîõ ¿íýëãýý

Çàñãèéí ãàçðààñ ãààëèéí òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èòãýìæëýë,

òîäîðõîéëîëò àâàõ íü áýðõøýýë áàéõã¿é ãýæ 27.5 õóâü, ìýäýõã¿é ãýæ 30.0 õóâü íü

õàðèóëñàí áîë õ¿íäðýëòýé ãýæ 42.5 õóâü íü ¿çñýí áàéíà. ¯¿íýýñ 15.0 õóâü íü áàãà

çýðýã õ¿íäðýëòýé, 20.0 õóâü íü íèëýýä õ¿íäðýëòýé, 7.5 õóâü íü ìàø èõ õ¿íäðýëòýé

ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ãààëèéí òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

òîäîðõîéëîëò àâàõàä ãàðäàã õ¿íäðýë, áýðõøýýë¿¿ä íü ìýäýãäýõ¿éö áàãàññàíûã

äàðààõ çóðãààñ õàðæ áîëîõîîð áàéíà. ¯¿íä áýðõøýýë áàéõã¿é ãýæ ¿çýãñýä 2004

îíûõîîñ 17.1 íýãæýýð íýìýãäýæ, áýðõøýýëòýé ãýñýí íü 15.3 íýãæýýð áàãàññàí

áàéíà.

Ãðàôèê 2.7. Ãààëèéí òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

òîäîðõîéëîëò àâàõ

Ãààëèéí àæèëòíóóäûí õàðüöàà áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóâüä õ¿íäðýëòýé

àñóóäëóóäûí íýã áàéñààð áàéãàà íü ñóäàëãààíààñ èëýðõèé áàéíà. Ñóäàëãààíä

îðîëöîãñäûí 14.0 õóâü íü ãààëèéí àæèëòíóóäòàé õàðüöàõàä õ¿íäðýë áàéäàãã¿é

ãýñýí áîë 11.6% íü ìýäýõã¿é, 74.4 õóâü õ¿íäðýëòýé ãýæ õàðèóëñíû äîòîð 23.3 õóâü

íü áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé, ìºí íèëýýä áîëîí ìàø èõ õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæ òóñ òóñ

25.6 õóâü íü ¿çñýí áàéíà. Õýäèéãýýð õ¿íäðýë áàéäàãã¿é ãýæ ¿çýãñýä 2004 îíûõîîñ

3.5 íýãæýýð íýìýãäñýí áîëîâ÷ ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé ãýñýí íü

áóóðñàíã¿é ìºí 3.5 íýãæýýð ºññºí áàéíà.




Ãðàôèê 2.8. Ãààëèéí àæèëòíóóäûí õàðüöàà

Îäîîãîîð ìºðäºãäºæ áóé ãààëèéí ¿íýëãýýíèé æóðìûí òàëààð áèçíåñ

ýðõëýã÷äèéí ñàíàà áîäëûã ñóäàëæ ¿çýõýä ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí äºíãºæ 4.5

õóâü íü áîäèò áàéäàëä òîõèðñîí ñàéí æóðàì ãýæ ¿çñýí áîë 25.0 õóâü íü áîäèò

áàéäàëä íèéöýýã¿é, 36.4 õóâü íü çàðèì ç¿éëèéã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ

øààðäëàãàòàé, 27.3 õóâü íü ¿íýëãýýã ÿàæ õèéæ áàéãààã îéëãîäîãã¿é ãýñýí áàéíà.

Õàðèí îãò õýðýãëýõ áîëîìæã¿é æóðàì ãýæ ¿çýõ õ¿í ãàðñàíã¿é. Ãààëèéí òàòâàð

òîîöîõ ¿íýëãýýã æèøèã ¿íýíä ¿íäýñëýí òîîöîõ íü çºâ ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí

13.6 õóâü íü ¿çñýí áîë 15.9 õóâü íü ãýðýý õýëöëèéã ¿íýíä ¿íäýñëýí òîîöîõ

õýðýãòýéã, 20.5 õóâü íü çàõ çýýëèéí òóõàéí ¿åèéí ¿íèéã ¿íäýñëýí òîîöîõûã, 15.9

õóâü íü ºðòºã çàðäëûã ¿íäýñëýí òîîöîõ íü çºâ ãýñýí áàéíà.

ªíººãèéí ìºðäºæ áóé ãààëèéí ¿íýëãýýíèé æóðàì íü áîäèò áàéäàëä òîõèð÷

áàéíà ãýæ ¿çýãñýä 2004 îíûõîîñ 1.4 íýãæýýð íýìýãäýæ, çàðèì ç¿éëèéã

áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áîëîí áîäèò áàéäàëä íèéöýýã¿é ãýæ ¿çýãñýä

5.6 áà 11.3 íýãæýýð òóñ òóñ áóóðñàí íü ãààëèéí ¿íýëãýýíèé æóðàì áèçíåñ

ýðõëýã÷äèéí øààðäëàãàä íèéöýõ õàíäëàãàòàé áàéãààã èëòãýæ áàéãàà ÷ ¿íýëãýýã

õýðõýí õèéæ áàéãààã îéëãîõã¿é áàéãàà 2.5 íýãæýýð íýìýãäñýí íü ãààëèéí òàòâàð

òîîöîõ ¿íýëãýýíèé æóðàì áèçíåñ ýðõëýã÷äýä îéëãîìæã¿é õýâýýð áàéãààã õàðóóëæ

áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.3

Ãààëèéí ¿íýëãýýíèé æóðàì

2004 2006

Áîäèò áàéäàëä òîõèðñîí ñàéí æóðàì 3.2% 4.6%

Çàðèì ç¿éëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé 42.0% 36.4%

Áîäèò áàéäàëä íèéöýýã¿é 36.3% 25.0%

Îãò õýðýãëýõ áîëîìæã¿é 3.2% 0.0%

¿íýëãýýã ÿàæ õèéæ áàéãàà íü îéëãîìæã¿é 24.8% 27.3%

Æèøèã ¿íýä ¿íäýñëýí òîîöîõ íü çºâ 10.2% 13.6%

Ãýðýý õýëöëèéí ¿íèéã ¿íäýñëýí òîîöîõ íü çºâ 28.0% 15.9%

Çàõ çýýëèéí òóõàéí ¿íèéã ¿íäýñëýõ íü çºâ 28.7% 20.5%




ºðòºã çàðäëûã ¿íäýñëýí òîîöîõ íü çºâ 18.5% 15.9%

Áóñàä 0.6% 0.0%

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæèéí 102 íü áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í

èìïîðòîëäîã áºãººä òýäãýýðèéí 41.2 õóâü íü à÷àà áàðààãàà ãàð äýýðýý àâàõûí

òóëä ãààëèéí õÿíàëò øàëãàëò, áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëòýä äóíäæààð 1-3 õîíîã

çàðöóóëäàã áîë 32.4 õóâü íü 4-7 õîíîã, 17.7 õóâü íü 8-13 õîíîã, 8.8 õóâü íü 14-ººñ

äýýø õîíîãò à÷ààãàà àâäàã áàéíà. Õàðèí ñóäàëãààíä îðîëöñîí 51 àæ àõóéí íýãæ,

áàéãóóëëàãà áàðàà ýêñïîðòîëäîã ãýñíýýñ 23.5 õóâü íü áàðààãàà à÷óóëàõ õ¿ðòýë 1-3

õîíîã 41.2 õóâü íü 4-7 õîíîã, 23.5 õóâü íü 8-13 õîíîã, 11.8 õóâü íü 14-ººñ äýýø

õîíîã çàðöóóëäàã áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.4

Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîëæ, ýêñïîðòëîõäîî çàðöóóëàõ õóãàöàà

Çàðöóóëñàí

õóãàöàà (õîíîã)

Èìïîðòëîõîä Ýêñïîðòëîõîä

2004 2006 2004 2006

1-3 49.0% 41.2% 61.2% 23.5%

4-7 35.4% 32.4% 18.4% 41.2%

8-13 10.4% 17.7% 18.4% 23.5%

14-ººñ äýýø 5.2% 8.8% 2.0% 11.8%

Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîëæ, ýêñïîðòëîõäîî

ãààëèéí õÿíàëò øàëãàëò, áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëòýíä çàðöóóëàõ õóãàöàà 2004

îíûõîîñ óðòàññàí áîëîõûã äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî. 2004 îíä ñóäàëãààíä

îðîëöñîí èìïîðòëîã÷äûí 49.0 õóâü íü áàðààãàà ãàð äýýðýý àâàõàä 1-3 õîíîã

çàðöóóëæ áàéñàí áîë 2006 îíä 41.2 õóâü õ¿ðòëýý áàãàññàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 2004

îíä 61.2 õóâü íü áàðààãàà ýêñïîðòëîõîä 1-3 õîíîã çàðöóóëæ áàéñàí áîë 2006 îíä

23.5 õóâü áîëæ áàãàñæýý. Ãààëèéí ¿éë÷èëãýý öààøèä ñàéæèðíà ãýñýí èòãýë

ñóäàëãààíä õàìðàãñäûí 50.0 õóâüä íü áàéñàí áîë 28.9 õóâü íü ìýäýõã¿é, 21.1 õóâü

íü ýíý áàéäëààðàà áîë îãò ñàéæðàõã¿é ãýæ ¿çäýãýý èëýðõèéëñýí áàéíà. Ãààëèéí

õÿíàëò øàëãàëò, áè÷èã áàðèìòàíä ÿìàð ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëáýë çîõèñòîé òàëààð

ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ÿíç á¿ðèéí ñàíàë èð¿¿ëñýí áàéíà.

¯¿íä:

„ Îëîí øàò äàìæëàãûã áàãàñãàí íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ

„ Òåõíèê, òåõíîëîãèéã ñàéæðóóëàõ, êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýíä ºðãºí õ¿ðýýòýéãýýð

õàìðóóëàõ




„ Õºíäëºíãèéí õÿíàã÷ àæèëëóóëàõ

Ìºí ãýðýý õýëöëèéí áè÷èã áàðèìòàíä ¿íäýñëýí ¿íèéã òîãòîîõ, õýëöëèéí

¿íèéí àðãûã õýðýãëýõ, õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëûã òîäîðõîé áºãººä òîâ÷õîí áîëãîõ,

õóóëèà çºâ õýðýãëæ¿¿ëýõ, àæèë÷äûí çàí õàðüöààã áîëîâñîí, õºíãºí øóóðõàé

áîëãîõ, õ¿íä ñóðòëûã àðèëãàõ, òýäíèé õýëíèé ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðýã íü

ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä ò¿ëõýö áîëíî ãýäãèéã äóðüäñàí

áàéíà. Åðºíõèéäºº áèçíåñ ýðõëýã÷èä ãààëèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæèð÷ áàéãàà ãýæ ¿çýõ

õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ãààëèéí áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëò, ¿çëýã

øàëãàëò, òàòâàð òîîöîõ ¿íýëãýý çýðýã íü õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çýãñäèéí òîî 60.0-ààñ

äýýø õóâüòàé áàéãàà íü ãààëèéí ¿éë÷èëãýýã öààøèä ñàéæðóóëàõûí òóëä èõ àæèë

õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãààëèéí àæèëòíóóäûí

õàðüöààíä ÷ ìºí àíõààðàõ õýðýãòýé íü óã ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.

2.2.3 Òàòâàðûí òàëààð 2004 îíû áàéäëààð óëñûí òºñâèéí îðëîãûí 75.5 õóâèéã òàòâàðûí îðëîãî

á¿ðä¿¿ëñýí áºãººä íèéò òàòâàðûí îðëîãûí 54.8 õóâèéã áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàð

(¿¿íèé äîòîð ÍªÀÒ 30.0 õóâèéã), 20.2 õóâèéã îðëîãûí àëáàí òàòâàð, 15.7 õóâèéã

íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí îðëîãî á¿ðä¿¿ëæýý. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ

àõóéí íýãæ¿¿äèéí äèéëýíõ õýñýã íü áóþó 97.5 õóâü íü îðëîãûí àëáàí òàòâàð, 93.3

õóâü íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë, 70.8 õóâü íü íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí

òàòâàð, 41.7 õóâü íü îíöãîé àëáàí òàòâàð, 58.3 õóâü íü ãààëèéí, 54.2 õóâü íü ¿ë

õºäëºõ õºðºíãèéí, 62.5 õóâü íü ãàçàð àøèãëàëòûí, 8.3 õóâü íü ãàçàð àøèãëàëòûí,

12.5 õóâü íü áóñàä òàòâàð õóðààìæ òºëäºã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 45.8 õóâü íü õîò,

ä¿¿ðýã, îðîí íóòãèéí çàõèðãààíä, 41.7 õóâü íü ìàãàäëàí èòãýìæëýë àâñíû òºëºº

òºëºõ òàòâàð õóðààìæ /õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóé ã.ì õÿíàëò

øèíæèëãýýíèé õóðààìæ/ çýðãèéã òºëäºã ãýñýí áàéíà.

õ¿ñíýãò 2.5

Òàòâàðûí íýð òºðºë, ýçëýõ õóâü

Òàòâàðûí íýð, òºðºë 2004 2006 Îðëîãûí àëáàí òàòâàð 97.5% 97.5% Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 94.9% 93.3% Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð 79.6% 70.8% Îíöãîé àëáàí òàòâàð 36.3% 41.7% Ãààëèéí òàòâàð 47.1% 58.3% ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí òàòâàð 61.2% 54.2% Ãàçàð àøèãëàëòûí òàòâàð 63.7% 62.5% Àøèãò ìàëòìàëûí òàòâàð 12.1% 8.3% Õîò, ä¿¿ðýã îðîí íóòãèéí çàõèðãààíä òºëºõ òºëáºð 57.3% 45.8% Ìàãàäëàí èòãýìæëýë àâñíû òºëºº òºëºõ òàòâàð õóðààìæ /õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóé ã.ì õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õóðààìæ/

33.8 41.7%

Áóñàä òàòâàð õóðààì æ 7.0% 12.5%




Ýäãýýð òàòâàðûí íèéò ä¿í íü òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí

áîðëóóëàëòûí îðëîãûí õýäýí õóâèéã ýçýëæ áàéãààã ñîíèðõîõîä ñóäàëãààíä

îðîëöîãñäûí 2.5 õóâü íü 5 õ¿ðòýëõ õóâèéã, 15.0 õóâü íü 6-10, 22.5 õóâü íü 11-20,

10.0 õóâü íü 21-30, 27.5 õóâü íü 31-40, 22.5 õóâü íü 40-ººñ äýýø õóâèéã ýçýëæ

áàéíà ãýæýý.

Ãðàôèê 2.9. ÀÀÍ áàéãóóëëàãûí áîðëóóëàëòûí îðëîãûí òàòâàðò ýçëýõ

õóâü

ªíººãèéí áàéäëààð òàòâàðûí 2 øàòëàëààð àæ àõóéí íýãæèä îðëîãûí àëáàí

òàòâàð íîîãäóóëæ áàéãàà áºãººä æèëèéí òàòâàð íîîãäîõ îðëîãî 100.0 ñàÿ òºãðºã

áîë 15.0 õóâü, 100.0 ñàÿàñ äýýø áîë 40.0 õóâèàð òîîöîæ àâäàã áàéñíûã 2004 îíû 1

ñàðûí 1-íýýñ 30.0 õóâü áîëãîæ áóóðóóëñàí áèëýý. Ýíý íü õýäèéãýýð 100.0 ñàÿ

òºãðºãººñ áàãà áîðëóóëàëòòàé æèæèã äóíä ¿éëäâýð, àæ àõóéí íýãæèä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

áàãà ÷ òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæèéí õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð áîëñîí

þì. Ò¿¿í÷ëýí òàòâàðòàé õîëáîîòîé ÿìàð àñóóäëóóä áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õ¿íäðýë

ó÷ðóóëäàãèéã òîäðóóëñàí þì.

Ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñàäûí 87.8 õóâü íü òàòâàðûí õóðààìæ ºíäºð, 83.9 õóâü

íü òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò èõ, 75.0 õóâü íü òàòâàðûí áàéöààã÷äûí õàðüöàà ìóó

ãýæ õàðèóëñíààñ õàìãèéí èõ õ¿íäðýëòýé ç¿éë íü òàòâàðûí õóðààìæ ºíäºð (29.3%),

òàòâàðûí áàéöààã÷äûí õàðüöàà ìóó (22.7%), òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò èõ (19.4%)

áàéäàã áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 38.7 õóâü íü òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò èõ

áàéäàã íü íèëýýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã ãýñýí áîë 36.6 õóâü íü òàòâàðûí õóðàìæ

ºíäºð, 26.8 õóâü íü òàòâàðûí òîî îëîí ó÷ðààñ íèëýýä õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæýý.

Ìºí 42.1 õóâü íü òàòâàðòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæ áàéíãà ººð÷ëºãääºã, 33.3

õóâü íü òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ æóðàì, çààâðûã ìºðäºõºä, 22.2 õóâü íü




ºðñºëäºã÷èä íü øóäàðãà áóñààð òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäýëäýã íü áàãà çýðýã õ¿íäðýë

ó÷ðóóëäàã ãýñýí áàéíà. Òàòâàðûí áàéöààã÷èä ººðñäèéí ¿çýìæýýð çàðèì

êîìïàíèóäàä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã ãýñýí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëøèðñîí íü

òýäíèéã ÷ ìºí èéì àðãààð òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõ õóóëü áóñ àðãà çàìûã

ýðýëõèéëýõýä õ¿ðãýäýã ãýæ ºìíºõ ñóäàëãààíä ä¿ãíýñýí áàéíà. Õàðèí òàòâàðûí

áàéöààã÷èä ìýðãýæëèéí ìýäëýã, ÷àäâàð ìóóòàéí óëìààñ õóóëü áóñ òàòâàð

íîãäóóëäàã òîõèîëäîëä áàéäàã ýñýõèéã ñîíèðõîõîä ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 36.1

õóâü íü ë õàðèóëñàíààñ 28.3 õóâü íü ýíý íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿íäðýëòýé

áàéäàã ãýñýí áîë 5.9 õóâü íü òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áèø, 1.9 õóâü ìýäýõã¿é ãýæýý.

Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 18.0 õóâü íü òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ æóðàì çààâàð,

16.7 õóâü íü ºðñºëäºã÷èä íü òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäýëäýã, 14.6 õóâü òàòâàðûí òîî

òºðºë, 13.6 õóâü íü òàòâàðûí áàéöààã÷äûí õàðüöàà, 7.9 õóâü íü òàòâàðòàé

õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæèéí ººð÷ëºëò¿¿ä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàãã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà.

2.2.4. Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð

2005 îíû ýöñèéí áàéäëààð ìàíàé óëñàä 17 àðèëæààíû áàíê, 98 ÁÁÑÁ íèéò

500 ãàðóé ñàëáàðààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð ñàíõ¿¿ãèéí

áàéãóóëëàãóóä íü èõýâ÷ëýí õóâèéí ºì÷èä òóëãóóðëàñàí áºãººä öººí òîîíû áàíêóóä

òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààð ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý íýëýýä

ºðãºí õ¿ðýýòýé õºãæèõ ¿íäýñ ñóóðü áîëæ áàéãàà þì.

Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýí¿¿äýýñ áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä

íü çýýëèéí õ¿¿, õóãàöààíû àñóóäàë áºãººä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ àõóéí

íýãæ¿¿äèéí èõýíõ íü áóþó 92.9 õóâü íü çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààã, 88.9 õóâü íü

çýýëèéí õóãàöàà õýò áîãèíî áàéãààã õ¿íäðýëòýé áàéíà ãýæýý.

Ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 52.4 õóâü íü çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð, 36.1 õóâü íü

çýýëèéí õóãàöàà áîãèíî, 24.3 õóâü íü çýýëèéí áàðüöààíû àñóóäëóóä, ìºí õóâü íü

õºíãºëºëòòýé çýýë, òàòààñ àâäàã êîìïàíèóäòàé ºðñºëäºõ íü ìàø èõ õ¿íäðýëòýé

áàéäàã ãýñýí áîë 33.3 õóâü íü çýýëèéí õóãàöàà õýò áîãèíî áàéäãèéã, 25.0 õóâü íü

ò¿ðýýñýýð ýñâýë ëèçèíãýýð òîíîã òºõººðºìæ àøèãëàõ áîëîìæ áàãàòàéã íèëýýä

õ¿íäðýëòýé áàéíà ãýæ ¿çäýãýý èëýðõèéëæýý. Õàðèí ñóäàëãààíä îðîëöîãñîä áàãà

çýðýã õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäààð çýýë ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë

õîìñ (36.4%), áàíêóóä êîìïàíèéí õóâèéí ìýäýýëëèéã íóóöàëæ ÷àääàãã¿é (25.0%),

áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áóþó õºðºíãº îðóóëàã÷èäòàé õàðüöàõ áîëîìæ õîìñ

(24.2%), áàíêíû àæèëòíóóäûí àâèëãàë õýýë õàõóóëü (23.7%), ìºí ãàäààäûí

áàíêòàé õàðüöàõ áîëîìæ õîìñ (21.6%) çýðãèéã íýðëýæýý.




Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 34.3 õóâü íü áàíêíû áè÷èã áàðèìò

á¿ðä¿¿ëýõýä, 27.0 õóâü íü õºíãºëºëòòýé çýýë òàòààñ àâäàã êîìïàíèóäòàé

ºðñºëäºõºä, 18.2 õóâü íü çýýë, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë îëæ

àâàõàä áýðõøýýë áàéäàãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Õýäèéãýýð Äýëõèéí áîëîí Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû õýä õýäýí çîðèóëàëòûí

õºíãºëºòòýé çýýëèéã àðèëæààíû áàíêóóäààð äàìæóóëàí îëãîæ ýõýëñýí ÷ ìàíàé

óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí çýýëèéí õ¿¿

õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà þì. Æèøýý íü 2003 îíû ýöñèéí áàéäëààð àðèëæààíû

áàíêóóäûí òºãðºãèéí çýýëèéí æèãíýñýí äóíäàæ õ¿¿ æèëèéí 31.5 õóâü, âàëþòûíõ

19.6 õóâü áàéñàí áàéíà. Õàðèí áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí öýâýð õ¿¿ãèéí

õýìæýý 22.5-58.5 õóâü, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîäûíõ 30.7 õóâü áàéíà. Õàìãèéí

ºíäºð õ¿¿òýé áàíêóóäàä, æèøýý íü Òýýâýð õºãæëèéí áàíê 1.3-6.0, Ìîíãîë Øóóäàí

áàíê 1.0-5.0, Àíîä áàíê 1.8-4.0, ÕÀÀÍ áîëîí Õàñ áàíê 1.5-4.0 õóâüòàé áàéíà.

¯¿íýýñ ãàäíà, áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä çýýë îëãîõäîî çýýëèéí áàðüöààíä

õºäëºõ áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí áàðüöààã ÷óõàë÷èëäàãààñ æèæèã äóíä àæ àõóéí

íýãæ¿¿äèéí õóâüä çýýë àâàõàä õ¿íäðýë ãàðäàã áàéíà. Èéìä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí

áàéãóóëëàãóóä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí áàòàëãàà áîëîí çýýëèéí çýðýãëýë òîãòîîæ

òºñëèéí ¿íýëãýýãýýð çýýë îëãîõ ìåõàíèçìûã îíîâ÷òîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëáýë

áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí õºãæèëä íýãýí äýâøèë

ãàðàõ áîëîâ óó.

2.2.5. Õÿíàëò øàëãàëò, ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðºë

Àæ àõóéí íýã, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õýä õýäýí òºðëèéí õÿíàëò,

øàëãàëò òîãòìîë õèéãääýã áàéíà. Ýäãýýð íü áèçíåñ ýðõëýã÷äýä áîëîí àæ àõóéí

íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿íäðýëòýé áàéäàã ýñýõèéã øàëãàëòûí òºðºë á¿ðýýð íü

ñóäàëæ ¿çñýí áîëíî. Ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, õºäºëìºð

õàìãààëëûí, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ãýõ ìýò íèéò 10 òºðëèéí øàëãàëòóóäààñ ãàëûí

àþóëã¿é áàéäëûí øàëãàëòààñ áóñàä íü õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæ ñóäàëãààíä

îðîëöîãñäûí 50.0-èàñ äýýø õóâü íü ¿çäýã áàéíà.




Ãðàôèê 2.10. Õÿíàëò øàëãàëò, ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðºë

Ãðàôèê 2.11. Õÿíàëò øàëãàëò, ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðºë

Ìàø èõ áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã õÿíàëò, øàëãàëòóóä íü áàéãàëü îð÷íû ãýæ

ñóäàëãààíä õàìðàãñäûí 21.4 õóâü, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí ãýæ 18.9 õóâü, ãàëûí

àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí ñàíòåõíèêèéã øàëãàëòóóä ãýæ òóñ á¿ð 15.6 õóâü íü ¿çäýã

áàéíà. Öàõèëãààíû øàëãàëòûã 23.7 õóâü íü, õºäºëìºð ýðõëýëòèéíõèéã 20.7 õóâü

íü, ¿éëäâýðëýë, òåõíîëîãèéíõèéã 16.7 õóâü íü íèëýýä áýðõøýýëòýé ãýñýí áîë

õºäºëìºð õàìãààëëûí, ñòàíäàðò æèí õýìæ¿¿ðèéí õÿíàëò, øàëãàëòóóäûã òóñ á¿ð

37.5 õóâü íü áàãà çýðýã áýðõøýýëòýé ãýñýí áàéíà.

Ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 43.8 õóâü íü ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí, 40.0 õóâü íü

¿éëäâýðëýë òåõíîëîãèéí, 41.9 õóâü íü ýð¿¿ë ìýíäèéí, 39.3 õóâü íü áàéãàëü îð÷íû

øàëãàëòóóäûã õ¿íäðýë áàéäàãã¿é ãýæ ¿çäýã íü çàðèì àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººðñäèéí

¿éë àæèëëàãààíûõàà õ¿ðýýíä õÿíàëò øàëãàëòòàé õîëáîîòîé ä¿ðýì æóðìóóäûã

ñóäàëæ, äîãîëäîë äóòàãäàë ãàðãàëã¿é áàéõ òàëààð ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàäàãèéã

èëòãýæ áàéãàà áîëîâ÷ õÿíàëò, øàëãàëòóóäûí òàëààð ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí




ºãñºí ¿íýëýëò 2004 îíûõîîñ õ¿íäýð÷ áàéãàà ä¿ð çóðàã ãàð÷ áàéíà. Õÿíàëò,

øàëãàëòóóä òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàãã¿é ãýñýí õýñãèéã 2004 îíû

ñóäàëãààíû ä¿íòýé õàðüöóóëàí äàðààõ çóðãààð õàðóóëëàà. Çºâõºí ýð¿¿ë àõóé,

àðèóí öýâðèéí áîëîí öàõèëãààíû øàëãàëòóóäûí õóâüä õ¿íäðýë ãàðäàãã¿é ãýæ

¿çýãñäèéí òîî 2004 îíûõîîñ íýìýãäýæ, ¿éëäâýðëýë, òåõíîëîãèéí ñòàíäàðòûí

øàëãàëòûí õóâü ººð÷ëººã¿é áºãººä áóñàä á¿õ øàëãàëòóóäûí õóâüä õ¿íäðýë

áàéäàãã¿é ãýæ ¿çýãñäèéí òîî áóóðñàí áàéíà.

Ãðàôèê 2.12. Õÿíàëò øàëãàëò, òóñãàé çºâøººðëèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà

Àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí õóâüä ëèöåíç, çºâøººðºë àâàõ, çºâøººðºë îëãîäîã

áàéãóóëëàãûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü òýäãýýð àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí

ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí öàã õóãàöààíû õóâüä íýëýýäã¿é ñààä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã íü

ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ àâñàí ñàíàë àñóóëãààñ õàðàãäàæ

áàéíà.

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí 16.7 õóâü íü ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä,

12.8 õóâü íü öàã õóãàöààíû õóâüä áýðõøýýë áàéõã¿é ãýñýí áîë 36.1 õóâüä íü

ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä, 43.6 õóâüä íü öàã õóãàöààíû õóâüä áàãà çýðýã áýðõøýýëòýé

áàéäàã áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 11.1 õóâü íü íýëýýä

áýðõøýýëòýé, 13.9 õóâü íü ìàø èõ áýðõøýýëòýé ãýñýí áîë öàã õóãàöààíû õóâüä

17.9 õóâü íü íèëýýä áýðõøýýëòýé, 20.5 õóâü íü ìàø èõ áýðõøýýëòýé áàéäãàà

èëýðõèéëñýí áàéíà.




Ãðàôèê 2.13. ÀÀÍ ëèöåíç çºâøººðºë àâàõàä ñàíõ¿¿ áîëîí öàã õóãàöààíû

õóâüä ó÷èðäàã áýðõøýýë

Ìºí õÿíàëò øàëãàëòóóäûí ãîë äàðàìò íü áàéöààã÷äûí çàí õàðèëöàà ìóó,

ýëäýâ äàðàìò ¿ç¿¿ëäýã, ÿëàíãóÿà õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé áàéöààã÷äûí äàðàìò èõ

áàéäàã íü áèçíåñ ýðõëýã÷äýä èõýýõýí õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã áîëîõ íü ñóäàëãààíä

õàìðàãäàãñàäûí ºãñºí ñàíàë ãîìäëóóäààñ õàðàãäàæ áàéíà. Åð íü èõýíõ õÿíàëò

øàëãàëòóóäûã ÿâóóëæ áóé áàéöààã÷äûí çîðèëãî íü òºðèéí õóóëü, ä¿ðýì æóðìûí

ìºðäºëòèéã õÿíàõààñàà èë¿¿òýéãýýð íýìýëò òºëáºð, õóðààìæ íýõýõ, òîðãóóëü

îíîãäóóëàõàä ÷èãëýãääýã íü ºíººäºð òºðèéí ýðõ ìýäýë á¿õèé áàéãóóëëàãûí àëáàí

õààã÷äûí äóíä ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë õýâýýð áàéíà. Õÿíàí øàëãàã÷, áàéöààã÷èä õóóëü

ä¿ðýì æóðìûã ººðèéí ¿çýìæýýð òàéëáàðëàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä äàðàìò ó÷ðóóëäàã

íü õóóëü æóðìûã òîäîðõîé, îéëãîìæòîé, îëîí ÿíçààð òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé

áàéäëààð õóóëü÷ëàõ íü ÷óõàë áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

2.2.6. Õóóëü òîãòîîìæ

ªíººãèéí áàéäëààð áèçíåñèéí õîëáîãäîëòîé õóóëü òîãòîîìæ, æóðìûí

òàëààðõ ìýäýýëýë îëæ àâàõàä õ¿íäðýë áàãàòàé ÷ ìýäýýëýë îëæ àâàõ ñóâãóóä òèéì

÷ ò¿ãýýìýë áèø áàéãàà áîëîëòîé. Ó÷èð íü ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 4.3 õóâü íü ë

áèçíåñ ýðõëýõòýé õîëáîîòîé õóóëü ä¿ðìèéã îëæ àâàõàä ìàø õÿëáàð, 23.4 õóâü íü

èõýíõ òîõèîëäîëä õÿëáàð ãýñýí áîë 34.0 õóâü íü äóíäàæ ò¿âøèíä áàéäàã ãýæ

õàðèóëæýý. Õàðèí 38.3 õóâü íü èõýíõ òîõèîëäîëä õ¿íäðýëòýé ãýñýí áîë ìàø

õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çñýí õ¿í áàéõã¿é áàéíà.




Ãðàôèê 2.14. Áèçíåñ ýðõëýã÷èä õóóëü òîãòîîìæèéã îëæ àâàõ áàéäàë

2004 îíä ñóäàëãààíä õàìðàãñàäûí 26.6 õóâü íü áèçíåñèéí õîëáîãäîëòîé

õóóëü, òîãòîîìæèéã îëæ àâàõàä èõýíõ òîõèîëäîëä õÿëáàð áàéäàã, 42.0 õóâü íü

äóíäàæ ò¿âøèíä áàéäàã ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë 2006 îíä 23.4 õóâü íü èõýíõ

òîõèîëäîëä õÿëáàð, 34.0 õóâü íü äóíäàæ ò¿âøèíä áàéíà ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí

áèçíåñòýé õîëáîîòîé õóóëü, òîãòîîìæèéã îëæ àâàõàä õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çýõ íü 2004

îíûõîîñ 19.4 íýãæýýð ºññºí íü õýäèéãýýð Ñîðîñûí ñàí áîëîí áóñàä îëîí óëñûí

áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëòýýð òºð çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäûí WEB

õóóäñóóäûã èíòåðíýòýä áàéðøóóëàí õóóëü òîãòîîìæóóäûã àãóóëñàí ìýäýýëëèéí

ñàíã áèé áîëãîñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã íèéòýä òàíèóëàõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé

ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí 8.9 õóâü íü

áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààòàé íü õîëáîîòîé õóóëü, ä¿ðýì, æóðìàíä ººð÷ëºëò îðîõ

ýñýõèéã á¿ðýí ìýäýõ áîëîëöîîòîé, ìºí 8.9 õóâü íü èõýíõ òîõèîëäîëä ìýäýõ

áîëîëöîîòîé ãýæ òóñ òóñ ¿çñýí áºãººä 28.9 õóâü íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð óðüä÷èëàí

ìýäýõ áîëîëöîîòîé ãýñýí áîë 26.7% íü èõýíõ òîõèîëäîëä óðüä÷èëàí ìýäýõýä

õýö¿¿, 20.0 õóâü íü ìýäýõ áîëîìæ áàðàã áàéõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.6

Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã õóóëü òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò

îðñîíûã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õýð çýðýã ìýääýã âý?

2004 2006 Á¿ðýí ìýäýõ áîëîëöîîòîé 10.0% 8.9%

Èõýíõ òîõèîëäîëä ìýäýõ áîëîëöîîòîé 25.8% 8.9% ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ìýäýõ áîëîëöîîòîé 41.7% 28.9%

Èõýíõ òîõèîëäîëä ìýäýõýä õýö¿¿ 14.7% 26.7% Ìýäýõ áîëîìæ áàðàã áàéõã¿é 8.0% 20.0%

Õýëæ ìýäýõã¿é 6.7%

¯¿íýýñ ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñàäûí èõýíõ íü õóóëü ä¿ðìýíä òîäîðõîé

ººð÷ëºëò îðîõûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð óðüä÷èëàí ìýäýõ áîëîëöîîòîé áàéãààã õàðæ




áîëîõ áºãººä òºðººñ áàòëàõ, ìºðä¿¿ëýõ ãýæ áóé õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààð

óðüäààñ ìýäýýëäýã, çàðèì íýã õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààð îëîí íèéòèéí

õýëýëö¿¿ëãèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ÿâóóëäàã áîëñîí çýðýã íü áèçíåñ ýðõëýã÷èäèéã

ìýäýýëýë îëæ àâàõàä õÿëáàð áîëãîñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí àæ àõóéí íýãæ,

áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººòýé õóóëü òîãòîîìæèéí õýëýëö¿¿ëýãò

îðîëöîõ áîëîìæ áîëîëöîî ÿìàð áàéäàã òàëààð ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 7.1 õóâü

íü ººðºº áîëîí õîëáîãäîõ (áèçíåñèéí õîëáîîä ã.ì) òºëººëëººð äàìæóóëàí

îðîëöîõ á¿ðýí áîëîìæòîé ãýñýí áîë 23.8 õóâü íü çºâõºí õîëáîãäîõ

áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëàí îðîëöîõ áîëîìæòîé ãýñýí áàéíà. Õàðèí 38.1 õóâü íü

èéì òºðëèéí ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é ãýñýí áîë 28.6 õóâü íü õóóëü òîãòîîìæèéí

õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîõ ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é ãýæýý.

Ãðàôèê 2.15. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººòýé õóóëü

òîãòîîìæèéí õýëýëö¿¿ëýãò ººðºº áîëîí òºëººëëººðºº (áèçíåñèéí

õîëáîîä ãì) äàìæóóëàí îðîëöîõ áîëîìæ áàéäàã óó?

Ñóäàëãààíä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí õàìààðàëòàé õóóëü

òîãòîîìæóóä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä õýð çýðýã õ¿íäðýë áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã

òàëààð òîäðóóëàí àñóóæ çýðýãëýí ¿çýõýä õàìãèéí õ¿íäðýëòýé õóóëü íü òàòâàðûí

õóóëü òîãòîîìæ ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 80.5 õóâü íü, ëèöåíç, òóñãàé

çºâøººðëèéí òàëààð õóóëü òîãòîîìæèéã 71.8 õóâü íü ãààëèéí õóóëü ä¿ðìèéã 63.3

õóâü íü íýðëýñýí áàéíà. Ìàø èõ õ¿íäðýëòýé õóóëèéí òîîíä ñóäàëãààíä

õàìðàãñäûí 15.4 õóâü íü ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðëèéí, 12.2 õóâü íü òàòâàðûí

õóóëü, 10.0 õóâü íü ãààëèéí õóóëü ãýñýí áîë íèëýýä õ¿íäðýëòýé õóóëèàð ìºí ë

òàòâàðûí (31.7%), ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðëèéí (23.1%), ãààëèéí (20.0%) õóóëü

îðäîã áàéíà. Áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé õóóëèéí òîîíä äýýðõ 3 õóóëèàñ ãàäíà íÿãòëàí

áîäîõ á¿ðòãýë, àóäèòûí õóóëü òîãòîîìæ ãýæ 40.0 õóâü íü ¿çæýý. Õàðèí áàéãàëü

îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ (54.5%), ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü (48.6%), õºäºëìºð

ýðõëýëòèéí òóõàé õóóëü (42.1%), àæ àõóéí íýãæèéã á¿ðòã¿¿ëýõ (41.7%) òóõàé õóóëü




òîãòîîìæóóä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Õýäèéãýýð çàñãèéí

ãàçðààñ 2000-2001 îíû õîîðîíä òóñãàé çºâøººðëèéí òîîã 600- ààñ 80 øèðõýã

áîëòîë íü áóóðóóëñàí, ãýñýí ÷ ýäãýýð çºâøººðë¿¿äýýñ íýìæ õîðîãäóóëàõ

øààðäëàãà áàéãàà þì. Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæóóä

ìàø áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãääºã, ìºðäºãäºæ áàéãàà òàòâàðûí õóóëèóäààð

òîãòîîñîí òàòâàð, òºëáºð õóðààìæóóäûí íèéò à÷ààëàë íü ãàäààäûí áóñàä

îðíóóäûíõòàé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéäàã ãýñýí áàéíà. ÍªÀÒ-ûã ãàäààäààñ

èìïîðòëîæ áóé á¿òýýãäõ¿¿í áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õèé ýäèéí õóâüä ÿëãàâàðòàé

òîãòîîõ õýðýãòýé ó÷èð íü ãàäààäààñ 100% ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õèé ýä àâäàã àæ àõóéí

íýãæ¿¿äèéí õóâüä ãààëèéí áîëîí ÍªÀÒ-ûã äàâõàð òºëºõ íü õ¿íäðýëòýé áàéäàã

àæýý. Ìºí áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóâüä Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëü áîëîí

ãàçàðòàé õîëáîîòîé àñóóäëóóä íèëýýäã¿é áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã áîëîõ íü òýäíèé

ñàíàë ãîìäëîîñ òîäîðõîé áàéíà. Æèøýý íü, õóóëü, òîãòîîìæ, æóðìóóäûí ñàíã áèé

áîëãîñîí áà áàòëàãäàõ õóóëü æóðìóóäûí òàëààð ýëåêòðîí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëäàã

áîëñîí íü ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã òîäîðõîé õýìæýýíä íýýëòòýé áîëãîæ áàéãàà

÷ ýäãýýðèéí ¿ð ä¿í áóþó áàòëàãäñàí õóóëü òîãòîîìæèä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ñàíàà

áîäëûã òóñãàñàí òàë äýýð áèçíåñ ýðõëýã÷èä ñýòãýë äóíäóóð õýâýýð áàéñààð áàéãààã

àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà

2.2.7. Òºðèéí ¿éë÷èëãýý

Òºðèéí ÿàìä, çàñãèéí ãàçðûí õàðúÿà áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöàõàä áèçíåñ

ýðõëýã÷äýä çàðèì òîõèîëäîëä õ¿íäðýëòýé áàéäàã íü òèéì ÷ ãàéõìààð ç¿éë áèø

áîëñîí áºãººä ¿¿íèéã ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí ñàíàë àñóóëãûí ä¿í áàòëàí

õàðóóëæ áàéíà. Àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººðñäèéí áàéíãà õàðüöäàã òºð çàñãèéí

áàéãóóëëàãóóäààñ õàìãèéí èõ õ¿íä ñóðòàëòàé, çàðäàë ÷èðýãäýë ó÷ðóóëäàã

áàéãóóëëàãóóäûã òàòâàðûí (ä¿¿ðãèéí) àëáà, ãààëèéí áàéãóóëëàãà, ÿàìä, àãåíòëàã,

õîò, ä¿¿ðãèéí çàõèðãàà çýðýã òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûã íýðëýñýí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.7




Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õàðüöäàã òºðèéí áàéãóóëëàãóóä äóíäààñ õàìãèéí èõ

õ¿íä ñóðòàë ãàðãàäàã áàéíãà çàðäàë ÷èðýãäýë ó÷ðóóëäàã 3 áàéãóóëëàãûã

íýðëýíý ¿¿?

1-ðò Òàòâàðûí àëáà 22.64%

2-ðò Ãààëèéí áàéãóóëëàãà 20.75%

3-ðò

Ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûí àëáà

òºðèéí ÿàìäóóä ñàíãèéí ÿàì,

¯Õß, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä

18.87%

Õàìãèéí èõ õ¿íä ñóðòàëòàé, çàðäàë ÷èðýãäýë ó÷ðóóëäàã áàéãóóëëàãà 2002 îíû

ñóäàëãààòàé õàðüöóóëàõàä åðººñºº ÷ ººð÷ëºãäººã¿é áóþó òàòâàð, ãààëü, òºð

çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöàõàä áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õ¿íäðýëòýé õýâýýð

áàéíà. ¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéâýë ºíººãèéí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãýìä òºð íü èðãýä

îëîí ò¿ìýíä ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé áàéòàë èõýíõ òºðèéí

àëáàí òóøààëòíóóä òºð áîë ýðõ ìýäýë, äàðàíãóéëàë ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ èðãýä

àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé õàðüöàæ õ¿íä ñóðòàë ãàðãàäàã òîãòîëöîî ¿ðãýëæèëãýýð

áàéãààã òîäîîð èë÷èëæ áàéíà. Èéìä òºð çàñàã ººðèéí áàéãóóëëàãóóäûí äóíä

øèíý÷ëýëèéã ýð÷èìòýé õèéæ àëáàí õààã÷äûíõàà ñýòãýõ¿éã ººð÷ëºõ øààðäëàãà

áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîãñîä õ¿íä ñóðòàëòàé

áàéãóóëëàãóóäûí æàãñààëòûã ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà,

íèéãìèéí äààòãàëûí õýëòýñ, õóóëèéí áàéãóóëëàãóóä, öàãäàà çýðãýýð ¿ðãýëæë¿¿ëæ,

öààøèëáàë, èðãýíèé á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí òºâ, ñòàíäàðò õýìæèë ç¿éí òºâ ÷ ìºí ýíý

æàãñààëòàíä îðæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí òóøààëòíóóäòàé õàðüöàõ

øààðäëàãà ãàðàõàä õýýë õàõóóëü ºãºõ ÿâäàë ýíý õóãàöààíä õýðõýí ººð÷ëºãäñºí

òàëààð ìºí ñóäàëëàà.

Ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñàäûí 27.5 õóâü íü ýíý áàéäàë îãò ººð÷ëºãäººã¿é ãýñýí

áîë 12.5 õóâü íü áàãà çýðýã íýìýãäñýí, 25.0 õóâü íü ìàø èõ íýìýãäñýí ãýæ ¿çñýí

áîë ìºí 25.0 õóâü áàãà çýðýã áàãàññàí, õàðèí 10.0 õóâü íü ìàø èõ áàãàññàí ãýæ

õàðèóëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñàäûí 62.8 õóâü íü çàñãèéí

ãàçðûí àëáàí òóøààëòíóóäòàé õàðüöàõ õàìãèéí äºò çàì áîë òºðèéí áàéãóóëëàãàä

àæèëëàäàã íàéç, íºõºä, õàìààòàí ñàäíûõàà òóñëàëöààã àâàõ, 21.6 õóâü íü

õàðèóöñàí àëáàí òóøààëòàíä õàõóóëü ºãºõ, ¿éë÷ëýõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë ãýñýí

áîë 15.7 õóâü íü ë àëáàí æóðàì íîìîîð íü ÿâàõ íü õÿëáàð ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

¯¿íèéã ºìíºõ ñóäàëãààòàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí

òóøààëòàíä õàõóóëü ºã÷, òýäýíä ¿éë÷ëýõèéí îðîíä ººðñäèéí òàíèë, íàéç, íºõºä,




õàìààòàí ñàäíààðàà äàìæóóëàí õàðüöàõ ýñâýë íîì æóðìààð ÿâàõûã èë¿¿ä ¿çýõ

õàíäëàãàòàé áîëñîí íü äàðààõ çóðãààñ õàðàãäàæ áàéíà.

Ãðàôèê 2.16. ªíººãèéí áàéäëààð òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí

òóøààëòíóóäòàé õàðüöàõ õàìãèéí õÿëáàð, äºò ¿ð àøèãòàé àðãà þó âý?

Çàñãèéí ãàçðààñ áèçíåñèéí òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí øèéäâýð,

õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýýí¿¿äýýñ

„ Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã 30.0 õóâü õ¿ðòýë áóóðóóëñàí

„ Ãàçàð õóâü÷ëàë

„ Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèæ àæèëëàñàí çýðãèéã áèçíåñ ýðõëýã÷èä

íèëýýä îíöîëñîí áîë ëèöåíç çºâøººðëèéã áàãàñãàñàí, õóóëü òîãòîîìæèéã òààòàé

áîëãîñîí, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýë, õóâèéí áîëîí æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæñýí,

ýêñïîðòûí áîëîí èìïîðòûí çàðèì áàðààíä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áîëñîí,

ëèçèíãèéí ¿éë÷èëãýý íýâòýðñýí, Ìÿíãàíû çàìûã áàðüñàí çýðãèéã ìºí äóðüäñàí

áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí þó ÷ õèéãýýã¿é, óëàì õ¿íäýðñýí ãýñýí ñàíàëûã ÷ áàñ èð¿¿ëæýý.

Öààøèä Çàñãèéí ãàçðààñ ÿìàð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ

¿çýæ áàéíà ãýñýí àñóóëòàíä òàòâàðûí õóóëèéã øèíý÷ëýõ, òàòâàðûí õóâü õýìæýýã

áîäèòîé òîãòîîõ, îíîâ÷òîé áîëãîõ, îðëîãûí áîëîí ÍªÀÒ-ûã áàãàñãàõ, íèéò

òàòâàðûí õýìæýý íü á¿ãä íèéëýýä îðëîãûí 20.0 õóâüòàé òýíöýõ¿éö õýìæýýíä

õ¿ðòýë áóóðóóëàõ ãýõ ìýò òàòâàðòàé õîëáîîòîé áàãö àñóóäëóóä, çýýëèéí õ¿¿ã

áàãàñãàõ, áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõ, áàíêíû çýýëèéí õ¿¿íä äýýä õÿçãààð òîãòîîõ çýðýã

çýýëòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã àíõààð÷ øèéäâýðëýõèéã èõýíõ íü ñàíàë áîëãîñîí

áºãººä ìºí òåíäåðèéí øàëãàðóóëàëòûã çºâ, øóäàðãà ÿâóóëàõ, õÿíàëòûí õýò

äàðàìòûã áàãàñãàõ, õýýë õàõóóëü õ¿íä ñóðòëàà àðèëãàõ, õóóëèà áàðüæ àæèëëàõ

çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àæèëòíóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí

õ¿íäðýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé ãýñýí áàéíà. Ìºí ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ




ñóâàã, ìýäýýëëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äûã äýìæèõ,

ãàäààäûí áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýãò àíõààðàë òàâüæ àæèëëàõ

õýðýãòýé áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áàéíà.

2.2.8. Õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íýëãýý

Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áýðõøýýë ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéã

õàðüöóóëàõàä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áýðõøýýëòýé ãýñýí àñóóäëóóäàä òàòâàð, çàì

õàðèëöàà, ëèöåíç çºâøººðºë, õýýë õàõóóëü çýðãèéã îðóóëñàí áàéíà. Áýðõøýýëòýé

àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð “íýëýýä áýðõøýýëòýé áîëîí “ìàø èõ

áýðõøýýëòýé” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã íýãòãýí áèçíåñèéí îð÷èí ò¿¿íèé ºñºëòºä ñààä

áîëæ áóé áýðõøýýë¿¿äèéã äàðààõü áàéäëààð çýðýãëýí ¿ç¿¿ëæ áîëîõîîð áàéíà.

¯¿íä:

1. Òàòâàð - 65.9%

2. Ëèçåíç òóñãàé çºâøººðºë - 57.9%

3. Õýýë õàõóóëü, òàíèë òàëä äàâóó òàë ºãºõ ¿çýãäýë - 56.4%

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õóâüä áýðõøýýë áàéäàãã¿é

àñóóäëóóäûí òîîíä áîëîâñîí õ¿÷íèé íººö, ìýäëýã, óð ÷àäâàðûí àñóóäàë (43.6%),

áàíê, äààòãàëûí, òýýâýð, õóóëèéí òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ áîëîí áóñàä

áèçíåñèéí ¿éë÷èëãýý (35.3%), áîëîí äýä á¿òöèéí çàðèì àñóóäëóóä, æèøýý íü

õàëóóí õ¿éòýí óñíû õàíãàìæ (33.3%) îðæ áàéíà. Àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õÿíàëò

øàëãàëòûí òàëààð áàéíãà ãîìäîëëîäîã ÷ ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 37.1 õóâü íü

íèëýýä õ¿íäðýëòýé, 22.9 õóâü íü áàãà çýðýã õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæ õàðèóëñàí

áàéíà. Äýä á¿òöèéí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ çàì õàðèëöàà ìóó, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷,

äóëààíû ¿íý ºíäºð áàéãààã èõýíõ áèçíåñ ýðõëýã÷èä ìàø èõ áýðõøýýëòýé ãýæ ¿çñýí

áàéíà. Èéìä çàì õàðèëöàà, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí õºãæèëä òºðèéí áîäëîãî

çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.

2.2.9. Áèçíåñèéí îð÷íû ¿íýëãýý

Àæ àõóé ýðõëýã÷äýýñ ºíººãèéí áèçíåñèéí îð÷èíä ¿íýëãýý ºãºõèéã õ¿ñýõýä

òýäãýýðèéí îëîíõè íü áóþó 40.4 õóâü íü ìàíàé óëñ äàõü áèçíåñèéí îð÷èíä ºìíºõ

æèëèéíõýýñ ñàéæèðñàí ãýæ ¿çñýí áîë 34.0 õóâü íü íýã èõ ººð÷ëºëò ìýäýãäýýã¿é

ãýñýí áàéíà. Õàðèí 19.2 õóâü íü ºìíºõ æèëèéíõýýñ ìóóäñàí ãýæ ä¿ãíýñýí áàéõàä

6.4 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý.

Õ¿ñíýãò 2.8




ªíººãèéí áèçíåñèéí îð÷èíä ¿íýëãýý ºãíº ¿¿?

2004 2006

ºìíºõ æèëèéíõýýñ ñàéæèðñàí 17.1% 40.4%

Íýã èõ ººð÷ëàëò ãàðààã¿é 61.8% 34.9%

ºìíºõ æèëèéíõýýñ ìóóäñàí 21.2% 19.2%

Ìýäýõã¿é 6.4%

Çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä èðýõ æèëä áèçíåñ

ýðõëýõ îð÷èí ñàéæèðíà ãýäýãò òà õýð èòãýëòýé áàéíà ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä

õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí îëîíõè íü áóþó 44.9 õóâü íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð

èòãýæ áàéíà, 26.5 õóâü á¿ðýí èòãýæ áàéãàà íü íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 71.4

õóâü áîëæ áàéíà. Õàðèí 22.4 õóâü íü áèçíåñ ýðõëýõ îð÷èí èðýõ æèëä ñàéæèðíà

ãýäýãò èòãýõã¿é áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áîë 6.1 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýñýí áàéíà.

Ãðàôèê2. 17. Çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä èðýõ

æèëä áèçíåñ ýðõëýõ îð÷èí ñàéæèðíà ãýäýãò òà õýð èòãýëòýé áàéíà âý?

Äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ìàíàé óëñàä áèçíåñèéí îð÷èí åðºíõèéäºº ñàéæðàõ

õàíäëàãàòàé áàéãààã àæèãëàæ áîëîõ áºãººä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí íèëýýä õýñýã íü

öààøèä áèçíåñèéí îð÷èí ñàéæèðíà ãýñýí ººäðºã ¿çýëòýé áàéãàà þì áàéíà.




Ä¿ãíýëò

Ìîíãîëä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ õóóëü, ýðõç¿éí áîëîîä ýäèéí

çàñãèéí îð÷èí á¿ðäñýí. Çàñãèéí ãàçðààñ áîëîí ¯ÕÀ¯Ò-ààñ æèæèã, äóíä

¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ áîäëîãî, àðãà õýìæýý òºñë¿¿äèéã óäàà äàðàà õýðýãæ¿¿ëæ

áàéãàà õýäèé ÷ áèçíåñ ýðõëýã÷äýä äàðààõ õ¿íäðýë, áýðõøýýë¿¿ä òóëãàðñààð

áàéíà.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä äàðààõ

õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿ä èë¿¿òýéãýýð íºëººëäºã áîëîõûã îëæ ìýäëýý.

Ýäãýýðò: Ãààëü, òàòâàð, õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí ãàçðûí àëáàäûí õóâüä

èõýýõýí õ¿íä ñóðòàëòàé áàéãààã ìàíàé áèçíåñ ýðõëýã÷èä øóäàðãààð ø¿¿ìæèëæ

áàéíà. Àëáàí õààã÷äûí õàðèëöààíû ñî¸ë ìóó, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä äýýðýíã¿é

õàíääàã, ýëäýâ áè÷èã áàðèìò øààðääàã, õ¿íä ñóðòàë ãàðãàäàã, àâèëãàë õýýë

õàõóóëü àâäàã, ýëäâýýð äàðàìòàëäàã çýðýã øèéäâýðëýâýë çîõèõ îëîí àñóóäëóóä

áàéíà.

¯¿íýýñ ãàäíà òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ ÿàðàëòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëáýë çîõèõ

àñóóäëóóäûí òîîíä: òàòâàðûí äàðàìòûã áàãàñãàõ / íýí ÿëàíãóÿà ÍªÀÒ, ãààëü,

îðëîãûí àëáàí òàòâàð/ , îëîí òºðëèéí òàòâàð äàâõàðäóóëæ àâäãèéã çîãñîîõ,

çºâøººðºë ëèöåíöûí òîîã öººð¿¿ëýõ, äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèí

óðàìøóóëàõ, æèæèã äóíä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã äýìæèí òóñëàõ, õºíãºëºëòòýé çýýë

îëãîõ, çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëàõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëæ ÷àíä ñàõèõ,

õóóëèéí ºìíº èðãýí á¿ð òýãø áàéõ áîëîìæûã õàíãàõ, äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéã

äýìæèõ, ýõ îðíû ¿íýò ò¿¿õèé ýä ãàäàãø óðñàí ãàð÷ áóéã çîãñîîõ òàëààð äîðâèòîé

àðãà õýìæýý àâàõ ãýõ ìýò ìàø îëîí øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä áàéíà.

Òóñ ñóäàëãààãààð áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ç¿ãýýñ òýäýíä ñààä áîëæ õàìãèéí èõ

áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã àñóóäëóóä íü òàòâàð / 65.9 õóâü/, ýëäýâ çºâøººðºë ëèöåíç /

57.9 õóâü/, àâèëãàë õýýëü õàõóóëü /56.4 õóâü / áàéãààã àíõààðàëäàà àâ÷ ýäãýýðèéã

áàãàñãàõ òàëààð ÷àðìàéëòòàé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.




2.3 Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé æèæèã, äóíä


ñóäàëãàà

Ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ õýñýãò Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí óëñóóäûí æèæèã, äóíä

¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ àðãà, àðãà÷ëàëûã àâ÷ ¿çëýý. Ó÷èð íü Ïîëüø, ×åõ, Áîëãàð

îðíóóä íü ìàíàé óëñûí àäèë Òºâëºðñºí Òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí

ýäèéí çàñàã ðóó øèëæèí ÆÄ¯-í ñàëáàð àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãàà áèëýý. Ýäãýýð

óëñ îðíóóäàä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ¿éë ÿâöûí àíõíû ìº÷ººñ ýõëýí

íýãýí èæèë òºðëèéí õ¿íäðýë, áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéæýý. Òýäãýýðèéí çàðèì íü

ººðñäèéí ýêñïîðòûí ÷èãëýëèéã ººð÷ëºõ, ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð

àìæèëò ãàðãàõ áîëñîí. Ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãî, õîëáîãäîõ àðãà÷ëàëûã

áîëîâñðóóëæ òýäãýýðèéã îäîîãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Ýêñïîðò áîëîí æèæèã,

äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ òîãòîëöîîíû á¿òöèéã àìæèëòòàé áèé áîëãîñîí áàéíà.

Òýäãýýðèéí çàðèì òóðøëàãûã Ìîíãîë óëñûí ÆÄ¯-í ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýí äýìæèõ

çîðèëãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì.

2.3.1 Ïîëüø óëñ äàõü ÆÄ¯-í ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãî, àðãà÷ëàë, àðãà õýìæýý

Ïîëüø óëñàä ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÆÄ¯-èéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü

øèëæèëòèéí ¿åèéí ýõíèé ìº÷ººñ ýõëýí áàéíãà íýìýãäýæ èðñýí. 2003 îíä ÆÄ¯-èéí

ýêñïîðòûí õýìæýý íü òóñ óëñûí íèéò ýêñïîðòûí 44.5%-ä õ¿ð÷ýý. Ò¿¿íýýñ õîéø

Ïîëüø óëñ ýêñïîðòîî èõ õýìæýýãýýð ºñãºæ ÷àäæýý. 2003 îí ãýõýä Ïîëüø óëñ

ýêñïîðòîî 1990 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 374%-èàð íýìæ 53,567.9 ñàÿ àì. äîëëàðò

õ¿ðãýñýí áèëýý. 2003 îíä òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õàìãèéí ãîë õºäºëã¿¿ð

íü ýêñïîðò áàéñàí áîë 2004 îíä ýíý áàéäàë õýâýýð õàäãàëàãäñàí áîëíî.

Ïîëüø óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 90-ýýä îíû áóþó øèëæèëòèéí ýõýí ¿åýñ óëñ îðíû

ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ ÆÄ¯-èéí ¿¿ðýã, Ïîëüøèéí ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûí

õàíãàëòã¿é áàéäëûí òàëààð ñàéòàð ìýäýýëýëòýé áàéñàí áèëýý. Òèéìýýñ 1995

îíîîñ ýõëýí Ïîëüøèéí Çàñãèéí ãàçàð íü ÆÄ¯-èéã õºãæ¿¿ëýí äýìæèõ çîðèëãîîð õýä

õýäýí õºòºëáºð áýëòãýí áîëîâñðóóëæýý. ÆÄ¯-èéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî íü äàðààõ

çîðèëòòîé áàéæýý.

¯¿íä:

„ ¯íäýñíèé ýäèéí çàñàã äàõü ÆÄ¯-èéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ,

„ ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ,

„ ÆÄ¯-èéí äýìæèõ ¿éë÷èëãýýíèé îð÷èí ¿åèéí ñàëáàðûã áèé áîëãîõ.

I. Íýãä¿ãýýð çîðèëò: ÆÄ¯-èéí ñàëáàðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ.

¯¿íä:




Òºð çàñãèéí ¿¿ðãèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý:

„ Áèçíåñèéí Çºâëºëºõ ñ¿ëæýýã áèé áîëãîõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí äýä

á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ,

„ ÆÄ¯-ò áèçíåñ ýðõëýõýä íü øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàæ áàéõ

áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýýã áàéãóóëàõ,

„ Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõ ìýäëýã îëæ àâàõ õ¿ðòýýìæèéã

õºíãºâ÷ëºõ.

II. Õî¸ðäóãààð çîðèëò: ÆÄ¯-èéí ñàëáàðûí ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõ.

¯¿íä:

„ Ãàäààäûí õóäàëäààíû ¿çýñãýëýí, ÿàðìàãò îðîëöîõ îðîëöîîã óëñûí

òºñâººñ õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ,

„ Ãàäààäàä ñóóãàà Ïîëüø óëñûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìäûí Ýäèéí çàñãèéí

õýëòñýýñ õ¿ðã¿¿ëñýí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí ýêñïîðòûí ìýäýýëëèéí

òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ,

„ Åâðîïûí Íýãäìýë Çàõ Çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã

ñóðòàë÷ëàõ,

„ Ýêñïîðòûí Êðåäèòèéí äààòãàëä õ¿ðýõ ÆÄ¯-èéí õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ

çîðèëãîîð ýêñïîðòûí êðåäèòèéí äààòãàëûí ä¿ðýì, çîõèöóóëàëò, æóðàì

çýðãèéã õÿëáàðøóóëàõ.

III. Ãóðàâäóãààð çîðèëò: ÆÄ¯-èéí ñàëáàðò îðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûã

íýìýãä¿¿ëýõ.

¯¿íä:

„ Áàòàëãààò çýýëèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëæ ýêñïîðòîä çîðèóëñàí çýýë áîëîí

áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã ÆÄ¯-ò õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ.

Äýýðõ õºòºëáºðèéí 2/3-ûã òºðèéí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áîë 1/3-ûã íü

äýìæëýãèéí õºòºëáºðººñ áóþó èõýíõ õóâèéã ÅÕ-ûí Ôàð Õºòºëáºðººñ

ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áîëíî.




Çóðàã 2.1 Ïîëüø Óëñûí ÆÄ¯-èéã äýìæèõ òîãòîëöîî Ýäãýýð òºâ íü ÆÄ¯-ò äàðààõ äºðâºí òºðëèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã.

¯¿íä:

Çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý. ÆÄ¯-èéã áàéãóóëàõ òàëààð ñóóðü çºâëºãºº

ºãºõººñ ãàäíà òºðºëæñºí çºâëºãººã ìàðêåòèíã, ñàíõ¿¿, õóóëü, òºëºâëºëò,

ìåíåæìåíò, õ¿íèé íººöèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíàà÷èëãà, ýêñïîðòûã äýìæèõ, ÷àíàð

ñàéæðóóëàõ, îð÷íûã õàìãààëàõ çýðýã ñýäâýýð ºãäºã þì.

Ñóðãàëòûí ¿éë÷èëãýý. òºðºëæñºí ñóðãàëò (ìàðêåòèíã, ýêñïîðòûí ìåíåæìåíò,

ñàíõ¿¿, ìåíåæìåíò, ã.ì.) áà åðºíõèé ñóðãàëò (ãàäààä õýë, êîìïüþòåð).

Ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýý. Õóäàëäààíû ò¿íø¿¿äòýé õîëáîõ, êîìïàíèéí íàéäâàðòàé

áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ, õóäàëäààíû ¿çýñãýëýíãèéí òàëààð ìýäýýëëýýð õàíãàõ,

ã.ì.

Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý. Ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëîõîä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ

¯¯Ñ-èéí ñ¿ëæýý íü ÆÄ¯-í õºãæëèéí òºðºë á¿ðèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä çàðäëàà

õóâààõ õýëáýðýýð çàðèì ¿éë÷èëãýýãýý ÿâóóëäàã áàéíà.

ÆÄ¯-èéã õºãæ¿¿ëýõýä ¿ð íºëººòýé ñàíàà÷èëãûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý

„ Áèçíåñ ýðõëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ òàëààð ìýäëýã, ìýäýýëýë: îëæ àâàõ

áîëîìæîîð áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã õàíãàõ /ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ ÿâäëûã

äýìæèõ/,

„ Òºðºëæñºí çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýã áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õ¿ðòýýìæòýé

áîëãîõ /òºðºëæñºí çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ/,

„ Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã òîõèðóóëàõ, òºðºëæ¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ çýðýã

¿éë ÿâöàä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ òîãòîëöîî

Ýä

èéí ç

àñãè

éí ÿ

àì

Ýêñ

ïîðòû

ã ä

ýì

æèõ ã

àçà

ð

Ïîë

üø

èéí

ýë

÷èí ñ

àé

äû

í

ÿàì

äû

í õ

óä

àë

äààíû

õýë

òýñ

Áèçí

åñ ý

ðõë

ýë

òèé

ã

õºãæ

¿¿ë

ýõ Ï

îë

üø

óë

ñû

í

àãå

íòë

àã

¿íä

ýñíè

é ç

ºâë

ºë

èéí

¿éë

÷è

ëãý

ýí

èé ò

îãò

îë

öîî

Ãàä

àà

ä õ

óä

àë

äààíû

õ¿ðýýë

ýí

Ýêñ

ïîðòû

í ê

ðå

äèòè

éí

äàà

òãà

ëû

í ê

îðïîðàö

è

¿íä

ýñíè

é ý

äèéí ç

àñãè

éí

áàíê




ÆÄ¯-èéí áàéãóóëëàãûí îð÷èíã õºãæ¿¿ëýõ ÿâöûã äàðààõ ¿éë àæèëëàãààãààð

õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:

„ Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä ñóðãàëò, ìýäýýëýë, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã

áàéãóóëëàãûí õºãæëèéã äýìæèõ, ¿¿íä Çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ Òºâ¿¿ä, ÆÄ¯-ä

çîðèóëñàí ¯íäýñíèé ¯éë÷èëãýýíèé Òîãòîëöîî, Åâðî Ìýäýýëëèéí

òºâèéí ñ¿ëæýý, ã.ì áàéãóóëëàãóóä îðíî.

„ ÆÄ¯-ò çîðèóëñàí çýýë, çýýëèéí áàòàëãààíû Íýãäñýí ñàí áàéãóóëàõ,

„ ÅÕ-íû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ýêñïîðòûí áîëîìæ, øèíý òåõíîëîãè çýðýã

ìýäýýëëèéí òàëààð Èíòåðíýòèéí ìýäýýëëèéí ñàíã áàéãóóëàõ áà

ºðãºòãºõ.

Îëîí óëñûí òàâöàí äýýð êîìïàíè, ï¿¿ñ, òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýõ

ÿâöûã äýìæèõ‟èéã äàðààõ ¿éë àæèëëàãààãààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

¯¿íä:

„ Ýäèéí çàñãèéí íýãäñýí çîðèëãîä õ¿ðýõ, çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ èë¿¿

÷àäâàðòàé áîëãîõ çîðèëãîîð èæèë òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé

êîìïàíèóäûí íýãòãýõ ÿâöûã äýìæèæ òýäýíä çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ, òýäíèé

õàìòûí áèçíåñ ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãààã íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ

õýëáýðýýð äýìæèõ,

„ Ïîëüøèéí òºâ¿¿äèéã ãàäààä óëñ îðîíä áàéãóóëàõ àæèëä çîõèîí

áàéãóóëàëòûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ãàäààäûí õóäàëäààíû

¿çýñãýëýí, ÿàðìàãò îðîëöóóëàõ, õóäàëäààíû àÿëàëä ÿâóóëàõàä äýìæëýã

¿ç¿¿ëýõ çýðýã õýëáýðýýð ÆÄ¯ òýäãýýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñóðòàë÷ëàõ.

ÆÄ¯-ò ÷èãëýñýí ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü äàðààõ äºðâºí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æèæ

áàéíà. ¯¿íä:

„ Óëñûí òºñºâ,

„ ÅÕ-ûí Ôàð õºòºëáºð,

„ ÆÄ¯-èéí ººðèéí õºðºíãº,

„ Äýëõèéí Áàíê.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ àðãà õýìæýý.

Ïîëüø óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãûã òºðºë á¿ðèéí

àðãà÷ëàë, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Ýêñïîðòûã äýìæèõ

òîãòîëöîî íü ñ¿¿ëèéí 14 æèëèéí òóðøèä ýêñïîðòûã äýìæèõ íýã òºñëººñ îëîí òîîíû

áàéãóóëëàãà, õºòºëáºð çýðãýýñ á¿ðäñýí öîãö òîãòîëöîî áîëæ õºãæñºí áèëýý.




Ýêñïîðòûã äýìæèõ ÝÊÑÏÐÎÌ I õºòºëáºð. Ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ äýìæèõ àíõíû

ÝÊÑÏÐÎÌ I õºòºëáºðèéã 1992 îíä ýêñïîðòëîã÷äûí õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí

áîëîâñðóóëàí áàòàëæýý. Õýðýãæèëò íü 1993 îíîîñ ýõýëñýí þì.

Òåõíèêèéí òóñëàëöààíû õºòºëáºðèéí çîðèëò íü Ïîëüøèéí ýêñïîðòëîã÷äûí

ýêñïîðòûí ÷àäàâõûã ñàéæðóóëæ, ýêñïîðòëîã÷äûí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí

¿éë÷èëãýýíèé ÷àäàâõûã áýõæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ. Òóñ õºòºëáºðèéã äàðààõ

áàéãóóëëàãóóä äýìæñýí þì.:

¯¿íä:

„ Ýêñïîðòûí òóðøëàãàòàé 200 êîìïàíèóä,

„ ¯éëäâýðëýëèéí äèçàéíû õ¿ðýýëýí,

„ Ñàâëàãààíû õ¿ðýýëýí,

„ Ïîëüøèéí Õóäàëäàà, àæ үéëäâýðèéí òàíõèì, 20 á¿ñ íóòàã, ñàëáàðûí

õóäàëäààíû òàíõèì,

„ Ýêñïîðòûí çýýëèéí äààòãàëûí êîðïîðàöè,

„ Õóâèéí áèçíåñèéí çºâëºõ, äèçàéíåðóóä.

Òåõíèêèéí òóñëàëöààíû õºòºëáºð íü ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòëîã÷èä ðóó àíõààðëàà

÷èãë¿¿ëýýã¿é áàéæýý. Õýäèéãýýð ýêñïîðòûí òóðøëàãàòàé á¿õ êîìïàíèóä ýíýõ¿¿

õºòºëáºðò îðîëöîõ áîëîìæòîé áàéñàí ÷ îëîíõ íü ÆÄ¯-èéí ñàëáàðûíõàí áàéñàí.

Òóñ êîìïàíèóäûã Ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ

ñóðãàëòàä õàìðóóëæ, çºâëºãºº ºãñºí áºãººä ¿¿íä äàðààõ ¿éë àæèëëàãàà îðñîí

áàéâ.

¯¿íä:

„ Ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëûí äèçàéíûã ãàðãàõ, áîëîâñðóóëàõ,

„ Ãàäààäûí õóäàëäààíû ÿàðìàã ¿çýñãýëýíä îðîëöîõ,

„ Ãàäààä ðóó õóäàëäààíû àÿëàëä îðîëöîõ,

„ Çîðèëãîò çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà,

„ Òîõèðîõ ò¿íø¿¿äèéã îëîõ,

„ Á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ,

„ Ñàâëàãàà, øîøãî áîëîâñðóóëàëò çýðãèéã òóñ ñõåìèéí õ¿ðýýíä õàìòðàí

ñàíõ¿¿æ¿¿ëæýý.

Ýíý õºòºëáºðèéã Ãåðìàíû çºâëºãºº ºãºõ êîìïàíè õýðýãæ¿¿ëæýý. Ýíýõ¿¿

õºòºëáºð íü Ïîëüø óëñûí ¿éëäâýðëýã÷äýä çîðèóëàãäñàí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

õºòºëáºð¿¿äèéí àíõíûõ áàéñàí áºãººä ýõýí ¿åäýý êîìïàíèóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ

áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ îëîí íèéòýä àìæèëò ãàðãàñàí õýäýí

êîìïàíèóäûí òàëààð ñóðòàë÷èëñíû äàðàà òîîöîîëæ áàéñíààð èë¿¿ òîîíû




êîìïàíèóä óã õºòºëáºðò îðîëöîõ ºðãºäºë ãàðãàæýý. Õºòºëáºðèéã çîõèöóóëàõ íýãæ

íü Ïîëüø óëñûí Õóäàëäàà, àæ ¯éëäâýðèéí òàíõèìûí á¿òöýä õàìààð÷ áàéæýý. Óã

õºòºëáºðèéã 1996 îíä õýðýãæ¿¿ëýí äóóñãàâàð áîëãîæýý. Óã õºòºëáºðò õàìðàãäñàí

êîìïàíèóäûí ýêñïîðòûí õýìæýý õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä 30-60%-èàð ºñæýý.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ ÝÊÑÏÐÎÌ II õºòºëáºð.

Îëæ àâñàí òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýí òåõíèêèéí òóñëàëöààíû øèíý

õºòºëáºðèéã 1997 îíä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ

õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä ñàëáàð ñîíãîõ àðãûã õýðýãëýæýý. ¯¿íä äýìæëýã àâàõ

6 ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûã ñîíãîæýý.

¯¿íä:

„ Ýìèéí õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæ,

„ Î¸äîë,

„ Õºíãºí òýðýãíèé ñýëáýã, õýñýã á¿ðýëäýõ¿¿í,

„ Ãàí öóòãàõ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í,

„ Õóâàíöàð á¿òýýãäýõ¿¿í,

„ Òàâèëãà.

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã 2 ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæýý.

¯¿íä:

1. Áàðóóí Åâðîïò èæèë òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ñîíãîæ àâñàí

ñàëáàðóóäûí õàðüöóóëñàí ä¿í øèíæèëãýý.

2. Ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº, ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõàä ñàëáàð

á¿ðèéí ýêñïîðòûí òóðøëàãàòàé 30 ÆÄ¯-ò äàðààõ 2 ÷èãëýëýýð äýìæëýã

¿ç¿¿ëýõ:

„ Êîìïàíèóäûí ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé õºãæèë.

×èãëýñýí çàõ çýýëä øààðäàãäàõ ÷àíàðûí óäèðäëàãûí ÈÑÎ-9000 ñòàíäàðò,

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãýð÷èëãýý çýðýãò õ¿ðýõ çîðèëãîòîé çºâëºãºº ºãºõ ÿâäàë ãîë

àæëóóäûí íýã íü áàéæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà, ãàäààäûí çàõ çýýëèéí øààðäëàãàä

á¿òýýãäýõ¿¿í, ñàâëàãàà çýðãèéã íèéö¿¿ëýõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý

¿ç¿¿ëæýý.

„ Îëîí óëñûí çàõ çýýëä õ¿ðýõ õ¿ðòýýìæ.

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò õàìðàãäñàí êîìïàíèóä íü çàðäëûã õóâààõ ¿íäñýí äýýð

ýêñïîðòòîé õîëáîãäîëòîé (ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òåõíîëîãè áà ÷àíàðûã

ñàéæðóóëàõàä) õºðºíãº îðóóëàëòàä áóöàëòã¿é çýýë àâàõ ýðõòýé áàéæýý.

¯íäýñíèé ýêñïîðòûí õºãæëèéí õºòºëáºð.




¯íäýñíèé ýêñïîðòûí õºãæëèéí õºòºëáºð íýðòýé äàðààãèéí õºòºëáºðèéã 2002

îíä Ïîëüøèéí Àæ àõóéí íýãæèéí õºãæëèéí Àãåíòëàã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. Ýíýõ¿¿

õºòºëáºðèéí åðºíõèé çîðèëãî íü ÆÄ¯-èéí ñàëáàðûí ýêñïîðòûí ºñºëòèéã

ýð÷èìæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ òºñºë íü 4 ãîë ¿¿ðýãòýé áàéæýý.

¯¿íä:

„ Á¿ñ íóòãèéí ýðõ á¿õèé ýòãýýä áîëîí á¿ñ íóòãèéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäàä

çîðèóëñàí ñóðãàëò, çºâëºãºº ºãºõ õºòºëáºð: óã õºòºëáºðò ñóðãàëò, çºâëºãºº ºãºõ

ÿâöàä /õèéæ ñóðàëöàõ/ ñóðàã÷äûí áîëîâñðóóëñàí á¿ñ íóòãèéí ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ

òºñëèéí õýðýãæèëòýä çîðèóëñàí 20,000 Åâðîãèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæ îðæýý. 16 á¿ñ

íóòãèéí ýêñïîðòûã äýìæèõ òºñë¿¿ä ýíýõ¿¿ áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä

õýðýãæñýí áàéíà. ¯¿íä, á¿ñ íóòãèéí ýêñïîðòûã äýìæèõ èíòåðíýòèéí ïîðòàëóóä, á¿ñ

íóòãèéí ýêñïîðòëîã÷èä ãàäààäûí îðíóóäàä õóäàëäààíû àÿëëûí õ¿ðýýíä ÿâàõ, á¿ñ

íóòãèéí ýêñïîðòëîã÷èä Ýêñïîðòûí ×óóëãàí çîõèîí áàéãóóëàõ, á¿ñ íóòãèéí

ýêñïîðòëîã÷èä ìýäýýëëèéí ñàíã áèé áîëãîõ, ã.ì.

„ Ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ øèíý àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõàä Ýäèéí çàñãèéí

ÿàìàíä çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë Èñïàíè, Èòàëèéí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí

ÆÄ¯-èéã çîõèîí áàéãóóëæ, óäèðäàõ ýêñïîðòûí êîíñîðöèóìûã áèé áîëãîñîí

„ Ýêñïîðòûã äýìæèõ, õºãæ¿¿ëýõ òºâ, á¿ñ íóòãèéí ýðõ á¿õèé ýòãýýä áîëîí á¿ñ

íóòãèéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëñàí ÅÕ-íû îðíóóäàä

ýêñïîðòûã äýìæèõ áàéãóóëëàãóóäàä òóðøëàãà ñóäëàõ ñóðãàëò àÿëëûí õºòºëáºð,

ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã äóóñãàâàð áîëîõûí ºìíº ñóðãàëò àÿëëûí õºòºëáºðò îðîëöñîí

õ¿ì¿¿ñèéí ñóð÷ ìýäýæ àâñàí òóðøëàãà, çºâëºìæèéã Ïîëüøèéí ýêñïîðòûã

äýìæèõýä ÷èãëýñýí áàãà õóðàë äýýð îëíû õ¿ðòýýë áîëãîí òàíèëöóóëñàí áèëýý.

„ Áèçíåñèéí çºâëºõ¿¿ä, ñóðãàã÷äàä çîðèóëñàí “ÆÄ¯-èéí çºâëºõ¿¿äýä

çîðèóëñàí ýêñïîðòûí ¿íäñýí òåõíèê àðãà áàðèë, àðãà õýìæýý” áà “Ýêñïîðòûã

õºãæ¿¿ëýõ øèíý àðãà÷ëàë: ýêñïîðòûí êîíñîðöèóì” ñýäýâò ñóðãàëòûí õºòºëáºð

îðæýý. Óã òºñëèéã Èñïàíèéí çºâëºãºº ºãºõ êîìïàíèàð óäèðäóóëñàí Ïîëüø áîëîí

ãàäààäûí çºâëºãºº ºãäºã êîìïàíèóäûí êîíñîðöèóì õýðýãæ¿¿ëæ, Ïîëüøèéí Àæ

àõóéí íýãæèéã äýìæèõ àãåíòëàã õÿíàñàí þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã äàðààõ

áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí.

¯¿íä:

„ Åâðîïûí Õîëáîî/Ôàð õºòºëáºð,

„ Îðîëöîã÷ êîìïàíèóä,

„ Óëñûí òºñâººñ.

Ýíýõ¿¿ òºñëèéã 2003 îíä õýðýãæ¿¿ëýí äóóñãàâàð áîëãîæýý.




2.3.2 ×åõ óëñûí Ýêñïîðòûí ã¿éöýòãýë, ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòîä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã.

Ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé ÆÄ¯-èéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ×åõ óëñûí Çàñãèéí

ãàçðûí áîäëîãî íü äàðààõ 3 çîðèëòûã áàãòààñàí áàéäàã.

¯¿íä:

„ Íýã õ¿íä íîîãäîõ ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ¿íèéã õýìæýýíèé õóâüä

õàðüöóóëæ áîëîõóéö áóñàä Åâðîïûí óëñ îðíóóäûí æèøèãò õ¿ðãýõ,

„ Ýêñïîðòûí ºñºëòèéã äýìæèõ, ÿëàíãóÿà íýì¿¿ ºðòºã á¿õèé ýêñïîðòûã

ò¿ëõ¿¿ äýìæèõ çàìààð õóäàëäààíû òýíöëèéí ¿ç¿¿ëýëòýä ýåðýã íºëºº

áèé áîëãîõ,

„ Òóñ îðíû íèéò ýêñïîðòîä ýçëýõ ÆÄ¯-èéí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ.

Ýêñïîðòûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ áîäëîãî íü àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õýìæýýã ¿ë

õàðãàëçñàí áàéäëààð òýäãýýðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîî áèé áîëãîõ,

òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã áîëíî. ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ àðãà÷ëàë,

àðãà õýìæýýã ÆÄ¯-èéã äýìæèõ áîäëîãîä òîäîðõîéëñîí áàéäàã. ×åõ óëñûí

ÆÄ¯-èéã äýìæèõ áîäëîãûí õýòèéí çîðèëòûã äàðààõ áàéäëààð

òîäîðõîéëæýý: Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí óãòâàð íºõöºë

áîëîõ ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áèé áîëãîõ, òåõíîëîãèéí

õºãæèë äýâøèë, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ,àæèëã¿éäëèéã

áàãàñãàõ, á¿ñ íóòãèéí, íèéãìèéí äàâõàðãûí áà ýäèéí çàñãèéí ÿëãààã

àðèëãàõ ãýõ çýðýã ÷èãëýëýýð ÆÄ¯ íü õóâü íýìðýý îðóóëæ ÷àäàõóéö

íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæýý.

×åõ óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé áîäëîãûã äàðààõ 3 ñòðàòåãè

çîðèëòîîð òîäîðõîéëñîí.

¯¿íä:

„ Áóñàä Åâðîïûí îðíóóäòàé õàðüöóóëæ áîëîõóéö õýìæýýíä íýã õ¿íä

íîîãäîõ ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ,

„ Ýêñïîðòûí ºñºëò, íýí ÿëàíãóÿà èë¿¿ ºíäºð íýì¿¿ ºðòºã á¿õèé ýêñïîðò,

õóäàëäààíû áàëàíñûí ¿ð ä¿íä ýåðýã íºëºº áèé áîëãîõûã äýìæèõ,

„ Íèéò ýêñïîðòîä ýçëýõ ÆÄ¯-èéí õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ.

Ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé áîäëîãî íü ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé àðãà÷ëàë, àðãà

õýìæýýã óëñûí ýêñïîðòûã äýìæèõ çàãâàðûí ¿íäñýí 5 ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëæýý.

¯¿íä:

I. Ýêñïîðòûí òàðèô, òàðèôûí áóñ ñààä áýðõøýýëèéã àðèëãàõ, ãàäààä

õóäàëäààíû ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ, ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé òºðèéí

áîäëîãûã çîõèöóóëàõ,




II. Òºðèéí äýìæëýãòýéãýýð ýêñïîðòûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, äààòãóóëàõ áîëîí õºãæëèéí

òóñëàìæèä õàíäàõ,

III. Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, çºâëºãºº ºãºõ, òóñëàìæ áà ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë,

IV. ×åõ óëñûí á¿òýýãäýõ¿¿í áà êîìïàíèóäûã ãàäààäàä ñóðòàë÷ëàõ áà òàíèóëàõ,

V. Áîãèíî õóãàöààíû ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé àðãà õýìæýýã íýìýõ.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéãóóëëàãóóä.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã õºãæ¿¿ëýí äýìæèõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí

áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîíä äàðààõ áàéãóóëëàãóóä îðäîã þì.

¯¿íä:

„ Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ÿàì,

„ Õóäàëäàà, ýêñïîðòûã äýìæèõ çºâëºë,

„ Õóäàëäàà áîëîí õóäàëäààã äýìæèõ àãåíòëàã,

„ Ýêñïîðòûí çýýëèéí äààòãàëûí êîìïàíè,

„ Ýêñïîðòûí áàíê.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ àðãà õýìæýý.

ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä ×åõ óëñûí ÆÄ¯-èéí

õýðýãöýýíä îíöãîéëîí íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºðººð äàìæóóëàí óëñûí

òºñºâ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ ýêñïîðòûí áèçíåñèéí òºëºâëºãººã

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä äýìæëýã àâ÷ áîëîõ þì. ¯¿íèé òàëààðõ ìýäýýëëèéã Õóäàëäàà,

¿éëäâýðèéí ÿàìíààñ ýðõëýí æèë á¿ð øèíý÷ëýãäýæ õýâëýäýã “×åõ óëñ äàõü Àæ

àõóéí íýãæ¿¿äýä çîðèóëñàí äýìæëýã” õýìýýõ õýâëýìýë ìàòåðèàë áîëîí òóñ ÿàìíû

âýá õóóäñààð áèçíåñ ýðõëýã÷äýä ò¿ãýýäýã áîëíî. Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ

áóé ÆÄ¯-èéí ýêñïîðòûã äýìæèõ õºòºëáºðèéã ºíºº ¿å õ¿ðòýë óëñûí òºñâººñ

õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà.

2.3.3 Áîëãàð óëñûí Õóäàëäààã Äýìæèõ Àãåíòëàã.

Áîëãàð óëñûí Õóäàëäààã äýìæèõ àãåíòëàã (ÁÓÕÄÀ) íü ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëèéí

òóðøèä Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí Õóäàëäààã Äýìæèõ øèëäýã Áàéãóóëëàãààð

/ÕÄÁ/ òîäîðñîí áèëýý. 2001 îíä Áîëãàð óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü Ýäèéí çàñãèéí

ÿàìíû õàðúÿà íýãäñýí õóäàëäààã äýìæèõ áàéãóóëëàãà áîëîõ Áîëãàð óëñûí

Õóäàëäààã äýìæèõ àãåíòëàãèéã /ÁÓÕÄÀ/ áàéãóóëæýý. Îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð

Áîëãàð óëñûã ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë ò¿íø áîëãîõ çîðèëãî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ÁÓÕÄÀ

ýðõýì çîðèëãîî äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý: “Ãàäààäûí áîëîí Áîëãàðûí àæ

àõóéí íýãæ¿¿äèéí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèí, îëîí óëñûí




áîðëóóëàëò áîëîí çàõ çýýëä ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõýä Áîëãàðûí êîìïàíèóäàä

òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çàìààð Áîëãàð óëñûí ýäèéí çàñãèéã áýõæ¿¿ëíý” ãýæýý.

ÁÕÄÀ-íû ºâºðìºö ¿éë àæèëëàãàà.

Àíõ óäààãàà ýêñïîðòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýæ áóé ýêñïîðòëîã÷äûí ìºí

Ò¿¿í÷ëýí áàéð ñóóðèà îëñîí êîìïàíèóäûí ÷ õýðýãöýýíä íèéöñýí ¿éë÷èëãýýã

Áîëãàðûí áèçíåñèéí ºðãºí öàð õ¿ðýýíèé ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõààð ÁÓÕÄÀ çîõèîí

áàéãóóëñàí áàéäàã. Ýäãýýð êîìïàíèóäàä ýêñïîðò áîëîí õóäàëäààíû òàëààð

åðºíõèé ìýäýýëýë, çºâëºãºº ºã÷, ýêñïîðòûí øèíý çàõ çýýëèéã îéëãîõ, ñîíãîõ áîëîí

íýâòðýõýä íü ÁÓÕÄÀ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã þì. ªðãºí öàð õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãààíû

ìåíåæìåíòèéã ÿâóóëàõäàà ÁÓÕÄÀ íü àæëàà äàðààõ ãóðâàí ãàçðààð äàìæóóëàí

ã¿éöýòãýäýã.

¯¿íä:

„ Ãàäààä ñóäàëãàà, çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð,

„ Îëîí óëñûí õºòºëáºð, õàìòûí àæèëëàãààíû ãàçàð,

„ Îëîí óëñûí ¿çýñãýëýí, ñóðòàë÷èëãààíû ãàçàð.

Ýäãýýð ãàçàð á¿ð íü ººðèéí ãýñýí òóðøëàãà, ¿éë àæèëëàãààòàé áàéäàã þì.

Ãàäààä ñóäàëãàà çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð.

Ãàäààä ñóäàëãàà, çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð íü ¿éë÷èëãýýãýý:

Áîëãàðûí êîìïàíèóä,

Áîëãàð óëñàä ò¿íø, íèéë¿¿ëýã÷ õàéæ áóé ãàäààäûí ¿éëäâýðëýã÷äýä ¿ç¿¿ëäýã

þì.

ÁÓÕÄÀ-èéí ¿íäñýí áîäëîãî íü ºíººãèéí ºðñºëäººíòýé äýëõèéí çàõ çýýë äýýð

Áîëãàðûí êîìïàíèóäàä àìæèëòòàé àæèëëàõàä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä îðøäîã

áºãººä èéìýýñ óã àãåíòëàã íü îëîí óëñûí õóäàëäààíû õºãæèë, ººð÷ëºëòèéã íàðèéí

ñóäàëæ áàéäàã áàéíà. Òèéìýýñ ýíý ãàçàð íü á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîí òóõàéí îðíû

òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõààñ ãàäíà õóäàëäààíû îð÷íû äîòîîä áîëîí äýëõèéí

õºãæëèéí ÿâöàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ îëîí óëñûí òàâöàí äàõü Áîëãàðûí

ýêñïîðòëîã÷äûí ã¿éöýòãýëèéã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ áîëîìæ áîëîí ó÷èð÷

áîëçîøã¿é àþóë çýðãèéã ¿íýëýõ òàëààð òºðºëæñºí ñóäàëãààíû òàéëàíã

áîëîâñðóóëæ ãàðãàäàã áèëýý.

Îëîí óëñûí õºòºëáºð áîëîí õàìòûí àæèëëàãààíû ãàçàð.

Óã ãàçàð íü ýêñïîðòëîã÷ áîëîí èìïîðòëîã÷äîä çîðèóëàí áîãèíî õóãàöààíû

áèçíåñèéí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, áèçíåñèéí ÷óóëãàí ÿâóóëàõ, èëòãýë áýëòãýõ

çýðýã áîëíî.




Îëîí óëñûí ¿çýñãýëýí áîëîí ñóðòàë÷èëãààíû ãàçàð.

Îëîí óëñûí ¿çýñãýëýí áîëîí ñóðòàë÷èëãààíû ãàçðûí çîðèëãî íü ãàäààäàä

Áîëãàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí êîìïàíèóäûã ñóðòàë÷ëàõàä îðøèíî. Ýíý íü

Áîëãàðûí êîìïàíèóäûí îëîí óëñûí õóäàëäààíû ÿàðìàã, ¿çýñãýëýíä îðîëöîõ

îðîëöîîã çîõèîí áàéãóóëäàã þì.




Ãóðàâäóãààð á¿ëýã.

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äòýé õîëáîîòîéãîîð øèéäâýðëýæ áóé òóðøëàãà, àðãà çàìóóä.

Ìîíãîëûí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéí àíãèëëàëûã

òîãòîîõ íü



àðãààð òîîöîîëîõ




Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. 3.1 Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéí àíãèëëûã òîãòîîõ íü

Ìîíãîë óëñ Òºâëºðñºí Òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò

øèëæèæ ýõýëñýí ¿åýñ ìàíàé óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä çàð÷ìûí

ººð÷ëºëò ãàð÷, õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóé íýãæ¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ, àñàð

õóðäòàéãààð ºðñºëäººíèéã áèé áîëãîæ ýõýëñýí. ßëàíãóÿà ýõíèé õºðºíãº áàãà

øààðäàãäàõ, ýäèéí çàñãèéí çàðäàë áàãà ñàëáàðóóäàä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë

îëíîîð áàéãóóëàãäñàí. Õóâèéí ñåêòîðûí õàìãèéí æèí äàðàõ ñàëáàðóóä íü õºäºº

àæ àõóé, òýýâýð, õîëáîî õàðèëöàà, ãýð àõóéí áîëîí õýðýãëýýíèé ç¿éëñèéí çàñâàð

¿éë÷èëãýý, áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäààíû ñàëáàðóóä áºãººä 2004 îíû

ýöñèéí áàéäëààð ýíä äóðüäàãäñàí ñàëáàðóóäûí ÄÍÁ-íä ýçëýõ õóâü íü 63.9

õóâüòàé áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 1991 îíû 97 äóãààð òîãòîîëûí äàãóó æèæèã àæ

àõóé íýãæ¿¿äèéã çºâõºí ãàíö ¿ç¿¿ëýëòýýð áóþó àæèëëàãñàäûí òîîãîîð

òîäîðõîéëñîíûã äàðààõ õ¿ñíýãòýíä õàðóóëàâ.

Õ¿ñíýãò 3.1

Ìîíãîë óëñûí ÆÄ¯-í õóó÷èí òîäîðõîéëîëò /àæèëëàãñàäûí òîîãîîð/

Ñàëáàð Íýã ýýëæèíäýý àæèëëàõ àæèëëàãñàäïûí òîî

Õºäºº àæ àõóé 15 õ¿ðòýë

Áàðèëãà 40 õ¿ðòýë

Õóäàëäàà 5 õ¿ðòýë

¯éë÷èëãýý 10 õ¿ðòýë

¯éëäâýðëýë 50 õ¿ðòýë

Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë 30 õ¿ðòýë

Áóñàä ñàëáàðóóä 15 õ¿ðòýë

Ýõ ñóðâàëæ:: Áè÷èë áîëîí æèæèã áèçíåñ ñóäàëãààíû òîéì 2004 îí

Òîäîðõîéëîëòûí ¿ç¿¿ëýëòèéã çºâõºí àæèë÷äûí òîîãîîð õÿçãààðëàëã¿é,

áîðëóóëàëòûí îðëîãî, àêòèâèéí õýìæýý çýðýã áóñàä ¿ç¿¿ëýëòèéã áàãòààñàí áîë

èë¿¿ áîäèò, ¿ð ä¿í á¿õèé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõàä èë¿¿

äºõºì áîëîõ áàéñàí áîëîâ óó? 97 äóãààð òîãòîîëûã 1999 îíä õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áà

¿¿íýýñ õîéø àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëò ãàðààã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ Æèæèã,

äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ äîðâèòîé áîäëîãî ÿâóóëàõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæ áóé

ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí õýðýãöýýã äàðààõ áàéäëààð òàéëáàðëàæ áîëíî.

Æèæèã, äóíä ¿éäâýðèéã äýìæñýíýýð áîëîìæ áîëîí õýðýãöýý äýýð ¿íäýñëýñýí




àæëûí áàéðûã áèé áîëãîæ, èíãýñíýýð õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã

íýìýãä¿¿ëíý. Òîäîðõîé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâèàðëàëòûí áîëîí çàðèì çàõ çýýë

äýõü ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ, ¿ð ä¿íã áàéäëûã

ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà øóäàðãà ºðñºëäººíèé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, øèíý ñàíàà

ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ ìàãàäëàëòàé. Ìºí ýäãýýð äýìæèõ áîäëîãóóä íü äàëä ýäèéí

çàñàãò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé áèçíåñ¿¿äýä èë ãàðàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ,

òàòâàðûí ñóóðü áààçûã ºðãºæ¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýã èë¿¿ áîäèòîîð õèéõ

áîëîæèéã îëãîõ þì. Ýäãýýð øàëòãààíû óëìààñ Çàñãèéí ãàçàð çîõèõ àðãà õýìæýýã

àâ÷, äýìæèõ áîäëîãóóäûã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà îëîí

óëñûí ñàíõ¿¿, õºãæëèéí áàéãóóëëàãóóä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë

àæèëëàãààã äýìæèõ çîðèëãîòîéãîîð çýýë îëãîõ, ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí

áàéãóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ çýðãýýð òºðºë á¿ðèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ãýñýí

õýäèé ÷ òîäîðõîéëîëòã¿éãýýð ýäãýýð áîäëîãî, òºñëèéí çîðèëòîò á¿ëýã íü õýí áý?

Ãýäãèéã õýëýõýä áýðõøýýëòýé þì

ÆÄ¯-èéã îíöëîí òîäîðõîéëîõûí ãîë çîðèëãî íü òýäíèéã òîìîîõîí ºðñºëäºã÷

íàðààñ ÿëãàõ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, äýìæèõ, èë¿¿ áîäèòîé

òýäýíä ÷èãëýñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, èíãýñíýýð íèéò õ¿í àìûí

àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã òýòãýõ þì. ÀÕÁ-ààñ õýäýí æèëèéí

ºìíº ìàíàé óëñûí äàëä ñåêòîð ÄÍÁ-íèé 35 îð÷èì õóâüä õ¿ð÷ áàéíà ãýñýí

ñóäàëãàà õèéãäñýí áàéäàã. ¯¿íèé èõýýõýí õóâü íü áè÷èë áèçíåñ áàéãàà ãýäýã íü

èëýðõèé. Èéìä äýýðõ çîðèëãóóäûí ¿¿äíýýñ áè÷èë áîëîí æèæèã äóíä àæ àõóé

íýãæ¿¿äýä ÿëãààòàé òîäîðõîéëîëòóóäûã ãàðãàõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Äîîð

õ¿ñíýãò3.2-ä ñóäàëãààíû ñàíàë àñóóëãûí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàñàí áè÷èë áîëîí æèæèã

äóíä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òîäîðõîéëîëòûã ñàíàë áîëãîëîî. Ãîë øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëòýýð àæèëëàã÷äûí òîî áà áîðëóóëàëòûí æèëèéí îðëîãûã ñîíãîñîí áîëíî.




Õ¿ñíýãò 3.2

Áè÷èë áîëîí ÆÄÀÀÍ-èéí òîäîðõîéëîëòûí òºñºë

Òºðºë Ñàëáàð Òàéëáàð Àæèëëàã÷äûí

òîî

Æèëèéí

áîðëóóëàëòûí îðëîãî

/ñàÿ. Òºã/

Áè÷èë

Õóäàëäàà Áººíèé áîëîí æèæèãëýí

õóäàëäàà 2 õ¿ðòýë 6 õ¿ðòýë

¯éë÷èëãýý

Çàñâàð, ºðõ ãýðèéí áîëîí õóâèéí

¿éë÷èëãýý, òýýâýð, äýí áóóäàë,

çîîãèéí ãàçàð

5 õ¿ðòýë 5 õ¿ðòýë

Õºäºº àæ

àõóé

Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àí

àãíóóð, îéí àæ àõóé 5 õ¿ðòýë 5 õ¿ðòýë

Æèæèã

áà äóíä

Õóäàëäàà Áººíèé áîëîí æèæèãëýí

õóäàëäàà 10 õ¿ðòýë 6-24 õ¿ðòýë

Õóäàëäàà

Çàñâàð, ºðõ ãýðèéí áîëîí õóâèéí

íèéãìèéí áîëîîä ýð¿¿ë

ìýíäèéí, àãóóëàõ, ñàíõ¿¿,

òýýâðèéí áîëîâñðîëûí ¿éë

àæèëëàãàà, çî÷èä áóóäàë,

çîîãèéí ãàçàð

20 õ¿ðòýë 6-48 õ¿ðòýë

¿éëäâýðëýë

Óóë óóðõàé, îëáîðëîëò,

¿éëäâýðëýë, òîã öàõèëãààí, óñàí

õàíãàìæ

30 õ¿ðòýë 120 õ¿ðòýë

Õºäºº àæ

àõóé

Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àí

àãíóóð, îéí àæ àõóé 20 õ¿ðòýë 4-48 õ¿ðòýë

Áàðèëãà Áàðèëãà áàéãóóëàìæ, çàì çàñâàð 50 õ¿ðòýë 240 õ¿ðòýë





Ìàêðî ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí îð÷èí.

Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øèëæèëò íü èíôëÿöè áîëîí ¿íèéí

òîãòâîðã¿é áàéäàë, çýýëèéí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýñýí íü áèçíåñèéí áîãèíî

õóãàöààíû õºãæèëä ìóóãààð íºëººëñºí. Æèæèã àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí õºãæèëä

íºëººëäºã ãîë àñóóäëóóäûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî.

Õ¿ñíýãò 3.3

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ:

Õ¿÷èí ç¿éëñ Òàéëáàð

Äýä á¿òöèéí õºãæèë

Çàì òýýâðèéí õàðèëöààíû õºãæèë õàíãàëòã¿é

Óñ, öàõèëãààí áà äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàìæ äóòàãäàëòàé

Äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ìàòåðèàë, ñýëáýã

õýðýãñëèéí íèéë¿¿ëýëò äóòàãäàëòàé

Òàòâàðûí áîäëîãî

- áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóâüä òàòâàðûã àøèã áîëîí íèéò îðëîãûí

àëèíä íü íîîãäóóëàõ íü òîäîðõîé áóñ áàéäàã.

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí òàòâàð ºíäºð

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷èä ººðñäºº òàòâàðààñ àëü

áîëîõ çàéëñõèéõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ, óðàìøóóëàõ, àëáàí ¸ñíû

õºíãºëºëò¿¿ä öººí áàéäàã.¯¿íä õºðºíãº îðóóëàã÷èä, àæèë

îëãîã÷äûí òàòâàðûí õºíãºëºëò, òàòâàðûí àìðàëò, òàòâàðûí

÷ºëººëºëò ãýõ ìýò.

Äîòîîäûí çàõ çýýë

- Äîòîîäûí çàõ çýýëèéí áàãòààìæ áàãà. 2,5 ñàÿ õ¿í àìòàé

- Õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ìóó. Ñàðûí äóíäàæ öàëèí (31004)

äóíäàæ çàðëàãàä ÷(42270) õ¿ðýõã¿é áàéíà.

- Äîòîîäûí çàõ çýýë õîò ñóóðèí ãàçàðò òºâëºðºõ õàíäëàãàòàé

(Óëààíáààòàð, Îðõîí, Äàðõàí- Óóë)

- Õóâààðèëàëòûí ñóâàã, çàì õàðèëöààíû õºãæèë, îðîí íóòàãò

÷èãëýñýí áîäëîãî õàíãàëòã¿é

Ýêñïîðòûí çàõ çýýë

- Áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòîîñ èë¿¿ ò¿¿õèé ýä, àøèãò

ìàëòìàëûí ýêñïîðò çîíõèëäîã.

- Íèéò ýêñïîðòûí 58%-èéã ÁÍÕÀÓ-ä ãàðãàñàí.

- Áàðòåðèéí õóäàëäàà ýêñïîðòîä ãîë áàéð ñóóðü ýçýëäýãýýñ

õàòóó âàëþòûí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ ÷àääàãã¿é

- Äýëõèéí çàõ çýýë, øèíý÷ëýë, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé (R&D)

òàëààðõ ìýäëýã äóòìàã, òîíîã òºõººðºìæ, çàõ çýýë, ¿íèéí

òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é

- Ýêñïîðòòîé õîëáîîòîé õóóëü, çîõèöóóëàëòûí òàëààðõ ìýäëýã

õàíãàëòã¿é

- Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð ìóó. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí




á¿òýýãäýõ¿¿í äýëõèéí çàõ çýýëä ãàðàõäàà ÷àíàð áîëîí òîî

õýìæýýãýýð ¿íýëýãääýã.

Òåõíîëîãè

- Îð÷èí ¿åèéí ºðòºã áàãàòàé, ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé

¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè äóòàãäàëòàé.

- Òîíîã òºõººðºìæ, ñýëáýã õýðýãñýëèéí ýëýãäýë õ¿íä àñóóäàë

áîëñîí

- ºíäºð òåõíèê òåõíîëîãè , òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ

÷àäâàð æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä õ¿íäðýëòýé

Ìåíåæìåíòèéí ÷àäâàð

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéí ìåíåæìåíò, ñàíõ¿¿,

çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìýäëýã õàíãàëòã¿é

- Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã, áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìýäëýã ñóë

- Ìàðêåòèíãèéí à÷ õîëáîãäëûã æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë

àæèëëàãààíä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð äóòìàã

Ìýäýýëýë õàíãàìæ

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí ìåíåæìåíò, çàõ çýýë,

òåõíîëîãèéí øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã àâàõàä õ¿íäðýëòýé

- Çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý, ñòðàòåãè, çàð

ñóðòàë÷èëãàà, õóâààðèëàëò, ÷àíàð, òåõíîëîãèéí òàëààðõ

ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é

- Ìàø öººí æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷èä õóäàëäàà,

ñóðãàëò, ìåíåæìåíòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë àâäàã.

Îëîí íèéòèéí

áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí

àæèëëàãàà

- íèéò 200 ãàðóé á¿ðòãýãäñýí áàéäãààñ ìàø öººí õýñýã íü

¿¿ðãýý ñàéí áèåë¿¿ëäýã.

- Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéí ñàíàë, øààðäëàãàòàé

õóóëü òîãòîîë, áîäëîãûí ò¿âøèíä òóñãàãäàæ ÷àäààã¿é.

Ýäãýýðýýñ ãàäíà çàðèì õ¿÷èí ç¿éëèéã äóðüäâàë:

1. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæèõ áîäëîãûí äóòàãäàëòàé áàéäàë

2. ßðâèãòàé, îéëãîìæã¿é çàñàã çàõèðãààíû çîõèöóóëàëò, ÿëàíãóÿà

æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ, øèíýýð áàéãóóëàõ çºâøººðºë

àâàõ æóðàì

3. Áàíêíû ñèñòåìèéí õºãæèë , çýýëèéí õÿçãààðëàãäìàë íºõöºë,

ñàíõ¿¿æèëòèéí ºíäºð ºíäºð ºðòºã

4. Òàòâàðûí äàâõàðäàë

5. Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé áîäëîãûí òîãòâîðã¿é áàéäàë

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä òóëãàð÷ áóé íèéòëýã áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä

Àæëûí áàéðíû õ¿ðýëöýý

¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ ºðòãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë

öàõèëãààí äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íý




ÆÄ¯-÷èä àæëûí áàéðàíäàà òîãòâîðòîé àæèëëàõ ÷àäâàðã¿é

¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé öýã áàéðëóóëàõ ãàçàð îëääîãã¿é

ò¿ðýýñèéí áàéðíû òºëáºð ºíäºð, ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîãò òîõèðóóëàí

çàñâàð õèéõ áîëîëöîîã¿é òîíîã òºõººðºìæèéí õ¿ðýëöýý õàíãàìæ

äýä á¿òöèéí õºãæèë ìóó áàéãààòàé õîëáîãäîí òîíîã òºõººðºìæèéí ºðòºã

òýýâýðëýëò, ýêñïîðòûí ÿâöàä èõýýð íýìýãääýã.

Ãàäààäààñ àâàõ òîíîã òºõººðºìæèéí ¿íý õýò ºíäºð

Ìýäýýëýë ìóó ó÷èð áóñàä îðíîîñ òîíîã òºõººðºìæèéí ñîíãîëò õèéõýä

áýðõøýýëòýé

Äîòîîäûí òîíîã òºõººðºìæèéí ¿éëäâýðëýë õàíãàëòã¿é Ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàð

ÆÄ¯-äûí õºðºíãèéí ÷àäâàð ìóó

Áàíêíû çýýë àâàõ áîëîìæîîð õîìñ /õ¿¿ ºíäºð, õóãàöàà áîãèíî/ Áàéðëàë

Íóòàã äýâñãýð òîìòîé ó÷ðààñ áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷, çóó÷ëàã÷, õýðýãëýã÷ ãýõ ìýò

áèçíåñèéí ñóáüåêòóóä òàðõàé áàéäàã.

ÆÄ¯-äûí íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä íºëººëºõ ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíòèéí çºâëºõ

òºâ¿¿ä áàéõã¿é

Ìýäýýëëýýð õàíãàõ

Ìýðãýæèë ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ

Ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ

Òýðã¿¿íèé òåõíèê òåõíîëîãè, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäàà çîõèîí

áàéãóóëàõ

Õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîõ

Ãàäààä áîëîí äîòîîäûí àæèëëàã÷èäòàé ãýðýý õýëöýë õèéõ Îðîí íóòàã, çàñàã

çàõèðãààíû ãàçðûí õ¿íä ñóðòàë

Áèçíåñ ýðõëýõýä òºðºë á¿ðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãà äàðàìò

èõ áàéäàã.

Òºðºë á¿ðèéí òàòâàð õóðààìæ

56 áàéñíààñ 24 òºðëèéí òàòâàð õóðààìæ ¿ëäýýä áàéíà.

Ñòðàòåãèéí çîðèëãóóä:

1. Á¿ñ íóòãóóä, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóä, õóâèéí õýâøë¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä

òýíöâýðòýé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã á¿ðä¿¿ëýõ

2. Çàõ çýýëä ÷èãëýñýí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì á¿ðýëäýí òîãòîõîä îðîëöîõ

3. Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ

4. Íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè

1. ÆÄ¯-í ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ




2. Æèæèã àæ àõóé íýãæ¿¿äèéã øèíýýð áèé áîëãîõ, õºãæèõ ¿éë ÿâöûã äýìæèõ

òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, õàìãààëàõ

3. Æèæèã àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí ºðñºëäººíèé îð÷èí , çàõ çýýëä íýâòðýõ

áîëîìæèéã õàíãàõ

4. Æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóâèéí èäýâõè ñàíàà÷ëàãûã áèé áîëãîõ

5. ÆÄ¯-äýä àøèãòàé, òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, õóóëü ýðõç¿é, áîäëîãî

çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðóóëàõ

6. Ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ¯¿íä: ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõ, áàíêíû áàéãóóëëàãóóä, æèæèã àæ àõóé íýãæèéí õàìòûí

àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, çýýëèéí áîäëîûã äýìæèõ ãýõ ìýò.

7. Ìåíåæìåòèéí ñóðãàëò, òåõíèê õàìòûí àæèëëàãàà, äààòãàë çýðýã õóâèéí

õýâøëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã ÿâóóëàõ

8. Òýýâýðëýëò, äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ

9. Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õàìòûí àæèëëàãààíû

íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ

10. Øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé õºãæèëä õ¿ðãýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ çàõ çýýëèéí

õàðèëöàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ

Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ñòðàòåãè

Çàñãèéí ãàçðààñ òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýý àâàõ íü æèæèã, äóíä áèçíåñ

ýðõëýã÷äèéí õºãæëèéã á¿ðýí õàíãàõã¿é íü îéëãîìæòîé.

Ýíä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ººðñäèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãîë þì. Èõýíõ áèçíåñ

ýðõëýã÷äýä áàðèìòàëáàë çîõèõ ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëáîë:

a) õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëàõ

b) õýðýãëýã÷äèéíõýý íàéäâàðòàé ò¿íø íü áàéõ

c) óÿí õàòàí ¿íèéí áîäëîãî áàðèìòëàõ

d) øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ò¿ðãýí øóóðõàé àâàõ

e) ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëàõ

f) àæèëëàãñäûíõàà ÷àäâàðûã áàéíãà äýýøë¿¿ëýõ

Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí à÷ õîëáîãäëûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ

áîëíî.

1) Õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, äýä á¿òöýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

2) ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ õºðñ áîëäîã.

3) Îðîí íóòàã, á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

4) Áóñàä æèæèã áîëîí òîì àæ àõóé íýãæ¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàäàã.





êîððåëÿöèéí àðãààð òîîöîîëîõ

Òºñëèéí ýíýõ¿¿ õýñýãò ÆÄ¯-ò íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàìààðëûã Ðåãðåññèéí

áà êîðåëÿöèéí àðãààð òîîöîîëîí ãàðãàñàí áºãººä òýäãýýðèéí íºëººëëèéí

õàðüöóóëàí ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

Ãààëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëñ ÀÀÍ-ä õýðõýí íºëººëæ áóéã

òîîöîîëîí ¿ç¿¿ëüå.

Õ¿ñíýãò 3.4

Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

¯éëäâýðëýë 36

¯éëäâýðëýë áà ¿éë÷èëãýý

6

Õóäàëäàà 45

¯éëäâýðëýë áà õóäàëäàà

3

¯éë÷èëãýý 30

¯éë÷èëãýý áà õóäàëäàà

15

Áóñàä 15

¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õóäàëäàà

9

Õ¿ñíýãò 3.5

1. Ãààëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð

¹ Õ¿÷èí ç¿éëñ: Ìýäýõã¿é Õ¿íäðýë áàéõã¿é

Õ¿íäðýëòýé Áàãà çýðýã Íýëýýä Ìàø èõ

1. Ãààëèéí ¿çëýã øàëãàëò 22.22% 15.56% 31.11% 24.44% 6.67%

2. Ãààëèéí áè÷èã áàðèìòûí á¿ðä¿¿ëýëò

16.28% 20.93% 20.93% 32.56% 9.30%

3. Ãààëèéí òàòâàð òîîöîõ ¿íýëãýý

15.56% 17.78% 20.0% 31.11% 15.56%

4. Ãààëèéí àæèëòíóóäûí õàðüöàà

11.63% 13.95% 23.26% 25.58% 25.58%

5.

Ãààëèéí òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîäîðõîéëîëò

30.0% 27.5% 15.0% 20.0% 7.50%




Õ¿ñíýãò 3.6

Ãààëèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ ÆÄ¯ õàìààðàõ õàìààðàë

¹ x y 2x xy Yx Yxy 2Yxy yy 2

yy

1. 4 3 16 12 19.8 -16.8 282.2 -16.8 282.2

2. 4 15 16 60 19.8 -4.8 23.04 -4.8 23.04

3. 5 9 25 45 23.6 -14.6 213.1 -10.8 116.6

4. 5 36 25 180 23.6 12.4 153.7 16.2 262.4

5. 5 45 25 225 23.6 21.4 457.09 25.2 635.04

6. 3 30 9 90 16.1 13.9 193.2 10.2 104.04

7. 2 15 4 30 12.4 2.6 6.76 -4.8 23.04

8. 4 6 16 24 19.8 -13.8 190.4 -13.8 190.4

Íèéò 32 159 136 666 1520.3 1636.76

Òîìü¸î 3.1

n ‟ àøèãëàëòûí íýãæèéí òîî

fx - õ¿÷èí ç¿éëèéí øèíæ òýìäãèéí äàâòàëò

fy - ¿ð ä¿íãèéí øèíæ òýìäãèéí äàâòàëò

Äýýðõ òîìü¸îã àøèãëàí ba, ïàðàìåòðèéã òîäîðõîéëú¸.

Ýíäýýñ 875.4a 75.3b ãýæ îëäîâ.

Øóãàìàí ðåãðåññèéí ¿íäñýí òýãøèòãýë bxaYx ýíäýýñ ba, ïàðàìåòðèéí

óòãûã àøèãëàí Yx -èéí óòãûã xYx 75.3875.4 ãýæ òîäîðõîéëæ Yxy , 2Yxy ,

yy , 2yy óòãóóä îëäñîí áîëíî. Îäîî êîððåëÿöèéí êîýôôèöèåíò áîëîõ R-ã

äîîðõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëú¸.

2

2

1yy

YxyR Òîìü¸î 3.2

26.0093.176.1636

3.15201 R

Õýðýâ :

10 R íºõöºëä øóóä õàìààðàëòàé.

xyfxyfxxbxfxa

yfyxfxbanfx

2

66613632

159328

ba

ba




1R íºõöºëä òºãñ õàìààðàëòàé.

01 R íºõöºëä óðâóó õàìààðàëòàé.

1R íºõöºëä òºãñ óðâóó õàìààðàëòàé.

0R íºõöºëä õàìààðàëã¿é ãýæ ¿çäýã.

Ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä

0.26%-èàð íºëººëæ áàéãàà áºãººä äýýðõ íºõöëººñ õàðàõàä ýíý íü øóóä

õàìààðàëòàéã õàðóóëæ áàéíà. Èéìýýñ äàðààõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ

øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îëîí øàò äàìæëàãûã áàãàñãàí íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ

Òåõíèê, òåõíîëîãèéã ñàéæðóóëàõ, êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýíä ºðãºí

õ¿ðýýòýéãýýð õàìðóóëàõ

Õºíäëºíãèéí õÿíàã÷ àæèëëóóëàõ

Ìºí ãýðýý õýëöëèéí áè÷èã áàðèìòàíä ¿íäýñëýí ¿íèéã òîãòîîõ, õýëöëèéí

¿íèéí àðãûã õýðýãëýõ, õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëûã òîäîðõîé áºãººä òîâ÷õîí áîëãîõ,

õóóëèà çºâ õýðýãëæ¿¿ëýõ, àæèë÷äûí çàí õàðüöààã áîëîâñîí, õºíãºí øóóðõàé

áîëãîõ, õ¿íä ñóðòëûã àðèëãàõ, òýäíèé õýëíèé ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðýã íü

ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä ò¿ëõýö áîëíî.

Õ¿ñíýãò 3.7

2. Òàòâàðûí òàëààð

¹ Õ¿÷èí ç¿éëñ: Ìýäýõã¿é Õ¿íäðýë áàéõã¿é


1. Òàòâàðòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæ áàéíãà ººð÷ëºãääºã

18.42% 7.89% 42.11% 21.05% 10.53%

2. Òàòâàðûí õóðààìæ ºíäºð 4.88% 7.32% 21.95% 36.59% 29.27% 3. Òàòâàðûí òîî îëîí 17.07% 14.63% 21.95% 26.83% 19.51%

4. Òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ, á¿ðòãýë õºòëºõ æóðàì çààâàð

17.95% 17.95% 33.33% 15.38% 15.38%

5. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò 12.90% 3.23% 25.81% 38.71% 19.35%

6. Øóäàðãà áóñ òàòâàðûí ¿íýëýëò

33.33% 16.67% 22.22% 11.11% 16.67%

7.

Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí ìýäëýã ÷àäâàð ìóóãààñ õóóëü áóñ òàòâàð íîîãäóóëäàã

1.89% 5.88% 13.21% 1.89% 13.21%

8. Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí õàüöàà ìóó

11.36% 13.64% 29.55% 22.73% 22.73%




Õ¿ñíýãò 3.8

Òàòâàðûí áîäëîãîîñ ÆÄ¯ ¿éëäâýðëýë õàìààðàõ õàìààðàë


yy

1. 7 3 49 21 23.31 -20.31 412.4 -16.8 282.2 2. 8 15 64 120 9.54 5.46 29.8 -4.8 23.04 3. 8 9 64 72 9.54 -0.54 0.29 -10.8 116.6 4. 6 36 36 216 37.08 -1.08 1.16 16.2 262.4 5. 6 45 36 270 37.08 7.92 62.72 25.2 635.04 6. 7 30 49 210 23.31 6.69 44.75 10.2 104.04 7. 8 15 64 120 9.54 5.46 29.81 -4.8 23.04 8. 8 6 64 48 9.54 -3.54 12.53 -13.8 190.4 Íèéò 56 159 426 1077 593.46 1636.76

1077426658

159588

ba

ba Ýíäýýñ 7.119a 77.13b ãýæ îëäîâ.





79.036.0.176.1636

46.5931 R

Òàòâàðûí òºðë¿¿ä æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä 0.79%-èàð íºëººëæ

áàéíà. Èéìýýñ òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ ÿàðàëòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëáýë çîõèõ

àñóóäëóóäûí òîîíä: òàòâàðûí äàðàìòûã áàãàñãàõ / íýí ÿëàíãóÿà ÍªÀÒ, ãààëü,

îðëîãûí àëáàí òàòâàð/ , îëîí òºðëèéí òàòâàð äàâõàðäóóëæ àâäãèéã çîãñîîõ

õýðýãòýé áàéíà.




Õ¿ñíýãò 3.9

3. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí òàëààð

¹ Õ¿÷èí ç¿éëñ: Ìýäýõã¿é

Õ¿íäðýë áàéõã¿é


1. Çýýëèéí áàðüöàà 18.92% 13.51% 16.22% 27.03% 24.32% 2. Áàíêíû áè÷èã áàðèìò

á¿ðä¿¿ëýëò 2.86% 345.29% 28.57% 25.71% 8.57%

3. Çýýëèéí ºíäºð õ¿¿ 0.0% 7.14% 19.05% 21.43% 52.38% 4. Çýýëèéí õóãàöàà õýò

áîãèíî 0.0% 11.11% 19.44% 33.33% 36.11%

5. Áàíêíû àæèëòíóóäûí àâèëãàë õýýë õàõóóëü

28.95% 15.79% 23.68% 21.05% 10.53%

6. Áàíêóóä êîìïàíèóäûí ìýäýýëëèéã õàäãàëäàãã¿é

36.11% 22.22% 25.00% 11.11% 5.56%

7. Ãàäààäûí áàíêòàé õàðüöàõ áîëîìæ õîìñ

32.43% 16.22% 21.62% 18.92% 10.81%

8. Ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, ÕÎ-÷èäòàé õàðüöàõ áîëîìæ õîìñ

33.33% 3.03% 24.24% 21.21% 18.18%

9. Ò¿ðýýñ ëèçèíãýýð òîíîã òºõººðºìæ àøèãëàõ áîëîìæ ìóó

30.56% 11.11% 22.22% 25.00% 11.11%

10 Çýýë, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë õîìñ

21.21% 18.18% 36.36% 12.12% 12.12%

11 Õºíãºëºëòòýé çýýë òàòààñ àâäàã êîìïàíèóäòàé ºðñºëäºõ õýðýãòýé áîëäîã

16.22% 27.03% 13.51% 18.92% 24.32%

Õ¿ñíýãò 3.10

Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíààñ ÆÄ¯ õàìààðàõ õàìààðàë


yy

1 10 3 100 30 16 -13 169 -16.8 282.2 2 9 15 81 135 26.3 -11.3 127.7 -4.8 23.04 3 11 9 121 99 5.7 3.3 10.89 -10.8 116.6 4 9 36 81 324 26.3 9.7 94.09 16.2 262.4 5 9 45 81 405 26.3 18.7 349.7 25.2 635.04 6 8 30 64 240 36.6 -6.6 43.56 10.2 104.04 7 10 15 100 150 16 -1 1 -4.8 23.04 8 11 6 121 66 5.7 0.3 0.09 -13.8 190.4 Íèéò 77 159 749 1449 796.03 1636.76

144974977

159778

ba

ba Ýíäýýñ 119a 3.10b ãýæ îëäîâ.


óòãûã àøèãëàí Yx -èéí óòãûã xYx 3.10119 ãýæ òîäîðõîéëæ Yxy , 2Yxy ,






72.048.0.176.1636

03.7961 R

Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà ÆÄ¯ ýðõëýã÷äýä 0.72 áóþó

ìàø èõýýð íºëººëæ áàéíà. ¯¿íä çýýëèéí õ¿¿ õàìãèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã õ¿÷èí

ç¿éëä òîîöîãäîæ áàéíà.

Èéìä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí áàòàëãàà áîëîí

çýýëèéí çýðýãëýë òîãòîîæ òºñëèéí ¿íýëãýýãýýð çýýë îëãîõ ìåõàíèçìûã

îíîâ÷òîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëáýë áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí õóâèéí

õýâøëèéí õºãæèëä íýãýí äýâøèë ãàðàõ áîëîâ óó.

Õ¿ñíýãò 3.11

4. Õÿíàëò, øàëãàëò, ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààð




1. Ýð¿¿ë àõóéí àðèóí öýâðèéí

8.11% 37.84% 18.92% 16.92% 18.92%

2. Õºäºëìºð õàìãààëëûí 6.25% 37.50% 37.50% 12.50% 6.25% 3. Ýð¿¿ë ìýíäèéí 3.23% 41.94% 32.26% 9.68% 12.90% 4. Áàéãàëü îð÷íû 7.14% 39.29% 28.57% 3.57% 21.43% 5. Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí 9.38% 43.75% 21.88% 9.38% 15.63% 6. Ñòàíäàðò æèí õýìæ¿¿ð 6.25% 31.25% 37.50% 15.63% 9.38% 7. Ñàí òåõíèêèéí 12.50% 25.00% 37.50% 9.38% 15.63% 8. Öàõèëãààíû 0.0% 31.58% 28.95% 23.68% 16.79%

Õ¿ñíýãò 3.12

Õÿíàëò, øàëãàëòûí áàéãóóëëàãààñ ÆÄ¯ õàìààðàõ õàìààðàë


yy

1. 8 3 64 24 10.65 10.65 113.4 -16.8 282.2

2. 6 15 36 90 22.95 22.95 526.7 -4.8 23.04

3. 7 9 49 63 16.8 16.8 282.2 -10.8 116.6

4. 8 36 64 288 10.65 10.65 113.4 16.2 262.4

5. 5 45 25 225 29.1 30.75 945.5 25.2 635.04

6. 5 30 25 150 29.1 30.75 945.5 10.2 104.04

7. 6 15 36 90 22.95 22.95 526.7 -4.8 23.04

8. 7 6 49 42 16.8 16.8 282.2 -13.8 190.4

Íèéò 52 159 348 972 3735.6 1636.76




97234852

159528

ba

ba Ýíäýýñ 85.59a 15.6b ãýæ îëäîâ.





3.13.2176.1636

6.37351 R

ÆÄ¯ ýðõëýã÷èä õÿíàëò øàëãàëòûí áàéãóóëëàãóóäûã ìàø èõ õ¿íäðýëòýé ãýæ

¿çäýã áîëîâ÷ òîîöîîíîîñ ¿çýõýä íýã èõ íºëººëäºãã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Åð íü èõýíõ õÿíàëò øàëãàëòóóäûã ÿâóóëæ áóé áàéöààã÷äûí çîðèëãî íü òºðèéí

õóóëü, ä¿ðýì æóðìûí ìºðäºëòèéã õÿíàõààñàà èë¿¿òýéãýýð íýìýëò òºëáºð, õóðààìæ

íýõýõ, òîðãóóëü îíîãäóóëàõàä ÷èãëýãääýã íü ºíººäºð òºðèéí ýðõ ìýäýë á¿õèé

áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷äûí äóíä ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë õýâýýð áàéíà. Õÿíàí

øàëãàã÷, áàéöààã÷èä õóóëü ä¿ðýì æóðìûã ººðèéí ¿çýìæýýð òàéëáàðëàí àæ àõóéí

íýãæ¿¿äýä äàðàìò ó÷ðóóëäàã íü õóóëü æóðìûã òîäîðõîé, îéëãîìæòîé, îëîí ÿíçààð

òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé áàéäëààð õóóëü÷ëàõ íü ÷óõàë áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3.13

5. Õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààð




1. Àæ àõóé íýãæèéã á¿ðòã¿¿ëýõ

16.7% 41.7% 22.2% 13.9% 5.6%

2. Ëèöåíç òóñãàé çºâøººðºë àâàõ

12.8% 15.4% 33.3% 23.1% 15.4%

3. Ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæ 13.3% 23.3% 33.3% 20.0% 10.0% 4. ÀÀÍ-í íÿãòëàí áîäîõ

á¿ðòãýë, àóäèòèéí õóóëü òîãòîîìæ

11.4% 34.3% 40.0% 5.7% 8.6%

5. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õóóëü òîãòîîìæ æóðàì

5.3% 42.1% 34.2% 10.5% 7.9%

6. Áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ æóðàì

6.1% 54.5% 27.3% 9.1% 3.0%

7. Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ, æóðìóóä

14.3% 48.6% 22.9% 5.7% 8.6%

8. Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ 9.8% 9.8% 36.6% 31.7% 12.2%




Õ¿ñíýãò 3.14

Õóóëü, òîãòîîìæ æóðìààñ ÆÄ¯ õàìààðàõ õàìààðàë


yy

1. 6 3 36 18 20 -17 289 -16.8 282.2

2. 5 15 25 75 20.5 -5.5 30.25 -4.8 23.04

3. 7 9 49 72 19.5 -10.5 110.2 -10.8 116.6

4. 8 36 64 288 19 17 289 16.2 262.4

5. 5 45 25 225 20.5 24.5 620.2 25.2 635.04

6. 6 30 36 180 20 10 100 10.2 104.04

7. 6 15 36 90 20 -5 25 -4.8 23.04

8. 7 6 49 42 19.5 -13.5 182.25 -13.8 190.4

Íèéò 50 159 320 990 1625.9 1636.76

99032050

159508

ba

ba Ýíäýýñ 23a 5.0b ãýæ îëäîâ.





1.099.0176.1636

9.16251 R

Òîîöîîíîîñ ¿çýõýä õóóëü òîãòîîìæ, æóðìóóä íü áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ¿éë

àæèëëàãààíä 0.1 íºëººëäºã áàéíà.

Õóóëü, òîãòîîìæ, æóðìóóäûí ñàíã áèé áîëãîñîí áà áàòëàãäàõ õóóëü

æóðìóóäûí òàëààð ýëåêòðîí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëäàã áîëñîí íü ìýäýýëëèéí ýõ

ñóðâàëæèéã òîäîðõîé õýìæýýíä íýýëòòýé áîëãîæ áàéãàà ÷ ýäãýýðèéí ¿ð ä¿í áóþó

áàòëàãäñàí õóóëü òîãòîîìæèä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ñàíàà áîäëûã òóñãàñàí òàë äýýð

áèçíåñ ýðõëýã÷èä ñýòãýë äóíäóóð õýâýýð áàéñààð áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà

Õ¿ñíýãò 3.15

6. Õ¿íä ñóðòëûí õóâüä




1. Çýýë ñàíõ¿¿æèëò îëãîõ 14.29% 14.29% 28.57% 25.0% 17.86% 2. Òàòâàð 9.76% 4.88% 19.51% 43.9% 21.95% 3. Õóóëü òîãòîîìæ, æóðàì 8.82% 23.53% 23.53% 35.29% 8.82%




ñòàíäàðò 4. Õÿíàëò øàëãàëò 11.43% 20.0% 22.86% 37.6% 8.57%

5. Õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà

12.5% 25.0% 28.13% 28.13% 6.25%

6. Õýýë õàõóóëü, òàíèë òàë ¿çýãäýë

5.13% 17.95% 20.51% 30.77% 25.64%

7. Áèçíåñèéí ¿éë÷èëãýý/ áàíê, äààòãàë, òýýâýð, õóóëü ýðõç¿éí çºâºëãºº/

11.76% 35.29% 38.24% 5.88% 8.82%

8. Áîëîâñîí õ¿÷íèé íººö, óð ÷àäâàð, ìýäëýã

5.13% 43.59% 43.59% 7.69% 0.0%

Õ¿ñíýãò 3.16

Òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí õ¿íä ñóðòëààñ ÆÄ¯

õàìààðàõ õàìààðàë


yy

1. 7 3 49 21 19.8 -16.8 282.24 -16.8 282.2

2. 6 15 36 90 30.8 -15.8 249.64 -4.8 23.04

3. 8 9 64 72 8.8 0.2 0.04 -10.8 116.6

4. 6 36 6 216 30.8 5.2 27.04 16.2 262.4

5. 6 45 6 270 30.8 14.2 201.64 25.2 635.04

6. 7 30 49 210 19.8 10.2 104.04 10.2 104.04

7. 8 15 64 120 8.8 6.2 38.44 -4.8 23.04

8. 8 6 64 48 8.8 -2.8 7.84 -13.8 190.4

Íèéò 56 159 398 1047 910.92 1636.76

104739856

159568

ba

ba Ýíäýýñ 8.96a 11b ãýæ îëäîâ.





67.056.0176.1636

9.9101 R

ªíººãèéí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãýìä òºð íü èðãýä îëîí ò¿ìýíä ¿éë÷ëýõ

¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé áàéòàë èõýíõ òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóä

òºð áîë ýðõ ìýäýë, äàðàíãóéëàë ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ èðãýä àæ àõóéí




íýãæ¿¿äòýé õàðüöàæ õ¿íä ñóðòàë ãàðãàäàã òîãòîëöîî ¿ðãýëæèëãýýð áàéãààã

äýýðõ òîîöîîíîîñ õàðæ áîëíî. Èéìä òºð çàñàã ººðèéí áàéãóóëëàãóóäûí äóíä

øèíý÷ëýëèéã ýð÷èìòýé õèéæ àëáàí õààã÷äûíõàà ñýòãýõ¿éã ººð÷ëºõ øààðäëàãà

áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.

ÆÄ¯-ä íºëººëó áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò

ÆÄ¯-ä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí

õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò

õ¿íä ñóðòàë,

0.67

õÿíàëò

øàëãàëò, 0

õóóëü

òîãòîîìæ, 0.1

áàíê ñàíõ¿¿,

0.72

òàòâàð, 0.79

ãààëü, 0.26

ÆÄ¯-í ¿éë àæèëëàãààíä áýðõøýýë ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéã õàðüöóóëàõàä

õàìãèéí èõ íºëººëæ áóé àñóóäëóóäàä òàòâàð, áàíê ñàíõ¿¿, òºð çàõèðãààíû áîëîí

ãààëü, òàòâàðûí áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäûí õ¿íä ñóðòàë çýðýã áîëíî.




Ä¿ãíýëò

Äýëõèéí óëñ ã¿ðí¿¿ä õºãæèíã¿é áîëîí áóóðàé, ÿäóó îðíóóäûí ýäèéí çàñàã

äàõü ãîë õºø¿¿ðýã, àìèí ÷óõàë ç¿éë íü “Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ” ãýäãèéã á¿ãä

õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéíà. Îëîí óëñûí ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã ìàíàé óëñ ÷ ìºí äýìæèí

º¿òýýëöýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñ 1990 îíû ýõýíä çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýí.

Ýíý øèëæèëò íü ÆÄ¯-¿¿ä õºãæèõ ¿íäñýí ñóóðü íºõöë¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëñýí.

Ìàíàé îðîíä ÆÄ¯ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä æèíõýíý ººðèéí àãóóëãààð ¿¿ñýí

õºãæèæ ÿëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòãèéí õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä

÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. ªì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ìàë àæ àõóé, ãàçàð

òàðèàëàíãèéí ñàëáàð ¿íäñýíäýý ÆÄ¯-í á¿òöýä øèëææýý. Ìºí æèæèãëýí õóäàëäàà

õ¿í àìûí àõóé ¿éë÷èëãýý, õ¿íñíèé ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, î¸äîë,

ñ¿ëæìýë çýðýã õºíãºí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò ÆÄ¯ îëíîîð áèé áîëñîí. Ãýâ÷ äýä

á¿òýö ñóë õºãæñºí ¿éëäâýðëýëèéí áàéð, òàëáàéí õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é îäîî áàéãàà

¿éëäâýð¿¿ä íü ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí õóâüä áýõæýýã¿é, òýäíèé óäèðäëàãà çîõèîí

áàéãóóëàëò òóðøëàãà, óð ÷àäâàð õàíãàëòã¿é áàéãàà çýðãýýñ øàëòãààëàí ÆÄ¯

ýð÷èìòýé õºãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë íü Ýäèéí çàñãèéã õºäºëãºã÷ ãîë õ¿÷ ìåõàíèçì

áîëäîã òóë ýíý ò¿âøíèé ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã óëàì ¿íýëæ, à÷

õîëáîãäîë ºã÷, ãîë ãîë áýðõøýýë, õºãæëèéíõ íü ÷ºäºð òóøààã òîäîðõîéëîí ãàðãàí

èðæ, ò¿¿íèéã õýðõýí çºâ çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýõ âý?, ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí

ç¿éë¿¿äèéã ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ¿íäýñëýëòýéãýýð øèéäâýðëýæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü

íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ çºâ àëõàì áîëíî. Èéìä áè ÆÄ¯ ýðõëýã÷äýä íºëººëæ áóé õ¿÷èí

ç¿éëñèéí õàìààðëûã Ðåãðåññèéí áà êîðåëÿöèéí àðãààð òîîöîîëîí ãàðãàñàí áºãººä

òýäãýýðèéí íºëººëëèéí õàðüöóóëàí ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.




Íîì Ç¿é:

1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü.

2. Ä. Øàðàâ “Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæèõ áèçíåñ òºëºâëºëò, àðãà

ç¿é” 2003 îí

3. Î.Ýðäýìáèëýã “Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã òîäîðõîéëîõ ò¿¿íèé

øàëãóóðûí àñóóäàë”

4. Ý. Ìîððèñ “ Ìîíãîë äàõü àëáàí áóñ õýâøèë” 2002 îí

5. Íèêîëàñ. Ê. Ñèðîïîëèñ “Óïðàâëåíèå ìàëûì áèçíåñîì ” Ìîñêâà:

Èçäàòåëüñòâî Äåëî 1997 ãîä

6. Ìîíãîë óëñ äàõü Áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí äýä ñàëáàðûí ñóäàëãàà 2005 îí

7. Ìîíãîë óëñûí ñòàòèñòèê ìýäýýëýë 2005 îí

8. Æèæèã, äóíä áèçíåñèéí àíãèëàëûã òîãòîîõ íü 2002 îí (Biz Mongolia,

Online ñýòã¿¿ë)

9. Æèæèã, äóíä áèçíåñèéí ºíººãèéí áàéäàë, 2001 îí (Ìîíãîëûí ýäèéí

çàñàã: ª÷èãäºð ºíººäºð ìºðãººø ñýòã¿¿ë)

10. ÐÓÊÎÂÎÄÑÒÂÎ Â ïîèñêàõ ñîâåðøåíñòâà óïðàâëåíèÿ: äëÿ âûñøåãî

óïðàâëåí÷åñêîãî ïåðñîíàëà. 2002 ãîä. Â.Ãîí÷àðîâ

11. Æèæèã áèçíåñèéí ìåíåæìåíò.12.Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéí

òºñºë áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë. 2003 îí. Ë.Îþóíöýöýã Ìîíãîëûí

õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí Áè÷èë áîëîí Æèæèã áèçíåñèéí ñóäàëãàà.

2005 îíÑóäàëãààíû àæëûí ýìõòãýë 9 ‟ð öóâðàë. Æèæèã äóíä

¿éëäâýðëýëèéí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í. Ã.Àðèóíõèøèã.

2005 îíRobert D. Hisrich, Michael P. Pteres Entrepreneurship. United

States Of America 1995 yearOyuntsetseg L. Prospect of Small Business

in Mongolia., Country paper, International Seminar on Managing Small

Industries: Linkages with Large Firms, APO, Taiwan, Taipei, 2002ÆÄ¯-

èéí õºãæèë, îäîî áà èðýýä¿é /îíîë ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë/ 2003 îí




http://www.yearofmicrocredit.mn/

http://www.mit.pmis.gov.mn/

http://www.sba.gov/

http://www.business.gov/

http://www.entrepreneur.com/


http://www.whitehouse.gov/

http://www.genesis-aom.org.mn/

http://www.business.nsw.gov.us/

http://www.sbs.gov.uk/

http://www.fsb.org.uk/

http://www.smallbusiness.co.uk/

http://www.businesslink.gov.uk/

http://www.fda.gov/


http://www.yearofmicrocredit.mn/

http://www.mit.pmis.gov.mn/

http://www.sba.gov/

http://www.business.gov/

http://www.entrepreneur.com/


http://www.whitehouse.gov/

http://www.genesis-aom.org.mn/

http://www.business.nsw.gov.us/

http://www.sbs.gov.uk/

http://www.fsb.org.uk/

http://www.smallbusiness.co.uk/

http://www.businesslink.gov.uk/

http://www.fda.gov/

http://www.fda.gov/

Documents

Diplom Jinhene