Diskursi 3

Časopis / Часопис / Journal

d i s k u r s i društvo, religija, kultura /

друштво, религија, култура /

society, religion, culture

Godina II / Broj 3

Temat

DEMOKRATIJA I KRIZA

CEIR Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u

Bosni i Hercegovini,

U saradnji sa Centrom za političku kulturu

Sarajevo 2012

Sadržaj

Jasmina Husanović: Kultura traume i identitarna

politika u BiH: kritika ideologije pomirenja ......................................................11

Mile Lasić: Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i

stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu .........................................................25

Dražen Barbarić: Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice ...........45

Alma Jeftić: Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka ................................65

Vesna Ivezić: Kriza demokracije u Europi

- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma - .....................................77

Желимир Вукашиновић: Рецесија и демократизација

- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје - ...................97

Станислав М. Томић: Актуалитет Хусерловог виђења

кризе европског човјештва у условима кризе савременог

демократског друштва .................................................................................105

Nikola Knežević: Politička teologija unutar

apsolutističkog diskursa Karla Šmita ...............................................................117

Roozbeh (Rudy) B. Baker: Individualizam i demokratska država ...................131

Selvira Draganović: Bosanskohercegovačko društvo,

psihopatologija i demokratija...........................................................................143

Srđan Puhalo: Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u

Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu

lijevo, desno, centar ..........................................................................................153

Saša Gavrić: Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“

- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini - ...........167

Lejla Mušić: Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i

Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu

- kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe

u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni pristup problemu - ........................183

Ivan Hromatko: Status Squaw ..........................................................................199

Zlatiborka Popov Momčinović: Diskursi etnopolisa (Prikaz knjige:

Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa, Sarajevo, Šahinpašić, 2007.) ...............215

Nada Ler Sofronić: Feminizam kao društvena kritika (Prikaz knjige:

Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći, Zagreb, Fraktura, 2012.) ...........219

Žarko Papić: Na dvije vode i jednom temelju (O rukopisima/knjigama

dr. sc. Mile Lasića Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća

umiranja Titove Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem,

OFF SET Tuzla, Vidiportal.ba, Tuzla, 2012., strana 359)................................221

O autorima/cama ..............................................................................................227

DEMOKRATIJA I KRIZA

ДЕМОКРАТИЈА И КРИЗА

DEMOCRACY AND CRISIS

Originalan naučni rad

Jasmina Husanović1

KULTURA TRAUME I IDENTITARNA

POLITIKA U BIH: KRITIKA IDEOLOGIJE

POMIRENJA2

Ovaj naučni rad kritički razmatra posebne tehnologije kulturaliziranog upravljanja

životom u Bosni i Hercegovini koje se odnose na politiku abjekta, afekta, traume i terora

tokom zadnjih decenija biopolitičkog državotvorenja na post-jugoslovenskom prostoru

kroz kulturu trauma usljed atrociteta društvenog i političkog iskustva. Analiziraju se do-

minantni režimi “tranzicijske pravde” i novi oblici biovlasti s obzirom na problem nesta-

lih osoba, koji kroz jezik prava, nauke perpetuiraju identitarnu politiku nastalu u rascjepu

između masovne grobnice i geta. Na temelju višegodišnjeg istraživačkog rada (terenski

intervjui, fokus grupe, učesničko posmatranje, analiza arhivskog materijala, akademskih

i medijskih tekstova, itd.), autorica ukazuje na važnost kooperativnih napora u preklapa-

jućim poljima aktivizma, teorije i umjetnosti usmjerenih ka transformativnom djelovanju

protiv terora nejednakosti u društvu kojim vlada logika osiromašenja, korupcije i banal-

nosti. Nasuprot mrtvouzica identitarne politike, kulture traume, ideologije pomirenja i

terora svakodnevnice, postavlja se onaj rad u polju kritičke proizvodnje znanja i kulturne

produkcije koji porađa nove subjekte i imaginarije nade, zajedništva i solidarnosti prema

politici jednakosti.

Ključne riječi: kultura traume i identitarna politika; biopolitika i upravljanje te-

rorom; masovna grobnica i geto; nestale osobe, “tranzicijska pravda” i ideologija pomi-

renja; abjekt, afekt, solidarnost, zajedništvo, jednakost

“Teror kao i obično”

3 je metafora administriranja ljudskim životom i smr-

ću već decenijama u Bosni i Hercegovini kao zajednici koju konstituira iskustvo

abjekcije - uništenja, izopćenja, progona, podređenosti i iskorištenosti od strane

režima vladanja. Iskustva abjekta i abjekcije koja dijelimo kao ljudska bića od-

nose se na ljudsku reakciju (užas, nagon za povraćanjem, gađenje, odbijanje) on-

1 [email protected]

2 Rad je u kraćoj formi prezentiran na okruglom stolu povodom objavljivanja prva dva

broja časopisa Diskursi:

Identitet, multikulturalizam i strah od drugog, Sarajevo, 28. oktobar 2011. 3 v. Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Society

and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497; Michael Taussig, “Terror As

Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of Siege“ u The Nervous System,

str. 11-35.

Jasmina Husanović

12

da kada nam zaprijeti kolaps simboličkog poretka kroz radikalni rez u značenju

koji nastaje usljed gubitka distinkcije između subjekta i objekta, života i smrti,

ili sebe i drugog. Kristeva definira abjekt kao neodređeno polje koje okružuje

granice, ono granično koje prijeti stabilnosti formacije subjekta, samo naličje re-

alnog kojem svakodnevno svjedočimo i u čijem se obzoru prepoznajemo kroz

traumatična iskustva separacije u simboličkom poretku.4 Moglo bi se reći, onda

kada smo traumatično suočeni sa užasom vlastite materijalnosti. Takva su isku-

stva smrt, gubitak, biti izložen obezljuđenju, te pretvorbi u žrtvu, biti društveno i

politički mrtav, svjedočiti nasilju, otpadu...

Valja se suočiti sa onim što je nasilno izbačeno iz našeg svijeta, a jednom

je bilo subjekt, jezik, smisao, onda kada osvanemo naseljavajući zemlju masov-

nih grobnica. Iz tog iskustva dolazi i uvid da se abjektni subjekt-objekt vladanja

(ili abjektna tijela kolonijalnih, neoliberalnih, patrijarhalnih, državotvornih reži-

ma koje Zygmunt Bauman naziva proizvedenim ljudskim otpadom koji opstaje

kroz razmontirano zajedništvo5), ne da tek tako iskorijeniti. Naime, u stanju

abjekcije se ne nalazi samo ono “drugo” koje je društveno mrtvo i politički irele-

vantno kao pasivna žrtva, nego i svi subjektiviteti koji su graničnici neke zajed-

nice, ono što je negdje između, na rubu, neodredivo, opasno, uznemirava i pot-

kopava vladajući poredak. Oko nas su materijalni ostaci onoga što su abjektna

tijela suverenih politika (siromašni, žene, isključeni, kolonizirani...) izvojevala

kroz mnoge pobjede u ime slobode, jednakosti i zajedništva u modernom dobu.

Takvo poimanje abjektnih ili ekscesivnih subjekata, koje je direktno povezano sa

politikom emancipacije, tema je ovog teksta.

Upravljanje traumom i politizacija života: masovna grobnica i geto u

BiH

Važno je izaći iz partikularnog i promišljati nasilje bio-kratije univerzalno,

s obzirom na upravljanje životom kroz razne “bijele režime” međunarodne poli-

tike, dok se ova koprca između pitanja sigurnosti i pitanja slobode i jednakosti u

multiplicirajućim “sigurnim zonama” i getoima širom svijeta. Bosna i Hercego-

vina eksperimentalno je polje raznih intervencija u ovom smislu, pri čemu takve

(inter)nacionalne režime upravljanja prate razni mehanizmi isključenja i segre-

gacije. Životi agregirani u getoiziranim prostorima BiH prolaze kroz intenzivizi-

rane stepene osiromašenja i eksploatacije, te javnog obesmišljavanja time što su

relegirani na poziciju društvene anomalije, uskraćeni za mogućnost kolektiviteta

koji bi se odupro simboličkoj i materijalnoj pljački koja ih i proizvodi u društve-

4 v. Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection. Abjekt se u psihoanalizi od-

nosi također na iskustvo odvajanja od majke, kroz koju se prelamaju pitanja hrane, zna-

čenja i jezika; abjekt je konstitutivan činu potrebnom kako bismo naselili simboličko kao

subjekti zakona koji daje značenja društvenom pregovoru, te sakrili rascjep unutar su-

bjektiviteta koji nas može svaki čas progutati. 5 Bauman, Z. 2003. Liquid Love; Bauman, Z. 2004. Wasted Lives.

Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja

13

ne otpadnike.6 Kao što pokazuju Baumanova promišljanja, getoi su zatvori bez

zidova zahvaljujući kriminalizaciji siromaštva koja se upotrebljava kao strategija

“vezivanja nepoželjnih za tlo”, s ciljem da ih se imobilizira i izolira na omeđe-

nom prostoru. No, Bauman nas također opominje da pored istinskih getoa (koji-

ma su poreknute slobode, jednakost i sigurnost, kao što su to urbane periferije

naseljene siromašnima), postoje i oni lažni, “dobrovoljni getoi” (u kojima se us-

tvrđuje da služe slobodi i sigurnosti, kao što je EU).7 Getoizacija je niz mehani-

zama uklanjanja otpada kroz tijela i živote onih koji više nisu od koristi kao “re-

zervna armija proizvođača”, nego su se pretvorili u neispravne i beskorisne po-

trošače iz ugla moći/profita i njihovog sigurnog teritorija.8

U tom kontekstu treba sagledati kako se u otpad pretvara i iz društva izba-

cuje sve ono što više nema političku ili ekonomsku upotrebljivost, odnosno oni

koji nisu više utilitarna tijela opravdana dominantnim poretkom. Masovna grob-

nica kao metafora ljudskog otpada proizvedenog političkim nasiljem etnonacio-

nalne grabeži za kapital jeste i smetljište odbačenog subjekta, materijalnog ostat-

ka što svjedoči “moćima užasa” (Kristeva), a to je smetljište stalno u pogonu.

Abjektni se subjekt mora uvijek i iznova proizvoditi kroz repeticiju matrica nasi-

lja, rasizma, terora i zvjerstva, koji, ne samo da čine politiku genocida i legitimi-

raju njeno perpetuiranje, nego su i konstitutivne globalnim oblicima političke

ovlasti, i njenim “domaćim” materijalizacijama koje bi da nose razna kulturalizi-

rana i depolitizirana ruha ne dovodeći u pitanje vlastitu političku moć, privilegi-

ju i profit. U Bosni i Hercegovini se radi o kontinuiranom upravljanju životom

“nakon traume” putem istih političkih projekata čija je mračna tajna to da im lo-

gor postaje logos svijeta9 poredanog na užasu gubitka i onome što preostaje.

Upravlja se materijalnim ostacima života kroz politiku abjekcije, kroz nasilno

podređivanje ideološkoj laži etnonacije u tranziciji koja je zaposjela svakodnevni

život kao jedino moguće mjesto mišljenja i jedini mogući horizont djelovanja.

Bio-kratija je kovanica koja označava menadžment javnim životom u ho-

ror-porno izvedbama kroz kulturalizirano administriranje životom u svrhu aku-

mulacije kapitala i moći koja nije odgovorna nijednoj političkoj zajednici, nego

interesima globalnih i lokalnih, privatnih i državnih elita koje multipliciraju i

usavršavaju mehanizme ovladavanja tijelima određene populacije kao proizvod-

nim sredstvom koje ima nusproizvod, one oblike življenja koji postaju otpad. Pi-

6 Löic J.D. Wacquant, „Urban outcasts: stigma and division in the black American ghetto

and the French urban periphery“, International Journal of Urban and Regional Rese-

arch, vol.17, br.3. (1993), str. 368. 7 Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World , str. 116-121.

8 Ibid., 120.

9 Inspiraciju za protivljenje logoru koji bi da je logos svijeta crpim iz pjesme Marka Ve-

šovića „Tri cigare“, koja je bila predmet međunarodne cenzure, kao i poezija Šejle Šeha-

bović, ne ušavši u antologiju poezije posvećene obilježavanju Međunarodnog dana ne-

stalih u BiH 2009. godine. (v. Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam

oduzmu pravo na sjećanje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/defa-

ult.asp?kat=fok&broj_id=585&tekst_rb=3

Jasmina Husanović

14

tanje radikalnog reza iz ove matrice koje postavlja pitanje nove političnosti, dru-

štvenosti i zajedništva nakon genocida jeste i pitanje univerzalne politike eman-

cipacije od institucionalizirane politike terora danas. Potrebno je iskočiti iz i

preskočiti prevladavajuće načine viđenja i činjenja, društvene imaginarije koji

mistificiraju suverene fetiše državotvorenja i ideološko nasilje administriranja

pravde kroz cinični odnos prema res publica? Razmišljati o trenutnim režimima

upravljanja traumom dok nam je cilj emancipatorska politička praksa znači suo-

čiti se sa masovnom grobnicom, ne samo metaforom za ljudski otpad proizveden

političkim nasiljem, nego i metonimijom za društveni poredak nakon zvjerstva

koje se normalizira i pripitomljava kroz paradigmu terapeutskog vladanja abjek-

tom i afektom populacije, odnosno združenim strategijama sigurnosti i razvoja u

režimu “tranzicijske pravde”.

Kao potencijalni i aktuelni ljudski otpad, abjektni subjekt je “nestali”, onaj

koji je i depolitiziran i kulturaliziran, a istovremeno i prezasićen suverenom mo-

ći upravo kroz administraciju života i smrti koja se čini preko abjektnih tijela

kroz jezike zakona i nauke, nacije i religije. Međutim, ovi jezici ne mogu poli-

tički ispuniti ispražnjene svjetove i getoizirane živote oko nas gdje još jednom

živimo višestruke depolitizacije tako što smo kao tijela biopolitike i diskurzivno

i materijalno matematizirani (kroz nauku), kodificirani (kroz zakon), kulturalizi-

rani (kroz identitarnu politiku) ili metafizicirani (kroz religiju). Postgenocidno

društvo kao abjektna simbioza mrtvih i živih prostor je u kojemu su život i smrt

načinjeni nerazlučivim kroz figure golog života (Agamben), prekarnog života

(Butler) ili ljudskog otpada (Bauman). Ovakvom društvu danas svjedočimo na

pustoj zemlji u užasu uništenog zajedništva koja preostaje iza genocida jednako

tako kao i iza aktuelizirane ideologije pomirenja kroz društvo aparthejda.

Nestali i/ili preostali: nedjeljivi ostatak političkog zajedništva u Bosni

i Hercegovini

U Bosni i Hercegovini danas upravljanje traumom urušenog projekta za-

jedništva i jednakosti perpetuira iste politike terora i rasističke identifikacije za-

snovane na krvi i kosti etnonacionalnog srodstva (bez obzira na sve procedure

zasljepljivanja, distanciranja, privatiziranja i racionaliziranja potrebne da bi se

upravljalo afektom koje polučuje iskustvo abjekcije). Vidimo to čak i u radu Me-

đunarodne komisije za nestale osobe čiji je proizvod to da su nestale osobe iden-

tifikacijom ponovo reinsertirane u poretke države, etnonacije i religije, u ime

pravde i budućnosti koju nudi režim terapeutskog vladanja kroz tranzicijsku

pravdu.10

Ono što se javlja oko nas je utvarni suvereni režim znanja/moći na gra-

ničnici života i kapitala – novi oblici ovlasti nad životom koji izbjegavaju odgo-

10

v. Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vlada-

nje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razmeđima (inter)nacio-

nalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, transkript javnog predavanja u sklopu

Oktobarskog salona u Beogradu 2008. godine, novine Matemi reasocijacije (Grupa Spo-

menik, Beograd, 2010).


15

vornost za proizvodnju sve većih nejednakosti u ime stabilnosti i razvoja, a svoje

terapeutsko lice pokazuju kroz prakse tranzicijske pravde. Ubitačna logika ovih

režima je sveprisutna, zbog toga što se vremenom trauma ne može nikada ovla-

dati u potpunosti ni na ličnom ni na kolektivnom nivou (ovo vrijeme traume nije

linearno i urušava distinkciju prošlo-sadašnje-buduće). Uzalud svi instituciona-

lizirani napori, međunarodni tribunali, komisije za istinu i pomirenje, institucije

za već nestale osobe i osobe koje tek trebaju nestati (nepoželjni imigranti), jer ži-

va tijela u kretanju uzdrmavaju sigurne zone biopolitike.

Bosna i Hercegovina je samo jedna od primarnih testnih zona za oblike

upravljanja na nultom nivou krize suverenosti danas. Revizionističke diskusije o

politici genocida u međunarodnom i domaćem kontekstu upotrebljavaju klasične

strategije depolitizacije kao što su partikularizacija, kulturalizacija i normalizaci-

ja masovne proizvodnje ljudskog otpada. Uz sve to, institucije koje treba da ka-

žnjavaju kršenja slobode i sigurnosti na međunarodnom planu u ozbiljnoj su kri-

zi legitimiteta. Kao što upozorava Sari Wastell:

˝Međunarodno upravljanje krizom evolviralo je kao socijalni

sistem (u lumanovskom smislu), operacionalizovan kroz binarni kod

poretka: afekt. Poklon koji to upravljanje daje jeste poredak, pore-

dak koji će nadmašiti afekt tribalnog, primordijalnog ili etničkog

(afektivnog) antagonizma. Naravno, ovo predstavlja značajno po-

grešno tumačenje situacije: stvaranje afektivnih veza i podela obič-

no su cilj ratnih zločina, a ne uzrok. Ako nas je Holokaust bilo šta

naučio, to je da je genocid uvek sistematičan, kalkulisan i često vrlo

dobro organizovan u fazi sprovođenja. Ali ako neko kontroliše rat

na način koji insistira da će povećana vidljivost otkriti zarazne i ne-

poznate afekte, on ima pravo i sredstva da čitava društva smatra od-

govornima za njihove (kriminalne) transakcije, šta ostaje skriveno u

ovoj „tiraniji transparentnosti“? Šta skriva ovaj oblik vidljivosti?

Ono što on skriva od rastuće globalne publike pune očekivanja, su

izvršioci (pojedinačni i grupni) koji nikad neće biti kontrolisani na

svoje načine – oni koji su zažmurili, koji nisu intervenisali, oni koji

nisu znali gde da nađu Jugoslaviju na mapi, ili ih nije bilo briga za

to. Kategorije međunarodne kontrole rata isključuju čitave zajednice

koje su dozvolile da se ovo dogodi, oblikujući zločine protiv čoveč-

nosti tamo gde se možemo ubrojiti u žrtve, pre nego zločine čoveč-

nosti, gde ne možemo da budemo odgovorni za pomaganje i uče-

stvovanje zbog naše neaktivnosti ili nezainteresovanosti."11

Više od toga, kategorije međunarodne pravde, njene institucije i aparati,

često pokazuju svoje monstruozno lice, kao što je to slučaj sa uništavanjem ma-

terijalnih dokaza zločina u Srebrenici (najmanje 1000 artefakata koji su pronađe-

ni pored mrtvih u masovnim grobnicama, kao što su fotografije, lične stvari i di-

11

Wastell, S. “Reviziranje rata izvana: Skrivene i kolonizirajuće istine o međunarodnom

upravljanju afektom/ poretkom“, novine Matemi reasocijacije.

Jasmina Husanović

16

jelovi odjeće) od strane Haškog tribunala za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji, za

što je javnost saznala u maju 2009. godine.12

U pokušajima da se dođe do istine

o ovom događaju kao razlog se spominje loše stanje artefakata, opasnost po jav-

no zdravlje, sve do toga da su artefakti uništeni jer su “užasno smrdjeli”.13

Po-

jam opasnosti po javno zdravlje zaista je metafora za abjektnu materijalnost,

smrad onoga što preostaje iza uništenog subjekta u Bosni i Hercegovini, a životi

unutar Bosne i Hercegovine i dalje su ili opasnost po dominantno javno zdravlje

ili nevidljivi i irelevantni iz njegove perspektive, stoga što im nije visoka ni poli-

tička niti ekonomska upotrebna vrijednost. Slabi stomaci onih u komfor-zonama

međunarodne administracije zasigurno su daleko važniji od "brige za traumatizi-

ranog subjekta međunarodne pravde". Sa nestalim objektima koji previše smrde

na ubijeni subjekt i mistifikacijama oko njihovog uništenja, cijela se paradigma

terapeutskog upravljanja zvjerstvom urušava. Tako još jednom afekti odjekuju

getoima, još jednom se postavlja pitanje poretka koji treba uspostaviti da bi se

životom u njemu moglo koliko-toliko upravljati, te kako bi ga se moglo omeđiti,

kontrolirati i izolirati u svrhu nečije sigurnosti i razvoja.

Ono što potrcrtava rad međunarodnih i domaćih institucija, humanitarnih

organizacija i organizacija za ljudska prava koje su uključene u demokratske

transformacije po pitanju pravde nakon ratnih zločina jeste upravo to da podjed-

nako reproduciraju opasni koncept nacionalnog srodstva, time što mrtve i njiho-

ve ostatke smatraju ključnim elementom u mobiliziranju ideje o nekom imagi-

narnom kontinuitetu između moći, prava na teritoriju i vlasti.14

Tim se afektom

oko nestalih osoba upravlja u bijelim i plavim rukavicama, i to onim duboko

kontaminiranim spregom nauke, tehnologije, politike i kapitalizma, koje u javnoj

sferi ustupaju mjesto procesima kulturalizacije afekta u etnoreligijskom ključu

(recimo, javne prakse memorijalizacije) da proizvode novi subjekt vladanja.

Ali, još nešto preostaje kada su u pitanju abjektni subjektiviteti, ono što

dovodi u sumnju matrice upravljanja, što pokazuje kako aktivno građanstvo i na-

cionalna pripadnost nisu nešto što se međusobno podudara i koincidira jedno s

drugim, da postoji taj nesvarivi ostatak traumatiziranog života koji se mobilizira

kroz politiku afekta i koji na zaostavštine političkog nasilja odgovara pokušaji-

ma da se društveni odnosi iznova zamisle, utemeljeni na kritičkoj refleksiji o

uzrocima i metodama nasilja usljed biopolitičkog upravljanja životom i smrću

koje kulminira zvjerstvom. Umjesto preko-ovlašćivanja žrtve kao sekularnog

12

Vijest je osvanula u brojnim domaćim i stranim medijima 6. i 7. maja 2009. godine

kada je Serge Brammertz potvrdio uništenje dokaza srebreničkog masakra, a to prenijele

brojne agencije. Vidi http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sr_latn/features/se-

times/newsbriefs/2009/05/07/nb-08, pristupljeno 25. maja 2009. Godine. 13

Montgomery, M. ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’, Centre for In-

vestigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestigativereporting.org/blog-

post/20090506unadmitsevidencefromsrebrenicawasdestroyed, pristupljeno 25. maja

2009. godine 14

Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija izmi-

renja?” u Reč 76 (22): 119-153.


17

sveca i monopolizacije iskustva potreban je drugačiji rad na pitanju zajedništva

nakon trauma, kako prazninu iza gubitka ne bi ispunila politika afektivnosti čiji

je kulturni bukvar i fitilj u desakraliziranom društvu upravo sakralizacija užasa.

Problem sa javnom komemoracijom onoga što je neizgovorivo je u tome što se

oživljavaju mrtvi i gradi javno pamćenje koje je integriralo konstitutivni zaborav

(iskustva nasilja) i koje prestaje žaliti, te gdje je, kako bi rekao Benjamin, glavna

prevara u tome što nas se pokušava uvjeriti kako je simbolički spas mrtvih uči-

njen kroz napore zajednice da opravdaju njihovu žrtvu i zanemare njihovu ne-

spasivu bol. 15

Umjesto toga, treba se traumatski sjećati onoga što se ne da inkorporirati u

vladajući poredak, naročito onda kada smo suočeni sa terorom svakodnevnice i

ljudskim otpadom kao proizvodom režima vladanja oko nas, i kada intervenira-

mo kroz angažman koji insistira na politici nade, solidarnosti i jednakosti ne po-

sustajući zbog plijena koji ide protivniku. Ovaj tekst poziva da usmjerimo snage

intelektualnog života i javnog rada prema onim praksama, subjektima i kolekti-

vitetima javnog djelovanja, kulturne produkcije i proizvodnje znanja koji upuću-

ju na “najneprimjetnije promjene” na horizontu emancipatorske politike. Upravo

se kroz nove solidarnosti, zajedništva i radikalne imaginarije otvaraju prostori

politike jednakosti nasuprot terora nejednakosti, terora koji se javlja u raznovr-

snim kulturaliziranim oblicima upravljanja na nivou svakodnevnog života, što

nam zorno razotkrivaju ekonomije i politike afekata koje, recimo, proizvodi riječ

genocid u postgenocidnom društvu današnjice.

O krvosljednicima i ljudskom otpadu: bespoštedna kritika, radikalna

istina i borba danas

Koji su jezici preostali onima koji se suprotstavljaju (inter)nacionalizira-

nim getoima siromaštva, banalnosti i korupcije? U savremenom kapitalizmu i u

smislu društvenih struktura upregnutih u svrhu moći/kapitala, ono što je korupci-

ja politici a osiromašenje ekonomiji, to je banalizacija kulturi.16

Sve ove strategi-

je operativne su u polju krvosljedničkog kapitaliziranja na političkom zločinu

protiv ljudskoga, u pogonu mašinerije vladanja kroz ideološko-represivne mjere.

„Sve revolucije dosada su samo usavršile ovu mašinu umjesto da je slome“, a

strane koje su se borile za ovlast upravo su nju smatrale za glavni plijen pobjed-

nika.17

Stoga priča o prostoru javne odgovornosti počinje kritikom političkih

ekonomija, novim radikalnim pedagogijama i proizvodnjom znanja koje utire

put emancipatorskoj politici, jer nam horor-porno bajka u svakodnevnom životu

ne dozvoljava nikakav luksuz. Kao što bi rekao Damir Avdić, “vrijeme je da se

15

Jay, M. “Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estudio/Wor-

king Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicaciones/working/archi-

vos/1996_87.pdf 16

Sullivan, Marx for a Postcommunist Era: On Poverty, Corruption, and Banality, str.

136. 17

Karl, M. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte. Beograd: Kultura, 1960, 7. poglavlje

Jasmina Husanović

18

upoznamo onako kakvi stvarno jesmo”.18

Ovdje je riječ o onim savremenim

praksama političke kritike kulture koje ne odlikuje „stanovita ravnodušnost pre-

ma nekoć široko prihvaćenim vrijednosnim idealima“ i koje insistiraju na politi-

zaciji navodno „bezideologijske pozadine globalnog svijeta“, i koje se međusob-

no antagonizirano, a ne „ambivalentno“ odnose spram „vlastita naslijeđa, u ra-

sponu od njegova ignoriranja do preoblikovanja“.19

Svakako jesmo laboratorij

u kome se ljudski otpad preprodaje, ali u kojem se, pored i uprkos psa-tragača i

krvosljednika naslijeđa mrtvih generacija, materijalnih ostataka i bauka koji ih

pohode, javlja i bespoštedna kritika, radikalna kritika kroz transgresivne prakse.

Laboratorij zvani post-SFRJ iz perspektive svakodnevnog života u Bosni i

Hercegovini nakon dvadeset godina krvosljednog državotvorenja i industrije

pljačke doživljava svoje drugo izdanje: nakon tragedije masovne grobnice danas

je tu farsa zvana „pošto genocid?“ koju raskrinkava Šejla Šehabović.20

Ne može

se ne kriknuti kada se svakodnevno proživljava kulturno-politička produkcija ži-

vota i smrti, u svrhu vladanja ljudskim otpadom u Bosni i Hercegovini, kao i

svuda danas, svaki je dan horor-porno transgresija na djelu i tijelu nepotkuplji-

vog života, i to još naplaćena njegovom krvlju/košću/mišlju/radom, i svaki dan

svjedoči praksama solidarnosti i zajedništva, univerzalnom i afirmativnom poli-

tikom nasuprot politike terora nejednakosti. „Ožiljci pucaju upravo tamo gdje su

u najvećem grču zašiveni“ je ono što nam govori Damir Avdić.21

Upravo njegov

rad, kao i rad Šejle Šehabović22

oprimjeruje “radikalno istiniti”, bespoštedno kri-

tički glas o svakodnevnom životu/smrti i ljudima, koji označava krik iskustva

pretvorenog u kritički uvid, u obzor borbe i politike nade. Ovaj fašizam svako-

dnevnice i ekonomija ožiljaka koji sve dublje ulazi u pukotine društvenog, a na-

ročito u smislu otimačine i preuzimanja sredstava proizvodnje znanja i kritičkog

djelovanja traži da se zbori o radikalnoj istini oko javnog dobra i zajedništva da-

nas.

Nesvarivi ostaci, koji upućuju na pukotine etnonacionalnih/multikultural-

nih birokratskih kodova čistog terora nejednakosti u post-SFRJ prostoru, stalno

su polje intervencije. Ta lamela, ta “stoka sa istoka”23

(subjekt-otpadak kojeg ve-

žu iskustva oslobođenja i zajedništva, društvene solidarnosti i pravde kroz razne

18

Stihovi Avdićeve pjesme „Bratstvo i jedinstvo“, album Život je raj (Moonlee Re-

cords, 2010). 19

Ovdje se poigravam sa nekim osvrtima u programskom pozivu na međunarodni znan-

stveni skup Horror — porno — ennui: kulturne prakse post-socijalizma, Institut za etno-

logiju i folkloristiku, Zagreb, 19.-21. studenoga 2009. godine. 20

Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009.,

http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=cate-

gory&layout=blog&id=38&Itemid=84 21

Citiram riječi Damira Avdića iz radio dokumenta „Riff&Riječ“ o njegovom angažma-

nu i radu autorice Koraljke Kurcenberger; premijerno emitiran na radio emisiji „Kost u

grlu“, Omladinski Radio BHR1, 28.9.2009. godine. 22

Vidi naročito Šehabović, Š. Priče – ženski rod, množina. 23

Avdić, D. „Komunist vs nju bosniše kultural revolušn“, album Mrtvi su mrtvi (Moon-

lee Records, 2008)


19

historijske sekvence 20. stoljeća, ali i danas) jeste bauk koji pohodi Evropu,

postjugoslovenska društva i Bosnu i Hercegovinu. Samo ostajući vjerna politici

jednakosti, kroz revolt i kolektiv u nastajanju, može stremiti kritika danas kao

transformativna društvena praksa, teorija koja se rađa kroz političke intervencije

u svakodnevni život. Moramo zaboraviti maternji jezik tako što ćemo reći „mrtvi

su mrtvi“ i ogoliti neherojsko društvo „kulturne, fine, tihe“ većine, kao političkih

projekata u koju je ona upregnuta, patosa i krvi koja ostaje iza juriša na prostor

slobode, jednakosti i intelektualnog života. U društvu kojem su bile potrebne žr-

tve, teror i rat da bi se uopće i ostvarilo, buđenje mrtvih u svrhu politike revizio-

nizma i uravnilovke legitimizira nove borbe, kroz parodiju/farsu starih borbi i

vrijednosti, kroz horor-porno politike svakodnevnice.

Oko nas su nove interesne grupe, novi materijal za ove mašinerije upra-

vljanja i administriranja, onda kada su zajednički interesi odsječeni od društva

jer se ne pretaču u transformativnu i emancipatornu praksu, a javno se dobro

otvoreno ili prećutno krade ili napušta kako od strane administrativnog društve-

nog aparata i njegovih elita, političkih i vjerskih moćnika, kriminalaca i zločina-

ca, tako i od strane sitnim šićarom potkupljenog, a ustvari bijedom ophrvanog,

društveno izoliranog i banaliziranog, te rasizmom zatrovanog svijeta rasprodate

budućnosti. Raspodjela plijena u Bosni i Hercegovini još nije gotova. Ona teče

kroz ekonomiju ožiljaka u raznim sferama javnosti i kroz vrlo specifična preu-

strojavanja ideološko-represivnih aparata (inter)nacionalno, kao što svjedoči vi-

šegodišnja i intenzivirajuća ofanziva politike revizionizma i uravnilovke sa svih

strana, u vidu raznih političkih ekonomija i polja djelovanja (državnih, javnih,

medijskih, kulturnih...), pri čemu se istovrsni politički projekti nasilja regrupišu

kroz nove elite i oblike vlasti – opet (inter)nacionalno. Preživjeli tranzicije/geno-

cida, politike terora nejednakosti, postaju otpad kriminaliziran i getoiziran jer je

“kriv” za usude koje je sam izabrao i inscenirao, a kriv je najviše što je preživio

boreći se i dalje za prostor slobode, nepotkupljiv život i neposustajanje pred kle-

rofašizmom raznih vrsta. Identitarni projekti su u rasplamsanju, slijepo bijući

mrtvo kljuse etnije, skaredno mu prinoseći hranu od kosti i krvi, normalizirajući

stvari i preuzimajući ljudsko lice tranzicijskog kapitalizma/hibridne multikultu-

ralnosti (kroz kulturaliziranje lažne jednakosti), kao da se ispod okupirane terito-

rije i nakupljenog kapitala ne krije put zasijan leševima.

Koji narod treba da živi? Koji treba da se mire? Ko je ratovao? Ko je još

uvijek neprijatelj koji je bolji mrtav? Ko je politički živ? Sasvim sigurno, kaže

se uvijeno ili izvijeno i sa raznih strana dominantne ideološke interpetacije, naj-

veći neprijatelj dominantnih režima su agresivni ateizam, ostali, sve te materice

zajedništva i solidarnosti (radnici, studenti, kognitivni proleterijat) koje se ne da-

ju svesti na trgovinu života/smrti/rada/djela, i koje materijaliziraju obećanje cr-

pljeno na naslijeđu antifašizma i socijalizma. Neprijatelj je svima “bauk komu-

nizma“, dok se lokalno/globalno množe fašisoidna lica kolonijalnih prstiju i dok

se koketira sa starim “napoleonskim idejama“.24

Prva od njih je dominacija sve-

24

Vidi više u Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, 7. poglavlje.

Jasmina Husanović

20

štenika kao instrumenta vlasti, kao one klase u dugovima koje je nereligiozna ali

koja zna trgovati vjerom pradjedovskom bacajući nam je u lice kao uvredu i

predstavljajući je nadomjestkom za vlastito i javno dobro. Sveštenik se potom

javlja jedino kao posvećeni/osvještani krvosljednik/pas-tragač zemaljske polici-

je, što je druga “napoleonska ideja“. Sve te ideje nam se javljaju u parodijama i

farsama, kao halucinacije smrtne borbe, riječi preoblikovane u fraze, duhovi pre-

tvoreni u aveti, hibridne kulturne prakse kulturnog posredovanja u horor-porno

verziji baraža za državu iliti narodni Stadion. Kada pođemo iz užasa današnji-

ce/svakodnevnice jedini vrijedan put pred nama u polju proizvodnje kritičkog

znanja i javnog djelovanja tiče se politike nade i jednakosti kroz afirmativnu i

univerzalnu politiku novog subjekta, odnosno jezika političke ljudskosti, otpada

koji preostaje nakon materice i masovne grobnice, porođaja i ožiljka. Stoga je tu

kritička društvena praksa iz intervencija čija „poezija ne stiže iz prošlosti nego

samo iz budućnosti“, otresajuću pozive na prošlost kojima se potire i satire vla-

stiti transformativni sadržaj.25

Naše transformativne prakse moraju se pustiti

praznovjerja i predrasuda raznih ideoloških čvorišta, gdje nas pohode aveti „iz-

gubljenih revolucija“, kako bi stigle do vlastitog sadržaja, sadržaja koji nadilazi

frazu. Autentične političke intervencije nasuprot kulture terora proizvode praksu

koja mora i zna traverzirati trbuhozborstvo oficijelne politike i javnosti, njihove i

dalje krvosljedne ideološke i represivne mjere.

Takve intervencije drugačije “misle” zajedništvo i solidarnost u kontekstu

tehnologija ljudskosti, upravljanja ljudskim i proizvodnje ljudskog otpada kroz

političko, ekonomsko i društveno nasilje unutar onoga što možemo nazvati

“post-SFRJ laboratorij upravljanja životom/smrću“ gdje se ožiljak masovne

grobnice/logora perpetuira kroz politiku terora nejednakosti u svakodnevnom ži-

votu. Važne geste u polju kulturne produkcije i javnog djelovanja koje dolaze sa

trajektorija i iz mreža politike jednakosti u dobu takozvane “krize utopije“ bave

se najtežim pitanjima - politikom abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta danas,

odnosno pitanjem emancipativne politike nakon katastrofe iskustva koja nas je

zadesila zadnjih decenija.26

Pri ovom rasplitanju zajedništva i solidarnosti u la-

boratoriju koji je tek partikularni simptom globalnog poretka moći (kapitala),

moramo svoje energije posvetiti emancipiranim zajednicama onih koji kroz priče

i prevođenje repolitiziraju materijalna iskustva gubitka i “traume svakodnevnog

života“, kroz neustrašivu kritiku političkih ekonomija koje ih okružuju. Ovo je

prostor za djelovanje u proizvodnji znanja i novih političkih imaginarija koji

svjedoče potencijalnosti obećavajuće politike (uključujući akademsku, kulturnu,

javnu produkciju, odnosno polje proizvodnje znanja). Politički subjekt na hori-

zontu emancipativne politike mora se ustvrditi i kroz borilačke vještine znanja

koje gubitku daju kreativno svojstvo i političku oštricu, jer pretvaraju iskustva

abjekta i afekta u univerzalni usud, upravo kroz insistiranje na političkom činu

25

Ibid. 26

O ovome se više bavim u svom dosadašnjem radu. Vidi naročito Husanović, J. Izme-

đu traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj

politici.


21

pobune, zajedništva i solidarnosti u odnosu na dominantne režime moći i poprat-

ne oblike političkog autoriteta i uprave. To je ono što nam na trajektorijama

abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta u potrazi za politikom jednakosti oduvijek

govori: „Ja se bunim, dakle mi smo...ono što tek dolazi. Blistavo i mukotrpno

iskustvo.“27

S druge strane, eksperimenti u postsocijalističkim postkonfliktnim strate-

gijama državotvorenja nam kazuju kako su populacije postale ljudski resursi u

stvaranju novih država: mi smo biograđanstvo, ljudi koji se identificiraju kroz

DNK, kosti i krv, kroz biotehnologiju, genomiku i nauku o životu. Međutim,

mnogi transverzalni vektori mišljenja i prakse dovode u pitanje dominantne ma-

trice upravljanja životom, otvaraju nove prostore nadanja, te smještaju nauku u

polje iskustva, politike i kapitalizma. Naš je zadatak, stoga, da nastojimo biti

etičko-politički pioniri koji će upratiti, analizirati i kritizirati nove odnose moći,

čija je skrivena istina puko trgovanje koje obuzima naše živote, patnje i smrtna

tijela. Valja iskusiti limite iskustva i uvida utemeljenih u tom iskustvu abjek-

ta/afekta kako bismo se posvetili tvorenju političkog subjekta i emancipativne

prakse, odnosno proizvodnji znanja oko toga šta znači “ljudsko“ i šta znači “uni-

verzalno“ danas na horizontu politike jednakosti, solidarnosti i slobode.

Literatura

Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World, Polity Press,

Cambridge, 2001.

Bauman, Z. Liquid Love, Polity Press, Cambridge, 2003.

Bauman, Z. Wasted Lives, Polity Press, Cambridge. 2004.

Husanović, J. Između traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj

produkciji i emancipativnoj politici, Fabrika knjiga, Beograd, 2009.

Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vla-

danje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razme-

đima (inter)nacionalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, tran-

skript javnog predavanja u sklopu Oktobarskog salona u Beogradu 2008.

godine, novine Matemi reasocijacije, Grupa Spomenik, Beograd, 2010.

J.D. Wacquant, L. „Urban outcasts: stigma and division in the black American

ghetto and the French urban periphery“, International Journal of Urban

and Regional Research, vol.17, br.3. (1993), str. 368.

Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection, Columbia University

Press, New York, 1982.

Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of

the Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies,

vol. 3, br. 1 (2006).

27

Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of the

Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies, vol. 3, br. 1

(2006).

Jasmina Husanović

22

Jay, M. “ Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estu-

dio/Working Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicacio-

nes/working/archivos/1996_87.pdf

Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, Kultura, Beograd, 1960.

Micheale Montgomery, ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’,

Centre for Investigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestiga-

tivereporting.org/blogpost/20090506unadmitsevidencefromsrebren-

icawasdestroyed, pristupljeno 25. maja 2009. godine

Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija

izmirenja?”, Reč 76 (22), str. 119-153.

Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Soci-

ety and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497

Taussig, M. “Terror As Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of

Siege“ u The Nervous System, Routledge, London, 1992., str. 11-35.

Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009.,

http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=cate-

gory&layout=blog&id=38&Itemid=84

Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam oduzmu pravo na sjeća-

nje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/default.asp?kat=fok&broj_

id=585&tekst_rb=3


23

Jasmina Husanović

TRAUMA CULTURE AND IDENTITY POLITICS IN B&H:

CRITIQUE OF THE POLITICS OF RECONCILIATION

Summary

This paper critically examines specific technologies of culturalized management

of life in Bosnia and Herzegovina. The technologies pertain to the politics of loss, affect,

trauma and terror which has been upheld, due to atrocities of social and political experi-

ence, in the several past decades of bio-political state-building in post-Yugoslav area

through the trauma culture. This paper analyzes the dominant regimes of “transitional ju-

stice” and the new forms of bio-government with regards to the missing persons issue,

which through the language of law and science, perpetuate the identity politics which ca-

me to be in the rift between the mass grave and the ghetto. On the basis of several years’

research (field interviews, focus groups, participant observation, analyses of archives, of

academic and media texts, etc.), the author places stress on the importance of cooperati-

ve efforts in the overlapping fields of activism, theory and arts, all of which are directed

towards the transformative action against the terror of inequality in the society in which

the logic of poverty, corruption and banality reigns. Contrary to the stillness of identity

policy, trauma culture, ideology of reconciliation, and the terror of everyday life, this pa-

per which belongs to the field of critical knowledge production and cultural production,

stands the one giving birth to new subjects and the imaginaries of hope, community and

solidarity towards the politics of equality.

Key words: trauma culture and identity politics; biopolitics and terror manage-

ment; mass grave and ghetto; missing persons, “transitional justice” and reconciliation

politics; loss, affect, solidarity, community, equality


Mile Lasić1

LAŽNI KRAJ MULTIKULTURALIZMA

NA ZAPADU I STVARNI KRAJ

MULTIKULTURALIZMA NA BALKANU

U ovom se radu polazi od lažne „smrti multikulturalizma“ u demokratskim zapad-

nim zemljama, te nastoje objasniti uzroci stvarne smrti multikulturalizma i ciljno formi-

ranje „paralelnih društava“ u postjugoslavenskim zemljama. Inter-kulturalnost se podra-

zumijeva, dakako, vrhovnom pradigmom i ciljem. Ali, dok se u zemljama OECD-a, po-

sebice EU, radi o nadilaženju politike i prakse nasilja (o potrazi za paradigmom nenasi-

lja), uz uvažavanje drugosti, u postjugoslavenskim zemljama su u tijeku demokraturske,

obrnute tranzicije. Uzrok tomu je što je u bližoj i daljnoj prošlosti politička moderna zao-

bilazila u velikom luku prostore bivše Jugoslavije, posebice BiH, što se imalo iskustvo

samo s represivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se temeljnim pitanjima

države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo - i poslije svega - na posve anakroničan

i autističan način, što se i danas u ovim zemljama ne živi ideja alteriteta, konsenzualne

kulture i pripadanja prosvjećenoj i ujedinjenoj Europi. Nasuprot tomu, u svijetu političke

moderne, ili „nove paradigme“, unutar EU se ocrtavaju elementi nove političke kulture

(nenasilja), koja podrazumijeva ideje „četiri slobode“ i „otvorenog društva“, upravljanje

a ne eliminiranje etničke ili bilo koje druge pluralnosti. U zapadnobalkanskim pred-poli-

tičkim društvima se, pak, i dalje njeguju metode eliminiranja etničkih razlika, metode

majorizacije i prikrivene asimilacije. Naše je prokletstvo u osnovi u tomu što je kod nas

u vremenu globalizacije, trans-nacionalizacija i integracija u tijeku zakašnjela bitka za

konstituiranje nacija-država po uzoru na nadvladane modele 19. i 20. stoljeća, modele

koji ne uvažavaju ideju dijeljenog ili prenesenog suvereniteta, višerazinsko upravljanje

ili upravljanje s onu stranu nacionalne države. Većina zemalja u Regiji opire se tvrdogla-

vo europeizaciji, odnosno zakašnjeloj modernizaciji, pa zbog toga one i jesu primjeri iz-

vitoperenja demokracijskih ambijenata i pravno-državnih pravila. Iz ovog samoskrivlje-

nog ćor-sokaka i mogu zbog toga izaći samo u perspektivi euroatlantskih reformi i inte-

gracija. U radu se preporučava kritičko mišljenje post-jugoslavenska društva u shemi

prokockanih šansi i otvorenih mogućnosti glede modernizacije putem euro-atlantskih in-

tegracija.

Ključne riječi: lažni kraj multikulturalizma na Zapadu, stvarna smrt multikultura-

lizma u post-jugoslavenskim zemljama, upravljanje etničkim razlikama umjesto njihova

eliminiranja, uvažavanje mnoštva identiteta i alteriteta, individualnih prava i prava ko-

lektiviteta …

1 [email protected]

Mile Lasić

26

Prvo bi bilo potrebno educirati edukatore, čuo sam početkom rujna ove

godine na jednom seminaru pod pokroviteljstvom Helsinškog komiteta Norve-

ške i u suradnji sestrinskih odbora iz Srbije i BiH, održanom na Ilidži. Na dvo-

dnevnom „sastanku partnera“ se razgovaralo o projektu „Gradimo mostove, a ne

zidove“, koji podrazumijeva etabliranje kolegija „Interkulturalno razumijevanje i

ljudska prava“ na nizu visokoškolskih institucija u Bosni i Hercegovini i u Srbiji.

Program ima lokalnu, regionalnu i međunarodnu perspektivu, kazalo se u poziv-

nom pismu za skup kojem sam nazočio kao „posmatrač“ u ime Filozofskog fa-

kulteta Sveučilišta u Mostaru. Ovo nije, dakako, puki „pi-ar“ za jednu plemenitu

ideju, nego ukazivanje na mogući put ili odgovor na jedan od najstrašnijih

c r i m e n a u našim društvima i njihovim obrazovnim sustavima. Radi se o etni-

zaciji i posljedičnoj provincijalizaciji cjelokupnog školstva u postjugoslavenskim

zemljama, u funkciji proizvodnje tzv. poželjnih narativa po volji i ukusu vladaju-

ćih političkih i duhovnih elita, što je u konačnici i dovelo do odumiranja filozofi-

je i prakse multikulturalizma na ovim prostorima. Inače, glavni cilj projekta

„Gradimo mostove, a ne zidove“ je „izgradnja kompetencija“ na visokoškolskim

ustanovama koje bi omogućile da „obrazuju studente na način koji će doprinijeti

razvoju demokratske kulture temeljene na vrijednostima interkulturalnog razu-

mjevanja i ljudskih prava,“ kako bi mogli „biti promotori ovih vrijednosti na

svojim budućim radnim mjestima“.2

I

Bojim se da je riječ samo o kapljici čiste vode u pustinji, u moru kontami-

niranih i zatrovanih prostora etnonacionalističkim ili nekim drugim otrovom i

patosom, mada iskustva sa školama za interkulturalno obrazovanje, ljudska pra-

va i mirno rješavanje međuetničkih i drugih sukoba imaju već iza sebe neke in-

stitucije civilnog društva, među kojima je i Helsinški odbor za ljudska prava u

Srbiji (HOPS). Bit ću zbog toga slobodan pozvati se ovdje na nedavno predava-

nje s HOPS-ove škole ljudskih prava profesora novosadskog sveučilišta i direk-

tora nevladine organizacije Centar za multikulturalnost, Alpara Lošonca, pozna-

tog po dubini kritika etno-nacionalizma u Srbiji. Uvaženi kolega je svojevreme-

no za državno uređenje Srbije u vrijeme Slobodana Miloševića kazao kako i nije

drugo do “etno-anarhija", što je u dosluhu i s onima među nama koji tvrde da u

Bosni i Hercegovini od Daytona naovamo i ne živimo drugo do „demokraturu“,

dakle političko-pravno nasilje u formalno demokratskom ambijentu. Otuda je,

valjda, i nastao ne samo postdaytonski političko etnokratski provizorij, te politi-

tološko-pravni narativi u funkciji njegova održanja, nego i onaj političko-pravni

narativ koji je s razlogom prizivao političku i civilizacijsku alternativu, a dobili

2 U programu već sudjeluju pojedini fakulteti sa sveučilišta u Sarajevu, Mostaru, Novom

Pazaru i Novom Sadu. Program interkulturalnog razumijevanja bi se realizirao putem

razmjene nastavnog kadra, studenata i edukacijskih materijala između univerziteta i sve-

učilišta, uz koordinaciju i potporu svekolike vrste Helsinškog komiteta Norveške i Vlade

Kraljevine Norveške.

Lažni kraj multikulturalizma na

Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu

27

smo 2006. i 2011. godine bezalternativne vođe i njihove poklonike kako u Repu-

blici Srpskoj tako i u Federaciji BiH, nažalost u liku domaćih socijaldemokracija

(SNSD i SDP BiH), koji su uništili i posljednju nadu u promjene, pa BiH živi

bezalternativnost i potpunu europsku neizvjesnost. Moj kolega i prijatelj profe-

sor Miodrag Živanović je u recenziji moje knjige „Kultura sjećanja“ umnije i po-

etskije od mene kazao kako je riječ ne samo o „smrti socijaldemokratske ideje“,

nego u krajnjoj konsekvenci i o „smrti čovjeka“.3

U ovom prilogu postavit ću hipoteze i pokušati dokazati, primjerice, kako

su se u skoro svim postjugoslavenskim zemljama u protekla dva desetljeća kori-

stili nadvladane metode reguliranja međuetničkih konflikata ili sukoba, a u funk-

ciji realizacije koncepta ili modela nacije-države. Krajnji rezultat ove vrste eks-

perimenata i jeste smrt multikulturalizma na našim prostorima, ma koliko se pr-

stom upiralo na tobožnju smrt multikulturalizma u zapadnom svijetu. U njemu

se, međutim, uz brojne krize i porođajne bolove odvijaju trans-nacionalizacije i

integracije koje su omogućile, čak, i re-vitalizaciju modela nacije-države u no-

vom ambijentu. Naši dominantni politološko-pravni i politički narativi u pravilu

ignoriraju ta iskustva. Ona usamljena manjina među nama koja pokušava ukazati

na tu europsku alternativu u pravilu je ciljno marginalizirana ne samo od otvore-

nih „neprijatelja otvorenog društva“ (Karl Popper), nego i onih kod nas koji su

prividno njegovi „prvosvećenici“, a po metodama su, također, njegovi neprijate-

lji.

Političko-pravno nasilje i nastanak „paralelnih društava“ kod nas su, da-

kle, u funkciji učvršćivanja ili nastanka nacija-država na sve užem i manjem za-

padnobalkanskom prostoru, uključivo i BiH, pa se i nije u prilici doseći logiku

razvoja i funkcioniranja modernih društava. Općeprihvaćeno je, podsjetio je i

Alpar Lošonc, da se nastanak nacije uvijek vezuje za neku vrstu nasilja, dok se

nastanak multikulturalizma vezuje za pojam i praksu modernih društava i slobo-

da.4

U prirodi etničkih zajednica - kojih u svijetu ima oko 8.000 - jeste da lju-

bomorno čuvaju svoju teritoriju, jezik i vjeru, tvrdi profesor Novosadskog uni-

verziteta dr. Jovan Nikolić, pa se one imaju potrebu politički organizirati. „Iden-

titet etničke grupe jeste kulturološka trajnost, dok je sama kultura naučeno pona-

šanje koje za cilj ima da uvede red u haotičnom svetu“, ustvrdio je dr. Nikolić,

po kojem su „kulture rezultat ljudske zajednice i smisao humane egzistencije."5

Dakako, postoje različite kulture, a među njima rijetke koje se smatraju ci-

vilizacijskim iskoracima, pa se moraju braniti prije nego što bi mogle biti dove-

dene u pitanje. Riječ je u ovom momentu o europskoj političkoj kulturi u nastan-

ku, koja se smije nazvati i kulturom „četiri slobode“ ili kulturom otvorenog dru-

3 Vidjeti, Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi),

22.10.2011. 4 Vidjeti, Lošonc, A. Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i inter-

kulturalizam, www.helsinki.org.rs 5 Vidjeti, Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog,

etničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs

Mile Lasić

28

štva i čije dosege (i ograničenja) možemo pratiti unutar Europske unije. Neprije-

porno je, pak, da ona znači nijekanje starih obrazaca, zbog čega i jeste izložena

raznim nasrtajima.

Uvaženi lijevi intelektukualac Rob Riemen, osnivač i predsjednik Nexus

Institute (i časopisa Nexus), vjerojatno vodećeg „međunarodnog centra za inte-

lektualne refleksije“, ogorčen je nespremnošću intelektualnih i političkih elita da

ustanu u obranu ove političke kulture. Takva vrst indolencije je i omogućila no-

tornom neofašisti Geertu Wildersu, prvom čovjeku „Partije slobode“, da kontro-

lira manjinsku nizozemsku vladu, a sutra možda bude i na njezinom čelu. U va-

žnom eseju „Vječiti povratak fašizma“, Riemen je upozorio, ukoliko izostanu ci-

vilizacijski otpori ne isključuje se povratak fašizma i u Europi, ili u SAD, i to

pod egidom lijeve ideje i ideje slobode. A to bi u suštini značilo povratak ideji

države-nacije, krvi i tla, a napuštanje projekta mira i slobode, što je bit europskih

integracija.

„Geert Wilders je fašist, i ako ga ubrzo ne zaustavimo u Nizozemskoj mo-

že izbiti nasilje kakvo smo već vidjeli na Balkanu," upozorava Rob Riemen, pri

čemu se nalazimo „u dubokoj civilizacijskoj krizi, krizi istinskih, duhovnih vri-

jednosti, a Wilders i njemu slični su logična posljedica nihilizma masovnog dru-

štva, za koje svi snosimo odgovornost“. Radi se, dakle, o odgovornosti korumpi-

ranih elita koje njeguju duhovnu prazninu, u kojoj se fašizam opet može uzdići.

Po Riemenu, mogući povratak fašizma su „omogućile političke stranke koje su

se odrekle vlastitih vizija, intelektualci koji njeguju lagodni nihilizam, sveučilišta

koja ne zaslužuju to ime, pohlepa za novcem koju generira poslovni svijet te ma-

sovni mediji koji radije odražavaju ono što narod želi, nego da mu služe kao kri-

tičko zrcalo“.6

II

Ovakav uvod je bio nužan kako bismo postavili pitanje: je li stvarna „smrt

multikulturalizma“ i ciljno formiranje „paralelnih društava“ u postjugosaven-

skim zemljama prouzročeno primarno time što nas je u bližoj i daljnoj prošlosti

politička moderna zaobilazila u velikom luku, što smo imali iskustvo samo s re-

presivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se u temeljnim pitanji-

ma države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo na posve anakroničan i

autističan način, što se nismo naučili rješavati osjetljiva pitanja bez golog ili po-

litičko-pravnog nasilja, pa zbog toga mlako ili nikako branimo ideju pripadanja

ujedinjenoj Europi?

Po mojem razumijevanju, odgovor je na sva ova pitanja potvrdan. Zato se

kod nas i ne razumije kako se formirani identiteti ne smiju dovoditi u pitanje, ne-

go se moraju obogaćivati i usložnjavati. Dakle, morali bismo se naučiti baviti

identitetima, jednostavnim i složenim, a ne nijekati ih, ili zatirati. U krajnjem, u

modernom dobu se i ne radi o drugom do o pokušaju življenja alteriteta ili mno-

6 Vidjeti, Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, str. 56.



29

štva identiteta, do čega se stiglo, ili stiže tek putom one političke kulture koja

podrazumijeva priznavanje umjesto potiranja kulturoloških pluralnosti, upravlja-

nje etničkom pluralnošću, a ne njezino eliminiranje. Ovim se putom i otvaraju

mogućnosti jednakopravnosti i trajnijeg i pravednijeg rješenja međuetničkih pro-

blema.

Ako, dakle, svjedočimo uopće o nečemu novomu u ljudskoj povijesti, to

se ogleda primarno u tomu što se u post-modernim političkim društvima, za raz-

liku od predpolitičkih, tribalističkih društava, odustaje od grube prisile u elimini-

ranju etničkih razlika. Možda se i po prvi put u povijesti pokušava nenasilno

upravljati međuetničkim razlikama? Anglosaksonski autorski dvojac John

McGarry i Brendan O'Leary govore, primjerice o osam metoda upravljanja i eli-

miniranja međuetničkih razlika. U metode upravljanja etničkim razlikama ubra-

jaju se: hegemonistička kontrola; arbitraža (intervencija treće strane); kantoniza-

cija ili federalizacija; te, konsocijativizam ili sporazumna podjela moći. U meto-

de tzv. eliminiranja etničkih razlika se ubrajaju: genocid; prisilno masovno pre-

seljenje stanovništva; razdvajanje i odcjepljenje (samoodređenje); (prisilna) inte-

gracija ili asimilacija.7

I u temeljito urađenoj i korisnoj studiji Srđana Milašinovića i Želimira Ke-

šetovića o rješavanju unutardržavnih međuetničkih konflikata,8 s pravom je i s

pozivom na brojne ugledne istraživače međuetničkih konflikata ukazano na raz-

like u pristupu u političkim i pred-političkim društvima: „Iz ugla sprečavanja i

rešavanja konflikata značajno je pomenuti da se po pravilu etnički konflikti naj-

lakše generišu između predpolitičkih i tribalističkih društava ili u društvima koja

nisu dozrela do nivoa moderne parlamentarne demokratije. S druge strane etnič-

ko-konfesionalni sukobi su najprisutniji tamo gde postoji takozvana 'fingirana

demokratija' ili 'demokratija niskog intenziteta'…“

Već površni uvid potvrđuje ovo Milašinovićevo i Kešetovićovo pravilo, to

jest pokazuje kako su se u postjugoslavenskim zemljama malo koristile metode

upravljanja, a da su isprobavane uglavnom surove metode „eliminiranja etničkih

razlika“, što i jeste dovelo do smrti multikulturalnih društava i nastanku „paralel-

nih društava“. Svijest o zajedničkoj prošlosti i bliskosti se i mogla zatrti samo

tim putom. Poslije grubih metoda prisile u ratu uslijedile su, logično, suptilnije

metode pokoravanja ili asimilacije u miru, primjerice putem tzv. jezičnog nacio-

nalizama, to jest nametanja jezičnog i kulturološkog modela većine manjinama.

Moralo bi se, dakle, učiti ponašati i djelati na posve opozitan način dosadašnjem

u oblasti upravljanja međuetničkim konfliktima. I u ovom pogledu Milašinović i

Kešetović mudro sugeriraju: „Iskustva vezana za procese rešavanja konflikata

ukazuju na to da, u većini slučajeva neutralisanje konflikta ne sme da se razma-

tra kao jednostrano nametanje volje moćnijeg protivnika slabijem. Ako je reše-

nje nametnuto, bez obzira na to je li nametanje izvršeno uz primenu sile ili samo

7 Vidjeti, McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of et-

hnic conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.): The Politics of Ethnic Regulation 8 Vidjeti, Milašinović, S., Kešetović, Ž. Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflikata,

izvorni znanstveni rad 01/2009, , www.doiserbia.nb.rs., str. 175

Mile Lasić

30

pretnjom silom, ono ne opstaje dugo, konflikt će se ponoviti i eskalirati u nekom

drugom obliku. Dovoljno je pomenuti veštačke granice u Africi, Aziji, bivšem

SSSR, Evropi, a posebno na Balkanu, koje su proizvele međunacionalna trvenja,

rat i probleme teritorijalnog razgraničenja naroda i etničkih zajednica.“ 9

U praksi upravljanja etničkim konfliktima se, dakle, rijetko kada radilo ili

radi o primjeni samo jedne od prisilnih metoda, a pri upravljanju se radilo o

kombinacijama metoda uz neizvjesne ishode. Nerijetko su, naime, konflikti sa-

mo prigušivani ili odlagani, ali ne i uspješno rješavani. Samo se, nažalost, s tole-

rancijom i strpljivom njegom kulturološke pluralnosti nije imalo i nema velikih

iskustava. Pa, ipak, samo se ovim putom stiže do spoznaje o nužnosti respektira-

nja i kolektivnih, a ne samo individualnih prava pripadnika svih manjinskih et-

ničkih zajednica. One među nama koji se uzbuđuju već na samo spominjanje

konsocijativnih modela, zamolio bih, dakle, da se zapitaju je li konsocijativizam

ili „sporazumna podjela moći“, kako bi kazali John McGarry i Brendan O'Leary,

nužno lošija metoda upravljanja etničkim razlikama od instrumenata upravljanja

etničkim razlikama kakvi su: hegemonistička kontrola, arbitraža ili kantonizacija

ili federalizacija?

O drugome je pri tomu riječ. U mjeri u kojoj su pojedinačna društva zako-

račila u neistražene prostore političke moderne, utoliko bivaju i svjesnija kako se

kulturološke različitosti ne smiju potirati. I obrnuto, u pred-političkim društvima

se i dalje čvrsto vjeruje u tzv. metode grubog eliminiranja etničkih razlika, ili,

pak metode majorizacije i prikrivene asimilacije, čime su daljnji konflikti pro-

gramirani. I izrijekom kazano, u post-jugoslavenskim zemljama ne orijentiramo

se, nažalost, prema onima koji iza sebe već imaju despotsko-autokratske modele

vladavine koji produciraju „neprijateljske slike“ u Drugome, kako bi to kazao li-

beralni katolički teolog dr. Hans Küng, govoreći o „neprijateljskoj slici islama“,

odnjegovanoj u nekoj huntingtonskoj kuhinji.

Koliko li je među nama „malih huntingtona“, uvjerenih da je sve dozvolje-

no što drugdje nije u obrani nadvladanih ideala kakvi su nacija i država, nacio-

nalna država i nacionalna kultura, ili pak u potiranju etničkih razlika među na-

ma? Protivu njihovih neznanja ili neukih namjera, protivu nasilnih potiranja na-

ših minimalnih razlika, tih nježnih svjedočenja o našim bliskostima i nužnosti

povratka jednih drugima, se mora ustati koliko danas, dok se može, kazao bi,

vjerojatno, Rob Riemen.

III

U proteklih 20 godina se multikulturalizam zatirao u (skoro) svim postju-

goslavenskim državama, i tako da su ponajveća žrtva bili gradovi i regije koje su

9 Ibid, str. 170.



31

se nekoć mogle podičiti s najvećom tolerancijom ili najvećim brojem sklopljenih

međuetničkih brakova (Vukovar, Sarajevo, Tuzla, Mostar …).10

Pobliže promatrano, od osjećaja jednakopravnosti rastali su se već uoči ra-

ta oni dijelovi naroda koji su ostali živjeti izvan tzv. matičnih nacija-država, pri-

mjerice Srbi u Hrvatskoj, ili Hrvati u Srbiji. Potom su nejednakopravni postali

svi, uključivo konstitutivni narodi u BiH, ukoliko su se našli u okruženju bilo

kojeg tzv. većinskog naroda. Pobjedila je bolest samodovoljnosti, zluradosti i ig-

norancije, o kojima radije govorim nego o mržnji među narodima, ma koliko je i

ona svjesno odnjegovana, ubijajući ljude u onima koji su mržnji podlegli. Kao

da se svima učinilo da je rješenje njihovih problema u nacionalnim državama ili

getoiziranim dijelovima tih država. Stvarni manjinci, dakle nacionalne manjine i

„ostali“, su pri tomu dvostruko zakinuti. Tu ne pomaže mnogo što se putem tzv.

afirmativne akcije (pozitivne diskriminacije bilo koje zakinute skupine) omogu-

ćuje njihovo simbolično prisustvo u lokalnim zakonodavnim tijelima, ili zahva-

ljujući izbornom inžinjeringu i na višim razinama, ili što će putom implementa-

cije presude Europskog suda za ljudska prava u „slučaju Sejdić i Finci“ doći do

kozmetičkih prepravaka u pravnoj konstrukciji Zemlji obrnute, abnormalne poli-

tičke paradigme. U stvarnosti se, naime, radi o bezdušnom ili dvostrukom igno-

riranju manjinaca i za ispravljanje ove političke nekulture trebaju desetljeća.

Nije slučajno, dakle, što su neoprezne izjave o „smrti multikulturalizma“

Angele Merkel i Davida Camerona dočekane s toliko oduševljenja upravo kod

nas, u zemljama tzv. zapadnog Balkana. Mnogima se učinilo da su konačno do-

bili potvrdu iz „velikog svijeta“ za ahistorijske i anti-civilizacijske koncepte, za

njihove željene i uspješno sprovedene etnizacije i provincijalizacije. Ovdje se ne

mislim detaljnije pozabaviti lažnom smrti „multikulturalizma“ na Zapadu, jer

sam u nizu već objavljenih priloga govorio o istinskoj drami „postkolonijalnih

useljeničkih društava“ (Jürgen Habermas), o tomu kako se iza privlačnog pojma

kakav je multikulturalizam i nije na Zapadu krilo drugo do škrto ili djelomično

uvažavanje doseljeničkih ili zatečenih kultura od strane dominantnog tipa kultu-

re. S time je bila, i jeste, povezana i nespremnost na integraciju ili borba za pri-

znanje svoje kulturološke osobenosti, kako ostataka „first nation“ tako i doselje-

nika u zemlje kakve su SAD, Australija, Kanada i druge. Dakako, doseljenike se

nema svrhe okrivljavati za neznanje jezika zemlje useljenja i nepoznavanje

ustavnih i zakonskih, kao i običajnih normi, veću krivicu za takve pogreške i

propuste snose vlasti zemalja useljenja. Dio obrazovanih useljenika i njihova

djeca, pak, su shvatili kako mukotrpna borba za inter-kulturalizam podrazumije-

va učenje jezika zemlje useljenja i uvažavanje kultura, zakona i običaja zemlje u

kojoj se došlo, bez potiranja primarnog identiteta. Tek poslije kulturološkog ob-

ružavanja jezikom i kulturom moguća je borba za uvažavanje posebnosti kojima

doseljenici obogaćuju zemlje useljenja. Oni useljenici, pak, koji se zadovoljava-

10

Jedino se u Tuzli koliko-toliko sačuvala i ova vrst multikulturološke supstance. U Mo-

staru nekoć je bilo čak 18% tzv. miješanih brakova u ukupnoj masi novosklopljenih bra-

kova, da bi se u ratu njihov udio spustio na nulu, a danas „popeo“ na 1,7%.

Mile Lasić

32

ju životom u getima neznanja, ili u getima vlastitih strahova i predrasuda, ostaju

zauvijek na marginama „postkolonijalnih useljeničkih društava“.11

Srećom, barem u prosvijećenim krugovima na Zapadu se vrlo dobro znade

kako se jedino smisleni odgovor na fundamentalizam bilo koje vrste (islamistič-

ki ili kršćanski, politički ili kulturološki) nalazi u prosvjetiteljskoj ideji i praksi

političke moderne. Kod nas se, nažalost, i dalje tvrdoglavo insistira na kulturolo-

škim modelima iz 19. stoljeća. Iz tih razloga su nositelji tih anakronih koncepata

i najgrlatiji u objedama zapadnog svijeta, ma koliko su jedino u njemu otvorene

kakve-takve mogućnosti za kulturološko pluralistička društva, i u onoj mjeri u

kojoj su pravna država i civilno društvo prisilile političke aktere na poštovanje

visokih standarda zaštite ljudskih i manjinskih prava, ma o kojim se manjinama

radilo, vjerskim, doseljeničkim, spolnim (gender), i dr. Riječ je o tomu da se

multikulturalizam unatoč svim zlouporabama i nekonzistentnoj uporabi samog

pojma, i dalje smatra smislenim odgovorom na tradicionalni nacionalni egoizam

i ograničenja koncepta nacionalne kulture i nacionalne države. On se samo u

post-sekularizmu više bezuvjetno ne zove tako, nego „kulturološkim plurali-

zmom“, „inter-kulturalizmom“, i tsl.

„U što vjerovati i dalje, ako ne u ideju mulltikulturalizma“, ponovit ću i

ovdje ono što je poručio, primjerice, Jostein Gaarder, norveški bestseler autor

(„Sofijin svijet“), neposredno nakon masovnog pokolja u Norveškoj, počinjenog

navodno u ime „obrane Europe od multikulturalizma i marksizma“. Norvežani

su, i to je ono što je bilo fascinirajuće u cijeloj nesreći, na ekstremističku mržnju

prema kulturološkoj pluralnosti, posebice vjerskoj u liku islama, odgovorili filo-

zofijom i praksom „otvorenog društva“, dok su SAD, podsjećanja radi, poslije

„11. rujna“ usvojili „Patriotic Act“, tj. zakonski ograničili slobode i svojim gra-

đanima i drugima.

Smije se, dakle, postaviti hipoteza kako će privrženici ideja prosvjetitelj-

stva i političke moderne posvuda u svijetu i dalje inzistirati na nužnosti transfor-

macije tradicionalnih društava u multikulturna ili interkulturna kozmopolitska

društva, u čijoj je osnovi respekt i zaštita prava pojedinca, ali i svih kolektiviteta,

uključivo etničkih zajednica, posebice manjinskih zajednica. Time dodirujemo

naš primarni interes. Nije li potrebno, dakle, i u tranzicijskim društvima na trans-

nacionalno transformacijski, kozmoplitski način, misliti pitanja susreta kultura i

njihovog prožimanja? Nije li konačno došlo vrijeme da se i kod nas osmisli kon-

cept trans-nacionalnih kulturoloških pluralizacija i socijalizacija? Ili ćemo i dalje

živjeti kulturu neuvažavanja, tog „prokletstva bliskih razlika“, koje se uz malo

volje mogu transformirati u kulturu međusobnog obogaćenja? Kazao bih zato -

zajedno s autorom „Sofijinog svijeta“ - čemu se smijemo nadati ako ćemo pre-

stati vjerovati u ideju inter-kulturalizma, koja podrazumijeva međusobno uvaža-

vanje, uz posvajanje zajedničkih vrijednosti, onih koje uvaženi profesor Hans

Küng zove „Weltethosom“…

11

Vidjeti, Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturali-

zmu, Diskursi, No 2/2011, str. 11-29 (Prilog feljtoniziran i u dnevnom listu Oslobođenje

od 18. do 26. rujna 2011.)



33

IV

Kao što je već rečeno, i u Bosni i Hercegovini i u cijeloj regiji jugoistoka

Europe se neskriveno likovalo i još uvijek likuje zbog neopreznih i u biti povr-

šnih izjava njemačke kancelarke i britanskog premijera o „smrti multikulturali-

zma“. Jedni su to radili ili rade, jer im se učinilo da su konačno dobili potvrdu za

svoje političke koncepte i opcije, u pravilu oslonjene na ideju nacije-države iz

19. stoljeća, a drugi kako bi se još jače pozivali na liberalno-građanske koncepte,

koji su divni i krasni za zrela politička društva, dok u totalno podijeljenoj Zemlji

i Regiji koja se sunovratila u svoju lošu prošlost upravo jer nije umjela naći mje-

ru između nacionalnog i liberalno-građanskog, većinskog i manjinskog, djeluju u

najboljem slučaju kao plemenite utopije, ukoliko se iza njih ne skrivaju koncep-

cije majorizacije ili prisilnih asimilacija.

Nasilnom disolucijom bivše Jugoslavije, ratnim sunovratom i kontra-tran-

zicijskim povratkom u prošlost nastala su, dakle, i u BiH i u regiji jugoistoka

Europe etnički podijeljena, u osnovi paralelna društva, u kojima je sačuvano vrlo

malo vezivnog tkiva iz prošlosti. Tog tkiva je moralo biti putem raznorodnih

ljudskih veza, i međusobnog trpljenja, čak i u duboko predpolitičkoj, turskoj pe-

riodi Bosne i Hercegovine, ma koliko su etničko-religijske zajednice – sukladno

millet-sustavu – funkcionirale kao zasebni svjetovi.

Austrougarski pokušaji političke modernizacije BiH bili su potom osuđeni

na neuspjeh, jer su počivali na konceptu potiranja kulturološko-političkih zaseb-

nosti. Ono što se zove „kalajevštinom“ ili „kalajisanjem Bosne“ nije, dakle, ima-

lo šansu na uspjeh primarno iz razloga što su u tom momentu procesi formiranja

„zakašnjelih nacija“ (Helmut Plessner) bili dovršeni, ili u punom jeku i u Bosni i

Hercegovini.12

Otuda i jesu danas problematične težnje ne samo ka separatnim nacijama-

državama u BiH, nego i anakronične ambicije za formiranjem bosanske nacije i

države, koja bi potirala ono što se ne smije potirati. Uostalom, ono što nije uspje-

lo prije više od jednog stoljeća, ne može biti rješenjem za BiH danas. Radilo se o

otvorenom ili o prikrivenom nasilju i nametanju, zagovara li se integralno ili in-

tegrativno „bosanstvo“, potpuno je svejedno, u BiH su njezine „zakašnjele naci-

je“ definitivno oformljene i ne smiju se dovoditi u pitanje ukoliko se misli dobro

svojoj zemlji. Od odlučujuće je metodološke važnosti ono do čega je došao dr.

Srećko M. Džaja, jedan od rijetkih bh. povjesničara s međunarodnom reputaci-

jom, ustvrdivši: «Uočljivo je da politička povijest BiH nije tekla kao jedan konti-

nuum koji bi iz jednog stanja prelazio u drugi nošen dinamikom vlastitog unutar-

njeg društvenog i kulturnog razvitka. Umjesto toga je BiH tijekom svoje povije-

12

Prije 126 godina, točno 19. rujna 1885., je, primjerice, fra Franjo Miličević objavio pr-

vi broj „Glasa Hercegovca“, hrvatskog političko-informativnog lista u BiH. „Glas Herce-

govca“, nekadašnji 'Hercegovački bosiljak', bio je izrijekom protiv Kallayevog uvođenja

jedinstvene bosanske nacije. U jednom od brojeva „Glasa Hercegovca“, fra Miličević di-

rektno poručuje Benjaminu Kallayu: "Mi štujemo ime Bosne i Bošnjaka kao pokrajinsko,

ali kao narodnostno, jer ga poviest i tradicija zabacuju, odbacujemo..."

Mile Lasić

34

sti dobivala radikalne političke i demografske udare izvana, koji su ovu zemlju

duboko raslojili. Ta raslojenost silno otežava uspostavu BiH kao moderne demo-

kratske države, jer nijedna od postojećih političkih tradicija kroz koje je BiH do

sada prošla nije usidrena ni emocionalno ni memorijski u današnje cjelokupno

bh. pučanstvo.» I dalje, tvrdi dr. Džaja: «Budućnost BiH se ne može graditi na

iluziji o njezinoj tisućugodišnjoj državnosti, nego na stvarnom poznavanju i uva-

žavanju njezine izlomljene prošlosti i sadašnjosti i na izboru političkog modela

koji bi odgovarao njezinoj stvarnosti. Pritom, ipak, ima jedna konstanta koja se

provlači kroz bh. povijest, a koju se ne bi smjelo zaboraviti. BiH je, naime, uspr-

kos svim mijenama kojima je kroz svoju povijest bila izložena – ostala povijesni

krajolik, tj. prostor koji je bio izložen i dramatičnim promjenama, ali je sačuvao

svoje ime i geopolitičke obrise.» 13

BiH je imala različite sudbine i iskustva u prvoj i drugoj Jugoslaviji, u pr-

voj je bila totalno ignorirana kao zaseban subjekt i podijeljena, a u drugoj je do-

živjela – u periodu kojeg volim zvati Periklovim dobom, mada sam svjestan nje-

govih manjkavosti, dakle u sedamdesetim i prvoj polovici osamdesetih godina

prošlog stoljeća - opći industrijski, politički i kulturološki procvat. Jedino ni ta-

da, ni poslije nije imala iskustva s političkom demokracijom.14

Odmah poslije pada Berlinskog zida i „željezne zavjese“ u Zemlji su osno-

vani nacionalni, etnički i religijski utemeljeni politički pokreti koji su, svatko na

svoj način, sudjelovali u razgradnji onog što se u tom momentu zvalo SR BiH u

sklopu SFRJ. Njegujući poziciju „neudobnog građanina“ (G. Grass), a ne profe-

sionalnog patriote, ja to zovem „dvostrukim udarom izvana“ i „trostrukum uda-

rom iznutra“ protivu BiH, ma koliko se „patriotima“ unitarističke ili separatistič-

ke provenijencije ovakvo tumačenje ne dopadalo.15

U svakom slučaju, za kratko vrijeme je bilo uništeno sve ono što je bilo

dosegnuto u kratkom životu Titove Jugoslavije, posebice od Ustava iz 1974. go-

dine, te političko-pravne konstrukcije koja je priznavala i kolektivno-etničke su-

bjektivitete i kulturološke minijaturne razlike među nama. Uostalom, o kvaliteti i

13

Vidjeti, Džaja, S. M. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, 18. li-

stopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008.. 14

Vidjeti, Berić, G. Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam, Oslobođenje, 20.10.2011. U Be-

rićevom komentaru se smisleno ukazuje i na relativnost „Periklovog doba“ u životu BiH:

„Glupo je danas veličati taj sistem, ali je žalosna činjenica da današnje generacije mladih

žive lošije i nesigurnije nego što su živjeli njihovi roditelji. I kao što nam je kapitalizam,

prvenstveno zbog svog izobilja, izgledao jako privlačan kad smo ga gledali iz socijali-

stičkog miljea, što smo dalje od tog vremena, socijalizam nam je sve bolji i ljepši, jer

nam je tranzicijski kapitalizam donio bijedu. Kao da nam je povijest izrekla presudu:

Stoko, sanjaj socijalizam i trpi kapitalizam! Bilo je u tom jugoslovenskom socijalizmu

neuporedivo više socijalne pravde, država je brinula o tebi od rođenja do smrti, i što je

najvažnije - bilo je neke makar i nejasne nade... Sociolozi i ekonomisti su manje izdašni

u pohvalama bivšem sistemu. „Kad sanjamo socijalizam, sanjamo ondašnji nerad za ve-

like pare", kaže jedan od njih. Prošlost dugo traje, a svatko ima svoj pogled na nju... 15

Vidjeti, Bizarnost mira u zemljama zapadnog Balkana, u knjizi: Lasić, M. Mukotrpno

do političke moderne, str. 151-183.



35

važnosti Ustava SFRJ iz 1974. svoj sud je kazala i čuvena Badinterova komisija.

U krajnjem, bez Ustava iz 1974. godine nema ni postojećih vanjskih granica ni

međunarodno-pravnog subjektiviteta post-jugoslavenskih država.16

Dakako, u bivšoj SFRJ i bivšoj SR BiH se s mukom i poslije proturječne

deunitarizacije početkom sedamdesrtih godina prošlog stoljeća doprijelo do ča-

robne formule o jednakopravnosti republika i naroda i njihovih građana, koja se

potom ogledala i u konačnom priznanju nacionalnosti „Muslimana“, današnjih

Bošnjaka, i jednakopravnosti BiH s drugima, te u relativno mudrom upravljanju

etničkim konfliktima (sve do Memoranduma SANU i Osme sjednice SK Srbije),

kao i u njegovanju „zajedničkih memorija“, datuma i događaja iz povijesti, bez

čega nijedna zajednica ne može opstati. Političkom konceptu kojeg je oličavao

SKJ (SK BiH) se uvijek može prigovoriti, dakako, neuvažavanje političkog plu-

ralizma, pa se, čak, ova vrsta političkog monopola mora uvrstiti i u krug „nepri-

jatelja otvorenog društva“, ali joj se ne smiju pripisati grijesi koji će potom uči-

niti etnokrate pod plaštom političkog pluralizma i demokracije, a što će skončati

u demokraturi u kojoj i danas živimo. Rezultati etnokratske vladavine su, u kraj-

njem, vidljivi golim okom u formiranim „paralelnim društvima“ gdje ih nije bi-

lo.

I dok se na Zapadu s razlogom govori o neuspjeloj integraciji doseljenika i

nastanku „paralelnih društava“, kod nas bi bilo krajnje vrijeme početi govoriti o

nemogućim političkim konceptima koji produciraju ili imaju za posljedicu do-

maća paralelna društva, i gdje ih nije bilo. I sve dok se budu njegovali događaji i

ličnosti iz povijesti koji nas dalje razdvajaju, sve dok budemo uporno gajili kul-

turu sjećanja samo vlastitih žrtava, a „kulturu zaborava“ vlastitih sramota, bez

želje za traganjem za onim što nas je spajalo u prošlosti, imamo male šanse us-

postaviti mostove među nama koji bi nas ponovo spojili u budućnosti.

Radi se o potrebi povratka Bosni i Hercegovini, kazao bi jedan mudri bh.

franjevac. O povratku ka BiH se radi, doista, i to ne samo njezinih Hrvata, nego i

njezinih Srba i Bošnjaka, i drugih. Svatko bi morao uzmaknuti od inzistiranja na

nemogućim konceptima i založiti se za europsku BiH.17

V

Političke iluzije među Hrvatima i Srbima su u pravilu separatističkog, a

među Bošnjacima unitarističkog usmjerenja. Prve je lako diskvalificirati kao

anakrone, ali iluzije unitarnog tipa su zamotane u očaravajući celofan delibera-

tivnih teorija ili oblandu patriotizma, pa ih je puno teže smjestiti u kutak kojem

pripadaju. I sam se osjećam građaninom Svijeta i Europljaninom, iako ne zane-

marujem nijedan svoj identitet, ni etnički ni zavičajni, ni državni, pa se moram

osvrnuti na iluzije koje su posijane u liberalno-građanski koncept uređenja BiH i

16

Vidjeti, Deset mišljenja Badinterove komisije, u knjizi: Lasić, M. Op. cit., str. 102-

103. 17

Vidjeti, Lasić, M. Kultura sjećanja, str. 234. (Ova se knjiga može čitati i u pdf-formatu

na portalu www.fes.ba, u rubrici Publikacije, 2011.)

Mile Lasić

36

princip „jedan čovjek jedan glas“, pa s time i posredno ili direktno i u tobožnju

multietničku stranku zvanu SDP BiH, koja je odavno postala „bošnjačko-cen-

trična“ (Enver Kazaz), čiji vrh s vremena na vrijeme vodi agresivniju stigmatiza-

ciju političkih protivnika ili, primjerice, čitavih regija, nego što su to Minovićevi

i Mitovićevi mediji odrađivali za Miloševićev režim uoči krvavog raspada Jugo-

slavije. Valjda to rade kako bi prikrili neviđeni nepotizam i političku jalovost,

odnosno nesposobnost realiziranja ciljeva svojih „pet politika“. O SNSD-u se i

ne treba puno govoriti. Vrhovi ove RS-stranke se i ne trude biti nešto više od

srpske socijaldemokracije, ako je tu uopće više o socijaldemokraciji riječ. U obje

tobožnje bh. socijaldemokracije su, nažalost, prevladali neo-jakobinska politička

kultura nadbijanja, klijentalizam i podanički mentalitet. Do savršenstva je odnje-

govan i tzv. poželjni govor, tako nedostojan slobodnog čovjeka. Rezultat toga je-

su dva podjednako loša entiteta pod tobožnjom socijaldemokratskom dominaci-

jom, de facto strankama koje njeguju političko-pravno nasilje na štetu socijalde-

mokratske ideje i Zemlje u cijelosti.18

Naprosto je nevjerojatno kako je brzo zaboravljena politička bahatost Mi-

loševićeva režima, i tko je bio i zbog čega najglasniji zagovornik načela „jedan

čovjek-jedan glas“, dakako, na račun nijekanja Ustava SFRJ. Zaboravilo se i na

farsično biranje nesretnog Sejde Bajramovića i raznih besprizornih „kostića“ u

„krnje Predsjedništvo SFRJ“, sukladno tajnim ambicijama „Vožda“ i njegovih

slijepih sljedbenika. Dakako, za ovakvu vrstu kratkovidosti nisu krivi samo

SDP-političari, nego i svi oni duhovni i pravno-politološki narativi čiji krajnji re-

zultat i jeste „lažni Valter“, projekt podržan, nažalost, od prijateljske nam ze-

mlje, u čiju se pomoć mnogi uzdaju i na putu ka EU, što je vrlo upitno.19

Po mojem razumijevanju, tragična srpska iskustva i zablude glede Jugosla-

vije morale bi biti poučne za sve koji su bilo gdje brojniji od drugih, jer kada je

netko većina ima više obveza, ali ne i više (kolektivnih) prava. Ona se moraju

18

Farsičnim post-daytonskim razvojem su nastali, dakle, dominantni srpski i bošnjački

entiteti, dok su Hrvati postali moneta za potkusurivanje („srpsko cvijeće“ ili „bošnjačko

cvijeće“), valjda da bi se potvrdila Marxova misao kako se događaji ponavljaju jednom

kao tragedija, a drugi put kao farsa. O marionetama na vlasti u RS-u tipa Emila Vlajkija

ne vrijedi trošiti riječi, jedino se pomoću ove političke karikature može bolje razumjeti

kakav se politički autogol zabija za zemlju BiH kada se upravo zahvaljući izmjenama,

intervencijama u Izbornom zakonu samo Hrvatima legalno i legitimno bira, odnosno na-

meće hrvatski član Predsjedništva BiH, kojeg oni većinski ne osjećaju svojim predstav-

nikom. Oni koji negiraju „fenomen Komšić“ trebali bi samo bi zamisliti što bi se dogodi-

lo kada bi takvo što bilo moguće uraditi i s bošnjačkim i sa srpskim članom Predsjedni-

štva BiH? 19

SDP BiH je po metodama postao brat blizanac SNSD-u, jednako koliko po stilu vlada-

nja „Zloćko“ nalikuje „Mićku“., kazala bi dr. Svetlana Cenić. Tragedija je, zapravo, što

je SDP BiH glede nacionalnog pitanja ostao svjetlosnim miljama udaljen iza prakse rje-

šavanja nacionalnog pitanja u interpretaciji Saveza komunista Bosne i Hercegovine, čiju

zaostavštinu u formi načela u oblasti upravljanja etničkim razlikama ne uvažava, a što

mu ne smeta da se obilato koristi njegovom imovinom kao izvorom autokratske moći i

bahatog političarenja njegovih lidera...



37

garantirati svim konstitutivnim narodima i svim manjincima, jednako kao i indi-

vidualna prava svakog čovjeka i građanina. Potrebno je, dakle, priznati da je BiH

totalno podijeljena država i zemlja, te k tomu sklona padu (failure state), koja

opstoji samo voljom međunarodne zajednice, o čemu i svjedoči 800 intervencija

OHR-a u post-daytonskoj periodi BiH, pa se potom posvetiti i čovjeku, građani-

nu i kolektivitetima. Ovim bi se putom definitivno smanjile međuetničke napeto-

sti i izgubile iluzije o neodrživosti BiH ili o „vladajućem“ ili „temeljnom naro-

du“ u BiH.

„Apsurdna je teza da bošnjački narod, vojno i politički konfrontiran Srbi-

ma i Hrvatima, može ostvariti ulogu integrativnog faktora BiH“, upozorio je

svojevremeno akademik Enver Redžić, „da bi se očuvao historijski integritet

BiH, nužno je da u svim nacionalnim politikama u BiH postanu integrativne te-

žnje. Integritet se ne može nametati; on se može uspostaviti samo političkom vo-

ljom sva tri BiH naroda“. Po razumijevanju ovog uvaženog be-ha povjesničara,

„gledište da je jedan narod, tj. bošnjački, nosilac i spasilac integriteta BiH podra-

zumijeva da bošnjačkom narodu pripada uloga vladajućeg naroda“. Međutim,

nastavlja Redžić, „integritet BiH, koja je višenacionalna zajednica nespojiv je sa

postojanjem vladajućeg naroda“. Zato, zaključio je akademik Redžić, „zastupa-

nje stanovišta o vladajućoj ulozi bošnjačkog naroda izravno vodi u nepovratnu

destrukciju i dezintegraciju BiH“. Potom će Redžić, kako je i priličilo vijećniku

AVNOJ-a, znanstveniku i čovjeku od integriteta, poantirati: „Prividno bosanska

koncepcija, po kojoj je tzv. autohtoni narod čuvar Bosne, u suštini je antibosan-

sko gledište, jer BiH pripada jednako svim svojim narodima ili je nema“.20

Iz ovog metodološkog pristupa nameće se moguće nadilaženje naših podi-

jeljenosti i putem jednog od konsocijacijskih modela, ili u kombinaciji i uz uva-

žavanje elemenata klasičnog parlamentarnog sustava. Kao što je već doticano,

kod nas se tvrdoglavo ignoriraju čak i narativi o konsocijacijskim modelima,

iako bi, primjerice, švicarski model „Konkordanz-demokracije“, ili nizozemski

model koji je izveo zemlju iz nestabilnosti (da bi se samoukinuo) mogli pomoći.

Uostalom, u Daytonskom ustavu već su ugrađena konsocijacijska rješenja, kako

bi potom bila nakaradno izvedena, kao i mnogo drugoga u BiH. Temeljno pravi-

lo konsocijacije da političke elite postignu dogovor kojeg bi se držale, preduvjet

je, u stvari, za bilo kakav pomak do novog ustava, koji ćemo morati čim prije iz-

raditi, ukoliko se uistinu želimo približiti euroatlantskim integracijama. Vjerojat-

nije je, nažalost, da ćemo nastaviti živjeti postojeću kombinaciju „javašluk kon-

socijacije“ i političko-pravno iluzioniranje putem koncepcije „jedan čovjek – je-

dan glas“ (protivu kojeg, dakako, nemam u načelu ništa protiv), nego što će se

političke elite usuglasiti o temeljenoj promjeni ustava Zemlje koja bi pospješila

euroatlantske integracije.

Ilustracije radi, navest ću ovdje kako uvaženi kolega, profesor FPN-a Uni-

verziteta u Sarajevu, dr. Asim Mujkić tvrdi: „Namjesto demokratskog principa

'jedan čovjek – jedan to teško glas', treba mijenjati etnopolitički okvir unutar ko-

20

Vidjeti, Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, str. 113.

Mile Lasić

38

jega se taj jedan čovjek uopće ne pojavljuje kao jedan čovjek. Ako se neko plaši

'preglasavanja' (etničkog) unutar te formule, onda neka se svojski baci na de-

montiranje i transcendiranje etnopolitičkog okvira unutar kojega namjesto for-

mule 'jedan čovjek – jedan glas' suvereno, već dvadeset godina vlada sramna,

anti-demokratska formula 'jedan čovjek (jedan vođa) – milion glasova (milion

'bioloških' članova kolektiva koga ovaj navodno predstavlja)'.“ U BiH se, doista,

radi o sustavnoj proizvodnji prostota svih vrsta, iliti redukcija, tu se slažem s dr.

Mujkićem, ali i o proizvodnji iluzija putem zagovaranja neadekvatnih modela za

bilo koju podijeljenu ili složenu zajednicu.21

Htio bih zamoliti sve poštovane kolege, dakle i one koji inzistiraju na libe-

ralnom i građanskom ustroju podijeljene Zemlje, putem koncepcije „jedan čo-

vjek – jedan glas“, da shvate da protivu tog principa nemam ni sam u načelu ni-

šta protiv, ali se bojim da se tim putom ne mogu „transcendirati“ naše surove po-

dijeljenosti. Zbog toga bi bilo nužno da zagovornici ovog narativa za početak ne

gledaju u kolegama, onim koji respektiraju etničko i pri tomu ne negiraju gra-

đansko, drugo do obzirne ljude i znanstvenike, pripadnike srodnih i kompleksnih

identiteta, kako bismo se zajedno uhvatili u koštac s krutom bh. podijeljenom

stvarnošću. Jer, tvrdim odgovorno, ona se može nadići ne ignoriranjem niti gru-

bim eliminiranjem, nego upravljanjem etničkih razlika. Dakle, prvo priznati kul-

turološku i svekoliku pluralnost, pa potom raditi na nadilaženju naših podjela, i

to racionalnim upravljanjem etničkim razlikama. U krajnjem, Zemlju i Regiju bi

mogli izvući iz etno i neoboljševičke močvare, iz stanja „zarobljenog uma“, sa-

mo prosvijećeni ljudi, uključujući i liberalne etnokrate i socijaldemokrate. Nama

ne može pomoći apel za „transcendiranje etnopolitičkog okvira“, nego upravo is-

kustva onih država koje su iz faze nestabilnosti izašle u faze stabilnosti putem

21

Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije, 14.11.2007.

Ne dovodeći u pitanje plemenitost u Mujkićevoj viziji, moram primjetiti kako je duboko

pogrešno zatvaranje očiju prema žalosnom ‘činjeničnom stanju stvari'. No, pogledajmo

što dr. Mujkić kaže:„Insistiranje na ‘činjeničnom stanju stvari' u raspravama o državnom

uređenju rijetko je išta drugo do ideološki motivisano onemogućavanje alternativnih vi-

zija BiH kao političke zajednice..“ Nije, dakle, uvijek ideološki motivisano, pa bi upravo

Mujkićevo hipostaziranje omiljenog mu modela nekomu moglo izgledati „ideološki mo-

tivisano“. Odsustvo sluha za bh. političku stvarnost dolazi i u sljedećem Mujkićevom

obrazloženju: „Što se tiče strahovanja od dominacije formule 'jedan čovjek – jedan glas'

treba primijetiti sljedeće: zašto se ova formula stalno iščitava u etničkom kodu, kao da

jedan čovjek iscrpljuje svoj javni i politički život u svom etničkom pripadanju. Taj jedan

čovjek nije samo pripadnik neke etničke grupe, već i niz drugih grupa. Prema tome nije

u toj demokratskoj formuli problem već u etnopolitičkom okviru unutar kojeg se tog jad-

nog jednog čovjeka stalno i nepogrješivo reducira na pripadanje ovom ili onom narodu.“

Bilo bi maliciozno podsjetiti tko je sve i kako zagovarao uvažavanje principa „jedan čo-

vjek – jedan glas“ u pokojnoj SFRJ. U svakom slučaju, odgovorno tvrdim kako ovakav

pristup onemogućuje potragu za alternativnim rješenjem, koje se možda skriva u respek-

tu povijesnog hoda u BiH, ma kakav bio, dakle u kombinaciji etnokratskog i liberalno-

građanskog modela, kako se ne bi bh. etnički ili drugi identiteti i uopće kulturološki plu-

ralizam dovodio u pitanje.



39

konsocijacijske odgovornosti, uz puni respekt metoda upravljanja i nadilaženja

međuetničkih konflikata. Ovaj model podrazumijeva, međutim, dogovor i odgo-

vorno sprovođenje dogovorenog političkih elita, kako uči Arendt Lijphart, kao i

pomoć prijatelja iz Svijeta pa su šanse za njegovu primjenu u BiH skoro pa nika-

kve. Krivnju i za ovo snose – pored političkih - akademske elite, sve one koje

onemogućuju dijalog i kompromis, bilo u ime socijaldemokratske, bilo u ime et-

nokratske vizije uređenja Zemlje.

Na sreću, mogla bi nam pomoći i iskustva jedne takve integracije kakva je

Europska unija, koja je alternativa i etnokratskim iluzijama i njihovim liberalno-

građanskim inačicama. Ovu alternativu treba, pak, prvo razumjeti, pa potom nje-

zina stimulirajuća iskustva implementirati i prije nego se postane dijelom EU.

Politički sustav EU sadrži, naime, i nadnacionalne i međudržavne načine suodlu-

čivanja i dogovaranja, pa je EU upravo s time postala alternativa povijesno-poli-

tičkim tvorevinama kakva je nacionalna država, mada nije negacija nacionalne

države, nego podrazumijeva njezino djelovanje u funkciji harmoniziranja odnosa

unutar EU i pozajedničenja europskih politika. EU funkcionira, dakle, sukladno

mješovitom modelu višerazinskog upravljanja, koji se temelji na teoriji prenese-

nog ili djeljivog suvereniteta, izgradnji euro-regije i načelu supsidijarnosti.

Upravo bi ova iskustva mogla biti od pomoći i u rješavanju svih nacional-

nih pitanja u BiH i bh. državno-političkog pitanja. Pri tomu se treba imati na

umu da je EU postala to što jeste temeljem uvažavanja „četiri slobode“ (kreta-

nja ljudi i ideja, roba, kapitala i usluga), da je upravo tim putom došlo do dubo-

ke isprepletenosti gospodarstava i pravne i političke kulture zemalja EU, što je

EU i učinilo paradigmatskim modelom i nezaobilaznom činjenicom svjetske poli-

tike. Biti dijelom tih procesa za BiH i jeste biti ili ne biti …

U zalaganju za ovaj alternativni političko-politološki narativ, alternativan i

etnokratskim i građansko-liberalnim opcijama, sam vrlo usamljen. Srećom, ima

kolega i ovdje među nama koji razumiju na sličan način šansu zvanu EU da se

sva tri nacionalna pitanja u BiH i „bosansko-hercegovačko državno pitanje“ raz-

riješe upravo putem europeizacije domaćih narativa i politika, uz primjenu nače-

la koja nikoga neće dovesti u pitanje, nego će i ovu zemlju i njezine građane i

narode približiti spasonosnoj obali. Kunderin ideal Europe: “maksimum raznoli-

kosti u minimumu prostora” mogao bi, dakle, biti formulom spasa za BiH kada

bi se u njoj postalo svjesno supstancijalnih vrijednosti EU. Ona je, naime, zajed-

nica ili unija europskih država i naroda, koja sustavno širi gospodarske i druge

slobode, i prema unutra i prema vani, dok se u BiH susrećemo s granicama na

svakom koraku, kako onim administrativnim, tako i tržišnim. Pri čemu je najteže

svladati one vrlo žilave granice u glavama i srcima ljudi.

Zabijanje glave u pijesak ne koristi nikomu, kao ni sanjarenje, jer našu ze-

mlju mogu i moraju izvesti iz stanja kontinuiranih blokada i nepomirljivih javnih

mišljenja ili mnijenja, čije su posljedice omraze unutar nefunkcionirajućih etnič-

kih i ljudskih zajednica, samo zajedno - prosvijećeni liberali, prosvijećeni soci-

jaldemokrati i liberalni etnokrati. Pa ako poslije neoliberalnog koncepta globali-

zacije, demokracija u velikom dijelu svijeta funkcionira samo uvjetno i ne kao

Mile Lasić

40

„čista demokracija“,22

u našim uvjetima se mora poduzeti sve ono što bi Zemlju

prvo stabiliziralo, pa potom moglo izvući iz stanja „javašluk konsocijacije“ i

dragovoljne „demokrature“…

VI

U BiH i u regiji jugoistoka Europe se, zapravo, ne umiju napraviti odluču-

jući iskoraci iz prapolitičkih, tribalističkih u politička društva, niti je takvo što

moguće bez pomoći NATO-a i EU. Zato i približavanje ovim dvjema integraci-

jama, jer podrazumijeva supstancijalne transformacije, jeste jedina šanse za post-

jugoslavenske zemlje, posebice BiH, da izađu iz vlastitih loših iskustava i neo-

stvarivih ambicija, u krajnjem prestanu biti zemlje ili Regija „zarobljenog uma“

(Cz. Milosz).

I dok NATO predstavlja u suštini povoljni vanjski okvir i svojevrsna je za-

štita od vlastitih suludosti (te su za nas opasnije), članstvo u Europskoj uniji pod-

razumijeva epohalnu promjenu vladajuće civilizacijske paradigme ne samo na

zapadnobalkanskim prostorima. EU je, naime, povijesno-kulturološka i politička

zasebnost primarno po tomu što je izvršila prijenos dijela suvereniteta na nadna-

cionalnu razinu odučivanja i tako napravila iskorak u pravcu zajednice država

prenijetog ili podijeljenog suvereniteta i višerazinskog upravljanja s onu stranu

nacionalne države. S time je EU postala u osnovi alternativa, ili dopuna tvorevi-

nama i modelima kakva je nacionalna država. Zbog toga profesor Hagen Schul-

ze, ugledni njemački povjesničar, autor knjige „Nacija i država u europskoj po-

vijesti“,23

i tvrdi kako je ozbiljna europska politička misao dugo tragala za nadi-

laženjem „etno-rušilačkog principa“ u modelu nacije-države i da je odgovor na-

šla upravo u trans-nacionalizacijskim nadilaženjima modela iz 19. stoljeća.

Britanski povjesničar ekonomije Alan Milward tvrdi, pak, da je EU najbo-

lje razumjeti kao projekt spašavanja europske nacije-države. Po njegovom mi-

šljenju, moderne nacije-države ne povezuju više nacionalni simboli, ili prisila,

nego uspješna provedba nacionalnih političkih programa kojima je cilj osigura-

nje materijalnih koristi za pojedine grupe unutar nacionalnih teritorija. Iskustvo

22

Vidjeti, Puhovski, Ž. Čista demokracija je fikcija, Večernji list, 16. 10.2011.,

www.peščanik.net, 18.10.2011. Profesor Puhovski tvrdi: „Liberalna demokracija, znano

je, počiva na načelu ‘jedan čovjek (državljanin) – jedan glas’. Mukotrpno usvajanje

ovoga načela ispunilo je (ne samo u Hrvatskoj) dobar dio dvaju tranzicijskih desetljeća.

No, i tamo gdje je ovaj politički model koliko-toliko kompletiran uskoro je postalo

očitim da se u njegovo funkcioniranje neprestance upleću masivni ‘izvansustavni’ (tj. ek-

onomski) čimbenici, da model ‘čiste demokracije’ nije drugo do (veoma korisna) fikcija.

Realna je slika demokracije današnjice stoga nerijetko bliža formuli ‘svakome (dovoljno

jakom) interesu – odgovarajući utjecaj’. Od SAD do Vanuatua, od Rusije do Čada, lo-

biranjem ili neposrednom korupcijom, ucjenom ili čak uspostavom ‘država u državi’,

nositelji su korporativno ustrojenih interesa bjelodano pokazali da mogu izići na kraj i s

visoko razvijenim demokratskim modelima (za one manje razvijene to se je već odavno

znalo).” 23

Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte

http://pescanik.net/2011/10/cista-demokracija-je-fikcija/



41

20. stoljeća, po Milwardu, pokazalo je, dakle, državama da su oblici međunarod-

ne suradnje nužni, pa je u tom kontekstu integracija jednog broja zapadnoeurop-

skih država bila racionalan odgovor. Zapadnoeuropske zemlje su nakon Drugog

svjetskog rata zbog toga i odlučile ustupiti određenu količinu suvereniteta kako

bi ostale kohezivni etniteti koji i dalje imaju lojalnost svojih građana. Nitko se

od njih nije do danas zbog toga pokajao. 24

Pri tomu je, upozoravaju drugi europski znanstvenici, pitanje hoće li EU

postati „država” ili „super država“, te tako oduzeti nacionalnim državama i vla-

dama njihov suverenitet „lažna dvojba”. Jer, ne mora svaki oblik koji se razvija

iznad nacije-države poprimiti značajke i institucionalne forme nacionalne drža-

ve. Zapravo, ovakve diskusije samo govore o “zavodljivoj snazi suvereniteta”,

odnosno slabom poznavanju teorije i prakse prenesenog ili djeljivog suverenite-

ta, odnosno višerazinskog upravljanja.

Naše je prokletstvo, dakle, primarno u tomu što je kod nas još uvijek u ti-

jeku zakašnjela, pa time i ogorčenija bitka za konstituiranje nacija-država, po

uzoru na nadvladane modele koji isključuju upravljanje etničkim konfliktima, a

podrazumijevaju manipulaciju njima. Upravo zbog toga i Zemlja i Regija uza-

ludno vape za europskom političkom kulturom, dok politički vrhovi razumiju sa-

mo logiku nadmetanja odnosno političko nasilje, koje je i dovelo do smrti multi-

kulturalizma na našim prostorima. Posljedice su vidljive prostim okom. Umjesto

političke kulture dijaloga i kompromisa su u protekla dva desetljeća „odnjegova-

na“ jednodimenzionalna javna mnijenja, koja podrazumijevaju sljedbenike i

vjernike, a ne i misleće ljude. Zapravo, kulturološka i politička tranzicija nije

uspjela, Zemlja i Regija su bile i ostale u raljama „zarobljenog uma“.

Zbog toga se, bez euroatlantskih integracija, posvajanja vrijednosnih ori-

jentira i NATO-a i EU, tih u osnovi međusobno povezanih procesa nužne i zaka-

šnjele modernizacije, ne može više ni napustiti ambijent prapolitičkih zajednica

ili „paralelnih društava“, taj naš originalni tranzicijski, kontra-civilizacijski do-

prinos trans-nacionalnim socijalizacijama i integracijama u globaliziranom svije-

tu. Potrebno se, dakle, pribrati, zaustaviti neposredno pred provalijom, propun-

tom, kazali bi u Hercegovini, pa potom oglednuti u očima svojih susjeda i kultu-

rološki bliske subraće, te se tim putom vratiti ideji moguće Bosne i Hercegovine,

i Regije, koja podrazumijeva duhovnu blikost među nama, uvažavanje i proži-

manje, u krajnjem se otisnuti u budućnost, ili ako netko tako želi vratiti se u bo-

lju prošlost, ali pod EU i NATO kišobranom. Nas samih radi.

Sarajevo, 28. listopada 2011. godine

24

Milward, A. The European Rescue of the Nation State

Mile Lasić

42

Literatura

Berić, G. "Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam", Oslobođenje, 20. 10.2011.

Džaja, M. S. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, od 18.

listopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008..

Habermas, J. Die Dialektik der Säkularisierung, Blätter für deutsche und inter-

nationale Politik, 4/2008

Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Udruga građana Dijalog, Biblioteka

Status, Mostar, 2010.

Lasić, M. Kultura sjećanja, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2011.

Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka postsekularističkom inter-kulturalizmu,

Diskursi, 2/2011., str. 11-29

Lošonc, A., Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i interkul-

turalizam, www.helsinki.org.rs

McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of ethnic

conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.), The Politics of Ethnic Regula-

tion, Routledge, London and New York, 1993.

McGarry, J., O'Leary, B. The Politics of Ethnic Conflict – Case Studies of Pro-

tracted Ethnic Conflicts, Routlegde, London and New York, 1995.

Milašinović, S., Kešetović, Ž. "Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflika-

ta", izvorni znanstveni rad 01/2009, www.doiserbia.nb.rs.

Milward, A. The European Rescue of the Nation State, Routledge, London,

1992.

Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije,

14.11.2007.

Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog, et-

ničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs

Puhovski, Ž. , www.peščanik.net, 18.10.2011.

Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, Institut za istoriju, Sarajevo, 2000.

Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, TIM press, Zagreb, 2011. (vidjeti i www.

nexus-instituut.nl i www.robriemen.nl)

Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte, C.H. Beck,

München, 1995.

Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi), 22. 10.

2011.



43

Mile Lasić

DAS FALSCHE ENDE DES MULTIKULTURALISMUS IM

WESTEN UND DAS TATSÄCHLICHE ENDE DES

MULTIKULTURALISMUS AUF DEM BALKAN

Zusammenfassung

In diesem Aufsatz wird von dem falschen Tode des Multikulturalismus in

demokratischen westlichen Ländern aussgegangen, und gleichzeitig wird der Versuch

unternommen, die Ursachen des Todes des Multikulturalismus und die gezielte For-

mation der „Parallelgesellschaften“ in postjugoslawischen Ländern zu erklären. Interkul-

turalität bleibt dabei das oberste Paradigma und Ziel. Während sich man aber in OECD-

Ländern, und insbesondere in der EU um Überwindung der Politik und Praxis der

Gewalttätigkeit bei gleichzeitigem Respekt für das Anderssein bemüht, in postjugo-

slawischen Ländern hat man mit rückgnägigen, demokraturischen Tendenzen zu tun. In

dieser Arbeit wird gezeigt, dass die Ursache dieser Entwicklung darin liegt, dass in der

mehr oder weniger rezenter Vergangenheit die Moderne um die Länder des ehem.

Jugoslawien, insbesondere Bosnien und Herzegowina, einen grossen Bogen geschlagen

hat. Hier hat man bei der Lösung von ethnischen Konflikten nur mit repressiven Meth-

oden viel Erfahrung gemacht, mit grundlegenden Fragen des Staates, der Nation, Kultur,

Identität und Sprache befasst sich man - auch nach allem was erlebt worden ist - in einer

völlig anachronistischen und outistischen Art und Weise. Die Idee der Alterität,

konsensueller Kultur und Gehörigkeit dem aufgeklärten und vereinigten Europa lebt in

diesen Ländern noch nicht. Im Gegensatz dazu, in der Welt der politischen Moderne

oder des „neuen Paradigma“ innerhalb der EU kommen Elemente einer neuen

politischen Kultur (der Gewaltlosigkeit) zum Vorschein, die die Idee der „vier

Freiheiten“ und „offener Gesellschaft“ umfasst, wo ethnische und jede andere Form der

Pluralität gemanaged eher als eliminiert wird. In den vorpolitischen Gesellschaften des

Westbalkans jedoch, werden Methoden der Eliminierung von ethnischen Differenzen,

der Majorisierung und versteckten Assimilation gepflegt. Unsere Verdammung liegt

darin, dass im Zeitalter der Globalisierung, Transnationalisierung und Integration, ein

verspäteter Kampf um Schaffung von Nation-Staaten nach den obsoleten Modellen des

19. und 20. Jahrhunderts andauert, wo die Idee der geteilten oder übertragenen

Souverenität, dezentralisierten Regierens jenseits des Nation-Staates auf kein Verstän-

dnis stösst. Die meisten Länder in der Region widerstehen der Europaisierung, d. h. vers-

päteter Modernisierung, und dienen dadurch als Beispiele des pervertierten Umfeld der

Demokratie und staatsrechtlichten Regeln. Ein Ausgang aus dieser selbstverursachten

Sackgasse kann nur in der Perspektive der euroatlantischen Reformen und Integration

gesucht werden. Es wird also empfohlen, einzelne postjugoslawische Gesellschaften im

Schema verspielter Chancen und offener Möglichkeiten angesichts euroatlantischer

Integration kritisch zu betrachten.

Schlüsselwörter: das falsche Ende des Multikulturalismus im Westen, der

tatsächliche Tod des Multikulturalismus in postjugoslawischen Ländern, Management

von ethnischen Differenzen statt deren Eliminierung, Respekt fuer Pluralität von Id-

entitäten und Alterität, individduellen Rechten und Rechten der Kollektivitäten...

Naučna polemika

Dražen Barbarić1

MULTIKULTURALNI PARADOKS

EUROPSKE RADIKALNE DESNICE

Autor polazi od nedvojbene činjenice uspona radikalno desnih stranaka i njihovih

izbornih uspjeha širom Europe. Koristi se integralnim pojmom radikalne desnice koji ob-

uhvaća tri ključne karakteristike: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski

sentiment i nacionalistička mitologija. U radu se pokušava dokazati da radikalna desnica

u Europi preuzima osnove multikulturalnoga diskursa (međusobno uvažavanje i

suegzistencija), te ih u posve pervertiranom obliku koristi u političke svrhe. Paradoks se

sastoji u tome da je radikalno desni instrumentalizirani etnokratski multikulturalizam us-

mjeren protiv nositelja ideje liberalnoga multikulturalizma, čime potkopava same temelj-

e europske civilizacije i nudi potpuno oprečnu viziju potonje kroz različite koncepte

(Europa utvrda, Europa nacija i sl.).

Ključne riječi: radikalna desnica, kulturni protekcionizam, etnokratski multik-

ulturalizam, teorija zazornosti, razlikovanje prijatelj-neprijatelj, antiislamizam

Uvod

Na samome početku rada pokušat ću se ukratko 'obračunati' s terminolo-

škom anarhijom koja vlada oko pojma radikalne desnice, kako bih što vje-

rodostojnije koristio integralan pojam radikalne desnice koji bi obuhvaćao široki

spektar stranaka i pokreta. U drugom dijelu bit će predstavljeni najznačajniji izb-

orni uspjesi radikalne desnice u Zapadnoj Europi, te najčešća objašnjenja p-

otonjega u znanstvenoj literaturi. Treći dio posvećen je obrazloženju središnje

teze ovoga rada – etnokratski multikulturalizam paradoksalno potkopava temelje

civilizacije koju radikalna desnica žustro brani kao okvir koegzistencije kul-

turnih protekcionizama. Pomoću teorije zazornosti (Iris Marion Young) i meta-

političkoga razlikovanja prijatelj-neprijatelj (Carl Schmitt) pokušat ću objasniti

proces multikulturalizacije radikalne desnice u Europi, te dokazati da je pred

Europom izbor između dviju vizija multikulturalizma: etnokratskog ili liberaln-

og.

1 [email protected]

Dražen Barbarić

46

Terminološka entropija fenomena radikalne desnice

Literatura koja se bavi fenomenom radikalne desnice i pojava vezanih uz

nju sadrži popriličnu terminološku konfuziju oko samoga pojma radikalne

desnice. O razini terminološke entropije zorno svjedoči podatak da se u literaturi

koriste čak 23 termina za označavanje navedenoga fenomena.2 Takvu vrstu

konfuzije svakako možemo zahvaliti i potpuno nejasnoj genezi samoga pojma

kao označitelja onih pokreta koji su kroz 19. i 20. stoljeće smatrani političkim

radikalima (od pokreta za građanska prava i slobode, preko komunističkih, pa

sve do fašističkih pokreta). Kako se opisana entropija ne bi odrazila i na teze

ovoga rada, pod radikalnom desnicom podrazumijevam sve one „političke dis-

kurse, programe i ideologije koji implicite ili eksplicite odbijaju temeljne vrijed-

nosti demokratske ustavne države,“3 uz važnu napomenu da će u radu kao si-

nonimi biti korišteni pojmovi ekstremne i radikalne desnice. Potonja napomena

je važna iz praktičnih razlika jer su primjerice sigurnosne institucije SR Njem-

ačke 70-ih godina prošloga stoljeća počele „upotrebljavati termin ekstremizam,

kada su se 1974.godine u Izvješću o zaštiti ustavnog poretka (Verfassungssch-

utzbericht) antidemokratska stremljenja opisala kao ekstremistička, a ne kao r-

adikalna.“4 Postoje i suprotna tumačenja koja s obzirom na kriterij nasilja radika-

lizam vide kao „viši stupanj ekstremizma.“5

Integralan pojam radikalne desnice mogao bi patiti od metodološke

pogreške pošto bi uključivao i desne populističke stranke, koje čine većinu us-

pješnih desničarskih stranaka u Europi i uspješno participiraju unutar okvira

liberalne predstavničke demokracije (sustava), neke čak kao ključna karika

postojeće vlasti. Kako bih izbjegao vlastitu zamku poslužit ću se definicijom

Elisabeth Carter koja tvrdi da:

„radikalno desne stranke ili eksplicitno odbacuju demokraciju

(bez obzira na njihove stavove o ksenofobiji i rasizmu) ili prihvaća-

ju demokraciju, ali stvaraju ksenofobnu mobilizaciju protiv imigran-

ata i kulturalistički insistiraju na dominantnoj nacionalnoj kulturnoj

paradigmi koja bi trebala biti obvezna za sve građane.“6

Drugi dio definicije omogućava svrstavanje pod pojam radikalne desnice

zapadnoeuropskih populističkih, ali i srednjoeuropskih i istočnoeuropskih ul-

tranacionalističkih stranaka.

Naravno, korišteni termin obuhvaća, iako neznatnim dijelom, stranke i

pokrete koji su svojevrsni baštinici fašističkoga ideološkog nasljeđa. David

Renton upozorava na opasnost diskurzivnoga 'kamufliranja' neofašističkih

stranaka u modernu populističku desnicu tzv. „trećeg puta“, kao ogledni primjer

2 Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa

radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, str. 189. 3 Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica, str. 70.

4 Ibid.

5 Ibid., str. 72.

6 Obućina, V. op. cit., str. 188.

Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice

47

navodi Nacionalnu frontu (Front National) za vrijeme Jean-Marie Le Pena.

„Suvremene fašističke stranke žele promijeniti ime vlastite ideologije bez

odbacivanja njezina sadržaja.“7 Upravo se fašizam svrstava u skupinu meta-nar-

acija ili meta-ideologija, koje su ideološki upućene na revolucionarnu promjenu

ne samo postojećih političkih poredaka, već i kulturnih potki na kojima se teme-

lji suvremena zapadna civilizacija. Ono oko čega se svi istraživači fašizma slažu

je upravo njegova ideološka jezgra koja se s obzirom na kontekst vremena i

prostora različito manifestira kroz političko djelovanje.

Najutjecajniji autor u oblasti fašističkih studija svakako je povjesničar

Roger Griffin koji definira fašizam kao „političku ideologiju čija je mitološka je-

zgra, u svojim različitim oblicima permutacije, palingenetički oblik populistič-

kog ultranacionalizma.“8 Pojednostavljeno, palingenetička jezgra neofašizma

pretpostavlja dvije stvari; prvo, za svoju vrijednosnu bazu postavlja holistički

samoispunjavajući nacionalni mit, čije ostvarenje sprječava dekadencija postoj-

eće liberalne civilizacije iznutra, te utjecaj imigrantskih kultura izvana i drugo,

revolucionarno djelovanje usmjereno na svojevrsni preporod (ponovno rođenje)

nacije u svojoj najčišćoj kulturnoj i političkoj formi što opet ovisi o utemeljuj-

ućem mitu.9 Prema Griffinu palingenetička jezgra ili ono što se može nazvati

najmanjim zajedničkim nazivnikom generičkoga fašizma ne propisuje obrasce

političke borbe za preporod nacije, niti formu njegova ostvarenja, naprotiv, ona

tek omogućava komparativno proučavanje radikalno desnih stranaka i raskr-

inkavanje njihove hinjene ideološke praznine. Stoga bez obzira na zajedničku je-

zgru radikalnih stranaka koje zahtijevaju ultranacionalistički preporod, konkret-

no ostvarenje potonjega može izazvati „mnoge različite i ponekad duboko

konfrontirane, koncepte nacije, rase i preporoda.“10

Izuzetno bitno je istaći da

populistička struja radikalne desnice (najveći dio radikalne desnice) ne posjeduje

palingenetičku već tradicionalnu ksenofobno nacionalističku ideološku jezgru

(etnokratski liberalizam), ta kao takva „entuzijastički prihvaća liberalni sustav,

ali smatra da samo jedna etnička skupina može biti punopravni član civilnog

društva.“11

Iz navedenoga možemo zaključiti da konkretna pojavnost, tj. id-

eološka pozadina, politički zahtjevi i načini djelovanja, radikalno desnih strana-

ka uvijek ovise prije svega o kontekstu društva unutar kojega djeluju. Na tome

tragu Othon Anastasakis analizira formativne elemente koji determiniraju ideo-

lošku matricu europske radikalne desnice izdvajajući četiri ključne dimenzije:

povijesnu, strukturalnu, političku i ideološku. Za potrebe ovoga rada važno je is-

taknuti dio zaključka koji se odnosi na povijesnu dimenziju, točnije fašističko

nasljeđe:

7 Renton, D. Fascism: theory and practice, p. 15.

8 Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 186.

9 Detaljnije o palingenetičkoj jezgri fašizma u: Griffin, R. The palingenetic core of gen-

eric fascists ideology, p. 97-122. 10

Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 189. 11

Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str.

183.

Dražen Barbarić

48

„Nedvojbeno, prihvaćanje određenih ideja i korištenje različi-

tih simbola koji podsjećaju na međuratno razdoblje uspostavlja

impresionističku vezu između fašizma i današnje ekstremne desnice.

Bilo bi nerealno zamišljati da će fašizam biti izbrisan iz Europe bez

ostavljanja negativnog nasljeđa. Ali precijeniti utjecaj fašizma u

današnjoj eri vodilo bi potpuno pogrešnoj koncepciji suvremene ra-

dikalne desnice.“12

Upravo posljednja rečenica vjerno ocrtava položaj fašističkoga nasljeđa,

naime, eksplicitno profašističke stranke egzistiraju na samim marginama politi-

čkoga života i kao takve ne predstavljaju značajnu političku snagu i čine neznat-

an dio onoga što zovemo suvremenom radikalnom desnicom.

Anastasakis svojim zaključkom posve precizno pogađa srž i karakter ono-

ga što uobičajemo zvati 'Novom desnicom' (Nouvelle Droite) koja svoju

afirmaciju doživljava kroz intelektualni pokret Groupement de Recherches et d’-

Études pour la Civilisation Européenne (GRECE) čiji ideološki guru Alain de -

Benoist razvija teoriju 'desnoga gramšizma'. Ne radi se o primarno političkom

već ideološkom radu grupe intelektualaca s ciljem postizanja kulturne hegem-

onije, prema kojoj se „promjena vlasti u razvijenim kapitalističkim društvima ne

odvija revolucionarnim putem, nego dugotrajnim ideološkim radom u civilnom

društvu.“13

Tomislav Sunić, kao jedan od nositelja ideja Nove desnice u SAD-u,

objašnjava:

„Kultura je najdjelotvorniji nositelj političkih ideja, jer kultura

mobilizira svijest javnosti ne samo uz pomoć efemernih slogana,

nego i zato jer se istinski obraća povijesnom sjećanju ljudi.“14

Iako Nova desnica izgrađuje povijesno-ideološki odmak od fašističkih ide-

ologa i režima, čime stiče otvorenu mogućnost diskurzivne borbe u suvremenoj

Europi, ipak posjeduje sve karakteristike integralnoga pojma radikalne desnice

koji se koristi u ovom radu. Griffin taksativno navodi šest značajki Nove desnice

prema radovima Alaina de Benoista koje pokazuju sklonost prema: romantičar-

skoj (Herderovskoj) viziji europskih nacija, antisistemskoj borbi, te sprječavanju

imigrantske kontaminacije nacionalnih kultura.

„Zbog konkretnih povijesnih razloga, Europa je izgrađena od

različitih nacionalnih kultura (etnija) čiji su temelj zajedništva njih-

ovi korijeni u zajedničkoj indoeuropskoj tradiciji. (…) Prisutnost

imigranata (i implicitno Židova) u Europi je neprijateljska za kultur-

no zdravlje (europskih nacija op.a).“15

U novijem političkom pamfletu16

Alain de Benoist i Charles Champetier, u

prvi plan stavljaju gospodarske razloge antiimigrantske retorike i određenu

12

Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends, p. 10. 13

Velički, D. op. cit., str. 75. 14

Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, str. 70. 15


Vidi u: de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u

21. st.


49

zabrinutost za gubljenje nacionalne kulture imigranata u Europi, zbog čega bi se

trebala spriječiti slobodna migracija u Europu. Bez obzira na pan-europski kar-

akter nacionalizma koji zagovara de Benoist, Griffin uopće ne dvoji da Nova

desnica posjeduje palingenetičku jezgru koja karakterizira ekstremnu desnicu u

Europi.17

Sumirajući dosad izneseno, moguće je zaključiti da je ipak opravdano

uvjetno koristiti integralni pojam radikalne desnice koji bi obuhvatio stranke

desnice od populista pa sve do eksplicitnih neofašista, pod uvjetom da dijele

minimalni zajednički ideološki sadržaj. Ne dvojim da je ispravno tvrditi da pot-

onji sačinjavaju: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski sentiment i

nacionalistička mitologija, uz ogradu da u zemljama gdje ne postoje značajne sk-

upine imigranata drugi navedeni element se manifestira kroz nasilni asimilacio-

nizam i diskriminaciju nacionalnih manjina, ili subnacionalni separatizam.

Unatoč svemu navedenom, Anastasakis naglašava da na umu treba imati iz-

ostanak supranacionalne kohezivnosti radikalne desnice:

„Osnovna kontradikcija ideološkog diskursa ekstremne

desnice je u tome da iako postoji zajednička jezgra uvjerenja koja ga

jasno razlikuje od ostalih suvremenih europskih političkih ideo-

logija, istovremeno, (ideološki diskurs op.a.) je visoko heterogen,

kulturno specifičan i jedinstven u svakoj nacionalnoj situaciji.“18

Etnokratska multikulturalizacija je očito fenomen koji je dosada ili pr-

olazio nezapaženo u znanstvenim krugovima ili je 'novorođenče' posljednjega

desetljeća.

Izlazak iz ideološke sjene i nagli uspon

Kraj prošloga i početak novoga stoljeća u Europi su, između ostaloga, ob-

ilježeni svojevrsnim preporodom radikalnih desničarskih pokreta i stranaka. Kraj

Drugoga svjetskog rata donio je potpunu marginalizaciju dotadašnjih fašističkih

pokreta i likvidaciju istih režima, dok je hladnoratovska bipolarna ideološka ko-

nfrontacija 'prekrila' diskurzivni prostor eventualnoj reafirmaciji radikalne desn-

ice. Renton ključnim simboličkim događajem navedene reafirmacije smatra

uspjeh Nacionalne Fronte (Front National) Jean-Marie Le Pena 1984. kada su na

izborima za članove Europskog parlamenta osvojili 10 mandata.

U međuvremenu je došlo do proliferacije pokreta i stranaka radikalno

desne provenijencije, a u novije vrijeme i do značajnih političkih uspjeha -

mnogih europskih radikalno desnih i populističkih stranaka. Primjerice, Stranka

progresa (Fremskrittspartiet) sa 22.9 % glasova predstavlja najsnažniju norvešku

opozicijsku stranku; najveće iznenađenje prošlogodišnjih finskih izbora je

stranka Pravi Finci (Perussuomalaiset) koja sa 19.1 % čini treću snagu u

parlamentu; Austrijska slobodarska stranka (Freiheitliche Partei Österreichs) je,

također, treća po snazi austrijska parlamentarna stranka sa 17.54 % glasova.

17

Vidi u: Griffin, R. Fascism's temporal revolution 18

Anastasakis, O. op. cit., p. 16.

Dražen Barbarić

50

Zapažene rezultate su ostvarile: Stranka za slobodu (Partij voor de Vrijheid)

Geerta Wildersa koja je sa 15.5 % glasova postala treća stranka nizozemskoga

parlamenta i članica vladajuće koalicije; Danska narodna stranka (Dansk Folke-

parti) kao treća parlamentarna stranka sa 12.3 % glasova; Sjeverna liga (Lega

Nord) sa 8.3 % glasova je pozicionirana kao treća talijanska stranka po snazi,

dok je Budućnost i sloboda za Italiju Gianfranca Finija nakon raskida sa Ber-

lusconijem postala peta stranka talijanskoga donjeg doma; Flamanski interes

(Vlaams Belang) sa 7.8 % glasova na izborima za donji dom belgijskoga pa-

rlamenta; Švedski demokrati (Sverigedemokraterna) koji su sa 5.7 % glasova po

prvi put postali parlamentarna stranka19

. Kao što je vidljivo, istaknuti su is-

ključivo uspjesi na nacionalnoj razini i to za donje domove parlamenata zap-

adnoeuropskih zemalja jer će potonje biti u fokusu ovoga rada. Što se tiče Eur-

opskoga parlamenta u postojećem sazivu može se govoriti o približno 60 zastu-

pnika populističke ili radikalne desnice uglavnom koji pripadaju političkoj sku-

pini Europa za slobodu i demokraciju (Europe for Freedom and Democracy) ili

su samostalni, tj. nepripadajući zastupnici, s napomenom da mnoge stranke i

zastupnici deklarativno ne zastupaju desničarske vrijednosti i zbog toga se

brojka od 60 zastupnika treba uzeti s dozom opreza.

Istodobno smo svjedoci povećanja nasilja počinjenog od strane ekstremist-

ičkih organizacija i posebno tragičnoga terorističkog akta Andreasa Breivika u

Norveškoj. Robert Eatwel iznosi zanimljivu, iako empirijski nepotvrđenu,

hipotezu da odsutnost snažne i organizirane ekstremno desne stranke povećava

stupanj ekstremističkoga nasilja, a kao egzemplarna država navodi se Velika

Britanija.20

Recentna znanstvena literatura koja se bavi navedenom problematikom

uglavnom pokušava objasniti izborne uspjehe radikalno desnih stranaka na

nacionalnoj razini. Unatoč brojnim nezavisnim varijablama koje se uzimaju kao

eksplanatorni faktori moguće je govoriti o četiri najistaknutije skupine faktora:

socioekonomski (materijalni), alijenacijsko-protestni, izborni (strukturalni), te

ideološki.

U prvu skupinu faktora općenito spadaju sve one društvene pojavnosti

koje direktno utječu na razinu socioekonomske deprivacije kod širokih slojeva

društva, iako se prvenstveno odnose na nezaposlenost i posljedično tome utjecaj

imigranata na potonju. Kod znanstvenika koji analiziraju rast utjecaja radikalne

desnice često se potkrada metodološka greška, koja zanemaruje da radikalna

desnica „nije pasivna posljedica makro-razinskih socioekonomskih indik-

atora.“21

Zapravo se radi o tome da uglavnom populistička desnica mora preuzeti

ulogu 'političkih poduzetnika' ukoliko želi iskoristiti pojavu ekonomske de-

privacije kod stanovništva. Drugim riječima, politička relevantnost radikalne

19

Stranke su navedene prema popisu korištenom u istraživanju Instituta Demos The new

face of digital populism, u kojem je moguće pronaći kratak ideološki i programatski opis

navedenih stranaka. 20

Vidi u: Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe? 21

Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe, p. 57.


51

desnice ovisi o „sposobnostima tih stranaka da efektivno povežu birače sa probl-

emima njihova identiteta.“22

Međutim, s vremenom se u stručnoj literaturi stvori-

o mit koji utjecaj imigranata neposredno na nezaposlenost, a potom i posredno

na razinu blagostanja određenih društava, postavlja kao ultimativni faktor eks-

panzije političkoga uspjeha radikalne desnice. Matt Golder se oštro suprotstavlja

ovakvoj vrsti pojednostavljivanja, dapače, on navodi da ne postoji niti jedna

relevantna komparativna analiza koja bi navedeni mit mogla potvrditi kao

općepriznati faktor utjecaja rasta desnice. Iznoseći zaključke istraživanja

Friedberga i Hunta navodi nas na odbacivanje postavljenoga mita tvrdnjom da

niti radnici čija su radna mjesta najugroženija dolaskom jeftinije imigrantske ra-

dne snage „ ne trpe značajnu štetu, kao posljedicu povećane imigracije.“23

Nedv-

ojbena je činjenica da socioekonomska deprivacija i opća percepcija smjera

ekonomskoga razvoja društva značajno utječe na preferencije birača. Ipak emp-

irijska istraživanja pokazuju da uspjeh radikalne desnice ne ovisi prvenstveno o

sposobnosti instrumentalizacije takve vrste nezadovoljstva u vlastitu korist. Istr-

aživanje provedeno 2002. u sedam zapadnoeuropskih zemalja je pokazalo da

populistička desnica nije bila izrazito uspješna u mobilizaciji birača na temelju

ekonomske disatisfakcije, tj. „najmanje jedna ključna stranka je uspješnije

mobilizirala takve birače negoli populističke desničarske stranke.“24

Ne manje

značajan aspekt opisanoga mita sastoji se u prikazivanju nižih slojeva društva

kao dominantnih birača populističke desnice, što se objašnjava njihovom pogo-

đenošću socioekonomskom situacijom društva. Montserrat Guibernau navodi

dvije utjecajne studije (Pippa Norris 2005.; Cas Mudde, 2007.) kojima opovrg-

ava potonju tezu, naime, studije su pokazale da među biračima radikalne desnice

postoji podjednak omjer nekvalificiranih i visokokvalificiranih radnika, te pripa-

dnika srednje i niže klase, sa iznimkama „Mađarske, Italije i Izraela gdje

pripadnici srednje klase prevladavaju.“25

Alijenacijsko-protestna skupina faktora u užem smislu obuhvaća sve one

varijable nezadovoljstva građana postojećim političkim elitama, te njihovom od-

nosu prema društvu, dok u širem smislu može obuhvaćati antisistemsko raspol-

oženje, pa čak i zahtjeve za radikalnim preustrojem demokratskih političkih su-

stava u autoritarne (kod profašističkih stranaka). Prema Rogeru Eatwellu, da bi

se protestno glasovanje moglo zaista takvim smatrati nužna su ispunjenja dvaju

uvjeta: „prvo, (da) birači glasuju za stranku koja im nije ideološki bliska; drugo,

da ne očekuju od stranke ostvarenje značajnog uspjeha (političkog utjecaja).“26

Međutim, time bi se uspjeh radikalne desnice analitički sveo tek na nekolicinu

22

Ibid. 23

Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in Western -

Europe, p. 438. 24

Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Re-examining

grievance mobilization models in seven successful cases, p. 14. 25

Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the fail-

ure of mainstream politics, p. 8. 26

Eatwell, R. op. cit., p. 419.

Dražen Barbarić

52

desnih populističkih stranaka, koje bi bile potpuna ideološka tabula rasa, a svoj

bi uspjeh zahvaljivale vlastitoj sposobnosti instrumentalizacije nezadovoljstva

postojećom političkom konstelacijom moći. Spomenuto istraživanje Elisabeth

Ivarsflaten pokazuje da desničarske populističke stranke nisu ništa uspješnije u

takvoj vrsti političkog poduzetništva, odnosno instrumentalizaciji nezadovolj-

stva, naprotiv, podaci pokazuju da je „izgledno da desne populističke stranke

budu uspješne bez mobilizacije takvoga nezadovoljstva.“27

Matt Golder s potpunim pravom naglašava da je utjecaj izbornoga sustava

na rast uspjeha radikalne desnice najčešći izvor pristranosti u istraživanjima toga

uspjeha. Primjerice, prilikom proučavanja zemalja poput Portugala, Irske ili

Luksemburga, gdje radikalna desnica ne polučuje značajnije izborne rezultate,

istraživači „pogrešno pretpostavljaju da faktori kao što su nezaposlenost i imigr-

acija nemaju utjecaja na potporu radikalnoj desnici u ovim zemljama.“28

Ne

ulazeći dublje u problematiku korelacije izbornih sustava i političkoga uspjeha

desnice, prikladno je navesti zaključak utjecajne politologinje Pippe Norris o

navedenom odnosu: „Najdjelotvornije ideološke strategije koje stranke radikalne

desnice mogu koristiti kako bi maksimizirale vlastiti izborni potencijal ovise o

vrsti izbornog sustava.“29

Sumirajući različite pristupe i metode proučavanja fenomena rasta

političkog utjecaja i izbornih uspjeha radikalne desnice u Europi moguće je po-

sve jednoznačno zaključiti da je ideološka skupina faktora najstabilnija nez-

avisna varijabla kod svih empirijskih i najutjecajnija kod konceptualnih radova.

Ono što čini ideološku jezgru suvremene europske desnice jest ksenofobni anti-

imigracijski osjećaj, koji je posljedica percepcije ugroženosti vlastitoga nacio-

nalnog identiteta. Rezultati do kojih dolazi Elisabeth Ivarsflaten upućuju da u

gotovo svim državama Zapadne Europe populistička i radikalna desnica naju-

spješnije mobilizira biračko tijelo čija je ključna determinanta političkih prefere-

ncija upravo nezadovoljstvo imigracijskom politikom vlastite države. Posebno

treba istaknuti multidimenzionalnost samoga faktora antiimigracijskoga raspo-

loženja, koja se kreće u rasponu od već spomenutoga utjecaja imigranata na razi-

nu socioekonomske deprivacije pa sve do utjecaja na eroziju nacionalne kulture

zemlje domaćina.

Etnokratski multikulturalizam

Postoji izuzetno zanimljiv moment koji možemo pronaći kod većine radik-

alno desnih stranaka i pokreta u Europi, a koji je ujedno i središnja tema ovoga

rada; naime, radikalnu desnicu obilježava svojevrstan proces etnokratske

multikulturalizacije. Konkretno, radi se o tome, da radikalna desnica polazi od

načela međusobnoga uvažavanja, ili multikulturalističkim rječnikom rečeno,

politike prepoznavanja, što im omogućuje uzajamno poštovanje, suegzistenciju i

27

Ivarsflaten, E. op. cit., p. 15. 28

Golder, M. op. cit., p. 435. 29

Norris, P. Understanding the rise of the radical right, p. 7.


53

fokus na kreiranje budućega europskog modusa vivendi, tj. onoga što bi Nova

desnica nazivala 'etnopluralizmom'. Istaknuti moment je moguće razumjeti jedi-

no u terminima tzv. kulturnog protekcionizma, koji se javlja kao kolektivni

defenzivni refleks s ciljem zaštite nacionalne kulture od vanjske kontaminacije.

Pippa Norris ističe da sve „ekstremniji i manje tolerantni aspekti kulturnog

protekcionizma, na mnoge načine, nose potpis radikalne desnice.“30

Konkretna

manifestacija navedenoga procesa je vidljiva u idejama 'Europe nacija', 'Europe

stotinu zastava' ili 'Europe utvrde', gdje bi se strogom zaštitom vanjskih granica i

unutarnjim razgraničenjem nacionalnih kulturnih cjelina omogućio suživot

zajednica, koje će političke, ekonomske i društvene fenomene tretirati prema

kriterijima vlastite nacionalne kulture bez vanjskoga upliva. Jürgen Habermas

ovakve tendencije navodi kao jedne od četiri goruća problema s kojima se

suočava današnja Europa, te jasno ističe da Europa utvrda nije adekvatno rješ-

enje, naprotiv, ona je dugoročno najveća prepreka europskome kulturnom plu-

ralizmu.

„Izazov s kojim se suočavamo sastoji se u poštovanju različite

prirode stranih kultura i religijskih zajednica prilikom njihova uklj-

učivanja u nacionalnu građansku solidarnost.“31

Guibernau opravdano primjećuje da se suvremena radikalna desnica sa

kulturnim protekcionizmom pomiče od biološkoga prema kulturnome rasizmu,

potkrjepljujući tezu izjavom jednoga od bivših lidera Nacionalne fronte:

„Demokracija je neostvariva među skupinom individua koje

ne posjeduju međusobne spone i još manje među etničkim skup-

inama koje posjeduju različite kulturne reference. Postojanje i

razvoj (demokracije) zahtjeva stvarne ljude, ovo je zajednica

muškaraca i žena koji se prepoznaju kao bliski prema značenju jez-

ika, kulturi, vjeri, krvi i povijesti.“32

Ova izjava pokazuje da je samoostvarenje nacionalne kulture (identiteta)

posve moguće unutar konteksta liberalne predstavničke demokracije, s nei-

zostavnom napomenom da se u tom slučaju isključivo radi o tzv. etnokratskom

liberalizmu. Roger Griffin smatra potonji većom opasnošću od samoga fašizma;

„Takva onečišćena, restriktivna forma liberalizma čini znatni

taksonomski problem jer, premda želi zadržati liberalne institucije i

procedure, i ostati ekonomski i diplomatski dio međunarodne

liberalne demokratske zajednice, njezino je aksiomatsko poricanje

univerzalnosti ljudskih prava predisponira da se protiv etničkih sku-

pina-izroda ponaša isto onako nasilno kao i fašistički režim.“33

Važna značajka etnokratskoga multikulturalizma (etnopluralizma) je

hinjenje načela jednake vrijednosti kultura, odnosno odmak od eksplicitnoga ras-

30

Ibid., str. 5. 31

Vidi u: Habermas, J. Opening up Fortress Europe 32

Guibernau, M. op. cit., p. 14. 33

Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str.

183.

Dražen Barbarić

54

izma, što implicitno znači da nacionalne kulture europskih imigranata nisu same

po sebi bezvrijedne i nedostojne očuvanja, međutim, da bi bile uspješno zaštić-

ene „različite kulture i identiteti ne smiju se miješati jer će u suprotnom oslabjet-

i, nazadovati ili eventualno biti uništeni.“34

Na ovom mjestu je potrebno nakratko zastati i postaviti konceptualnu

razliku između etnokratskoga multikulturalizma i onoga što Griffin naziva

'fašističkim ekumenizmom'. Potonji se odnosi na strogu regeneraciju fašističke

metanaracije u pojavnom obliku eurofašizma kroz ponovno oslobođenje primor-

dijalnih ultranacionalizama i odbacivanje prosvjetiteljske dekadentnosti koja je

isključivi krivac marginalizacije nacionalnih kultura. Srž eurofašizma u jednoj

od svojih 13 točaka navodi Svjetska unija nacional-socijalista (WUNS);

„Europa koju mi nacional-socijalisti namjeravamo stvoriti

neće biti ništa manje njemačka ili francuska nego što će biti engl-

eska ili talijanska. Bit će jedna i različita, jedna u svom političkom

jedinstvu, različita u svojim nacionalnim kulturama.“35

Takvo političko jedinstvo za razliku od etnokratskoga multikulturalizma

podrazumijeva potpuno odbacivanje nazadnoga nasljeđa prosvjetiteljstva, što

uključuje i liberalnu demokraciju, i ostvarenje jedinstva kroz totalitarni fašistički

poredak. Pošto europska populistička radikalna desnica ne posjeduje fašističku

palingenetičku jezgru, ona ne pripada trendu fašističke ekumenizacije, vrijedi i

obrnuto, neofašističke stranke i pokreti koji se zalažu za ostvarenje eurofašizma

nisu dio procesa etnokratske multikulturalizacije. S uma ne treba smetnuti, da je

historicizam zajednički korijen radikalne desnice (neofašističke i populističke),

te da je kulturna ugroženost europske civilizacije ono što ih mobilizira na djelov-

anje, ali im se tu razdvajaju putovi.36

Ekumenizacija fašizma (eurofašizam) pos-

jeduje vlastiti telos – uspostavu revolucionarnoga fašističkog poretka u Europi

koji bi štitio čistoću različitih nacionalnih kultura, dok je etnokratski multik-

ulturalizam privremeni 'brak iz interesa', tj. obrambeni mehanizam europskih

nacionalnih identiteta (kultura) unutar postojećih okvira liberalne demokracije.

Nameće se logično pitanje o karakteru spomenutoga obrambenog mehan-

izma, te se u literaturu pojavljuju najčešća objašnjenja kroz teoriju racionalnog

izbora ili kulturnog protekcionizma. Prvi pokušava dokazati da imigranti utječu

na razinu nezaposlenosti i pada razine blagostanja domaćega stanovništva, čime

se pojedinci iz posve racionalnih interesa odlučuju za desni populizam kao opc-

iju restriktivnije imigracijske politike, dok drugi tvrdi da se pojedinci u razdoblju

krize identiteta vlastitoga društva, izazvanoga kulturnom difuzijom, odlučuje za

prisvajanje radikalnije pozicije nacionalnoga identiteta, kao određenim oblikom

vakuuma koji im pruža individualno identitetsko utočište. Prvi navedeni argum-

ent je već načelno opovrgnut, prije svega jer govorimo o desnici u najrazvijeniji-

34

Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the

failure of mainstream politics, p. 15. 35


O historicizmu i kulturnoj ugroženosti europske civilizacije kao temeljima fašizma

vidi u: Sternhall. Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća


55

m zemljama svijeta (Zapadna Europa) sa niskom stopom nezaposlenosti i vis-

okom razinom opće društvenoga blagostanja i zemljama gdje priljev imigranata

ne pogađa, u ekonomskom aspektu, široke slojeve stanovništva, te gdje čim-

benike ekonomske deprivacije podjednako koriste stranke ljevice i desnice.

Drugi argument, iako načelno točan, promašuje samu bit onoga što se označava

kulturnim protekcionizmom. Guibernau primjerice, navodi da je upravo proces

tranzicije prema postindustrijskom umreženom društvu, kao ključna dimenzija

globalizacije, rezultirao time da „pojedinci gube osjećaj pripadnosti i privučeni

su etničkom nacionalizmu, koji prema psihološkim istraživanjima povećava

osjećaj samopoštovanja.“37

Prema mome dubokom uvjerenju, mikrorazinsko (at-

omističko) tumačenje antiimigracijskoga sentimenta zaboravlja na činjenicu da

nacionalni identitet i pripadajuća mu kultura egzistiraju vrlo uspješno na makr-

orazini unutar liberalne civilizacije, drugim riječima, ne radi se o tome da u

vrijeme opće percepcije krize identiteta pojedinci ponovno otkrivaju nacionalni

identitet koji u razdoblju 'normalnosti' za njih nema niti afektivnu niti uporabnu

vrijednost. Tada bi samo fanatični ultranacionalisti bili čuvari nacionalnoga id-

entiteta koji bi u vremenima ugroženosti iz 'naftalina povijesti' vadili fragmente

nacionalne kulture i nudili ih društvu kao lijek za problem individualne zbunj-

enosti vlastitom neodređenošću. Pojednostavljeno, nacionalni identiteti unutar

liberalnih demokratskih društava pronalaze kanale za ispoljavanje vlastitoga

bivanja (npr. jezična unikatnost, kulturno nasljeđe, sport itd.), a dobar dio čl-

anova društva internalizira, čak i nesvjesno, esenciju takvih identiteta. Stoga,

prilikom dovođenja u pitanje nacionalnih identiteta na razini društva dolazi do

obrambene reakcije, koja se na mikrorazini manifestira kao očuvanje onih inte-

rnaliziranih fragmenata istoga identiteta, određenije; „danas kultura i razlika po-

staju dominantna paradigma i pojedinci su ohrabreni, štoviše, usmjereni da se

poimaju tim terminima.“38

Problem je, dakako, kudikamo kompleksniji i pokušat

ću ga objasniti pomoću 'teorije zazornosti' koju Iris Marion Young koristi u svoj-

oj knjizi Pravednost i politika razlike, a koja je izvorno preuzeta iz psihoanali-

tičke literature.

Granice kolektivnih identiteta

Originalni pojam zazornosti uvodi Julia Kristeva prilikom proučavanja

procesa konstitucije ega (sebstva), otkrivajući da zazornost „ne proizvodi subjekt

u odnosu na objekte – ego – nego trenutak odvajanja, granicu između 'Ja' i drug-

og, prije oblikovanja 'Ja', koja omogućuje odnos između ega i njegovih objek-

ata.“39

Zazornost dakle predstavlja uspostavljenu granicu individualnoga identi-

teta u odnosu na ono što sebstvo odbacuje kao odurno, nepripadajuće i potencija-

lno opasno. Kontakt sa potonjim izaziva reakcije gađenja, odbacivanja i prijezi-

37

Guibernau, M. op. cit., p. 6. 38

Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, p. 251. 39

Young, I. M. Pravednost i politika razlike, str. 174.

Dražen Barbarić

56

ra, a u pozadini uvijek stoji iracionalna dimenzija koja alarmira sebstvo kako bi

se zaštitila punina i jedinstvenost identiteta.

„Zazorno izaziva strah i prijezir jer razotkriva granicu sebstva

i drugog kao proizvedenu i krhku i prijeti da uništenjem granice -

uništi subjekt.“40

Dakle, zazornost nije ireverzibilni proces koji vlastitim okončanjem -

(razgraničenja sebstva) stvara trajnu diferencijaciju drugoga bez mogućnosti

njegova utjecaja na konstituirani identitet. Zazornost je konstantno prisutna

podloga vlastitoga identiteta koja i na najmanju naznaku ugroze potencira fobiju

uništenja, te ona kao takva djeluje sve dok opstaje identitet koji je konstruirala i

održavala u strahu od vlastite propasti. Da teorija zazornosti može funkcionirati

na makrorazini nagovještava i sama autorica teorije:

„Zazorno se može javiti u onome što ugrožava identitet, sust-

av, poredak. Onome što ne poštuje granice, položaje pravila.“41

Young teoriju zazornosti projicira na estetiziranu hijerarhiju tijela, pok-

ušavajući pojasniti ksenofoban odnos dominantne bjelačke populacije (WASP) u

SAD-u prema manjinama drugačijih estetskih karakteristika (latinose, azijate,

hendikepirane i queer populaciju). Pravilno upućuje da dominantna reakcija

prema manjinskim populacijama nije estetski osjećaj gađenja, već tjeskobe i

napetosti:

„Veza između skupine i zazornosti društveno je konstruirana;

međutim, kad se uspostavi povezanost, teorija zazornosti opisuje

kako se te veze uklapaju u identitete i tjeskobe subjekta. Budući da

one predstavljaju ono što leži izvan granica sebstva, subjekt osjeća

strah, nemir i odbojnost prema pripadnicima tih skupina jer one pr-

edstavljaju prijetnju identitetu.“42

Svako društvo postavlja manjinske skupine u položaj objektivnoga u

odnosu na subjekt, taj proces objektivizacije drugoga podrazumijeva institucion-

alizaciju diskursa zazornosti:

„Kad rasizam, seksizam, heteroseksualizam i diskriminacija

starijih i hendikepiranih osoba postoje na razini diskurzivne svijes-

ti, zazorne su skupine objektivizirane. Znanstveni, medicinski, mor-

alni i pravni diskurs definiraju te skupine kao objekte sa posebnim

prirodama i obilježjima, koji su različiti i suprotni od imenujućeg

subjekta, koji ih nadzire, dominira i manipulira njima.“43

Upravo su antiimigracijski sentiment, povećanje netrpeljivosti prema dru-

gima (imigranti i nacionalne manjine), te političke odluke koje direktno diskri-

miniraju imigrantsku populaciju odraz aktivirajućega momenta zazornosti koji

se u terminima nacionalne kulture i europske civilizacije želi oduprijeti prijetnj-

ama i eventualnom uništenju istih. Naravno, uništenje ne podrazumijeva fizičku

40

Ibid., str. 176. 41

Ibid. 42

Ibid. 43

Ibid., str. 177.


57

likvidaciju europske civilizacije, te nacionalnih kultura unutar nje, već mul-

tikulturalnu viziju Europe u kojoj će imigranti nesmetano moći očuvati vlastite

kulturne sadržaje bez straha od diskriminacije i na taj način obogatiti europski

kulturni prostor.

Potraga za zajedničkim neprijateljem

Teorija zazornosti nije dostatna za objašnjenje pojave etnokratskoga mult-

ikulturalizma u Europi, njezin doseg je tumačenje uzroka koji izaziva tjeskobu

unutar nacionalnih identiteta, te pojašnjava manifestacije potrebne za odagnav-

anje takve vrste kolektivne kulturološke tjeskobe. Međutim, teorija zazornosti ne

objašnjava kohezivne centripetalne sile koje održavaju krhku ideološku koaliciju

radikalno desnih europskih pokreta i stranaka. Za takav eksplanatorni manevar

poslužit ću se ontološkom političkom dihotomijom kontroverznog i vrlo utj-

ecajnog političkog filozofa – Carla Schmitta. Ključno dualističko razlikovanje

na kojem Schmitt bazira sferu političkoga, a „na koje se mogu svesti politička

djelovanja i motivi jest razlikovanje prijatelja i neprijatelja,“44

pri čemu su sve

ostale karakteristike neprijatelja apstrahirane na račun njegova političkoga

identiteta.

„Politički neprijatelj ne mora biti moralno zao, ne mora biti -

estetski ružan, ne mora nastupati kao privredni konkurent, pa čak

može izgledati korisno s njim praviti poslove. On je naprosto onaj

drugi, stranac, i za njegovu bit je dovoljnu da je u osobito intenzi-

vnom smislu egzistencijalno nešto drugo i strano, tako da su u ek-

stremnom slučaju mogući sukobi s njim, koji se ne mogu riješiti ni

nekim unaprijed utvrđenim općim normiranjem, ni presudom nekog

'nezainteresiranog' i stoga 'nepristranog' trećega.“45

Za Schmitta, dakle, mehanizmi liberalne demokracije nemaju uporabnu

vrijednost pri rješavanju političko-egzistencijalnih sukoba različitih kolektivnih

aktera, iako je upravo liberalizam nastao kao reakcija na vjerske sukobe i uspio

ih potisnuti u ponore privatne sfere. Iako Schmitt vlastitu metapolitizaciju gradi

imajući pred očima međunarodnu dimenziju politike, tj. države i pripadajuće im

političko jedinstvo kao jedini izvor mogućnosti utemeljenja političkog, odnosno,

razlikovanja i etiketiranja vlastitih neprijatelja, političko društvo potonje raz-

likovanje koristi za očuvanje interne homogenosti.

„Ta nužnost unutardržavne pacifikacije dovodi u kritičnim

situacijama do toga da država kao političko jedinstvo, sve dok pos-

toji, po sebi također određuje unutarnjeg neprijatelja.“46

Očuvanje, jednom uspostavljenoga, političkoga jedinstva je apsolutni

zadatak nacionalne države, i to u takvoj krajnosti da je država preuzela ovlast -

nad životom i smrću njezinih pripadnika. Ukoliko bi država izgubila mogućnost

44

Schmitt, C. Politički spisi, str. 71. 45

Ibid. 46

Ibid., str. 81.

Dražen Barbarić

58

razlikovanja prijatelj-neprijatelj, urušilo bi se političko jedinstvo, jer „ono pos-

toji ili ne postoji, ako postoji ono je najviše, tj. u odlučnom slučaju presudno je-

dinstvo.“47

Koja je poveznica Schmittove metapolitizacije i suvremene radikalne

desnice, osim čestih pozivanja i navođenja Carla Schmitta kao jednog od ideol-

oških utemeljitelja radikalne desnice? Odgovor nudi protupitanje; zar upravo ra-

dikalna desnica kroz vlastiti etnokratski liberalizam ne svodi političko na schmi-

ttovski dualistički fundacionalizam? Poenta je u tome da je radikalna desnica

preuzela ulogu očuvanja političkoga jedinstva, ili suvremenim terminima rečeno,

nacionalne kulturne posebnosti i identiteta, te time prihvatila schmittovo uteme-

ljenje politike kao mogućnosti razlikovanja prijatelj-neprijatelj. Potonje je dovel-

o do približavanja u političkom djelovanju radikalne desnice i to prije svega u

zapadnoj, sjevernoj i srednjoj Europi, jer je pronađen zajednički neprijatelj –

imigrantska populacija. „Zajednički neprijatelj nas ujedinjuje, kritičare demoniz-

ira, a odstupitelje izopćuje.“48

Etnokratski multikulturalizam je zaista nusprodukt

konvergencije etiketiranja neprijatelja u razvijenim europskim društvima, koja je

proizašla iz potrebe za označavanjem krivca za osjećaj nacionalne tjeskobe i

percepciju kulturne ugroze. Stoga, iz cijele priče o etnokratskom multikultur-

alizmu ispadaju radikalno desne stranke i pokreti iz jugoistočne i istočne Europe,

pošto kod njih ne postoji svijest o zajedničkom neprijatelju, ponajviše

zahvaljujući; nepostojanju značajnih imigrantskih zajednica, te snažnoj međuso-

bnoj netrpeljivosti.49

Nemoguće je ne primijetiti da antiislamizam dominira antiimigrantskim

diskursom radikalne desnice, kao njegova oportuno najaktivnija sastavnica.

Pojavni oblici navedenoga vidljivi su kroz donošenje zakona (npr. zabrana noš-

enja hidžaba i burki u Francuskoj, Belgiji i Nizozemskoj) koji eksplicitno 'štite'

tekovine sekularne civilizacije, dok implicitno krše prava i opseg samoaktualiz-

acije specifičnih imigrantskih zajednica, najčešće muslimanskih. Međutim, dis-

kriminacija kroz javne politike zahtjeva plodno tlo kod domaćega stanovništva.

Tariq Ramadan slikovito opisuje takvu vrstu javne skepse prema islamu i musl-

imanima:

„Put prema koegzistenciji liči na vrstu minskog polja, ne

toliko zbog pravnih sistema koji bi diskriminirali, nego zbog ras-

47

Ibid., str. 80. 48

Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, str. 61. 49

U novije vrijeme se pojavljuje tendencija multikulturalizacije, odnosno, suradnje i p-

rodubljivanje odnosa između radikalne desnice u Istočnoj Europi, primjerice, -

uspostavljanje formalne suradnje koja obuhvaća Hrvatsku čistu stranku prava, Pokret za

bolju Mađarsku (Jobbik Magyarorszagert Mozgalom), Nova snaga (Forza Nuova), N-

acionalna demokracija (Democracia Nacional), Svepoljska mladež (Młodzież Wsechpo-

lska), nevedeno prema: Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa -

srodnim europskim organizacijama


59

tućih i široko raširenih predrasuda da su islam i muslimani, po

svojoj definiciji, nesposobni za integraciju.“50

Crno-bijeli dualizam koji oduvijek postoji pri razumijevanju islama, ali i

ozbiljnom proučavanju, dobrim dijelom olakšava instrumentalizaciju antiisla-

mskoga sentimenta, posebno nakon 11. rujna, kada je cijelome odnosu pridodana

dimenzija nacionalne sigurnosti. Primjer upisivanja genuine terorističke sklono-

sti, bez ijedne razumne činjenice, islamu kao kulturi koja potvrđuje takvu tezu

navodi Edward Said:

„Stanovite kulture i subkulture, domovi frustriranih ideja,

predodređeni su za uzgajanje terorizma. Islamska kultura najista-

knutiji je primjer.“51

Said primjećuje da se kao dualistički par za razumijevanje islama koristi

termin Zapad, a ne kršćanstvo, jer se time podrazumijeva da je Zapad uspio na-

dići vlastitu religijsku razvojnu epohu, dok je islamski svijet ostao zarobljen u

atavističkoj fazi dominacije religije u javnome životu. Stoga ne iznenađuje da

zapadna percepcija islama obuhvaća „sve značajke raznolikog muslimanskog sv-

ijeta svodeći ih na posebnu zlonamjernu i nerazumnu bit.“52

Upravo je visoka

razina komplementarnosti opisane percepcije islama i kulturnoga protekcio-

nizma u Europi rezultirala povećanom privlačnošću radikalne desnice,

agresivnijom borbom potonjih za očuvanje nacionalnoga identiteta, ali i međuso-

bnim umrežavanjem i suradnjom istih.53

Etnokratski versus liberalni multikulturalizam

Na ovom mjestu je potrebno zaokružiti tezu da suvremenu radikalnu des-

nicu u Zapadnoj Europi karakterizira etnokratski multikulturalizam koji je sam

po sebi kontradiktoran. Naime, radi se o tome da radikalna desnica parcijalno

preuzima normativnu strukturu liberalnih multikulturalista, te je primjenjuje u

pervertiranom smislu na europski civilizacijski prostor, pritom kao jedne od gla-

vnih ideoloških neprijatelja napada intelektualce i stranke koje zagovaraju 'libe-

ralnu' verziju multikulturalizma.54

U europskom slučaju potonja verzija multik-

50

Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom -

kontekstu, str. 161. 51

Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji vidimo

ostatak svijeta, str. 93. 52

Ibid., str. 67. 53

Najbolji dokaz navedene teze predstavlja posjet četiriju stranačkih lidera europske

ekstremne desnice (Flamanski interes, Austrijska slobodarska stranka, Njemačka slobo-

darska stranka i Švedski demokrati) njihovim izraelskim desničarskim kolegama, gdje su

potpisali tzv. Jeruzalemsku deklaraciju, te izrazili punu potporu i solidarnost u borbi pr-

otiv islamskih prijetnji, navedeno prema: Baumgärtner, M./ Bjurwald, L. A paradox of

hate: extremists Israelis ally with neo-Nazis 54

Nevjerojatna je činjenica da svi radovi na temu radikalne desnice multikulturalizam -

svrstavaju u diskurzivni sadržaj liberalizma, kritiku multikulturalizma iz perspektive

Dražen Barbarić

60

ulturalizma „zahtjeva inkluziju i upozorava na mistifikaciju jedne specifične kul-

ture kao jedine ili najbolje.“55

Upravo je liberalni multikulturalizam jedan od tri

obrasca integracije imigranata u Europi, posebno karakterističan za Nizozemsku,

Veliku Britaniju i Švedsku.56

Paradoks etnokratskoga multikulturalizma se

sastoji u prihvaćanju i međusobnom uvažavanju kulturnih protekcionizama unu-

tar šire europske civilizacije, uz istodobno odbacivanje liberalnoga multikultur-

alizma koji unutar iste civilizacije i pomoću istih normativnih kriterija

(uvažavanje i raznolikost) tendira prema potpuno oprečnoj viziji budućnosti

Europe. Teoretski rečeno paradoks je u prebacivanju radikalne desnice iz

deskriptivnog (činjenični pluralizam) u preskriptivni multikulturalizam (vrijedn-

osno determiniran programatski pristup ili institucionalizacija kulturnih razlika).

Kao što pravilno naglašava Brian Barry „različitost sama po sebi nije uzrok suk-

oba,“57

različite koncepcije ili vizije društva (u ovom slučaju liberalni multi-

kulturalisti vs radikalna desnica) dovode do sukoba, pa makar i diskurzivnoga.

Kao primjer potonje teze Barry navodi religiju:

„kada pripadnici različitih religija imaju nepomirljive ideje o

načinu na koji bi trebalo organizirati političku zajednicu i društvo,

te najmanje jedna grupa teži svoje ideje nametnuti na teritoriju na

kojem žive i druge grupe, morat će doći do sukoba.“58

Uobičajen prigovor radikalne desnice multikulturalistima je propitivanje

konteksta vlastite kulture i uvjeta interakcija s drugim kulturama, odnosno, uvje-

ta suegzistencije istih unutar postojećega kulturološkog okvira. „Multikulturali-

zam osporava njihovu kulturu (anti-multikulturalista op.a.), tradicionalno privi-

legiran status zapadne znanosti, povijesti i kulture,“59

zbog čega su zagovornici

multikulturalizma istaknuti kao „agenti podrivanja nacionalne kohezivnosti.“60

Radikalna desnica, u manirama Nove desnice, postavlja se kao branitelj europske

civilizacije, što je opet paradoksalno, budući da Sternhall navodi da je hi-

storicizam ideološki iskon radikalne desnice u Europi, a koji je direktna reakcija

na prosvjetiteljski projekt na kojem se temelji suvremena europska civilizacija.

Posebno važan aspekt kritičkoga multikulturalizma jest i revalorizacija post-

ojećih kulturnih obrazaca i identiteta, što pretpostavlja mogućnost otvorene

razmjene kulturoloških sadržaja puten imigracijskih zajednica, tj. određenu vrstu

diskurzivnoga pregovaranja.

„Anti-multikulturalisti su ožalošćeni zbog pregovaranja o -

nečemu što se donedavno činilo sasvim sigurno i očigledno i možda

egalitarnoga liberalizma donosi: Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika mu-

ltikulturalizma 55

Eller, J. D. op. cit., p. 250. 56

Vidi u: Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern

nation-states – thematic introduction 57

Barry, B. op. cit., str. 28. 58

Ibid., str. 29. 59

Eller, J. D. op. cit., p. 254. 60

Golder, M. op. cit., p. 439.


61

zbog toga što su se za pregovaračkim stolom našli kao slabija str-

ana.“61

Radikalna desnica se postavlja kao posljednja linija obrane dotada

neupitnoga nacionalnog identiteta i kulture, i naravno kriterija političkoga

vrednovanja postojećih društvenih odnosa. Multikulturalizam dovodi u pitanje

sva tri elementa, te ih pokušava redefinirati u skladu sa novonastalim uvjetima,

stoga i ne čudi da su politički nositelji multikulturalne ideje u Europi (socijal-

demokrati i liberali) omiljena meta radikalne desnice, bilo u političkom ili

terorističkom smislu.

Zaključak

„Evropa je morala naučiti lekcije iz svoje prošlosti, a najbitn-

ija od njih bi se, možda mogla ovako formulisati: kad god je Evr-

opa, u svojoj povesti, ispoljila tendenciju za religijskom, etničkom

ili rasnom homogenizacijom (tokom svojih verskih ratova, rek-

onkviste, holokausta ili holocausta, etničkih čišćenja), dolazilo je do

neviđenih tragedija, ratova i ljudske patnje, zbog toga se danas ona

može konstituisati samo kao pluralna i pluralistička zajednica

naroda i država, u jednom multikulturalnom i višereligijskom konte-

kstu, liberalnog ili decentriranog tipa.“62

Konstantni rast utjecaja i proces etnokratske multikulturalizacije radikalne

desnice bez ikakve sumnje predstavljaju jedan oblik pokušaja homogenizacije

Europe. Navedeni proces je suptilniji nego ijedan dotadašnji pokušaj, te ga od-

likuje visok stupanj političke kontrole, dakle, prvenstveno se radi o umrežavanju

političkih elita radikalne desnice. Jačanje kulturnih protekcionizama uz is-

todobno međusobno uvažavanje istih na razini javne svijesti se predstavlja kao

bezazlen proces iskorištavanja kontekstualnih prilika od strane populističkih str-

anaka bez naročito opasne ideološke pozadine. Međutim, ne radi se o bezazlen-

om već, kao što je u radu pokazano, paradoksalnom procesu koji dovodi u

pitanje metapolitičku osnovu na kojoj se temelji suvremena Europa. Vrijeme će

pokazati da li Europa nastavlja, habermasovski rečeno, putem dovršenja

političke moderne, gdje će liberalni multikulturalizam zasigurno odigrati jednu

od ključnih uloga, ili putem 'Europe nacija', gdje će etnokratski multikulturali-

zam osigurati internu koegzistenciju nacionalnih kultura, uz zajedničke napore

za eksternom zaštitom od nepoželjne izvanjske kontaminacije kulturno

inferiornijih zajednica.

61

Eller, J. D. op. cit., p. 254. 62

Lasić, M. op. cit., str. 51.

Dražen Barbarić

62

Literatura

Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends

(Discussion Paper No. 3), Hellenic Observatory, European Institute, Lon-

don School of Economics and Political Science, London, 2000.

Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika multikulturalizma, Jesenski i

Turk, Zagreb, 2006.

Bartlett, J. / Birdwell, J. / Litter, M.. The new face of digital populism, Demos,

London, 2011.

Baumgärtner, M. / Bjurwald, L. A paradox of hate: extremists Israelis ally with

neo-Nazis, The National, http://www.thenational.ae/thenationalconve-

rsation/comment/a-paradox-of-hate-extremist-israelis-ally-with-neo-nazis,

(preuzeto 08. 02. 2012.)

de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u

21. st., u: Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Has-

anbegović, Zagreb, 2009.

Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa srodnim europs-

kim organizacijama, Hrvatska čista stranka prava, http://hcsp.hr/mladez--

hcsp-a-sklopila-povijesno-vaznu-suradnju-sa-srodnim-europskim-organi-

zacijama, (preuzeto 31. 01. 2012.)

Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe?, Parliamentary

Affairs, 2000., No. 53, p. 407-425

Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, American anthropologist, Vol. 99,

(1997.), No. 2, p. 249-256

Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in We-

stern Europe, Comparative political studies, Vol. 36, (2003.), No. 4, p. -

432-466

Griffin, R. The palingenetic core of generic fascist ideology, in: Campi, A. (Ed.)

Che cos'è il fascismo? Interpretazioni e prospettive di ricerche, Ideazione

Editrice, Roma, 2003., p. 97-122

Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, -

u: Freeden, M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb,

2006.

Griffin, R. Fascism's temporal revolution, in: Feldman, M. (Ed.) A fascists

century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008.

Griffin R. Fascism's evolution since 1945., in: Feldman, M. (Ed.) A fascists

century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008.

Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and

the failure of mainstream politics, Policy Network Paper, London, 2010.

Habermas, Jürgen. Opening up Fortress Europe, Signandsight, http://www-

.signandsight.com/features/1048.html, (preuzeto 27. 01. 2012.)

Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Re-

examining grievance mobilization models in seven successful cases. Co-

mparative political studies, Vol. 41, (2008.), No. 1, p. 3-23


63

Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Dijalog, Mostar, 2010.

Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe,

Review of European and Russian Affairs, Vol. 6, (2011.), No. 1, p. 55-64

Norris, P. Understanding the rise of the radical right (First chapter), in: Norris, P.

Radical Right: Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge

University Press, New York, 2005.

Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa

radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, Sociologija i pro-

stor, Vol.47, (2009.), No. 184, str. 187-204

Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom

kontekstu, Udruženje ilmijje Islamske zajednice u BiH, Sarajevo, 2002.

Renton, D. Fascism: theory and practice, Pluto Press, London, Sterling, 1999.

Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern nation-

states – thematic introduction, International journal on multicultural soci-

eties, Vol. 5, (2003.), No. 1, p. 3-19

Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji

vidimo ostatak svijeta, V.B.Z., Zagreb, 2003.

Schmitt, C. Politički spisi, Politička kultura, Zagreb, 2007.

Sternhell, Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća, -

u: Freeden M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb,

2006.

Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Hasanbegović,

Zagreb, 2009.

Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica,

Politička misao, Vol. 47, (2010.), br. 2, p. 67-84

Young, I. M. Pravednost i politika razlike, Jesenski i Turk, Zagreb, 2005.

Dražen Barbarić

64

Dražen Barbarić

MULTICULTURAL PARADOX OF

THE EUROPEAN EXTREME RIGHT

Summary

The author starts with undoubtable fact of ascent of radical right parties and their

elective successes all over the Europe. He uses integral term of radical right which

includes tree key characteristics: antisystemic rhetoric, xenophobic antiimigrational

sentiment and nationalists mythology. This work emphasizes a fact that radical right in

Europe is taking over basics of multicultural discourse (mutual appreciation and

coexistence), and using them in completely perverted form for political causes. Paradox

lies in a fact that the radical right instrumentalized ethnocratic multiculturalism is direct-

ed against exponents of idea of liberal multiculturalism, therefore burying the

foundations of European civilization and offers completely opposite vision of mentioned

through various concepts (Europe Fortress, Europe of Nations etc.)

Key words: radical right, cultural protectionism, ethnocratic multiculturalism,

theory of abjection, friend-enemy distinction, antiislamism


Alma Jeftić1

DEMOKRATSKI HEDONIZAM

„POSLJEDNJEG ČOVJEKA“

Cilj ovog rada je razmotriti pojam demokratije kroz nekoliko naizgled nepovezan-

ih cjelina: kao oblik traumatskog jezgra, kao disciplinsku matricu urezanu u poslušna ti-

jela, kao „čokoladni laksativ“ i, na kraju, kao ograničeni hedonizam.

Jedan od osnovnih zadataka biopolitike danas je borba protiv opasnosti do kojih

može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Samim tim, „posljednji

čovjek“ u Nietzscheovom smislu je onaj koji se kreće bez strasti i potpuno ravnodušan i

koji je, na neki način, isključen iz društvenog poretka.

Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog hedo-

nizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za

ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pravila koja određuju

svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura koje upravljaju svakim

pojedinačnim životom.

Ključne riječi: demokratija, hedonizam, „posljednji čovjek“, pravila, traumatsko

jezgro

Uvod

Shvatanje demokratije kao društvenog poretka zahtijeva mnogo više od

politološke studije. Iako naizgled politička, svaka tema koja se dotiče društvenog

poretka i ideologije podrazumijeva psihološku analizu pojedinačnih i grupnih

reakcija na spomenutu promjenu.

Cilj ovog rada je kroz shvatanja Lacana, Arendt, Foucaulta i Žižeka pred-

staviti demokratiju kao poredak, ali i sagledati njen odnos prema društvu i odnos

pojedinca prema njoj. Demokratija se prvo razmatra kao jedan oblik traumatskog

jezgra, zatim kao disciplinska matrica urezana u poslušna tijela, kao „čokoladni

laksativ“, i, na kraju, kao ograničeni hedonizam.

Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najne-

primjetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku

skalu organiziranja moći. Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljst-

vo sa ograničenjem, što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čok-

oladnog laksativa“, koji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani

može i da je izliječi. Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba

1 [email protected]

Alma Jeftić

66

protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga,

cigareta, seksa.

Već odavno se zapadnjačka civilizacija kreće u smjeru Nietzscheovog

„posljednjeg čovjeka“, onog koji se kroz život kreće bez strasti i potpuno

ravnodušan. Za tog čovjeka i obični, jednostavni užitak predstavlja slijed pravila

koja se moraju ispoštovati ukoliko želimo da bude potpun.

Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog

hedonizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih

potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pr-

avila koja određuju svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura

koje upravljaju svakim pojedinačnim životom.

1. Lacanova politička teorija i bijeg od traumatskog jezgra

Često se, u svrhu teoretiziranja politike kao polja nerazrješivih konflikata i

kriza na koje ideologija odgovara uvođenjem imaginarne, „nemoguće“ rezolucij-

e u obliku „parcijalne fiksacije“ identiteta2, poziva na Lacanovu teoriju o auton-

omiji označitelja u simboličkom. Njegovo određenje simboličke interakcije kao

fabriciranja značenja u krajnjoj analizi omogućava shvatanje akcije kao sub-

jektivnog pokušaja skrivanja originalnog nedostatka ili odsustva. Suprotno tome,

za Hannah Arendt, činjenica da je čovjek sposoban za akciju znači da se od nje-

ga može očekivati neočekivano, kao i da je sposoban izvesti nešto što je beskr-

ajno nevjerovatno3.

Prema Lacanovoj političkoj teoriji svjetovi i identiteti očuvani u pamćenju

zahvaljujući političkoj pozadini ne bivaju otkriveni, niti objelodanjeni, niti ras-

vijetljeni, nego su „artikulirani“, „proizvedeni“ ili „konstruirani“ sa svrhom koja

leži izvan njihovog samog obrazloženja4. Prema Žižeku

5, najradikalnija

dimenzija Lacanove teorije leži u prepoznavanju simboličkog poretka kao ispr-

esijecanog osnovnom nemogućnošću, struktuiranom oko nemogućeg/traumati-

čnog jezgra, oko centralnog nedostatka. Samim tim, politika je određena ideolo-

škom konstrukcijom čija svrha nije pružiti nam bijeg od stvarnosti, nego dru-

štvenu realnost po sebi kao bijeg od nekog traumatskog jezgra.

Razumijevanje ljudskih odnosa u duhu osnovnih pravila i kao zaštitu prot-

iv traume beznačajnosti blisko je shvatanju ideologije Hannah Arendt kao

pokušaja pružanja reda, integracije i konzistentnosti fikcionog narativa samom

carstvu međuljudskih odnosa6. Jedina razlika je u tome što je za Žižeka ideol-

2 Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering

the Subject, p. 345 3 Arendt, H. The Human Condition, p. 206


the Subject, 346 5 Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122


the Subject, p. 346

Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka

67

ogija bit ljudskih odnosa koja je uvijek materijalizirana u našoj društvenoj re-

alnosti. Svaka kultura, prema Žižeku7, nije ništa drugo nego oblik kompromisa,

reakcija ne neku zastrašujuću, radikalnu, nehumanu dimenziju svojstvenu ljud-

skom stanju po sebi. Stoga je suočavanje sa modernom politikom zapravo ohrab-

rivanje prihvatanja besmislenosti vokabulara političkog diskursa, a osnovna so-

lucija spomenutoj beznačajnosti je formalna demokratija.

Žižek tvrdi kako je demokratski stav uvijek baziran na određenoj fetišisti-

čkoj podjeli, te nam kao takav omogućava da prihvatimo realnost ekološke krize,

(na primjer), u njenoj bezosjećajnoj aktuelnosti, bez dopunjavanja nekom por-

ukom ili značenjem. S druge strane, politička odluka bazirana na moći kao

jednostavnom uvidu u stanje stvari predstavlja podsjetnik na rezultate disciplins-

ke primjene modela znanje-moć u Foucaultovom tumačenju diskursa i proi-

zvodnje kao četvrtog termina u matrici.

1.1 Disciplina kao ograničenje i mehanizam vlasti

„Odakle potječu pojmovi opasnost, uspješnost u osuđivanju i

rehabilitaciji? To nisu ni medicinski ni pravni termini, to su discipl-

inski termini. Oni se odnose na sve one sitne disciplinske postupke

u školama, kasarnama, popravnim domovima, fabrikama, koji

postaju sve važniji i važniji. Sve te institucije proizvodnjom, širenje-

m, grananjem svojih mreža kroz društvo, dovele su do pojave poj-

mova koji su u početku bili nevjerovatno empirijski, a sada postaju

sveti. Mislim da se kriminologija 'provlači' između tih pojmova8.“

U klasičnom dobu tijelo postaje objekat i meta vlasti. Obimno štivo o Čo-

vjeku-mašini promatralo se u dvije ravni: prva je anatomsko-metafizička, a dru-

ga tehničko-politička, sastavljena od niza školskih, vojnih i bolničkih propisa,

kao i empirijskih postupaka i teorijskih promišljanja čiji je cilj da se tjelesne akt-

ivnosti nadziru ili popravljaju9. Stvara se politika prinudnog potčinjavanja tijela,

što podrazumijeva proračunatu manipulaciju njegovim elementima, pokretima,

ponašanjem. Ono potpada pod mašineriju vlasti koja ga istražuje, raščlanjuje i

ponovo sastavlja.

Tako se rađa politička anatomija, koja je istovremeno i mehanizam vlasti.

Njome se definira način na koji se može ovladati tijelom drugih i utjecati na

njega, ne samo da bi ti drugi činili ono što se od njih zahtijeva, nego i da bi se

ponašali onako kako se od njih očekuje, prema utvrđenim tehnikama i onoliko

brzo i efikasno kako se odredi. Historijski trenutak za discipline je onaj u kojem

se rađa vještina upravljanja ljudskim tijelom, čiji cilj nije samo povećanje njeg-

ove sposobnosti, niti jednostavno potčinjavanje, nego stvaranje odnosa u okviru

kojeg je tijelo utoliko pokornije, što je korisnije, i suprotno. To disciplinu čini

drugačijom od kućnog sluganstva, vazalstva i „discipliniranja“ manastirskog

7 Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122

8 Martin, L.H. Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault, p. 11

9 Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 87

Alma Jeftić

68

tipa. Jedino ona ima sposobnost masovne proizvodnje potčinjenih i uvježbanih,

„poslušnih“ tijela.

Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najneprim-

jetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku

skalu organiziranja moći10

. U svojim radovima nakon 1970. godine, njegova

osnovna preokupacija postaje ne samo način na koji odnosi moći djeluju na lju-

dsko tijelo, nego i argument da je nauka o tijelu (koja, prema njegovim riječima,

formira „političku tehnologiju tijela“) metodološki integrirana u historijsku

studiju. Foucault nije odredio tijelo kao nepromjenljiv entitet, nego kao hetero-

genu višestrukost, jer je ono „zapremina u neprekidnoj dezintegraciji“11

.

Iako je Foucault na najsistematičniji način razvio ideju prema kojoj je

funkcija moći da naredi umnožavanje kroz kontrolu i ispisivanje ljudskog tijela,

njegov prethodnik, Friedrich Nietzsche je, skoro stoljeće ranije, tvrdio da je

tijelo društvena struktura, i da je, prema tome, filozofija prije svega interpre-

tacija tjelesnih stanja, bila ona otkrivena ili skrivena. Foucault je elaborirao

Nietzscheovu ideju o tijelu kao višestrukosti, koja je u osnovi afektivna i instin-

ktivna (dionizijska), i to je primarno i istinsko bojno polje za rat između in-

stikata. Tijelo je mnogostruko, jer je korelat i funkcija fundamentalno heterog-

enih psihofizioloških procesa, određena ekspresija višestrukih nagona i afekata,

prije nego besmrtne, transcendentalne ili metafizičke suštine.

1.2 Genealoško i arheološko utjelovljenje ideologije

Detaljnijim čitanjem Kafkine pripovijetke „U kažnjeničkoj koloniji“

(1919) shvatamo da je pisac nastojao opisati disciplinsku matricu na kojoj se

„zapis“ na tijelu manifestira i može biti mapiran. Foucault je naglasio da uvijek

postoji nešto u društvenom tijelu, u klasama, grupama i individuama, samim tim

što na neki način uspijeva izbjeći odnose moći, nešto što je bez sumnje više ili

manje pokorna ili reaktivna istinska stvar, prije centrifugalni pokret, obrnuta

energija, pražnjenje... plebejskih osobina ili aspekata.12

„Imam namjeru analizirati kako je, u početnim etapama indus-

trijskih društava, određeni kažnjenički aparat formiran zajedno sa

sistemom za razdvajanje normalnog od abnormalnog. Da bi se to -

pratilo, neophodno je konstruirati historiju događanja u XIX

stoljeću, kao i način na koji se sadašnji izuzetno kompleksni odnos

sila (izvjesni nacrt borbe) vratio kroz uspjeh ofanziva i protuofanzi-

va, efekata i kontraefekata. Usklađenost takve historije potječe iz lo-

gike suprotnih strategija. Arheologija društvenih nauka morala je

10

Mellamphy, D., Mellamphy, B.N. In Descent Proposal: Pathologies of Embodiment in

Nietzsche, Kafka, and Foucault, p. 30 11

Ibid, p.33 12

Ibid.


69

biti uspostavljena kroz proučavanje mehanizama moći investiranih u

ljudska tijela, djela i oblike ponašanja.“13

Ovim riječima je Foucault opisao svoju inicijativu da analizira komp-

leksne odnose sila historijskog kažnjeničkog aparata kao temelja za proučavanje

mehanizama moći. Aparat moći je za njega heterogen ansambl koji sadrži disku-

rs, institucije, oblike arhitekture, naredbe, zakone, administrativne mjere, naučne

izjave, filozofske, moralne i filantropske propozicije.

Disciplinska stega podrazumijeva uspostavljanje prinudne veze između

tjelesnih sposobnosti i jačanja discipline nad tijelom. Disciplinska matrica je

definirana kao funkcionalni koordinatni sistem odnosa moći u kojima disciplin-

ske tehnike djeluju na ljudska tijela u svrhu organiziranja i normaliziranja

ljudskog ponašanja. Ako je disciplinska matrica funkcionalni koordinatni sistem,

onda bi trebalo biti moguće identificirati strukturalne principe ili osi koje ga

čine. Iako je Foucault opisao disciplinsku matricu u terminima „heterogenih tak-

tika“ koje imaju istu primarnu metu na ljudskom tijelu, koordinate disciplinske -

matrice, koje na jednom nivou vladaju i ograničavaju materijalne parametre i

konceptualne mogućnosti tjelesnog identiteta, mogu, skoro matematički, biti

načinjene križanjem dvije osi: horizontalne koju Kafka u svojoj pripovijeci oz-

načava kao „Krevet“ aparata za kažnjavanje, i vertikalne, koju označava kao

„Pisač“.

Prva funkcionira prema onome što je Foucault označio kao genealoško:

socio-historijska i hronološka dimenzija prave matrice, ona koja djeluje sinta-

ktički, raspoređujući tijela sekvencionalno, serijski, prateći konceptualna pravila

lingvističke koherencije i historijskog kontinuiteta. Druga funkcionira prema

onome što je Foucault nazvao arheološkim. To je sinhronična i paradigmatska

dimenzija koja tijela podešava ideološki, raspoređujući ih, „pišući“ po njima p-

oput pisaće mašine, kao da već postoje označene političke izjave i percepcije na

njima. Križanje genealogije i arheologije, hronologije i sinhronije, onog što smo

nazvali sintaktičkim i paradigmatskim osama, posudivši ih iz jezika strukturali-

zma, određuje logičko-gramatičke parametre tijela kao socio-političkog bića, f-

ormirajući njegovu disciplinsku matricu: stabilnu, propisanu, discipliniranu i di-

skurzivnu (logičko-lingvističku) strukturu.14

Foucaultova tvrdnja o reproduciranju moći i znanja kroz tjelesno najjače je

istaknuta u „Tijelu osuđenika“, prvom poglavlju njegove studije „Nadzirati i

kažnjavati“, gdje opisuje način na koji je tijelo direktno uključeno u politiku,

postajući tako predmet saznanja, istovremeno i potčinjeno i produktivno. „Tij-

elo“ i „duša“ su dva pola djejstva moći i znanja, to su „Krevet“ i „Pisač“ aparata

za kažnjavanje iz Kafkine pripovijetke, koji se sastojao iz tri dijela: Kreveta, Pi-

sača i Drljače. On ga opisuje ovako:

„Krevet i Pisač bili su iste veličine i izgledali kao dva tamna

drvena sanduka. Pisač je bio obješen oko dva metra iznad Kreveta;

13

Ibid., p. 40 14

Ibid.

Alma Jeftić

70

svaki od njih je na uglovima bio privezan sa četiri mjedene šipke

koje su reflektirale svjetlost. Između njih na željeznom gajtanu,

klatila se Drljača, napravljena od stakla, tako da je svako mogao gl-

edati kroz nju. Na Krevetu osuđenik leži; ovdje su trake za ruke,

noge, i za vrat, da bi bili dobro pričvršćeni. I Krevet i Pisač imaju

električnu bateriju; Krevet treba jednu za sebe, a Pisač za Drljaču.

Nakon što osuđenika postave u aparat, Krevet se pokreće. Treperi

minutu, u brzim vibracijama, sa jedne strane na drugu i gore-dolje.

Vidjet ćete sličan aparat u bolnicama; ali na našem Krevetu svaki

pokret je brižljivo proračunat, jer mora da precizno odgovara pokr-

etima Drljače. A Drljača je instrument za stvarno izvršenje presude.

Svaka zapovijed koju je zatvorenik odbio izvršiti biva ispisana na

njegovom tijelu pomoću Drljače.“15

Funkcija Kafkinog aparata je, dakle, da se njime ono što tijelu nedostaje (u

ovom slučaju, zakon ili naredba) ispisuje na njemu kroz bolno iskustvo domina-

ntne ideologije ojačane, ili doslovno, utjelovljene, kroz potčinjavanje. Ta mašina

je aparat za potčinjavanje, za potčinjavanje kroz označavanje. Nedisciplinirano

tijelo mora da se potčini položaju unutar aparata, što u ovom slučaju podrazumi-

jeva da mora biti zavezano za Krevet aparata. Istovremeno, to isto tijelo treba da

utjelovi ideologiju društveno-političkog sistema.

Na osnovu prethodnog objašnjenja dvije osi disciplinske matrice, ova dva

oblika potčinjavanja mogu biti predstavljena kao dvije osi društveno-političke

egzistencije: sintagmatska os („horizontalna“, „temeljna“), koja odgovara Kreve-

tu, i paradigmatska os („vertikalna“, „superstrukturalna“), koja odgovara Pisaču.

Dominantna paradigma križa se sa sintagmatskim tijelom, tijelom koje se javlja

kao sintaksa, da bi bilo „razmješteno“, „disciplinirano“ i „osuđeno“ kao takvo,

na razmeđima gdje se bolno iskustvo pojavljuje. To je potčinjavanje individ-

ualnog tijela tjelesnoj politici kroz njegovo utjelovljenje i stvarno (fizičko) ustro-

jstvo izvjesne ideološke paradigme. Dok se osjeća snaga aparata on ostaje nevid-

ljiv, izuzev one četiri mjedene šipke koje odašilju zrake na svjetlo dana,

održavajući tako aparat represije na mjestu. Samo je Drljača, simbol mučenja i

patnji, napravljena od stakla, da bi svako mogao gledati kroz nju. U svoj toj nje-

noj „prozirnosti“ gubi se njena „prisutnost“.

Tijelo koje treba biti „razmješteno“ („osuđeno“), „sintagmatsko tijelo“

(gramatički govoreći), pristaje na svoje „paradigmatsko“ potčinjavanje, jer jed-

nostavno ne zna i/ili ne shvata u potpunosti da će biti potčinjeno. Kada Putnik iz

Kafkine pripovijetke pita Oficira da li zatvorenik zna za šta je osuđen, ovaj mu

odgovara da ne zna ni da je osuđen, ni koja je kazna. Sintagmatsko tijelo pristaje

da bude spušteno na Krevet aparata za kažnjavanje, ne znajući pri tome da to uj-

edno znači i pristanak na pad, tako da se za vrijeme potčinjavanja Krevet po-

kreće, a Drljača, prateći Pisačev skript, spušta se naizmjenično na tijelo, koje se

opet okreće zbog pokreta samog Kreveta, odgovarajući pri tome položajima Dr-

15

Kafka, F. In the Penal Colony


71

ljače i Pisača. Ta ujednačenost pokreta Drljače i Kreveta okreće tijelo i

omogućava Drljači da svojim iglama ureže tekst presude na tijelo, pri svakom

okretu iznova.

„Prvih šest sati osuđenik ostaje živ skoro kao i ranije, samo

što trpi bol... Ali kako je samo tih i miran tih prvih šest sati! Prosvje-

tljenje se javlja čak i kod najglupljih. Prvo u očima. Iz njih zrači...

ništa više se ne dešava sem što čovjek počinje shvatati natpis; on

pravi pokrete ustima kao da sluša. Vidite kako je teško dešifrirati taj

natpis pogledom; ali naš čovjek ga dešifrira pomoću svojih pov-

reda.“ 16

Prema Foucaultu17

, to je historijska realnost duše nastale kroz metode

ograničavanja, nadzora i kažnjavanja, a s ciljem rađanja novog korpusa znanja

koje produžava djelovanje moći. Potčinjeno dominantnoj paradigmi, nediscipli-

nirano tijelo koje se „razmješta“ i „disciplinira“ kroz sintagmatsku os (zavezano

za Krevet aparata) postaje, kroz bolni presjek paradigmatske osi (Pisač i Drljača)

korpus znanja koji se podiže iz svog dvostrukog pada na nivo sada „disciplinira-

nog“ tijela- paradigmatskog „dizajna“ ili ideologije aparata. Nedisciplinirano

„meso“ postaje disciplinirana „riječ“ načinjena da „radi“ ili prati skript svog

sistemskog natpisa. Drugim riječima, čisto „somatsko“ postaje „psihosomatsko“

ili „tijelo i duša“ zajedno. Na taj se način „tijelo i duša“ podižu iz svog dvostru-

kog, sintagmatskog i paradigmatskog, pada.

2. Paradoks „čokoladnog laksativa“ i „posljednjeg čovjeka“

Alfonzo Cuaron18

je svoj film „Djeca čovječanstva“ zasnovao na pret-

postavci da su mnogi scenariji za budućnost slični serijalu Big Brother i da je

tiranija koja se danas zbiva preuzela drugačiji oblik koji se u XXI stoljeću zove

„demokratija“. U trenutku kada glavni junak filma posjećuje bivšeg prijatelja a

sada jednog od najviših državnih dužnosnika da bi dobio propusnicu za izbjegl-

ice, scena prikazuje stan na Manhattanu kao homoseksualno ljubavno skrovište

za pripadnike više klase. Stoga je više nego jasno da neplodnost o kojoj se u

filmu govori zapravo i nije njegova glavna tema nego samo simbol za ono što je

davno dijagnosticirao Nietzsche: zapadnjačka civilizacija kreće se u smjeru

„posljednjeg čovjeka“ potpuno ravnodušnog bića bez strasti i predanosti19

.

Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljstvo sa ograničenjem,

što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čokoladnog laksativa“, ko-

ji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani može i da je izliječi.

Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba protiv opasnosti do ko-

jih može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Prema

16

Ibid. 17

Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 91 18

Žižek, S. O nasilju, p. 29 19

Ibid.

Alma Jeftić

72

Žižeku, način na koji se danas borimo protiv tih „opasnosti“ ravan je paradoksu

„čokoladnog laksativa“ i vodi ka izumu kafe bez kofeina i opijuma bez opijuma.

Kao što rat može biti shvaćen kao sredstvo za postizanje mira i stvaranje

uvjeta za raspodjelu humanitarne pomoći, tako i demokratija, prema Žižeku, po-

drazumijeva kako je uredu uključiti torturu i stanje stalne opasnosti ukoliko će to

riješiti problem „ispada“ i „viškova“ i pomoći ljudima da sazriju. Virtualna

realnost koja nas okružuje postala je proizvođač kafe bez kofeina, mlijeka sa

malim udjelom masnoća, piva bez alkohola i ljudi isključenih iz društvenog por-

etka (Homini sacer). I kao što je, prema Walteru Benjaminu, područje čistog

božanskog nasilja područje suverenosti unutar koje ubijanje nije patološki čin,

tako ni u okviru biopolitičkog premještanja Homini sacer ubistvo ne predstavlja

ni zločin ni žrtvovanje (jer krivci su krivi jedino što su živjeli čisti prirodni živo-

t)20

.

Smrt je samim tim samo traumatski čin biopolitike. Foucaultovim riječima

rečeno, moralna/zakonska odgovornost subjekta je samo još jedan oblik

ideološke fikcije čija je svrha stvaranje mreže odnosa moći između počinioca

zločina i onih koji provode zakon kao jedno od ograničenja djelovanja. Dva

svjedoka tog kružnog procesa koji je cvjetao prvih četrdeset godina XIX stoljeća

su Vidok i Lasner.

Vidok je simbol trenutka u kojem se prijestupništvo, izdvojeno iz ostalih

ilegalizama, potčinjava vlasti i preusmjerava. On je bio čovjek koji se odao ne-

mirnom životu, pustolovinama i prevarama. Bio je dezerter koji se susretao sa

osobama koje su se bavile organiziranjem prostitucije, pljački i krupnog razbo-

jništva. Međutim, u tom periodu dolazi do neposrednog i institucionaliziranog

udruživanja policije i prijestupništva. Tada kriminalitet postaje jedan od točkova

mašinerije vlasti. Strah koji se javlja nije više strah od kraljevog tijela,

istovremeno nosioca pravde i zločina, to je strah od tajnog i mutnog dogovora

između onih koji provode zakon i onih koji ga krše. Vidok je u historiji

zapamćen kao prvi bivši robijaš koji je postao policijski narednik.

Lasner je počinio nekoliko manjih zločina, a dugo se sumnjalo da je on

policijski uhoda, zbog čega su ga drugi zatvorenici pokušali ubiti. Uoči

njegovoga pogubljenja, najveći uglednici Pariza tog vremena napravili su slavlje

u njegovu čast. Međutim, Lasner je postao slavan jer je bio oličenje „prijestupn-

ika“, zbog prijevara, dezerterstva, ucjenjivanja, obnavljanja zatvorskih

prijateljstava, neuspjelog pokušaja ubistva. On je u sebi nosio mogućnost izv-

ršenja svih onih prijestupa koji su u tom vremenu predstavljali veliku prijetnju.

Smatralo se da bi bio heroj da je rođen u drugo vrijeme i pripadao prethodnoj ge-

neraciji. U trenutku svoje smrti, Lasner je pokazao kako je ilegalizam potčinjen i

dijelom pretvoren u prijestupništvo, a dijelom okrenut estetici zločina. On je si-

mbol ukroćenog ilegalizma, preobraćenog u prijestupništvo i teoretiziranje, a to

20

Benjamin, W. Uz kritiku sile, p. 21-22


73

znači dvostruko onemogućenog i bezopasnog. Građanstvo je u tome našlo izvor

uživanja, koji ni do danas nije iscrpljen.21

Ono što je učinilo prihvatljivim sve vidove sudske i policijske kontrole

svakako je kriminalistička crna hronika, koja je svojom preopširnošću sv-

akodnevno izvještavala o unutrašnjim borbama koje se vode protiv nevidljivog

neprijatelja postavši neka vrsta dnevnog ratnog biltena. Glavni zadatak krim-

inalističkog romana koji se začinje kao jeftina književnost je da prijestupnika

prikaže kao pripadnika jednog posebnog svijeta, sasvim drugačijeg od svakodn-

evnog. Taktika koja se koristila protiv krivičnog pravosuđa mogla bi se nazvati

kontraška crna hronika, koja sistematično iznosi i naglašava prijestupe načinjene

među građanstvom, pokazujući građansku klasu kao fizički izopačenu i moralno

truhlu.

Dajući opise bijede u koju zapada narod ona pokazuje koliki je udio posl-

odavaca i cijelog društva u krivičnim postupcima provedenim protiv radnika.

Tako je francuska Falanga tumačila krivične procese kao sukob koji je nam-

etnula civilizacija, pomjerivši sitne ilegalizme sa društvenih margina na

pobunjeničku silu suzbijanih borbi. Zbog toga i njihova izjava da bismo bez

zločina, koji u nama budi gomilu umrtvljenih osjećanja i napola ugaslih strasti,

ostali duže u haosu i stanju obamrlosti.22

Slučaj koji je Falanga naročito pratila bio je slučaj Beasa, trinaestogod-

išnjaka koji se na vlastitom suđenju suprotstavio onom vrstom ilegalizma koja se

opire svim vidovima prisile, tumačeći disciplinu na dva načina: kao haotični

društveni poredak i afirmaciju društvenih prava. To je bio pokušaj da se

prijestupništvo odvoji od građanskih zakona i nezakonitosti kojima je ono bilo

potčinjeno i stavljeno u službu, što je početak zasnivanja pravog političkog jed-

instva narodnih ilegalizama.

3. Uživanje prema pravilima i protiv pravila – demokratija hedoniz-

ma

Uživanje kao Lacanov jouissance ili kao obično „enjoy“ napisano na pa-

kovanju Coca-Cole zahtijeva pravila. Bez obzira na višak ili precijenjenost preo-

stalog užitka, u svakom momentu čovječanstvo u okviru „demokratskog“ reda i

poretka djeluje „prema pravilima“.

Prema Žižeku, uživanje se odvija prema pravilima, a restrikcije koje

postoje zbog nemogućnosti uživanja u određenim stvarima rješavaju se njima

sličnim. Ipak, slijepo pridržavanje pravila u okviru demokratskog poretka nikako

ne vodi ka stvarnom osjećaju slobode, nego stvara kratkotrajni privid. Jedna od

zamjerki Lacanovoj teoriji je to što je svijet razmatrao u okviru simboličkog, a

ne kao realnost. Međutim, upravo taj način doprinosi boljem shvatanju političkih

21

Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 98 22

Ibid.

Alma Jeftić

74

termina, za razliku od shvatanja društva kao realnosti u okviru koje se ego mora

prilagoditi i popustiti.

Prema Fukuyami, kraj historije je označio početak liberalne demokratije.

Međutim, kasnija dešavanja su pokazala suprotno. Također, cyber-demokratija,

koja bi trebala predstavljati najnoviji savremeni oblik slobode komuniciranja i

djelovanja, zadržava u sebi mnoštvo pravila, procedura i nevidljivih veza.23

Najznačajnija veza između demokratije i krize demokratije ogleda se upravo kr-

oz pojam „demokratskog hedonizma“ koji predstavlja metaforu za uživanje u

okviru pravila, višak užitka, jouissance koji se suprotstavlja pravilima ne kršeći

ih. Demokratija po sebi ne isključuje pravila, nego slobodu prema kojoj ih svaki

pojedinac za sebe slijedi, uvodeći pri tome jedan novi termin: univerzalna

pravila i ograničenja za uživanje i slobodu. Stoga demokratski hedonizam ne

podrazumijeva beskrajno odavanje užitku, nego beskrajni slijed pravila post-

avljenih s ciljem ograničavanja pojedinačne slobode i sprječavanja nastanka

viška krize i užitka.

Zaključak

Iako postoji veliki jaz između političke teorije Lacana i Hannah Arendt,

one se ipak slažu oko jedne činjenice, a to je da je svaki pojedinac sposoban za

akciju. Kada je Foucault govorio o „proizvodnji zločina“ mislio je pri tome na

začarani krug koji povezuje i prekršioce zakona i one koji zakon poštuju u jednu

jedinstvenu cjelinu. Ideologija nikada ne postoji odvojeno od ljudi, jer su oni

njen sastavni dio koji je stvara i podržava i/ili remeti.

Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog

hedonizma kao suprotnosti Lacanovom višku užitka i ograničenju slobode. Kri-

za u demokratskom poretku ukazuje na nemogućnost shvatanja individualnih

ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za ograničenjem i slijedom pra-

vila. Začarani krug proizvodnje zločina i proizvodnje discipline u Foucaultovom

smislu podrazumijeva uvezanost svih struktura društva. Prema tome, kriza je

prisutna u okviru svakog ograničenja koje kasnije vodi ka sasvim slobodnom

kršenju istih i stvaranju mreže privida demokratskog odnosa.

Literatura

Arendt, H. The Human Condition, University of Chicago Press, Chicago, 1958.

Benjamin, W. Uz kritiku sile, Studentski centar Zagreb, Zagreb, 1971.

Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, Nolit, Novi Sad, 1997.

Kafka, F. In the Penal Colony.

˂http://records.viu.ca/~johnstoi/kafka/inthepenalcolony.htm˃. 16.02.2012.

23

Žižek, S., O nasilju, p. 87


75

Martin, L.H. (eds.), Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault,

Tavistock, London, 1988.

Mellamphy, D., Mellamphy B.N. „In 'Descent' Proposal: Pathologies of -

Embodiment in Nietzsche, Kafka and Foucault“, Foucault Studies, 3,

2005, 26 - 48.

Žižek, S. O nasilju, Ljevak, Zagreb, 2008.

Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, Verso, 2009.

Alma Jeftić

76

Alma Jeftić

DEMOCRATIC HEDONISM OF THE LAST MAN

Summary

The aim of this article is to examine the notion of democracy through what may

appear, at first glance, several incoherent units: as a form of traumatic kernel, as a

discipline matrix carved onto the obedient bodies, as a chocolate laxative, and as const-

rained hedonism. One of the main aims of bio-politics is to fight against the threats of t-

he unlimited consumption of drugs, cigarettes, and sex. Given this, the Last Man (in

Nietzsche's conceptualization) is one who does not have sense of passion, one who is

completely stolid, and one who is excluded from the society. The main contribution of t-

his article is that the notion of democratic hedonism can be understood as constrained

freedom. That implies the immanence of rules which define each segment of human life,

but also those tiny procedures that govern each individual life.

Key words: democracy, hedonism, Last Man, rules, traumatic kernel


Vesna Ivezić1

KRIZA DEMOKRACIJE U EUROPI

- PITANJE LJUDSKIH PRAVA U UVJETIMA

MULTIKULTURALIZMA -

Procesi globalizacije i ujedinjenje Europe, uzdrmali su suverenitet njenih nac-

ionalnih država, te se javila potreba za preispitivanjem stanja demokracije, ljudskih

prava i sloboda u novim uvjetima multikulturalnosti, u kojima se našlo europsko društvo.

Pojavilo se mišljenje da je u Europi demokracija u krizi, a uzroci, kako se smatra, nisu

samo financijske prirode, nego u sve većem prilivu stranaca u zemlje Zapada. Inzis-

tiranje na kulturnim pravima, ostvarenju prava na različitost, kulturnom pluralizmu što je

sad u prvom planu europske politike, izraženo je u politici odnosa prema doseljenicima,

a očituje se i u tendencijama afirmacije i povezivanju lokalnog segmenta, regija, u uvje-

tima globalizacije. Pri tome se u drugi plan potiskuju univerzalna ljudska prava poje-

dinaca kao egzistencijalno jedinstvenih bića.

Ključne riječi: multikulturalizam, različitost, kulturna prava, univerzalna ljudska

prava, demokracija, Europa, kriza

„Uistinu slobodne i prosvijećene države neće biti dokle god država

ne bude priznala pojedinca kao višu i neovisnu moć, iz koje proizlazi sva

njena moć i autoritet, i dok ne bude postupala s pojedincem sukladno

tome. Rado zamišljam takvu državu koja će konačno moći dopustiti sebi

da bude pravedna prema svim ljudima i pohoditi se prema pojedincu s

poštovanjem kao prema susjedu; koja čak ne bi smatrala da je s njenim

spokojem nespojivo da nekolicina živi po strani, ne uplećući se u nju i ne-

obuhvaćena njome, a koja bi ispunjavala sve dužnosti susjeda i bližnjeg.

Država koja bi donosila takva ploda i dopuštala mu da otpadne tek što

sazrije, utrla bi put još savršenijoj i veličajnijoj državi koju sam zamišljao,

ali je još nigdje nisam vidio.“

Henry David Thoreau2

1 [email protected]

2 Esej je prvo tiskan 1849. u sklopu jednog zbornika pod naslovom „Otpor civilnoj vlast-

i“. Objavljen je 4 godine nakon Thoreauve smrti pod navedenim naslovom, i danas nije

usuglašeno koji je naslov autor zapravo predvidio.

H.D Thoreau, Walden, 2006., Zagreb, DAF

Vesna Ivezić

78

Uvod

Činilo se da je padom Berlinskog zida, godine 1989. izvršena konačna po-

bjeda nad totalitarizmom, jer dotadašnje zemlje komunističkog bloka, zemlje „-

iza željezne zavjese“, smatrale su se područjem vladavine totalitarističkih

režima. Kad je „željezna zavjesa“ pala, propast komunizma, preobrazba komu-

nističkih društava u (neo)liberalna, najavljivali su konačnu pobjedu demokracije

na globalnom planu. Moderna europska društva nastala su na tekovinama prosv-

jetiteljstva, društvenih ugovora, proklamacije liberalnih vrijednosti slobode,

ljudskog dostojanstva i jednakosti, artikuliranih još davne 1789.godine, u Fran-

cuskoj deklaraciji o pravima čovjeka i građanina- jednom od temeljnih dokume-

nata Francuske revolucije, uobličena u suvremene nacionalne države, u posljed-

njih nekoliko dekada doživljavaju transformaciju.

Procesi globalizacije uzdrmali su poziciju i značenje nacionalnih država,

donijevši sa sobom nove „vjetrove s Istoka i Juga“, čime se nametnula potreba

ponovnog preispitivanja stvarnog značenja osnovnih pojmova, demokracije,

ljudskih prava i sloboda, koji su nakon povijesne građanske revolucije s kraja

18. stoljeća postali temeljnim vrijednostima na kojima počivaju zapadnoeurop-

ska društva.

Demokratska tradicija u Europi

Što se stvarno dogodilo? Nakon ujedinjenja većeg broja europskih država

u zajednicu nazvanu Europska unija, suverenitet nacionalnih država polako je

počeo gubiti na značenju, na račun suvereniteta EU, koji se postavio iznad part-

ikularnih interesa svake pojedine države. Osim toga, primanjem u članstvo deset

novih država3, stara zapadnoeuropska jezgra proširila je svoje granice na kultur-

ološki različita područja, što joj je donijelo nove utjecaje, nove stanovnike, nove

običaje. Veliki val migracija koji se slijevao u razvijene zemlje Zapada, otpočeo

krajem 80-tih nakon pada Berlinskog zida, intenziviran u 90-tima uslijed ratnih

zbivanja na Balkanu, nastavio se i nakon stvaranje europske zajednice, što je

odvelo do transformacije tradicionalnih zapadnih društava u multikulturalna.

Prisutnost „stranaca“ u zemljama zapadne Europe nije ništa novo, jer li-

beralizam u Europi razvijao se zajedno s kolonijalizmom, a nešto kasnije se

desio i uvoz jeftine radne snage iz manje razvijenih zemalja, što je“ narušilo“

etničku sliku europske jezgre, ali slabljenje suvereniteta nacionalnih država, te

veći priljev doseljenika s područja bivšeg komunističkog bloka i onih zahvaćeni-

h ratom na Balkanu, u „Staroj Europi“ izazvao je različite reakcije: od ksenofob-

ičnog straha od gubitka nacionalnog i kulturnog identiteta, pa do sve glasnijih

zahtjeva za priznanjem univerzalnih građanskih i državljanskih prava doseljeni-

cima.

3 1. svibnja 2004. u EU je ušlo deset novih država, od toga ih je osam pripadala zemlja-

ma bivšeg komunističkog bloka.

Kriza demokracije u Europi

- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma -

79

Stvarnost se zaustavila negdje u sredini, u području problematiziranja

prava na različitost, prihvaćanja „Drugog“, privikavanja na vlastitu situaciju u

uvjetima multikulturalnosti, te stalnom i ponovnom isticanju demokratskih vrije-

dnosti kao najvišeg imperativa i dokaza visokog stupnja civiliziranosti razvijen-

og zapadnog društva. Zapadna društva su ponosna na činjenicu da se smatraju

civiliziranima, civiliziranijima od drugih, za koje se smatra da zaostaju na tom

razvojnom putu, a stupanj razvijenosti demokracije, pokazatelj je stupnja civi-

liziranosti. Slijedom svih povijesnih i novovjekih rasprava o tome koji je polit-

ički poredak najprimjereniji nekom društvu, u modernom dobu, u zapadnim

društvima koja se tradicionalno nastavljaju na ideju slobode kao temelja poli-

tičkog poretka koja se javila još u antičkoj Grčkoj, i unatoč brojnim dilemama

mislilaca raznih epoha o tome valja li vladavina mnogih ili ne4, to je ipak- demo-

kracija. Kako je još stari, dobri Thoreau navodio, „napredak5 se dešavao od

apsolutne prema ograničenoj monarhiji, od ograničene monarhije prema demo-

kraciji6, i trebao bi se nastaviti prema istinskom poštovanju spram pojedinca“

7.

Dobri duh demokracije prisutan je u Europi već jako dugo. Ideja koja vuče

korijene još iz vremena atenske demokracije, konačno je uobličena u precizan

dokument 26. kolovoza 1789. godine. Deklaracija o nezavisnosti zasniva se na

osnovnim načelima prosvjetiteljstva: individualizmu, društvenom ugovoru J. J.

Rousseaua, načelu podjele vlasti Menteskquieua, te na američkoj Deklaraciji o

nezavisnosti, koja počiva na engleskom Zakonu o pravima iz 1699. godine,

rezultat je napora za stvaranjem ideje koja počiva na načelima univerzalnosti, a

očituje se u širenju ideje o ljudskim pravima kroz naglašavanje njihovog

značenja i činjenici da ona nadilaze okvire nacionalnih država, te vrijede za sva

vremena.8

„Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima“, kaže čl-

anak 1., Francuske deklaracije o nezavisnosti.

„Čak je kineski filozof bio dovoljno mudar da pojedinca smatra osnovom

carstva“, navodi Thoreau 9, misleći na Konfucija, koji je isticao važnost

individue u odnosu na vlast.

4 „Vladavina mnogih ne valja“, Homerov je stih naveden u Aristotelovoj „Politici“(Ari-

stotel, Politika, IV,4, Kultura, Beograd, 1970:124) gdje je Aristotel problematizirao

mogućnost degeneracije ideje dobra u trenutku kad sam narod preuzima u svoje ruke m-

oć monarha/odlučivanja. (Paić, Ž. Moć nepokornosti, str. 196-197) 5 ...zapadnih društava.

6 ...što je povijesna priča Europe.

7 Thoreau, D. H. Walden/Građanski neposluh, str. 310.

8 http://www.alfa-portal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godina-

poslije 9 Thoreau, H.D. Građanski neposluh, str. 310.

Vesna Ivezić

80

Zamke i hipokrizija multikulturalizma

Ideja i pojam multikulturalizma pojavio se 70-tih godina u Kanadi, zatim u

Australiji10

, a u široku upotrebu ušao je 80-tih godina minulog stoljeća, i postao

omiljenim terminom kojim su se počeli služiti napredni političari i intelektualci

u želji za prevladavanjem neprijateljstava, koja su mnogi starosjedioci zapa-

dnoeuropskih zemalja počeli osjećati prema doseljenicima11

Iako se sama riječ,

zajedno sa svojim izvedenicama (multikulturalnost, multikulturalan, multikult-

uralistički) već udomaćila u diskursu istraživača društvene stvarnosti, političara,

javnosti, medija, javili su se i glasovi protiv. Prvenstvena zamjerka je da pojam

nije precizno definiran, te da ga se koristi u različitim značenjima, da se veže uz

govor o etnicitetima, kulturi, svim manjinskim grupama, politici, identitetu, i

mnogim drugim segmentima društvene stvarnosti. Druga zamjerka se javlja

zbog toga što se uvriježilo mišljenje da je multikulturalizam mrtav, potpuno

promašen projekt, da ne postoji više. Društveni problemi su se nagomilali u

tolikoj mjeri da je primjena ili objašnjenje situacije multikulturalizmom

nemoguća misija.

Aktualan je primjer Njemačke, jedne od vodećih zemalja EU, isto tako po-

znate po tome da je 60-tih godina pozvala veliki broj stranih radnika („gastarb-

eitera“12

), pri čemu nije bilo predviđeno da bi oni ostali, što je ne tako davno,

16.listopada 2010., na sastanku podmlatka njene vladajuće konzervativne str-

anke CDU, konstatirala i Angela Merkel, izjavivši pri tome da je multi-

kulturalizam propala opcija. Znakovito je međutim, da je dobar dio njemačke

javnosti za tu izjavu nije osudio(!)13

, što ukazuje na činjenicu da je u Njemačkoj,

velikom broju stanovništva dosta stranaca. Prema statističkim podacima iz

2006.,u toj zemlji je bilo 6.751.002 stranaca (8,2% ukupnog stanovništva). U

Njemačkoj je u upotrebi termin „osobe s migracionom pozadinom“, i odnosi se

na sljedeće skupine:

- strance rođene u inozemstvu

- strance rođene u Njemačkoj

- „Aussiedler“, što se odnosi na etničke Nijemce koji su živjeli u drugim

zemljama, najviše ih je nakon pada Berlinskog zida pristiglo iz Istočne Njemač-

ke, te nakon 1990. iz zemalja istočne Europe i bivšeg SSSR-a.

- djecu naturaliziranih državljana koja nemaju osobno iskustvo imigracije,

i to su mahom osobe koje su već drugi ili treći naraštaj potomaka doseljenika

Sveukupno to nosi oko 15,3 milijuna ljudi s „migracionom pozadinom“.

Doseljenici iz Turske su na drugom mjestu po brojnosti, odmah nakon grupacije

10

Mesić, M. Multikulturalizam, str. 68. 11

Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Di-

skursi, str.14 12

Ti došljaci koji su došli pomoći njemačkoj privredi odmah su prozvani „gostujućim

radnicima“, čime se željelo istaknuti da Njemačka ne računa na njihov dulji, ili stalni

ostanak. 13

http://www.novosti.com/2010/10/angela-merkel-mrtvozonica-multikulturalizma



81

aussiedler, i dok djeca etničkih Nijemaca-doseljenika mahom ostvaruju visoko

obrazovanje, visoku stopu zapošljavanja, turski imigranti su u pravilu slabo obr-

azovani, loše plaćeni, viša im je stopa nezaposlenosti. Djeca turskih imigranata

često slabo razumiju i govore njemački jezik, tako da se to odražava na kvalitetu

i stupanj obrazovanja.14

Posljedica je to načina života turskih imigranata, koji

često žive u zatvorenim sredinama, i Nijemci smatraju da se oni sami ne žele

uklopiti u društvo u kome žive.

Njemačka je počela „uvoziti“ privremenu radnu snagu još od 1955. godi-

ne, i smatralo se da će se oni nakon nekog vremena vratiti u svoje zemlje, tako

da Nijemci nisu ulagali napore u smjeru njihove integracije. Veći imigrantski val

pogodio je Njemačku krajem 80-tih i početkom 90-tih godina prošlog stoljeća,

kad je nakon pada Berlinskog zida u cijeloj Europi došlo do velikih političkih

previranja i promjena, te su se stanovnici „nesigurnog“ Balkana i istočne Europe

mahom počeli preseljavati na Zapad, gdje je Njemačka tradicionalno bila najviše

na udaru. Počele su se doseljavati i cijele obitelji imigranata, koji su do tada ži-

vjeli sami. Tada su se prvi put pojavila i pitanja multikulturalizma, etničkih,

ljudskih državljanskih prava imigranata. Do tada se ta pitanja nisu postavljala,

jer strani radnici su bili zadovoljni zaradama, zbog čega su na kraju i boravili u

zemljama Zapada, posla je bilo dovoljno, oni nisu mali namjeru ostajati u tim ze-

mljama, tako da se nije postavljalo pitanje njihove integracije.15

Prava „kriza multikulturalizma“ se javila u drugoj generaciji imigranata,

koji su ili rođeni u Njemačkoj, ili su doselili u ranoj dobi, tako da su se našli u

raskoraku između društva porijekla, i društva u kome sada žive16

. Oni se mahom

ne namjeravaju vratiti u domovinu svojih roditelja zbog toga što su socijalizirani

i prošli proces akulturacije u zemlji primitka, u kojoj opet često puta nemaju

državljanstvo, a u pravilu su marginalizirani17

, što im otežava opstanak, i dokida

u europskoj zajednici proklamiranu maksimu o „jednakim uvjetima za sve“.18

U

Njemačkoj, ipak, djeca stranih radnika rođenjem stječu pravo na dvojno držav-

ljanstvo, ali se u 18-toj godini trebaju opredijeliti za jedno od njih, čime Njemač-

ka jasno pokazuje da želi stanovnike koji su opredijeljeni za Njemačku, kad već

u njoj žive. Čuju se prigovori da Njemačka nikad i nije imala razrađenu integrac-

ijsku politiku baziranu na multikulutralizmu, koji je na kraju sa najviše državne

instance proglašen „krivcem“ za neuspješnu integraciju (posebice muslimanskih)

imigranata19, 20

. Pojam multikulturalizma u Njemačkoj je kritiziran i na desnici i

14

Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan

nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration 15

Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski

tjednik, 29.10.2010. 16

Ta pojava se zove kros-identitet (Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262.) 17

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262. 18

Naime, slijedom maksime o „jednakim uvjetima za sve“, EU ima razrađene, i finan-

cirane programe podrške „skupinama u nepovoljnom položaju“ u obrazovanju,

zapošljavanju i sl, i taj se program odnosi na: Rome, osobe s invaliditetom, žene. 19

Misli se na spomenuti istup Angele Merkel.

Vesna Ivezić

82

na ljevici, te osuđen ud strane šire javnosti kao uzrok za mnoge nevolje koje su

snašle društvo. Multikulturalizam se čak osuđuje kao uzrok nastanka tzv. „paral-

elnog društva“ (Parallelgesellschaft) u njemačkom okružju, koje čine pripadnici

drugih etniciteta i religija, i što u njemačkim imigrantskim gradovima i gradskim

četvrtima tvori etnokulturno segregiranu manjinu, koja živi u uvjetima samoi-

zolacije.21

Predsjednik turske zajednice u Njemačkoj, Kenan Kolat, izjavio je da bi

turski emigranti trebali imati mogućnost dobivanja dvojnog državljanstva, jer bi

to, kako smatra, doprinijelo njihovoj boljoj integraciji u njemačko društvo22

Izjava Angele Merkel o smrti multikulturalizma koja je obišla svijet, nije

se pojavila niotkuda, nije „grom iz vedra neba“ (prema medijskim navodima o

tome da je „odjeknula kao grom iz vedra neba“), nego takvo shvaćanje kruži E-

uropom barem jedno desetljeće, od rušenja njujorških „Blizanaca“, otkad su se

pojačale ksenofobične reakcije stanovništva zapadne hemisfere. Prema istraži-

vanju koje je krajem godine 2008. proveo njemački Institut fur Demoskopie All-

ensbach, o stavu Nijemaca prema imigrantima, ustanovljena je prisutnost ksen-

ofobije kod više od 50% Nijemaca, koji smatraju da u zemlji ima previše imigr-

anata. Veća je percepcija različitosti Turaka ( općenito muslimana), u odnosu na

druge. Istraživanje je pokazalo da je 76% Nijemaca tada smatralo da turski dose-

ljenici „imaju potpuno različitu kulturu“, a 73% se izjasnilo da „misle potpuno

drugačije nego mi“. U periodu nakon 11.rujna u Njemačkoj, kao i u drugim zem-

ljama zapadne Europe počelo problematizirati mogućnost integracije muslimana,

te prisutnost islama u zapadnim zemljama općenito percipirati kao opasnost za

društvo.23

Ravnatelj berlinskog Instituta za stanovništvo i razvoj, Reiner Klingholtz,

također se prilikom jednog intervuja za njemački Der Spiegel osvrnuo na proble-

m prevladavanja kulturnih barijera istaknuvši da „djeca imigranata moraju na-

učiti jezik, te prihvatiti njemački pravni poredak i kulturne norme“, jer, kako je

rekao, „kod turskih imigranata religioznost se povećala“, i njemačko društvo/

Nijemci, više „ne može prihvatiti da netko odbija sudjelovati u sportskim akti-

vnostima iz vjerskih razloga.“24

Također je znakovita pojava Thila Sarrazina, člana opozicijske socija-

ldemokratske stranke SPD, i njegovog bestselera „Njemačka se dokida“, odmah

rasprodanog u 800.000 primjeraka, koje je izgleda pogodio „pravu žicu“ rasp-

oloženja velikog broja Nijemaca prema strancima. Ta knjiga, koja se ustvari

može okarakterizirati kao rasistički napad na multikulturalizam, iznosi strah za

20

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262. 21

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj,str.255 22

Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan

nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration 23

Institut fuer Demoskopie Allensbach,(2009) German Public Opinion. http://-

www.migrationpolicy.org/pubs/TCM-GermanPublicOpinion.pdf 24

Klingholtz, R. (2010.) Der Spiegel, http://spiegel.de/international/zeitgeist/immigrati-

on-debate-german



83

njemačku budućnost koja je demografski, socijalno i ekonomski ugrožena od

stranaca. „Očuvanje dominantne njemačke kulture“, prema T. Sarrazinu, naj-

ugroženije je od strane imigranata iz kultura poput turske i arapske, jer „većina

Turaka i Arapa nema nikakvu produktivnu funkciju osim u trgovini voćem i

povrćem; imigranti cijede državu, konstantno proizvode zabrađene djevojčice“25

.

Ono što ustvari istinski zabrinjava je veliki uspjeh te knjige.

Probuđeni nacionalizam Nijemaca koji se u novije vrijeme pojavio uz bok

zahtjeva za multikuluturalizmom, smatra se, izazvan je prvenstveno porastom

nezaposlenosti u Njemačkoj, što se dešava u cijeloj zapadnoj Europi, kao

uostalom i u ostatku svijeta. Pritisak imigranata koji ruše cijene rada doživljava

se ugrožavajućim. Iako se čak čuju glasovi o potrebi uvoza određenog broja

novih imigranata za obavljanje poslova koje Nijemci ne žele raditi, te zbog mog-

ućnosti isplaćivanja manjih nadnica nego što bi bilo potrebno u slučaju da su na

tim radnim mjestima Nijemci, što se smatra povoljnim za Njemačku privredu,

opća društvena klima za strance je nepovoljna. Ksenofobični osjećaji porasli su

nakon što je Njemačka uputila pomoć posrnuloj grčkoj privredi, te je izazvala

val reakcija od strane Nijemaca koji „više ne žele biti oslonac za države s kojima

EU ima financijske probleme“.26

Postoje političke opcije koje se suprotstavljaju ideji multikulturalizma zato

što inzistiraju na etnički „čistom“, homogenom društvu, gdje se državljani

smatraju oni koji su rođenjem, ili srodništvom („krvlju“) vezani za to društvo

(poznati Blut und Boden princip), i koji zagovaraju vrlo ograničenu, selektivnu

politiku, ili traže da stranci koji, po upravo navedenom principu, ne pripadaju

tom društvu- odu. Čini se da, usprkos svim naporima zajednice u smjeru pri-

hvaćanja „Drugog“, volksgeist još uvijek kruži Europom.27

Strah od ugrožene etničke čistoće Njemačke, i uopće etničke opstojnosti

Nijemaca, kako se može čuti od strane radikalnijih grupacija, povećan je či-

njenicom da, generalno gledano, njemačka nacija stari. Životni vijek je sve dulji,

a rađa se sve manje djece. Prosječna dob stanovnika mogla bi se uskoro produ-

žiti na 60 godina, a sve je više onih starijih od 80. Prema procjenama, predviđa

se da će se u ne tako udaljenoj budućnosti broj radno sposobnih Nijemaca sma-

njiti za 30%, te se može očekivati da će radna mjesta popuniti djeca useljenika, i

novi useljenici. Povećanje prosječne starosne dobi i starenje stanovništva nije

samo problem Njemačke, nego i drugih europskih zemalja (Hrvatska također -

nije od toga izuzeta), gdje jedino imigranti, često iz neeuropskih zemalja, imaju

25

Thilo Sarrazin, „Njemačka se dokida“, u Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica mult-

ikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010 26

Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski

tjednik, 29.10.2010. 27

Ipak, u novije vrijeme Njemačka je vlada poduzela korake prema suzbijanju desnog

ekstremizma, osnivanjem Centra protiv desnog ekstremizma koji bi se bavio i istraživa-

njem neonacističkih zločina, i slučajeva rasizma, i koji bi trebao okupiti stručnjake iz -

različitih područja. 25.1.2012.

Vesna Ivezić

84

pozitivnu stopu nataliteta, što onda zapadni Europljani28

doživljavaju kao

prijetnju. Strah od neeuropskih naroda u Europi nije novijeg datuma, često je

iskazivan, primjerice, navođenjem Nostradamusovih proročanstava, prorokovim

upozorenjem da će „žuti val preplaviti Europu“, i ta se misao često navodi u ko-

ntekstu europske (također vrlo prisutne i u Hrvatskoj) „sinofobije“, koja se javila

s povećanjem broja imigranata iz Kine, o kojima kruže priče da ih je previše, da

će ih biti još više, i da će preplaviti Europu (kako je Nostradamus i predvi-

dio...29

).

No nije potrebno ići tako daleko i zadržavati se samo na primjeru

Njemačke, zbog toga što niti Hrvatska nije pošteđena ksenofobnih napadaja. U

razmatranju ćemo se ograničiti na ispade netrpeljivosti prema Romima, koji se

povremeno javljaju u Hrvatskoj, i što je godine 2010. bio slučaj i u Francuskoj,

kad se Srkozyjeva vlada obrušila na imigrante, pod opravdanjem da i među

Francuzima vlada nezaposlenost, i na meti kao nepoželjni, najviše su se našli

Romi30

.

Vratimo se Hrvatskoj: Poznat je slučaj Škabrnje, gdje je u svibnju 2012.,

romska obitelj Đenija, nakon prijetnji domicilnog stanovništva, ograđivanja

žicom njihove parcele, u strahu za vlastitu sigurnost, i pod pratnjom policije,

napustila taj kraj i svoje imanje. Tom prilikom je gradonačelnik Škabrnje, Luka

Škoro, nakon što je priveden na policiju na obavijesni razgovor u slučaju, iz-

javio: “To je sramota, da jedan Rom ovako može posvađati cijelu Hrvatsku.

Kako ćemo na takav način u Europsku Uniju?!“31

Ovakva izjava govori sama za

sebe, nije potreban komentar osim da spada u područje elementarnog ksenofobn-

og, rasističkog diskursa. Jednake kvalitete je i postojanje Kriznog stožera za

obranu Like od romskog rasizma, osnivanog 2.travnja 2012. u Lici, i kako

osnivači ove „vrijedne“ institucije navode, „osnovane da bi nadležna državna tij-

ela upozorili na teror koji se provodi Likom od strane nepravedno i nezasluženo

privilegirane i favorizirane etničke skupine Roma“, uz sljedeću, isto tako

„vrijednu“ napomenu: „Ovdje u Lici, Romi su manjina s pravima većine.“ Ta

sprega o pravima manjine i odnosu s pravima većine, spada u raspravu o elem-

entarnim, univerzalnim ljudskim pravima, za sve. Kao neposredni ciljevi

europske i hrvatske demokracije definirana su ljudska prava, ljudsko dostojans-

28

Tu se misli na one koje sebe smatraju Europljanima po slijedećim mjerilima: stanovni-

ci su neke zemlje zapadno europske jezgre već generacijama, bijeli su, i po mogućnosti -

kršćani, također zapadne provenijencije 29

Uvjerenje u neprikosnovenost Nostradamusovih proročanstava povećala se nakon

izborne pobjede Barracka Obame, jer znameniti je prorok predvidio dolazak „crnog Pap-

e“, dakle, nezamislivog, te se pojam tog crnog Pape veže uz Barracka Obamu, zbog

shvaćanja da su SAD „Vatikan 21.stoljeća“ 30

Donesen je zakon kojim se oduzima državljanstvo građanima koji su nedavno -

naturalizirani.

www.tportal.hr/vijesti/svijet/88825/Francuska-bez-milosti-za-imigrante 30.9.2010. 31

Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da nas -

Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012.



85

tvo, jednakost, sloboda, pravda i državljanska prava za sve, a teza o nekakvim

većim pravima na koje etničke manjine nemaju pravo u odnosu na druge, ukazu-

je na shvaćanje o većoj vrijednosti i većim pravima vlastitog etniciteta, što je tip-

ična demonstracija ksenofobne svijesti.

I još jedan primjer: Slučaj prijetnji romskoj djeci prilikom polaska u školu,

u međimurskom selu Gornji Hrašćan, u rujnu 2012. godine.32

Mještani, „nimalo

skloni Romima“, kako se navodi u dnevnom tisku33

, tom prilikom su izjavili da

„će djeca živa ući u školu, ali da neće iz nje izići“. Radi se o romskoj djeci –

šestogodišnjacima, koja su bila izložena neprijateljstvu, prijetnjama od strane

mještana da će zapaliti školu, i koja su na kraju ušla u školu pod policijskom

pratnjom. Novinari su navodili izjave mještana o tomu da njihova netrpeljivost

prema Romima nije neutemeljena, jer Romi „kradu, uništavaju, hodaju bosi(!)“,

a jedna mještanka se također, ne želeći se predstaviti, žalila da u njihovom kraju

trenutno ima 120 trudnica Romkinja.34

Prebrojavanje trudnica, čije je etničko

porijeklo različito od onog domicilnog stanovništva, dio je shvaćanja o prevel-

ikom broju stranaca, o čemu je bilo riječi i u navedenom istraživanju u Njemač-

koj.

Prigovori mutikulturalizmu dolaze i s druge strane, strane onih koji zagov-

araju univerzalizam, univerzalna prava za sve pripadnike društva, bez obzira na

etničko porijeklo, religijsku pripadnost, ili bilo koji drugi manjinski atribut.

Smatra se da se usmjeravanjem pažnje na kulturne različitosti, ta ista pažnja

svraća sa stvarnih problema ljudi (imigranata u ovom slučaju), a to su univerza-

lna ljudska prava, politička i državljanska.

„Multi- kulti“, podrugljiva je sintagma koja se koristi u opisivanju različi-

tih događaja i akcija koje se provode u cilju afirmacije multikulturalnosti, a

najčešće se radi o „folklorno-kulinarskom slavljenju različitosti i glorifikaciji

egzotičnosti“35

, tako da na kraju, sad planetarno popularan multikulturalni svijet

podsjeća na smotru folklora36

.

Još je jedna razina prigovora tako javno proklamiranoj, popularnoj i svep-

risutnoj multikulturalnosti, što ukazuje na površnost takvog pristupa koji „iz-

vikuje pohvale multikulturalnosti, no istodobno je lišen svake svijesti o nužnosti

isticanja duhovnih temelja na kojima svaka različitost opstaje37

, tako da bi se

slijedom različitih izraza nastalih na temu banalizacije, komercijalizacije i jefti-

nog umnožavanja gotovo svih društvenih segmenata, termina takvih kao što je

„mekdonaldizacija društva“, mogao uvriježiti i pojam „multikulturalizacije“

stvarnosti.

32

Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012. 33

Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012 34

„Za šest godina to je još 120-oro romske djece u našim školama. To je previše..“, J-

utarnji list, 18.9.2012. 35

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 256. 36

Paić, Ž. Politika identiteta 37

Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Behar

Vesna Ivezić

86

Čini se da je suvremeni svijet uhvaćen u zamku različitih „izama“, u

kojima se vrti, bez volje (ili uvida) za iskorakom u područje novih promišljanja

stvarnosti, i traženja sasvim novih pristupa problemima u kojima se našao. To je

kao „kavkaski krug kredom“, u kome dobrovoljno boravimo unutar imaginarnih

granica raznih teorija, ideologija, slike svijeta koju smo sami stvorili.

Primjer Njemačke, koji bi se mogao, u većoj ili manjoj mjeri, odnositi na

mnoge europske zemlje, pokazuje da je to zemlja koja je već odavno multikul-

turalna, ali da još nije postala mutikulturalistička. „U Njemačkoj je pojam mult-

ikulturalizam ostao nedorečen u političkom i teorijskom smislu“38

.

Čini se da je u Staroj Europi, unatoč demokratskom naslijeđu na koje je

ponosna, unatoč trijumfu zbog činjenice da su se sve nove zemlje koje su ušle u

članstvo EU prihvatile model demokracije po uzoru na onaj koji postoji u zem-

ljama europske jezgre, i sve su prošle procese adaptacije čime su zadovoljile

kopenhaške kriterije39

za prijem u članstvo, u koje između ostalog spada

vladavina prava i poštivanje općih ljudskih prava, poštivanje različitosti40

, ipak

prisutan strah od „Drugog“41

, „različitog“, koji je u posljednje dvije dekade gen-

erirao porast ksenofobije u Europi. Usprkos tome, danas je neupitno da je uz

demokratsko naslijeđe, EU neosporno multikulturalna, zatim duboko zahvaćena

procesima glokalizacije, ali i da postoji velika potreba za uspostavom interk-

ulturalnog dijaloga.

Nije na odmet spomenuti i svojevrsnu pasivnost, nezainteresiranost građ-

ana za događanja na političkoj i društvenoj sceni, koja se pojavila na suprotnoj

strani radikalizacije društva. Posavec42

to vidi kao problem demokratskog

deficita u Europskoj uniji, koji se odnosi na ustroj i funkcioniranje demokratskih

38

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26/3, Zagreb, -

2010.

str.243-262 39

Kopenhaški kriteriji su pravila koja definiraju podobnost zemalja koje se žele pridruži-

ti EU. Godine 1993., nakon zahtjeva bivših komunističkih zemalja za članstvom u EU,

Europsko vijeće donijelo je tri glavna kriterija koje države kandidatkinje moraju za-

dovoljiti ako žele postati članicama. To su:

1. Politički kriteriji, a zahtijevaju stabilnosti institucija koje osiguravaju demokra-

ciju, vladavinu prava, poštivanje ljudskih prava i prava manjina, te prihvaćanje

političkih ciljeva EU.

2. Gospodarski kriteriji, koji zahtijevaju postojanje djelotvornog tržišnog

gospodarstva.

3. Pravni kriteriji, koji se odnose na usvajanje cjelokupne pravne stečevine EU. 40

„The peoples of Europe, in creating an ever closer union among them, are resolved to -

share a paceful future based on common values“, Charter of Fundamental Rights of the

European Union/ preamble 41

Termini „Drugi“ i „različitost“ od strane raznih autora, vrlo se često koriste u diskursu

o demokraciji, ljudskim pravima, i sl. 42

Posavec, Zvonko, hrvatski politolog, u Grubiša, D.(2012.), Konstitucionalizacija

demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenaci-

je, Politička misao, god.49., br.1, 2012., str. 41-63.



87

institucija, a još više, i kao veći, problem političke alijenacije građana43

,

otuđenosti od demokratskih institucija EU, koje deklarativno počivaju na dem-

okratskim vrijednostima, ali se kod određenog broja građana, u praksi, ne doživ-

ljavaju tako. Otuđenost građana prema Europskoj uniji kao cjelini, te njenim

ciljevima, vrijednostima, idejama i konkretnoj praksi, javila se još 60-tih godina

kao izraz krize građanskog društva, a očituje se kao osjećaj političke nemoći,

osjećaj da se ionako ne može ni na što utjecati. Zatim politička besmislenost,

koja proizlazi iz nerazumijevanja političkih odluka, politička izvannormiranost,

kao shvaćanje da se norme i vrijednosti u političkim djelovanjima ne poštuju, te

na kraju politička izolacija, kao rezultat takvih shvaćanja44

. Posljedica političke

alijenacije je, primjerice, neizlazak velikog broja građana na izbore, što je pr-

oblem i u Hrvatskoj.

Globalizacija i glokalizacija- slika suvremenog svijeta

Globalizacija je također pojam koji se često spominje u svakoj prilici, i

kojim se objašnjava stvarnost. Sve je danas „globalno“, jednako kao što je i

„multikulturalno“.Ta dva pojma i pojave koje označavaju su povezani. Jedna

pojava uzrokuje drugu. Globalizacija je uzrokovala veću pokretljivost ljudi, mig-

racije, miješanje svjetskog stanovništva. Gotovo da više i nema etnički „čistog“

mjesta na svijetu!

U novije vrijeme se pojavio i pojam glokalizacije, koji sažima globalno i

lokalno, malo i veliko, opće i posebno. Hologramske je prirode, zbog toga što u

svakom segmentu lokalnog, pojedinačnog, malog, sadržan je i princip velikog,

globalnog, općeg, u kome sve opstoji. Pojam predstavlja integraciju lokalnog i

globalnog konteksta, i naglašava potrebu isticanja i naglašavanja lokalnog

okvira, kao referentnog „mjesta“ u kojem se pojedinac nalazi, kreće, i koje

doživljava svojim, i složenica predstavlja pokušaj povezivanja globalne i lokalne

razine.45

Današnja društva su multikulturalna, u njima se razmatra mogućnost usp-

ostave interkulturalnog dijaloga u cilju upoznavanja različitosti, integracije,

zbližavanja, mirnog suživota, i ono na što se u europskoj politici obraća velika

pažnja je afirmacija lokalnih kulturnih vrijednosti, koje se opet uklapaju u

globalnu sliku EU. Europa, nekad rascjepkana na mnoštvo malik kraljevina,

carevina, kneževina, razjedinjenih, često i međusobno zaraćenih, nepovezanih,

43

U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti

i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012.,

str.52. 44

U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti

i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012.,

str.52. 45

Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na suvrem-

enu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol., 43., 2010., 1, str. 58-62.

Vesna Ivezić

88

nakon ujedinjenja tog mnoštva u nekoliko nacionalnih država, opet doživljava

proces regionalizacije, ali ovaj put pod patronatom EU.

Vijeće Europe i Europske unije (Program kulture) pokrenuli su početkom

2008. projekt mreže interkulturnih gradova, čiji je osnovni cilj naglašavanje ul-

oge umrežavanja i stvaranje mreže koja upućuje na povezivanje raznolikih kul-

tura. Naglašena je važnost spoznaje o međuzavisnosti kultura, gdje je postavljen-

o pitanje može li se raznolikost razumjeti kao šansa a ne kao prijetnja. Naglasak

je na afirmaciji raznolikosti, različitih kultura, lokalnog. Veliki broj projekata

koje financira EU, usmjereni su na jačanje lokalnih zajednica, te međusobnu

suradnju lokalnih zajednica iz nekoliko europskih zemalja. Globalizacija, uz nju

sukladna glokalizacija, dakle, šansa su malim narodima i malim kulturama za

afirmaciju na svjetskoj kulturnoj sceni46

.

U slijedu novih socioloških pojmova, nije od viška spomenuti još jedan,

koji ocrtava karakter suvremenog neoliberalističkog društva, u kome se i

događaju svi spomenuti procesi. Kovanica grobalizacija (od grow/rasti, i global-

isation)47

odnosi se na društvo koje svojim imperijalističkim ambicijama teži

nametnuti se u različitim geografskim područjima, a u svrhu rasta (growth)

moći, bogatstva, utjecaja u cijelome svijetu.

Ideologija štednje

Na nedavnom Subversive Film Festivalu48

održanom u svibnju 2012. u

Zagrebu, posvećenom kritičkom preispitivanju društvenih odnosa današnjice, uz

popratna događanja u vidu panel diskusija na suvremene društvene teme i

promocije recentnih književnih izdanja koja se bave sličnom problematikom,

gostovao je i Tariq Ali, Pakistanac rođenjem i podrijetlom, danas jedan od

ključnih intelektualaca moderne ljevice, koji je tom prilikom predstavio svoju

novu knjigu “Obamin sindrom“, u kojoj analizira prvih 18 mjeseci vladavine

američkog predsjednika Barracka Obame, gdje tvrdi da se unatoč najavi prom-

jene, Obamina vladavina gotovo nimalo ne razlikuje od one njegova prethodnika

G. Busha, i da se u cjelokupnoj svjetskoj politici još nije dogodilo ništa novo.49

46

Slavoj Žižek, Nedjeljom u 2, HRT 1, 17. 05. 2012. 47

Autor pojma je G. Ritzer, koji ju je razvio u svojim radovima o „mekdonaldizaciji“

društva 48

Organizatori ga opisuju kao „projekt na temu filmskih mutacija, definira se kao inte-

rdisciplinarni, hipertekstualni, politički pokušaj demistifikacije vizualnih tabua, te je

cjelokupni festival je organiziran kao događanje koje ukazuje na materijalne i društvene

tenzije i sukobe“. 49

Autori kao što su Tariq Ali ili, primjerice, Slavoj Žižek mogli bi se svrstati u grupu au-

tora koji izražavaju euroskepticizam, no ako uzmemo u obzir da se spomenuti pojam od-

nosi na „nelagodu“, negativan stav prema europskim integracijama, koji se onda argu-

mentira : prijetnjom gubitku nacionalnog suvereniteta i etničkog identiteta, strahom od

gubitka radnih mjesta, blagostanja, vlastitih vrijednosti, strahom od globalizacije, itd.,

kod ovih autora navedeni euroskepticizam nije ključni pojam kojim se bave. Njihov rad

se odnosi više na kritiku suvremenog, kapitalističkog društva, (post ili neo) liberalizma



89

Tariq Ali je prilikom svog gostovanja u Zagrebu upozorio da danas u

Europi nema niti jednog političara koji bi imao viziju o nekakvoj promjeni u

smislu bolje budućnosti, nego da političari vode politiku financijskih institucija

(MMF-a...)50

. Prema njegovom mišljenju, Europa je danas nedemokratična,

Europski parlament nema stvarnog utjecaja na donošenje političkih odluka, nego

ih donose istaknuti političari nekoliko najjačih europskih zemalja (Njemačke,

Francuske, V. Britanije), mali narodi nemaju nikakvu političku moć, i vlast je u

rukama centraliziranih bankarskih institucija.

„Europska Unija je zemlja bankara, a ne zemlja ljudi“, ističe Ali, te smatra

da bi umjesto bankarskih prava, na prvo mjesto trebala doći socijalna i zdr-

avstvena prava, te pravo na rad i školovanje, koja su sve više ugrožena, i da bi to

trebao biti glavni program i smjer angažmana za promjenama koje bi se trebale

desiti u Europi. Autor smatra da je financijska kriza instrument vladanja, a

štednja koja se proklamira i propisuje za sve europske zemlje je operativni

program koji provodi neoliberalni kapitalizam za svoje potrebe. I zaista, situacija

u suvremenoj Europi 21. stoljeća podsjeća na onu iz vremena industrijalizacije u

19. stoljeću, kad je smanjenjem nadnica i produženjem radnog dana, kapitalizam

nastojao očuvati i povećati stvaranje profita. Samo, unatoč velikim potresima i

prosvjedima u nekim europskim zemljama (Grčka, Španjolska), te manjih,

pojedinačnih prosvjeda u nekoliko drugih zemalja, ništa se još bitno ne mijenja.

Čini se da nezadovoljstvo još nije kulminiralo i proizvelo kritičnu točku s koje bi

se dogodili pokreti većih razmjera s ciljem poboljšanja stanja u društvu. Tariq

Ali to tumači beznađem, pasivnošću koja je nastupila u novije vrijeme. U 60-tim

i 70-tim godinama prošloga stoljeća dominantan osjećaj bila je nada, nada da se

nešto može promijeniti, stvoriti bolji svijet, i to se nije događalo samo u Europi,

nego i u drugim krajevima svijeta (Africi, Aziji), ali nakon kolapsa revoluciona-

rnih pokreta, čini se da je prevladalo mišljenje da se ništa ne može dogoditi, da

nema alternative.51

Govorka se da je u Europi demokracija u krizi, a mogući uzroci traže se,

uz stalno isticanje financijskog ćorsokaka u kome se našao kapitalizam te najavu

mogućeg financijskog kolapsa, i u sve većem prilivu stranaca. Takvo ozračje po-

goduje političkim akterima koji nude nedemokratske platforme, i mogu se učiniti

privlačnima jer nude uvođenje „reda“ u nastali kaos, što i nije povijesna novina.

Europske zemlje u pravilu imaju višestranački pluralizam, jake stranke, što je u

direktnom recipročnom odnosu sa snagom civilnog društva, a Ustav za Europu

iz 2004, tada smatran velikim dostignućem na polju demokracije, prema nekim

mišljenjima znači trijumf neoliberalizma. To je „neokapitalistička povelja za 21.

stoljeće“52

.

sa svim njegovim aporijama, čime dublje zahvaćaju cjelokupnu problematiku suvreme-

nog društva. 50

HRT 1, Drugi format, 16.svibnja 2012. 51

Ali, T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012. 52

Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi.između nacionalne države i europske vlad-

avine, str. 125.

Vesna Ivezić

90

Proklamirana politika štednje koja se razvila do epidemijskih razmjera,

ima karakteristike ideologije. „Dovoljno puta izrečena laž postaje istina“, rečeni-

ca je koji je izrekao ideolog nacističke Njemačke Joseph Goebbels, nakon toga

citirana puno puta, a u praksi jedna od tehnika svih ideologija, princip je koji

datira još od najstarijih početaka ljudskog udruživanja i prvih društvenih tv-

orevina. Uz stalno ponavljanje floskula o recesiji, politici „zatezanja remena“,

„kresanja“ dohodaka i drugih fondova, uz teške uvjete života većine

stanovništva, u kojima se sve vrti oko problema preživljavanja, pažnja se

usmjerava na jednu te istu stranu, i ne ostavlja prostora za promišljanje nekog

drugog modela života. Umjesto pitanja možemo li što promijeniti, osnovno pita-

nje koje se nameće je kako izići iz recesije, što praktički znači: kako opet

osloboditi put daljnjem pravolinijskom hodu kapitalizma. To podsjeća primjerice

na teorije o održivom razvoju, gdje je središnji predmet bavljenja upravo štednja

prirodnih resursa, kako bi dulje trajali, ali nema naznake o korjenitoj promjeni

načina proizvodnje, potrošnje, stvaranja profita. Održivost razvoja znači njegovu

izdržljivost53

, jednako kao što izlazak iz krize, u suvremenom neoliberalističkom

diskursu znači oslobađanje kapitalizma iz vlastite zamke u koju je upao.

U takvim uvjetima doseljenici u zapadnoeuropske zemlje, prema mišljenju

mnogih nisu dobrodošli, jer se smatra da zauzimaju radna mjesta starosjediocima

i snižavaju cijenu rada, zbog toga što pristaju na puno manje nadnice i lošije

uvjete rada, samo da bi opstali.

Bricolage političkih, državljanskih, kulturnih i etničkih prava

„Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima54

“, ali čini

se da su u Europi neki još uvijek jednakiji od drugih55

.

Državljanska prava ili pravo na različitost, dilema je koja se nametnula u

javnoj sferi političkog i društvenog života u novije vrijeme. Naime, sve se češće

čuju prosvjedi s raznih strana o nepostojanju državljanskih, političkih i civilnih

prava za doseljenike, umjesto kojih se proklamiraju pravo na kulturnu različitost

i vlastiti kulturni identitet, ali „u mjeri“. Vlastiti kulturni identitet da, ali tako da

ne narušava miran život mainstream kulture zapadnih zemalja, gdje, na primjer,

javno mišljenje često izriče da je nošenje marame na glavi muslimanskih žena i

djevojaka „prejako“, te da narušava “duševni“ mir nemuslimanskih starosjedi-

laca Europe.

Bricolage je termin posuđen iz francuskog, i šire mu je značenje „učiniti

kreativnom i izvornom upotrebu bilo kojeg materijala bez obzira na originalnu

svrhu“.

Derrida56

ističe da je „ako bolje pogledamo, danas sve bricolage, jer svaki

suvremeni koncept, svaka kultura ili kulturni identitet, dio su nekog koherentnog

53

Šimleša, D. Četvrti svjetski rat 54

Francuska deklaracija o ljudskim pravima, čl.1. 55

Orwell, G. Životinjska farma



91

ili već oštećenog nasljeđa, i danas egzistiraju u nekom nama poznatom obliku“.

Izraz se najčešće koristi za opisivanje suvremene sklonosti povezivanja naizgled

nepovezanih i neusklađenih kulturnih obrazaca i stilova, što se najlakše očituje u

glazbi, stilovima odijevanja, ali se može odnositi i na opis pojedinih segmenata

kulturne stvarnosti. Pojam se dalje može proširiti i na pitanja koja se tiču cj-

elokupnog položaja pojedinca u društvu, gdje se „spajanjem naizgled nesp-

ojivog“, uvažavanjem komponenti koje se tiču kulturnog naslijeđa, te afirmacij-

om univerzalnih ljudskih prava u svrhu održivosti Europe kao integralne

zajednice, može odgovoriti na „izazove multikulturalizma“.

Promjena paradigme- prema integralnoj održivosti Europske unije

„Je li demokracija kakvu poznajemo posljednji mogući napredak u

vladanju? Zar nije moguće otići korak dalje prema priznavanju i uređivanju

čovjekovih prava? 57

Thoreau je, kao i mnogi drugi mislioci kroz povijest, problematizirao

mogućnost ostvarenja najbolje moguće društvene zajednice, organizacije vlasti

(najbolja je ona vlada koja uopće ne vlada58

) i položaja pojedinca u državi.

Trebaju li državu voditi najsposobniji, ili to treba biti vladavina naroda, pitanje

je koje je još uvijek ostalo otvoreno. Mnogi suvremeni mislioci smatraju, da je,

unatoč visoko ocijenjenim dostignućima na polju demokracije, stvarna vlast u

rukama nekolicine najmoćnijih, Tariq Ali čak precizira – bankara, te da se fu-

nkcioniranje društvene zajednice usmjerava prema potrebama kapitala, a ne čov-

jeka.

Ujedinjena Europa, zamišljena praktički kao politička zajednica koja je

transcendirala klasičnu državu, u uvjetima kad se u cijelom svijetu događa

univerzalni proces miješanja različitih utjecaja i ujedinjavanja cjelokupnog mat-

erijalnog, komunikacijskog i simboličkog prostora, našla se pred izazovom, da

ipak tako kažemo, multikulturalizma, gdje se uvijek aktualno pitanje ostvarenja

univerzalnih ljudskih prava na koje je pozivaju razvijena zapadna društva kao na

svoje najveće dostignuće, zapliće u rasprave oko prava onih koje se smatra „razl-

ičitima“. Inzistiranje na poštivanju prava na različitost, vodi prema razlikovanju

„njih“ od „nas“, što onda znači da „oni“ nisu „mi“. Primjerice, neki autori (Co-

hn- Bendit, Schmid, Radthe59

) navode da je u takvom isticanju kulturnog plurali-

56

Jacques Derrida, francuski filozof postmodernizma, začetnik pokreta dekonstrukcije,

jedna od vodećih figura suvremene filozofije. Teorija dekonstrukcije govori da je svijet

sačinjen, iskonstruiran, da ništa nije stvarno, te da se javila potreba dekosntrukcije tih

lažnih privida, koji uzrokuju probleme. Jedna od konstrukcija je i shvaćanje pojedinca na

bilo koji način, osim kao egzistencijalno jedinstveno biće. Prema toj teoriji, ako se izvrši

dekonstrukcija u tom smislu, onda će na povijesnu scenu stupiti istinska borba za prava

čovjeka. 57

Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 310. 58

Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 289. 59

U: Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj

Vesna Ivezić

92

zma na djelu „dualni pluralizam“, gdje se u pokušajima reguliranja odnosa s

etnički ili vjerski „različitima“, vlastita (u ovom slučaju mainstream) kultura

postavlja nasuprot kulture Drugog, na djelu je svojevrsni „kulturni rasizam“, i s

visina uvjerenja o vlastitoj višoj vrijednosti u odnosu na ostale, svojevrsna etika

milosrđa60

. Uostalom, sve zemlje koje su stekle pravo pridruživanja Uniji, mo-

rale su potpisivanjem kopenhaških kriterija pristati na onakav model društvenog

uređenja kakav je u zemljama Europske unije. Isto tako se od useljenika očekuje

da se, iako se njihova različitost prihvaća, moraju uskladiti s načinom života u

zemljama prihvata. Paić to zove „pravom na inetrkulturalni cirkus, koji je zbilj-

ska perverzija temeljnog načela slobode i prava.“61

Podcrtavanje kulturnih prava „različitih“, isticanje veće važnosti kulturnog

identiteta u odnosu na važnost ostvarenja univerzalnih ljudskih prava, svraćanje

je pažnje sa stvarnih životnih potreba neeuropskih doseljenika u europske zeml-

je.

Tu se onda nameće Derridina misao da je bitak nesvediv na bilo kakav

identitet, te da ono na čemu treba inzistirati nisu prava Drugog, nego prava Istog,

kao univerzalna politička i državljanska prava pojedinca.62

Paić ukazuje na to da

doba globalizacije obilježavaju sukobi između kultura, koji se dešavaju i na tlu

Europe u obliku otpora starosjedilaca prema došljacima s područja koja pripad-

aju drugačijem kulturnom miljeu, i koje onda inzistiranje na vladavini multikul-

turalnosti nastoji prevladati.

U umreženom društvu kakvo je danas, kultura može biti samo hibridna,

ustvrdio je Castells, i još mnogi drugi nakon njega, jer „čisti“ etnički i kulturni

identiteti u stvarnosti više ne postoje. Utjecaji iz cijeloga svijeta međusobno su

isprepleteni, nemoguće je stvoriti izolirane otoke. Amiši su možda primjer

takvog nastojanja, ali niti uza sav trud ne mogu izbjeći utjecaje svijeta koji okr-

užuje njihovu zajednicu.

Po uzoru na potrebu korjenite promjene paradigme u slučaju pitanja ekol-

oške održivosti, čije je rješenje naslutila dubinska ekologija A. Naessa, i koja

održivost vidi u integralnom pristupu problemu, tako i društvena zajednica, u

ovom slučaju zajednica europskih država, može odgovore tražiti u rješavanju

svog problema prvenstveno kroz definiranje i mogućnost ostvarenja političkih i

državljanskih prava za sve, prava „Istog“, „Jednog“, što naravno ne vodi

unifikaciji, homogenizaciji različitosti, nego sukladno integralnom pristupu u

ekologiji, gdje sva živa bića na planetu imaju jednako pravo na opstanak, gdje se

smatra da su jednakopravna sa svim svojim različitostima koje se naprosto

podrazumijevaju, isti princip onda važi i za sve ljude, čije se različitosti isto tako

podrazumijevaju, jer ionako na svijetu ne postoje dva potpuno identična poje-

dinca, niti među jednojajčanim blizancima, i onda, ne zanemarujući te razlike,

ali ne inzistirajući na njima kao ključnom problemu, treba težiti ostvarenju uni-

60

Paić, Ž. Politika identiteta,str. 183. Žižek,S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA

Animate, http://www.youtube.com 61

Paić, Ž. Traume razlika, str. 10. 62

Paić, Ž. Politika identiteta, str. 143.



93

verzalnih prava za sve (što Paić zove pravima Istog). Kymlicka, opet, navodi da

liberalna demokratska država svim pojedincima garantira sva prava, a da ono što

je potrebno jest „proširenje razine javnog priznanja i podrške za etnokulturne

manjine u održavanju i izražavanju svojih distinktivnih identiteta i praksi“ 63

. Na

tom tragu su prijedlozi za praktičnom primjenom načela multikultiralnosti u vidu

njegovog uvođenja u školske programe, prisutnost etničke senzitivnosti u javnim

medijima, obrazovanje na materinskom jeziku ili dvojezično, doživotno dvostru-

ko državljanstvo, iznimka pri kodeksu odijevanja, i sl. Nešto od toga je već

zaživjelo u praksi, ali na nivou getoizacije „različitosti“ u vidu posebnih progra-

ma za manjine u medijima umjesto principa multikulturalizma kao ingredi-

jentnog medijskom diskursu. Fakultativne školske nastave za djecu – pripadnike

etničkih manjina, informiranja o kulturnim razlikama u školskim programima,

ali ne kao dio diskursa nastavnog programa, itd. Činjenica je da djeca dos-

eljenika, iako su rođena u zemljama primitka, nisu nikada u potpunosti prihvaće-

na kao integralni dio zajednice, a još manje njihovi roditelji, i bilo bi zanimljivo

izvršiti temeljita istraživanja o prisutnosti diskriminacije prema pripadnicima

drugih etniciteta, vjera, različitima uopće.

Dakle, kad je rečeno da se prava na razlike podrazumijevaju, to ne znači

da su ona već naprosto dana, ali osnovno je za sve pojedince, pripadnike neke

društvene zajednice, prvenstveno ostvariti uvjete za život i razvoj do granica vl-

astitih mogućnosti i sposobnosti, bez obzira na, ili podrazumijevajući kulturnu

posebnost. Univerzalna ideja pojedinca kao rodno-spolno, kulturno, etnički,

rasno različitog, ali priznatog kao egzistencijalno jedinstvenog bića, otvara podr-

učja drugačijeg pristupa uređivanju odnosa pojedinca i društva. Integralna, dem-

okratska društva trebaju biti bazirana na“ logici univerzalnog, kozmopolitskog

državljanstva“64

, i tu se onda otvara prostor istinskoj demokraciji.

Literatura

Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Be-

har,Zagreb, god. XVI, I-IV, 2007., br.80-81

Ali,T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012.

Anderson, B. Nacija. Zamišljena zajednica, Školska knjiga, Zagreb,1990.

Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction. Multiculturalism and the Welfare St-

ate. Setting the Context, u Multiculturalism and the Welfare State:

Recognition and Redistribution in Contemporary Democracies, Oxford -

University press, Oxford, 2006.

Barry, B. Kultura i jednakost, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2006.

Cvjetičanin, B. Interkulturalni gradovi, Zarez, 226, Zagreb,2008.

63

Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction: Multicultiralism and the Welfare State, str.

10. 64

Paić, Ž. Politika identiteta, str. 183.

Vesna Ivezić

94

Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na su-

vremenu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol, 43, 2010.,

Zagreb, 1, 58-62 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, 222 godina poslije, http://www.alfa-

portal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godina-poslije Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alar-

mantan nedostatak integracije u Njemačkoj,www.spiegel.de/interna-tional/germany/immigration

Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010.

Gellner, E. Nacije i nacionalizam, Politička kultura, Zagreb,1998. Grubiša, D. Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i

poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, -br.1, 2012., str.41-63

Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi: Između nacionalne države i europske -vladavine, Europska demokracija i europski ustav, Anali Hrvatskog

politološkog društva, Zagreb,2007. Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9-

.2012.

Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da nas Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012.

Katunarić, V. Kultura, nacija, razvoj: stvaralački projekt i retorika reakcije, u -Kultura, etničnost, identitet, Institut za migracije i nerodnosti, Naklada

Jesenski i Turk, Hrvatsko sociološko društvo, Zagreb, 1999. Katunarić, V. Lica kulture, Antibarbarus, Zagreb, 2007a

Katunarić, V. Od povijesnog rascjepa ka „miroljubivom pluralizmu“: noviji teorijski pristup nacionalizmu i etničkim sukobima, Revija za sociologiju,

Vol.38, No 1-2, str.25- 42, Zagreb, 2007b Kymlicka, W. Multikulturalno građanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb,

2003. Lasić, M. Od „multikulturalizma“ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu,

Diskursi, 2, 2011., str. 11-29 Mesić, M. Multikulturalizam, Školska knjiga, Zegreb, 2006.

Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26,3, Z-agreb, 2010. str.243-262

Paić, Ž. Moć nepokornosti, Antibarbarus, Zagreb, 2006,

Paić, Ž. Politika identiteta:Kultura kao nova ideologija, Antibarbarus, Zagreb, 2005.

Paić, Ž. Traume razlika, Meandar, Zagreb,2007. Paić, Ž. U žrvnju identiteta, Zarez, 249,Zagreb,2009,str.4-5

Šimleša, D. Četvrti svjetski rat, Što čitaš, Zagreb, 2006 Thoreau, H. D. Walden. Građanski neposluh, DAF, Zagreb,2006.

Žižek, S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA Animate, http://www.youtube.c-om

Žižek, S. Nedjeljom u 2, HRT 1, 17.05.2012.



95

Vesna Ivezić

THE CRISIS OF DEMOCRACY IN EUROPE:

THE QUESTION OF HUMAN RIGHTS UNDER

THE SHADOW OF MULTICULTURALISM

Summary

The processes of globalization and the association of the European states has

shaken the sovereignty of national states. There is an urgent need for the revival of the

state of democracy, human rights, and freedoms under the new conditions of

multiculturalism. European democracy is in crisis, and the causes to be considered are

not just financial, but are in increasing influx of immigration. Insisting on cultural rights

(i.e. the realization of the right to diversity and cultural pluralism), is now at the forefront

of European policy. These rights have increasingly been expressed in relation to

immigration policy but at the expense of individual rights.

Key words: multiculturalism, diversity, cultural rights, universal human rights,

democracy, Europe, crisis

Pregledni rad

Желимир Вукашиновић1

РЕЦЕСИЈА И ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА2

- о кризи идеологије капитала и другим

подвалама историје -

У раду се настоји указати да догађај рецесије није сводив на економски фен-

омен; да је рецесија израз цјелокупне историје Запада која је свој наводни крај док-

учила у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом капитала.

Либерални капитализам, дакле, обиљежава вријеме краја револуција, а демократ-

изација, као његов modus operandi, процесуира чињеницу да су класне разлике

укинуте, а тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Преакумули-

рана фрустрација идентитета који разлику поставља као де-формацију остаје да се

растерети кроз реваншистичке сукобе, а културна (пост)индустрија се развија као

глобална манифактура утвара: фантома кризе и пријетње... Личну кризу третира

фармацеутска индустрија, колективну (која више није класна него национална) –

су-дејство тероризма и система надзирања, социјалну – нео-анархизам у виду пост-

метафизичке компилације симболичког пражњења нео-љевице и нео-деснице, а

глобалну – пријетња нуклеарног рата/катастрофе. На крају (нам) преостаје питати

се: који је смисао историје?

Кључне ријечи: капитал, рецесија, демократизација, криза, побуна, слобода

1. Субјект, криза, егзистенција

Појам кризе, грч. κρίση, κρίσις, односи се на мишљење, процјену,

одлуку, проблематичну ситуацију, преломну тачку која захтјева доношење

одлуке. Стање кризе, имајући овај навод у виду, разумијевам као стање егз-

истенције у неодлучности. Одлучност, при томе, не гарантује исправност

нити разрјешеност. Смисао одлуке извире из фактицитета небиране слобо-

де живљења или из чињенице да се људско постојање затиче у извјесности

рађања, умирања и слободе живљења између ове двије одреднице егзисте-

1 [email protected]

2 Oвај рад је дио истраживања која се изводе на пројекту 178018 Друштвене кризе

и савремена српска књижевност и култура: национални, регионални, европски и

глобални оквир који финанисира Министарство за науку и технолошки развој Ре-

публике Србије, а објављен је у цјеловитој верзији у зборнику Друштвене кризе и

(српска) књижевност и култура, Филолошко-уметнички факултет, Крагујевац,

2011.

mailto:[email protected]

Желимир Вукашиновић

98

нције. Слобода као појам је одржива само на конформистичком плану њен-

а пројектовања, а као тјескоба неодвојива је од човјека који је и њоме

гурнут у бригу и одговорност за сопствено постојање и бивствовањење у

цјелини. Ескапистички дух свакодневнице припада егзистенцијалном ески-

вирању слободе доживљене преко осјећаја одговорности; тај бијег је и ме-

тафизички, и конформистички, и идеолошки... – онолико колико се креће

ка слободи као појму. Колективни појам слободе компензира кризу личног

искуства слободе, па културна политика постаје културна индустрија ди-

зајнирањем колективног пројекта ослобођења.3 У региону бивше

Југославије овај је пројект током 90-тих година прошлога вијека остварен

кроз синтезу националне еманципације и еманципације капитала. До тада

је, од 40-тих до краја 80-тих, колективни појам слободе индустриран путем

латентне функције акумулирања (капитала). Показало се да насиље бива

неопходно тамо гдје признавање капитала нема идеолошку потпору, а до-

сеже ниво акумулације који се не може порећи поретком социјалне правед-

ности. Културна политика, као културна индустрија, зато мора акомодир-

ати рат као опцију из које, потом, генерише хуманистичке програме и ид-

еологију помирења. У Дијалектици просвјетитељства културна инду-

стрија је означена као финални стадиј постављања апсолута имитације.

Сведен на стил, овај апсолут разоткрива своју тајну у послушности друшт-

веној хијерархији.4 Једна од кључних тачака раскринкавања оваквих и

других подвала историје бива освједочење да је исходиште социјализма

капитализам, а не комунизам, а основно својство сазнавања историје касни

пацифизам. Исходиште није могло бити друкчије јер, очигледно,

метаморфоза организације друштва, у суштини, бива метаморфоза

капитала. Да није тако комунизам би био реалност историјског климакса

колективног појма слободе, а капитал би био превазиђен као утемељујући

принцип људских односа. Како се капитализам, међутим, постварио и у ви-

ду крајње фазе социјализма, остаје препознати да је СФРЈ социјализам био

облик адаптације капитала у споменичку и парадну културу. Без идеолош-

ке потпоре није се, наравно, могао испољити у непосредном власничком

манифестирању. За то је већ био потребан пројект колективног нео-осл-

обођења у националном идентитету. Уколико је кретање историје Запада,

од нововијековне појаве субјекта преко Декартовог рационализма до 19.

вијека и довршења Хегеловог апсолутног идеализма, било одређено

кретањем човјека ка слободи, онда је наводни крај историје могуће

констатовати у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом

капитала. Питање које посљедично остаје гласи: да ли је ослобађање капит-

ала значило и ослобађање човјека? Ослобађање капитала трасирањем њего-

ва прелаза из акумулације у циркулацију доводи до тржишта у коме се,

3 Културном индустријом се производи стање технолошког оптимизма који сушти-

ну умјетности одваја од судбине човјечанства. Губљење смисла умјетности је син-

дром заборава личног искуства слободе и вјере у њену могућност. 4 в. Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, стр. 143.

Рецесија и демократизација

- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје -

99

што је императив, (пре)акумулирани капитал може растеретити, односно

неометано кретати. Либерални капитализам јесте, номинално очигледно,

тренутак објаве краја историје, односно коначни организацијски склоп

капитала и слободе, а рецесија јесте стање довршења тога краја у реално-

сти неодрживих односа заснованих на принципу штедње или себе-очувања

субјекта. Ма колико да је нова онтологија неутрализовала подручје туб-

ивствовања, обезбјеђујући ту позицију етичким позитивизмом, субјект се

маскира у апсолут Другог. Камуфлирање традиционалних идеолошких

позиција у буђењу капитала кроз нео-националне еманципаторске програм-

е не пориче субјект нити га панорамом мултикултурализма трансцендира,

него се субјект прикрива у модернизацији традиције преко демократски

валидних модела. Ову варијацију можемо назвати демократизацијом -

(колективног и индивидуалног) субјекта који не може поднијети терет крај-

ње слободе или апсолутне одговорности у свијету. Рецесија се при томе не

може разумјети као економски феноменен, а појачавање њена дејства кроз

неразумијевање води интензивирању демократизације друштва. Рецесија и

демократизација нуде либералистичку доктрину као солуцију за кризу, а да

криза, при томе, није израз реалитета живљења него догађај који указује на

довршеност једног модела живљења и позива на одлуку кроз промјену

начина живљења и мишљења као живљења. Истовремено, треба имати у

виду да производња кризе има виталистичку функцију оправдавања егзист-

енције као такве. Егзистенције која истрајава упркос свему... Како одлучно-

ст не обезбјеђује исправност, тако ни ово истрајавање није живљењем одр-

живо у непромјењивој истости субјекта чији се модус опстајања правда

идентитетом. Деструкција (културне политике) идентитета представља

утолико одбацивање пркосног темеља његове конструктивистичке експан-

зије. Развој чињеничне науке јесте један од региона експанзије као и ис-

кључиво теистичко рангирање религиозности. Прије но што детаљније

размотрим однос између културне индустрије, кризе и идентитета, вриједи

издвојити Хусерлов став из Кризе европских наука (1936) и Деридин из

Вјере и знања (1996). Како Хусерл у овом свом позном раду елаборира пр-

облем науке није само недостатак њена утемељења у философском искус-

тву свијета живота што захтјева радикалнију рефлексију услова сазнања,

него се криза науке очитава у губљењу њена значаја за живот. Питање које

се мора изнова поставити из искуства кризе науке јесте шта је наука уоп-

ште људској егзистенцији значила и шта може да јој значи?5 Дерида,

дјелује да се његов став овдје може компариративно извести, потенцира да

се о религији мора изнова говорити и на религиозан и на арелигиозан

5 Данас, примјерице, доминирају философије окружења и идеологија одрживог

развоја које промовишу еколошку свијест, а у основи су интерсна зона науке као

капитала чија је посљедња ријеч претворба φύσις-а у окружење. Без нововијековне

инвенције субјекта, ова претворба, наравно, не би била могућна. Са овом инвенци-

јом метафизика постаје објективистичка наука, мишљење каликулација, а дјелова-

ње машинска техника.


100

начин и то с обзиром на оно што у времену чинимо или смо чинили у име

религије. Дакле, питање је конотирано, налик Хусерлу, у односу на вриј-

едност свијета живота, а не тиче се стања кризе теоријског ума него стања

кризе живљења унутар једног модела живота који је резултат људског

дјеловања. Криза се, дакле, производи кроз саму суштину прогреса или

било ког облика експанзије.

2. Криза, револуција, тероризам или о љубави, слободи и другим

митовима

„Маркс ће такође жељети да проклиње фантоме и све што није ни

живот ни смрт, наиме поновно појављивање неке појаве која неће никада

бити ни појављивање ни ишчезавање, ни феномен ни његова супротност.

Он ће хтјети да егзорцизује сабласт као и завјеренике старе Европе којима

је Манифест објавио рат. Ако тај рат остаје незаустављив и ако је нужна та

револуција, он с њима склапа завјеру да би путем анализе егзорцизовао

утварност утваре. То је данас, а можда ће бити и у будућности, наш пробл-

ем.“6

Берлински зид је пао са временском удаљеношћу од двјеста година

од Француске револуције, са удаљеношћу у којој су се исцрпиле илузије

револуција модерног доба: идеје слободе и љубави. Либерални

капитализам обиљежава вријеме краја револуција. Његов modus operandi –

демократизација, процесуира чињеницу да су класне разлике укинуте, а

тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Комунистичке

партије су извршиле своју номиналну транзицију што је показало да су

трансформације политичког превасходно стилистичке метаморфозе

уклопљене у културну индустрију модернизације, односно мануфактурис-

ања тренда у демократизацији друштва. То значи, демократија не може да

продре до људских односа. Истовремено, корумпирање слободе идејом ка-

питала треба обезбиједити разочарење у идеју љубави изражену преко

идеје праведности, солидарности и једнакости. Разочарење у револуцију

враћа реалитет егзистнције у инерцију свакодневнице и летаргију дигита-

лног и медијског произвођења догађаја који испуњава празнину рутине.

Идеја слободе се материјализује у синдрому индивидуализма чија је суш-

тина фантом чисте размјене, тзв. економска независност, а идеја љубави

као бол субјекта отуђеног индивидуализмом. Као опште стање, индивидуа-

лизам изражава колективистички дух или утварну преоблику заједнице. У

инверзији остаје доминантна прикривена чежња за припадањем, одређе-

није – чежња за изгубљеном стварношћу заједнице.

Како је класна разлика наводно укинута, национална разлика се експ-

лоатише до нивоа еклектичке размјене, туристичког сусрета и реванш-

истичких сукоба. Дакле, након смрти револуције, борбеност се испољава у

6 Дерида, Ж. Марксове сабласти, стр. 60-61.



101

облику националних сукоба и тероризма, а суживот на нивоу фестивалског

пира и егзотике путовања. Криза више не води промјени, јер је криза пост-

индустријског доба криза обиља – симболичког вишка. Садржај и значење

су овим обиљем потпуно испражњени, тако да промјена није могућа на

колективном плану. Промјена, дакле, не може бити, јасно је, ни инди-

видуалистичка ни колективистичка... То не значи да промјена, у било ком

времену, не може бити лична. Тачније, промјена као битни позив кризе

јесте промјена у истом колико бива лична, колико прожима доживљај

субјекта који се не може ни објективизирати, ни трансцендирати, ни не-

утралисати, ни пренијети на колективни план, нити индивидуализирати...

Камијев Сизиф је најочигледнији примјер промјене у истом преко личне

побуне. Ова је побуна, уз слободу, посљедица апсурда: нема циљ, нема

саучесника, нема издајника,...; ова побуна чува свијет (и Другог) у његовој

неподударности са логичком представом, ...антагонизам, чак и онај дијале-

ктички, расклапа у садржају, квалитету бесмисла властите егзистенције.

Слободна од идеје о слободи, од сваке наде, егзистенција се открива у

отворености свога ту-бивствовања. Камијев револт је побуна против свих

револуција које траже жртве, побуна против свих метафизика који су

негирале живот у име идеје, побуна против касног пацифизма... Овај је рев-

олт једна правовремена побуна! Пошто смо се освједочили да је свака

револуција производ идеализма и материјализма, практичког захтјева за

оправдавање теоријског ума, онда свака револуција, у свом унутрашњем

антагонизму, тежи само-укидању. Практиковање теоријског постава

свијета механистички запоставља отолошко једниство мишљења и дјелов-

ања у којему је свака интервенција сувишна. Само-укидање револуције

доводи до кризе обиља пошто преакумулирана фрустрација идентитета,

који разлику поставља као де-формацију, мора да се растерети кроз реван-

шистичке сукобе. Тероризам треба, на концу, насиљем да врати изгубљени

реалитет егзистенције, стварност живљења – рађања и умирања, који је

потрошила дигитална култура. Повратак реалитету путем реванша има ис-

торијски контекст свога учитавања са функцијом да оправда негацију

живота у име „више стварности“, тј. Идеје. Дакле, ријеч је о идеализму

фатално синтезираном са материјализмом, односно практицизмом.

Фатална синтеза продукује фантома завјере, утвару, сабласт... Егзорцизам

утваре, уводни цитат даје прилику да се то препозна, отклања из историјск-

е стварности све што није ни живот ни смрт, а јесте представа која

узрокује, а јесте појава која никада неће бити ни појављивање ни ишч-

езавање, ни феномен ни његова супротност. На концу, културна је (пост-

)индустрија глобална манифактура утваре, фантома кризе и пријетње...

Личну кризу третира фармацеутска индустрија, колективну (која више није

класна, него национална): су-дејство тероризма и система надзирања, соц-

ијалну: нео-анархизам – пост-метафизичкa компилација симболичког

пражњења нео-љевице и нео-деснице, глобалну: пријетња нуклеарног

рата/катастрофе. У свему томе, рецесија је, званично, економски проблем


102

све док нас пријетња подсјећа да може бити горе... Wall Street криза прип-

ада само симболичком вишку за пражњење значења кризе чије је подручје

довршење слободе у идеји капитала која узрокује преакумулираност

корумпираног капитала у пуританистичкој култури. То већ није лако

оправдати, али ту је демократизација да нас охрабри: сви имамо једнако

право на исти сан. У епохи економског рационализма, изведено пост-

индустријског материјализма, праведност је задовољена на идеалистичко-

романтичарски начин. У парадоксу овом, евидентно, ништа није из-

губљено. У апсолутној реалности више нема шта да се деси – ни живот ни

смрт. Апсолутна реалност чини утварност утваре пред којом полазни м-

отив овога рада који се јавља из егзистенцијалног искуства кризе, а захваћ-

ен је цитатом из Марксових сабласти „хтио би најзад научити да живим“,

дјелује бесмислено... У томе је, можда, и његов једини, а пошто је лични –

онда и нужно довољни квалитет. Уосталом, сваки додатни би, чак и као

хипотетички признат, био вишак.

***

„У свом застрањивању, у свом ноћном бунилу (Hirngesprinst) тврди-

ца, згртач новца, шпекулант, постају мученици прометне вриједности. Они

више не размјењују јер сањају о чистој размјени.“7

Литература

Дерида, Ж. Марксове сабласти, Јасен, Никшић, 2004.

Дерида, Ж. Вера и знање - век и опроштај, Светови, Нови Сад, 2001.

Ками, А. Есеји, „Мит о Сизифу“, Paideia, Београд, 2008.

Сартр, Ж. П. Филозофски списи, „Егзистенцијализам је хуманизам“, Нолит,

Београд, 1981.

Хајдегер, М. Мишљење и певање, „Начело идентитета“, Нолит, Боград,

1982.

Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, Веселин Мас-

леша, Сарајево, 1974.

Хусерл, Е. Криза европских наука, Дечје новине, Горњи Милановац, 1991.

7 Исто, стр. 58-59.



103

Želimir Vukašinović

RECESSION AND DEMOCRATIZATION

- on a crisis of the ideology of capital and

other frauds of history -

Summary

This paper, in part, presents an introspective search for understanding (a) the orig-

in of existential crisis; and (b) the relation between the cultural industry, identity design,

and the production of crises. The outcome of this research is an affirmation of personal

rebellion, a rebellion which does not require a victim, has no goal, no followers, no trait-

or ... a rebellion that cherishes the world (and the Other) in its illogical consistency and

which demolishes every antagonism by the revealed quality of meaninglessness of exi-

stence. The experience of economic recession is not reducible to an economic

phenomenon; it is an expression of the entire history of the West that has arrived to its

end by reaching the epoch in which the idea of freedom has been corrupted by the idea

of capital. Liberal capitalism designates the end of the time of revolution as much as

democratization as its modus operandi, and in promoting an abolition of class difference

neutralizes the requirement for the class struggle that would lead to revolution. Over-ac-

cumulated frustration of identity that sets difference as a de-formation remains to be

relieved through revanchism, and cultural (post)industry develops itself as a global ma-

nufacture of specters: phantoms of crises and threats ... Personal crisis is treated pharm-

aceutically, collective crisis is adjusted by a co-relation between terrorism and surveill-

ance systems, social crisis is subsided by neo-anarchism in a form of a post-metaphysical

symbolic compilation of discharge of neo-left and neo-right, and the global crisis is

tuned by the threat of nuclear war or catastrophe. At the end, the question remains: what

is the meaning of history?

Key words: capital, recession, democratization, crisis, rebellion, freedom


Станислав М. Томић1

АКТУАЛИТЕТ ХУСЕРЛОВОГ ВИЂЕЊА

КРИЗЕ ЕВРОПСКОГ ЧОВЈЕШТВА У

УСЛОВИМА КРИЗЕ САВРЕМЕНОГ

ДЕМОКРАТСКОГ ДРУШТВА

Имајући у виду кризу у којој се налази модерна цивилизација, овај рад пре-

дставља намјеру да се прикаже један аспект те кризе, који може бити врло значајан

за њено разумијевање. Пошто је наука суштинска компонента савремене

цивилизације, управо од ње треба почети разматрање те кризе. У томе ће се аутор

ослонити на Хусерлову критику европске науке, како би испитао кризу европског

човјештва као њен крајњи исход. Дакле, криза ће се овдје осмотрити са феномен-

олошког аспекта. Испоставиће се да је криза субјективитета у ствари заједничка -

црта кризе науке и кризе демократије. На крају ће се успоставити условна парале-

ла између кризе науке и кризе демократског друштва, те констатовати актуалитет

Хусерловог становишта.

Кључне ријечи: криза, наука, феноменологија, субјективитет, човјештво,

ум, демократија

Увод

Егзистенцијални изазови, онако како их у неким моментима свог

развоја са собом доноси савремена цивилизација, изазвивају различите кр-

изе, које се напосљетку у својој узајамности и међузависности обједињују

у једну већу кризу, која, како видимо, поприма све шире размјере. Дакако,

то више није само криза човјека који живи у одређеном друштву, него,

испоставља се, истовремено и криза цјелокупног човјечанства. Истина,

економска криза је због утицаја глобалних медија данас, ипак, најизр-

аженија, али постоје и друге кризе које је прате и које су такву кризу,

можда, чак, на неки начин и условиле. О томе би овдје требало бити

ријечи. Говорити о неким аспектима кризе о којима се данас јако мало го-

вори у јавности, примарна је задаћа овог рада.

Криза је постала чињенично стање цивилизације. То ће нам послу-

жити као полазиште у настојању да темељније сагледамо проблем кризе са-

временог демократског друштва, са посебним освртом на европску ци-

1 stanislav [email protected]

Станислав М. Томић

106

вилизацију. Будући да је демократија доминанти облик владавине данас у

свијету, свједоци смо, дакле, не само кризе демократије као политичког

система, него и кризе човјечанства у цјелини, како је то већ примјећено.

Ипак, нама је овдје од посебног интереса да прикажемо један врло важан

аспект те кризе у условима демократског друштва, а то је криза науке као

суштинске карактеристике европске културе и онога што је, у извјесном

смислу, обезбиједило надмоћ и доминацију те културе, која је управо у

науци налазила оправдање за своју претензију на универзалност. Наиме,

наука је темељ развоја савременог друштва. Управо на крилима науке, која

су неоспорно у огромном замаху посљедњих стољећа, ова цивилизација се

винула у вртоглаве висине са којих је на друкчији начин почела да

посматра свијет око себе – а може се рећи и испод себе – и тиме научну

перспективу, као централну, ставила у функцију човјековог свјетоназора.

Зато можемо закључити да је криза европске цивилизације, уколико је она

темељна, истовремено и криза европске науке, која лежи у њеном темељу.

О томе је још у прошлом вијеку говорио Едмунд Хусерл, експлиците у

свом позном, а за нас и те како релевантном дјелу: Криза европских нуака и

трансцендентална феноменологија. „Хусерл повезује анализу читавог

животног свијета с критиком еуропског развоја знаности.“2

Испитивање актуалитета Хусерлове критике европске науке, која

важи за основну црту европског човјештва, поставља се овдје као главни

мотив њеног промишљања у намјери да се што боље и што дубље схвати

криза савремене демократије.

Криза европске културе у перспективи Хусерлове феноменологи-

је

Већ је речено да помоћу Хусерловог схватања кризе европске науке,

а самим тим и европског друштва, треба да размотримо један аспект кризе

демократије као политичког амбијента у коме се криза науке испољава у

нашем времену. „Наука је Европу обликовала у њеном историјском бићу и

настанку, и то баш у оним границама у којима се нешто назива евр-

опским.“3 Поставља се, коначно, питање: у чему је проблем модерне науке

и зашто она као таква запада у кризу и за собом повлачи европски

хуманитет? Шта о томе каже Хусерл? Он, наиме, вели: „ако се за пол-

азиште узме општа јадиковка због кризе наше културе и улога која је ту

приписана наукама, можда ће се јавити мотиви да се научност свих наука

подвргне озбиљној и неопходној критици, а да се при том не жртвује њихов

први смисао научности, неоспоран с обзиром на легитимност методских

поступака.“4 Имајући у виду доминацију позитвних наука у савременом

добу, та критика ће код Хусерла понајвише бити усмјерена на позитивне

2 Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 113.

3 Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 24.

4 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 14.

Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског

човјештва у условима кризе савременог демократског друштва

107

науке. Зашто? „Искључивост с којом је модерни човјек у другој половини

19. века пустио да његов целокупан поглед на свет одређују позитивне

науке и да га заслепи њима постигнут ’prosperity’ значила је равнодушно

одвраћање од питања која су пресудна за истински хуманитет.“5 Модерна

наука се, како поентира Хусерл, удаљила од свијета живота. „Тако се сва-

ко повремено (или, такође ’филозофско’) промишљање стварног смисла

техничког рада стално зауставља код идеализоване природе а да се та

промишљања не спроводе радикално до последње сврхе, којој је од почетк-

а имала да служи нова природна наука, са геометријом неодвојивом од ње,

израсла из преднаучног живота и његовог околног света; једне сврхе,

наиме, која би, ипак, морала почивати у самом овом животу, и морала би

бити повезана са својим светом живота.“6 Штавише, назив једног поглавља

у дјелу Криза европских наука и трансцендентална философија носи нази-

в: Свет живота као заборављена основа смисла природне науке.

„Тиме што знаност захтјева да може ’објаснити’ живот и свјетску

збиљност, она је непосредно животно важна.“7 Упркос томе што се упорно

труди да на рачун природе олакша човјеку живот, савремена наука, ипак,

не успјева да олакшава човјеку сусрет са најтемељнијим и најтежим

питањима његовог постојања, која га неминовно обузимају, нарочито у кр-

изним ситуацијама којих је, из дана у дан, све више. „Ова наука нам у наш-

ој животној угрожености – тако чујемо – нема шта да каже. Она принцип-

ијелно искључује управо она питања која су од горућег значаја за човека,

изрученог најсудбоноснијим превратима у нашим злосрећним временима:

питања о смислу или бесмислености читаве ове људске егзистенције. Не

захтевају ли она у својој општости и нужности да сви људи то опште

такође промишљају и да на основу рационалног увида одговарају на њих?

Она се коначно тичу човека као оног ко се слободно одлучује у свом

понашању према људском и ванљудском околном свету, као слободног у

својим могућностима да умно обликује себе и свој околни свет. Шта наука

може да каже о умности и неумности, шта о нама људима као субјектима

ове слбоде? Пука наука о физичком телу наравно ништа, пошто она апстра-

хује од свега субјективног.“8 Примат објективитета над субјективитетом

који управо због тога доживљава кризу, јесте оно што се у овој критици

поставља као примједба модерној науци, коју због тога, у извјесном

смислу, треба ревидирати. „Научна, објективна истина састоји се искључ-

иво у томе да се утврди шта свет, како физички тако и духовни, стварно је-

сте. Могу ли, међутим, свет и људска егзистенција у њему уистину имати

смисла ако за науке важи као истинито само оно што се на овај начин

објективно може утврдити, ако историја нема ничему другом да поучава

него да се сви облици духовног света, све животне околности у којима су

5 Исто, стр. 15.


7 Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 121.

8 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 15.


108

људи икада налазили ослонац, идеали, норме, формирају и поново

распадају као нестални таласи, да је одувек тако било и да ће тако бити, да

се ум увек изнова мора претварати у бесмисао, доброчинство у муку?

Можемо ли се помирити с тим, можемо ли живети у овом свету чије исто-

ријско догађање није ништа друго до непрекидан сплет илузорних полета и

горких разочарења?“9

Хусерл критикује позитивистичко редуковање појма науке и од-

рицање значаја ума у том смислу. „Позитивизам тако рећи обезглављује

филозофију,“10

сматра Хусерл. Да постоји нераскидива веза између науке и

човјештва најбоље потврђује једна Хусерлова реченица: „Пуке чињеничке

науке стварају пуке чињеничке људе.“11

Ту се прави разлика између науке

која се бави само чињеницама и науке која се бави суштинама. Може се ре-

ћи да се модерна наука више окренула чињеницама које налази ис-

траживајући објективну стварност, него суштинама које треба да истражи

човјек испитујући смисао те стварности. То подручје традиционално

припада метафизици, која је, довођењем у питање њене могућности, у

модерној науци изгубила свој ауторитет. „Сва та ’метафизичка’ питања,

широко схваћена, специфично филозофска питања у обичном разумевању,

прекорачују свет као универзум пуких чињеница. Прекорачују га управо

као питања која смерају на идеју ума. И сва она претендују на виши

дигнитет од чињеничних питања, која и у поретку питања стоје испод

њих.“12

Но, питање могућности метафизике са којим се суочила филосо-

фија довело је у питање смисао и могућност цјелокупне проблематике ума.

То питање као велико оптерећење које је на своја плећа преузела фило-

софија, а којег су биле поштеђене позитивне науке, омогућило је, дакако,

да се много брже креће онај ко није под теретом тог питања, него онај који

тај терет носи. Захваљујући томе, између осталог, имамо напредовање

позитивних наука. „Пољуљана је била вера у идеал филозофије и методе,

који је од почетка новог доба управљао кретањима; и то не само из сп-

ољашњих разлога, зато што је контраст између непрекидног неуспеха

метафизике и сталног и све силнијег бујања теоријских и практичних усп-

еха позитивних наука достизао огромне размере. Исти тај контраст утицао

је како на заинтересоване посматраче тако и на научнике, који су се

специјалистичким погонима позитивних наука све више претварали у неф-

илозофске стручњаке.“13

Каква је будућност науке која је метафизици скинула круну.

„Образован народ без метафизике упоредио је Хегел, још 1812. године, са

храмом коме недостаје светиња.“14

Није ли онда данашња европска наука

9 Исто.





14 Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, стр. 70.



109

храм без светиње, без идеала и вриједности утемељених на истини, уму,

смислу. У храму европске науке заправо је умност, а са њом и субјекти-

витет жртвована на олтару објективизма у позитивистичкој служби. „Крај-

њи слом Хегеловог империјума апсолутног духа одлучна је потврда краја

метафизике, а ово опет значи промоцију искуствених наука на прво место у

царству мислећег духа. Јесу ли оне у стању да то место попуне? Питати ово

значи испитати да ли филозофија уистину представља човекову прирођену

склоност или је она само фаза незрелости сазнајног духа који се није још

довољно ослободио за сопствену рационалност.“15

Овдје морамо прими-

јетити да је философија темељ европске научности. Урођена склоност ка

философији је нешто из чега се развила наука као таква, будући да је теж-

ња за истином нешто што свакако припада човјеку и његовој природи.

„Али оно што је пружала стара, метафизиком крунисана наука – цел-

овитост оријентације у свету, која је природно искуство света и његово

језички посредовано тумачење доводила до јединства довршења – то ново-

вековна наука није могла да понуди. Као што човек више не види себе у

средишту васионе, тако ни његова наука није више природно проширење

његовог искуства света, већ нешто што он сам продукује, па и атак на при-

роду који је подвргава јендој новој, макар само делимичној владавини.“16

Феноменолошки смисао проблема односа човјека и свијета огледа се

у томе да ствари не постоје по себи, одвојено од људске свијести. Објекти

се конституишу тек у односу са субјектима који им дају смисао. „Субј-

ектитет, предмет и рефлексија припадају једно другом.“17

Другим

ријечима, ствари добијају смисао тек у односу са човјеком који им тај

смсао даје, захваљујући чињеници да има ум. „То ’ја мислим’ је subiectum.

У поретку трансценденталне генезе предмета субјект је први објект

онтолошког представљања.“18

Како би рекао Морис Мерло-Понти, један од

представника феноменолошког правца, „Ја сам бачен у природу и природа

се не појављује само изван мене, у објектима без повијести, она је видљива

у средишту субјективности.“19

Код Хусерла смо могли примијетити – криза

једне културе подразумијева корелације кризе науке, ума, смисла и на

крају самог субјективитета. Стога је та криза предмет критичког преисп-

итивања трансценденталне феноменологије. „Само радикално испитивање

субјективности, и то субјективности која у последњој инстанци производи

целокупно важење света са његовим садржајем и на све преднаучне и науч-

не начине, као и оног ’Шта’ и ’Како’ умских делатности може учинити

разумљивом објективну истину, и досегнути последњи смисао бивства

света. Оно прво није, дакле, бивство света у његовој саморазумљивости, и

не сме се постављати пуко питање шта му објективно припада; него је субј-

15

Исто, стр. 71. 16


Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982. стр. 23. 18


Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, стр. 400.


110

ективност оно по себи прво, и то као субјективност која бивство света

најпре наивно даје, а онда рационализује, или, што значи исто: обје-

ктивизује.“20

При томе, треба нагласити да се „чиста субјективност се не

смије (како се то често чини) бркати са доживљајном субјективношћу.“21

Феноменологија кризе европског човјештва као кризе аут-

оритета ума

Криза европске науке је у ствари криза ума, који је изгубио своју нек-

адашњу улогу. Ум у модерној науци као да је остао без посла и проглашен

технолошким вишком. „Скепса у погледу могућности метафизике, слом

вере у једну универзалну филозофију као водитељицу новог човека, значи

управо слом вере у ’ум’, схваћен у оном смислу у коме су стари

супростављали episteme и doxa. Управо он коначно даје смисао свему што

се сматра за бивствујуће (das Seinde), свим стварима, вредностима, циљ-

евима, наиме, његова нормативна упућеност на оно што се од почетка

филозофије означава речју истина – истина по себи – и корелативно речју

бивствујуће (Seinde) – οντως ον. Тим се распада вера и у ’апсолутни’, ум на

основу кога свет добија свој смисао, вера у смисао историје, смисао човека,

његову слободу, наиме, као способност човека свом индивидуалном и оп-

штем људском постојању прибави умни смисао.“22

Сада нам је битно да видимо како ум, који је подлијегао критици и

скептицизму, запада у кризу и како се та криза рефлектује на европску

науку, а самим тим и на европско човјештво. Говорећи о вјери у ум, као

ономе што недостаје модерној европској науци, Хусерл каже: „Ако човек

изгуби ову веру, онда то значи: он губи веру ’у себе самог’, у својствено му

истинско бивство (Sein), које он нема одувек, нема већ самом евиден-

тношћу оног ’Ја јесам’, него га има и може имати само у форми борбе за

своју истину, да се самог себе учини истинитим.“23

Погрешно би било одрицати значај скептицизма за науку, јер свака

наука почиње са истраживачком скепсом. Међутим, поред истраживачког

скептицизма, коме је циљ истина или извјесност, имамо и радикални

скептицизам који испољава сумњу рада сумње, односно доводи у питање

могућност сазнања у коријену. Скептицизам је мач са двије оштрице, некад

се тог мача лати ум, а некад искуство, често за међусобна нападања, рије-

тко за заједничку борбу против заблуда у име истине. Стога је скептицизам

велики изазов за свако истраживање, иако се захваљујући њему развила

европска наука. „Ми, људи савремености, настали из овог развоја,

налазимо се у највећој опасности да потонемо у општем потопу скепти-

20

Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 63. 21

Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр.

115. 22


Исто, стр. 20.



111

цизма и да тако изгубимо властиту истину.“24

Споменути вид скептицизма

паралише тежњу ка универзалном сазнању, чији је циљ тоталитет, и самим

тим дисквалификује ум и потенцира стварно доживљени свијет, свијет

стварног искуства, у коме ум нема позицију која му традиционално прип-

ада. „Све загонетнији постаје сам ум и његово ’бивствујуће’ (Seinde) или

ум – као онај који сам од себе даје смисао бивствујућем свету, или, посмат-

рано са супротне стране, загонетан постаје свет – као оно што полазећи од

ума бивствује; док коначно стварна тема није нужно постао свесно

наступајући светски проблем најдубље суштине повезаности ума и би-

вствујућег уопште, загонетка свих загонетки.“25

У питању је проблем од-

носа човјека и свијета, који вијековима оптерећује човјечанство. Да ли ће

тај однос развити онтолошки монизам или дуализам и какве ће то посљеди-

це имати по културу, ствар је прије свега ума. Криза ума је у ствари криза -

овог односа, како смо имали прилике да примијетимо код Хусерла. Она је,

дакле, криза човјештва и криза смисла. Да би се то боље разумјело, треба

видјети шта човјештво заправо значи код Хусерла. „Човештво уопште по

својој суштини значи бити човек у генеративно и социјално повезаним

човечанствима, и ако је човек умно биће (animal rationale), онда то он јесте

само уколико је његово целокупно човечанство умско човечанство – латен-

тно усмерено на ум или отворено усмерено на ентелехију која је доспела до

саме себе, самој себи постала откривена, и која сада по суштинској нужн-

ости свесно руководи процесом људског постојања. Филозофија, наука, у

том случају би биле историјско кретање испољавања универзалног ума,

’урођеног’ човеку као таквом.“26

Видимо из овога да је умственост кв-

идитет човјештва. Зато је криза ума истовремно и криза човјештва. Та

криза подразумијева борбу са скептицизмом. Као бенигни или малигни

тумор, скептицизам се појављује у науци. Наука која се одриче философск-

ог третмана, игнорише дијагнозе ума и не жели да се позабави својим

суштинским проблемима, споровима човјештва као таквог, прије или касн-

ије запада у кризу. „Истинске, једино значајне борбе нашег времена јесу

борбе између једног већ у себи сломљеног човештва и човештва које још

увек има упориште али мора да се бори за њега, односно, за једно ново

упориште. Стварне духовне борбе европског човјека као таквог одвијају се

као борбе филозофијâ, наиме, између скептичких филозофија – или пре не-

филозофија, оних које су задржале само назив, али не и задатак – и ствар-

них, још животних филозофија. Њихова животност се, међутим, састоји у

томе што се оне боре за свој непатворени и истински смисао и тиме за см-

исао истинске човечности.“27

У утемељењу модерне науке, а са њом и чов-

јечности, униврзална философија је поклекла. „Један одређени идеал

универзалне филозофије и њој одговарајуће методе стоји на почетку, тако

24


Исто, стр. 20-21. 26




112

рећи као празаснивање филозофске нове епохе и свих њених развојних

низова . Али, уместо да је заиста дејствовао, он је доживео унутрашњи

распад.“28

Хусерл, у том погледу, види философе као функционере чо-

вјечанства, који ће дјелотворном критиком вратити достојанство уму,

прибавити смисао науци у односу на свијет живота и извући тако науку, а

са њом и европско човјештво из кризе. „Довести латентни ум до

саморазумевања његових могућности и показати могућност метафизике

као истинску могућност – то је једини пут да се метафизика, односно унив-

ерзална филозофија доведу до делатног процеса остварења. Једино ће тако

бити одлучено да ли telos, од рођења грчке филозофије урођен европском

човеку, наиме хтење да се буде човештво на основу филозофског ума и

могућност да се буде само као такво у бескрајном кретању од латентног ка

откривеном уму и бескрајној тежњи за самонормирање помоћу сопствене

људске истине и непатворености.,“29

вели Хусерл, који историју модерне

философије види као борбу за смисао човјека. У тој борби за смисао човј-

ека, феноменологија, конституисана од стране Хусерла, би требала да

послужи као ваљано оружје. Кроз феноменологију ваља превладати тај тр-

адиционални дуализам између објективизма и трансцендентализма који се

провлачи кроз читаву историју философије, што апострофира Хусерл. „То

је, како ћу овде настојати да покажем, усмереност на коначну форму транс-

ценденталне филозофије – као феноменологије – у којој се као превладан

момент налази коначна форма психологије, која искорењује натуралисти-

чки смисао нововековне психологије.“30

Ревидирање нововјековне пси-

хологије, према томе, захтјева феноменолошку интервенцију. „Између

свијести и реалности зјапи истински бездан смисла.“31

Управо ту на сцену

ступа феноменологија. „Феноменологија поступа тако да сагледа и обја-

шњава, одређује и разликује смисао.“32

„То је посматрање које не полази

извана, од факта – као да је временски развој, у коме смо и ми сами настал-

и, пуки спољашњи каузални след – него изнутра.“33

Прелазак са метафизике објективитета на метафизику субјективитета

и трансцендентлну философију, што је резултат нововјековне духовности,

треба само поставити на чвршће основе. „Сазрели трансцендентализам

протестује против психолошког идеализма и претендује да – оспоравајући

објективну науку као филозофију – заснује потпуно нововрсну научност,

као трансценденталну. О субјективизму овог трансценденталног стила

претходна филозофија није имало још никакву представу.“34

28


Исто, стр. 21-22. 30


Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр.

110. 32

Хусерл, Е. Идеја феноменологије, стр. 75. 33





113

„У чему се дакле састоји криза еуропског човјечанства, криза која је

по Хусерловој тези изазвана нововјековном знаношћу? Она настаје управо

у оној дискрепанцији коју је проузрочила математичка знаност захтјев-

ајући, с једне стране, да буде универзална знаност, и, с друге стране, тиме

што није могла испунити тај захтјев. Њој је та дискрепанција остала

скривена; она се очитује тек у феноменима који се могу интерпретирати

као феномени кризе. За Хусерла је притом у центру неуспјеха изградња

чисте психологије.“35

Размјере кризе су огромне, „криза није остала ограничена на подручје

знаности, као што то и није само криза саме знаности.“36

Постоји есенци-

јални однос науке и свијета живота. „Криза знаности се тако неочекивано

проширује у кризу цјелокупног живота. У том смислу се треба размјети

Хусерлов захтјев да феноменологија, која тежи за тим да испуни предзна-

чени telos знаности у откривању животосвјетовне фунгирајуће субјект-

ивности, у том озбиљењу једне универзалне знанствене филозофије треба

омогућити право човјештво – човјечанство које се разумије и претпоставља

из својега цјелокупног битка као човјечанство ума.“37

Власт ума је изгубила легитимитет код појединачних наука, као што

власт у демократском друштву губи легитмитет код појединаца. Условно

речено, философија је изгубила суверинтитет и тај суверенитет сада пр-

ипада појединачним наукама, као што владар губи суверенитет у демокра-

тском друштву. Однос философије и науке подсјећа на процес емепц-

ипације у демократском друштву. То је уједно и наговор на сљедеће

поглавље.

Криза науке и криза демократије

Коначно се треба запитати, ако се криза науке због њене позиције и

значаја за развој, преноси на читаву европску културу, не значи ли то да се

она у том случају преноси и на политички систем који влада у тој култури?

Другим ријечима, да ли криза европског човјешта која, како сматра

Хусерл, са извориштем у кризи европске науке, изазива и кризу демо-

кратије? Криза европских наука је у ствари криза субјективитета. То би

могла бити заједничка каратктеристика кризе науке и кризе демократије. У

демократији, као и у науци, постоји однос појединачног и општег. Тради-

ционално схватање грађанске врлине, успостављено у античкој грчкој и

републиканском риму, значило је спремност грађана да даје предност оп-

штем добру у односу на појединачна. То је јако слично традиционалном

односу између опште науке, односно философије, условно речено, и поје-

диначних наука. Модерно доба доноси промјену парадигме, како у

политичкој култури. Поред класичног републиканизма, који је давао

35

Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005. стр. 121. 36

Исто. 37

Исто, стр. 121-122.


114

примат општем добру у односу на појединачна, јавља се либерализам који

значај придаје појединачном добру. За разлику од класичног републикан-

изма по коме се до појединачног добра долазило тако што је добро цјелине

истовремено и добро свих њених дијелова, с друге стране, по либерализму

се до општег добра долази тако што се задовољи свако појединачно добро.

Оваква политичка култура нарочито је погодовала развоју људских права

од 17. вијека до данас, на чему се базира модерна демократија. Оно што је

нама ту од посебне важноси јесте да примијетимо сличност те промјене са

промјеном која се догодила у модерној науци. Модерна наука ће дати при-

мати појединачним наукама у односу на општу науку или философију, као

што је то учинио либерализам у политичкој сфери. Међутим, умјесто да то

доведе до развоја субјективности, то на крају доводи до актуелне кризе

субјективности, како у науци, тако и у савременом демократском друштву.

Главна разлика између философије и науке јесте то што свака наука

има своје подручје истраживања, док философију интересује цјелина. Сто-

га индивидуализам либералног друштва подсјећа на позитивизам модерне

науке. Шта још можемо да видимо заједничко у кризи науке и демократ-

ског друштва? Једна од главних карактеристика савремене науке је кон-

стантно напредовање, којим субјект постаје оптерећен и на крају запада у

кризу, а криза субјективност, како смо видјели, доноси не само кризу науке

него и кризу читаве културе. Управо то напредовање је карактеристика и

демократског политичког система, коју можемо препознати рецимо у

тржишту, плурализму, конкуренцији, гдје човјек да би опстао мора стално

да напредује. На крају и то изазива кризу субјеткивности која, такође, има

своје консеквенце по демократску културу. Затим, закон је за демократију

исто толико важан као и за науку. Те законе прате проблеми и у демо-

кратском друштву и у науци. Општа криза ауторитета је још нешто што пр-

ати и кризу демократије. У науци имамо кризу ауторитета ума. Суверенит-

ет не припада метафизици, већ појединачним наукама, као што суверенитет

у демократији припада народу. Крајњи слом апсолутног духа, који се десио

рушењем Хегеловог философског система, прати крајњи слом апсолутне

политичке власти који се одвија рушењем недемократског политичког сис-

тема. И као што је модерна наука метафизици скинула круну, тако је и

демократија сувереним владарима скинула њихову круну.

Закључак

На крају треба констатовати актуалитет Хусерловог схватања кризе

европске науке, а самим тим и европске културе у условима савременог

демократског друштва. Наиме, може се рећи да је Хусерлова критика

актуелна и данас. Философија и даље нема ауторитет у позитивистички

оријентисаном систему наука. Више него икад потребна је критика модер-

не науке, која све више угрожава свијет живота. Некада је наука крит-

икована зато што не дотиче свијет живота, а данас она мора бити кр-



115

итикована зато што тај исти живот угрожава. „Природи насупрот стављају

се ум и слобода.“38

Нарушавање природе има свој коријен у дуализму чо-

вјековог односа према свијету и објективизму који управо критикује

Хусерл, у погледу кризе европског човјештва. „То је криза која не дотиче

теоријске и практичне успехе онога што је стручно-научно, па ипак из

темељу уздрмава смисао читаве њихове истинитости. При томе овде није

реч о проблемима једне специфичне форме културе , ’науке’ односно

’филозофије’ као једне међу осталима у европском човечанству. Јер иско-

нско заснивање нове филозофије је, по оном до сада реченом, исконско

заснивање нововековног европског човека, и то човека који, у односу на

дотадашњег, средњовековног и античког, жели да изврши радикалну

самообнову преко своје нове филозофије, и само преко ње. У складу с тим,

криза филозофије значи кризу свих нововековних наука као делова филоз-

офске универзалности, најпре латентну, а потом све отворенију кризу сам-

ог европског човека, целокупног смисла његовог културног живота, његове

укупне ’егзистенције’.“39

Услови савременог демократског друштва

погодују кризи европске науке, како је описује Хусерл. Модерни човјек све

теже осмишљава своје постојање, па се јавља криза смисла, односно криза

ума. Морамо бити забринути како ће човјек изгледати у будућности и како

ће субјективитет обликовати научни и политички системи. „Додуше,

будућег човека масе можемо замислити као правог генија у прилагођавању

и доследном неодступању од правилâ. Али ипак остаје питање да ли таква

социјална дресура, без буђења и неговања човекових снага слободе, има

изгледе на будућност. Ту би културни садржај духовних наука могао опет

да буде неопходни животни чинилац у будућности.“40

Криза субјективности и даље остаје на снази и велико је питање како

ће се она даље развијати. Нема сумње да су пред њом велики изазови.

Модерно доба извор сваког ауторитета тражи у човјеку. Нешто слично чи-

ни и модерно демократско друштво. Али, да ли ће у таквој култури суб-

јективност доживјети дебакл, или ће када се исцрпе ресури, опет посегнути

за Богом као метафизичким принципом, остаје да видимо. У сваком случа-

ју субјективност мора остати конститутивна, јер, како каже Хусерл:

„Божанска или људска, то је ипак субјективност.“41

Литература

Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, Плато, Београд, 1999.

Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, Плато, Београд, 2000.

38

Хајдегер, М. Мишљење и певање, стр. 14. 39

Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 19-

20. 40

Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 33. 41

Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 57.


116

Козелек, Р. Критика и криза, Плато, Београд, 1997.

Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005.

Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, Веселин Маслеша--

Свјетлост, Сарајево, 1990.

Крстић, П. Субјект против субјективности – Адорно и филозофија субје-

кта, Институт за филозофију и друштвену теорију, Београд, 2007.

Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982.

Хајдегер, М. Онтологија: херменеутика фактичности, Академска књига, -

Нови Сад, 2007.

Хусерл, Е. Идеја феноменологије, БИГЗ, Београд, 1975.

Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију,

Бреза, Загреб, 2007.

Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија,

Дечје новине, Горњи Милановац, 1991.

Stanislav Tomić

ACTUALITY OF HUSSERL'S APPROACH TO THE CRISIS OF

EUROPEAN HUMANITY WITHIN THE CONDITIONS OF

CRISIS OF CONTEMPORARY DEMOCRATIC SOCIETY

Summary

Taking into account the crisis of modern civilization, this paper intends to analyze

one aspect of this crisis, which can be of utmost importance for its understanding. For

the science is an essential component of contemporary civilization, starting from the

science the analysis of modern crises should begin. In his analysis, the author relies on

Husserls’ critics of European science, in order to explain the crisis of humanity as the

consequence of this crisis. It turned out that crisis of subjectivity is the common feature

of both crisis of science and crisis of democracy. At the end, the parallel between the

crises of democracy and crises of science will be made, and actuality of Husserls’ appro-

ach will be confirmed.

Key words: crisis, science, phenomenology, subjectivity, mind, democracy

Pregledni rad

Nikola Knežević1

POLITIČKA TEOLOGIJA

UNUTAR APSOLUTISTIČKOG DISKURSA

KARLA ŠMITA

Bez sumnje, Karl Šmit (Carl Schmitt), nemački teoretičar prava u savremenim

naučnim krugovima pobuđuje sve veću pažnju. Njegov teorijski doprinos podjednako je

zanimljiv i desno i levo orijentisanim istraživačima što nije iznenađujuće kada se uzme u

obzir da je Šmit imao određenog uticaja i na Voltera Bendžamina, Taubesa, Agambena i

druge. Imajući u vidu diskurs političke teologije, Šmit je naročito zanimljiv zbog njego-

vih pravno-religijsko-političkih premisa, naročito ako se posmatraju iz ugla projekta

nove političke teologije izniklog šezdesetih godina iz diskursa Moltmana i Meca. Šmitov

teo-politički sistem iako nosi isti epitet u suprotnosti je sa projektom nove političke teo-

logije jer predstavlja klasičnu pretprosvetiljsku politizaciju religije, apsolutistički diskurs

koji sledeći snažan rimokatolički kontrarevolucionarni nus devalvira demokratski sistem

vrednosti, ističući centralistički uticaj države ujedinjen u ličnosti vođe – diktaturu kao

jedini ispravni model suverenosti.

Ključne reči: politička teologija, diktatura, apsolutizam, demokratija, suverenost,

kat-echon

Uvodne napomene

Politički diskurs nemačkog teoretičara prava Karla Šmita (Carl Schmitt,

1888–1985) do današnjih dana opterećen je balastom njegove prošlosti i politič-

kog angažmana. Podrška nacističkom režimu tridesetih godina prošloga veka,

antisemitizam, ozloglašena pozicija "vrhovnog pravnika" Trećeg Rajha, bacaju -

senku na njegovu političko-pravnu refleksiju, što je rezultiralo da se njegovi

spisi za vreme Vajmarske republike, ali i oni koji su nastali nakon Drugog svet-

skog rata u nekim krugovima, posmatraju i tumače u kontekstu naciona-

lsocializma i njegovih implikacija. Tokom svoje karijere, kao uspešan akademik

i nastavnik, postao je priznat kao oštar kritičar Vajmarskog ustava, kojeg je sm-

atrao liberalnim i navodio ga kao razlog za slabljenje države. „Šmit je Vajmarski

demokratski ustav okarakterisao kao simbol Nemačke kapitulizacije pred neprij-

ateljem“.2 Ustav je, po mišljenju Holmsa, „bio nesposoban za rešavanje probl-

1 [email protected]

2 v. Holmes, S. Schmitt: The Debility of Liberalism - The Anatomy of Anti Liberalism,

str. 38.

Nikola Knežević

118

ema savremene demokratije. Unutar njegovog diskursa, liberalizam, pluralizam,

individualizam i pravni pozitivizam, ističu se kao praktično – teorijski arhinepr-

ijatelji.“3 Šmit je pristupio Nacional-socijalistima 1933. godine, čiji angažman u

partiji kasnije rezultira dolaskom na mesto predsednika Nacionalsocialističko

udruženja pravnika4. Bio je jedan od glavnih ideologa Trećeg Rajha i teorijsku

podršku i inspiraciju je pronalazio u filosofiji Tomasa Hobsa (Thomas Hobbes),

ali i delima rimokatoličke kontrarevoluciarne misli. Primetan je bio uticaj i Žan

Žak Rusoa (Jean-Jacques Rousseau), sa razlikom da je odbacivao Rusoove ideje

slobode i jednakosti5. Jedan od najvećih kritičara Šmita, Dejvid Dizenhaus

(David Dyzenhaus) smatra da je Šmitova pravna teorija i polarizacija prijatelj-

neprijatelj dovela do neprijateljstva prema drugome i u krajnjoj liniji progonu

Jevreja.6 Šmitov političko- pravni diskurs se može rezimirati u sledećem: Država

predstavlja jedini entitet koji je u stanju da prepozna neprijateljske elemente i da

zatraži od svojih građana spremnost da za nju polože i sopstveni život. To je ono

što je izdiže iznad svih drugih organizacija. Da bi sačuvala poredak, mir i stabil-

nost, oružane snage i zakonodavni sistemi trebaju garantovati pravno ko-

nstituisan poredak i autoritet države.7 Šmit je bio ubeđen da liberalni individ-

ualizam podrazumeva pluralizam, a on podriva politiku i potencijalno vodi ka

uništenju države.8 Uprkos svojoj istorijskoj poziciji, Šmitov politikološki diskurs

bio je predmet rasprava poznatih teoretičara i filozofa, uticao je i na velikane

poput Voltera Bendžamina9 (Walter Benjamin). Značajan utisak ostavio je na

3 Isto, str. 49-50.

4 Zanimljivo je napomenuti da je SS 1936. godine vodio istragu protiv njega. Razlog za

to bila je konferencija pod nazivom „Pravna nauka u ratu sa jevrejskim duhom“, čiji je

antisemitizam od strane SS-a bio okarakterisan kao licemeran. Šmitov antisemitizam ko-

ji se ogledeo u izjavama poput ove da se „nemačka pravna nauka mora osloboditi od

svake zaraze jevrejske misli“ očigledno nije bio dovoljno ubedljiv. Zvaničan dokument

ove istrage zabeležen je u dokumentu Reichsführung SS SD Hauptamt koji se čuva u bi-

blioteci Wiener Instituta u Londonu. 5 „Uprkos odličnim intencijama i brilijantnim zaključcima, Rusoova teorija je bila ‘infi-

cirana' za njegovo vreme karakterističnim preokupacijama slobodom i jednakošću.“,

Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države, str. 226. 6 v. Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and Hermann

Heller in Weimar, str. 100.

Sa druge strane važno je istaći da su stavovi o uticaju Šmita na te događaje oprečni, kako

ističe i Šmitov biograf, Benderski (Bendersky): Dizehhausov argument ignoriše činjeni-

cu da nikada nije dokazano da je Šmitova teorija ideološki, politički u vezi sa odlukama

koje su se odnosile na Jevreje. Dokumentacija koju je Benderski dostavio, pokazuje da je

Šmitova teorija prijatelj-neprijatelj eksplicitno odbačena od strane Trećeg Rajha upravo

zbog njene neutralnosti i ne-rasne prirode. v. Bendersky, J. New Evidence, Old Contra-

dictions: Carl Schmitt and the Jewish Question, str. 66. 7 Shwab u Schmit, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty.

8 v. Schmitt, C. The Concept of the Political, str. 45 i Ostovich, S. Carl Schmitt, Politi-

cal Theology, and Eschatology, str. 57. 9 Tridesetih godina prošloga veka Bendžamin u svome pismu Šmitu govori o uticaju ko-

ji na njega ostavila njegova Politička Teologija. Zanimljivo je da je posle Adorno pori-

Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita

119

Jakova Taubsa (Jacob Taubes), koji ga naziva i „apokaliptičarem kontrarevoluc-

ije“10

, kasnije i Đorđa Agambena,11

a danas u naučnim krugovim pobuđuje sve

veću pažnju.12

Teo-politički diskurs Karla Šmita

Nesumnjivo je da je Šmitov diskurs uveliko zanimljiv za predmet istra-

živanja ovog rada, pre svega zbog toga što se kroz njega oslikava ona negativna

pozicija političke teologije od koje će se kasnije jasno distancirati rimokatolički

cao da je takvo pismo ikada postojalo. O ovome govori i Jakob Taubes (Jakov Taubes) ,

vidi Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 178. 10

Isto, str. 129. 11

v. Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život 12

Značajno je pomenuti članke i eseje pozntih teoretičara koji su se bavili Šmitov poli-

tičkom teorijom: Jürgen Habermas, „Bestiality and Humanity: A War on the Border bet-

ween Legality and Morality“, Constellations 6:3 1999: 263-227, Jürgen Habermas, Jac-

ques Derrida, Giovanna Borradori, Philosophy in a time of terror: dialogues with Jürgen

Habermas and Jacques Derrida, University of Chicago Press, 2003., Jürgen Habermas,

“The Horrors of Autonomy: Carl Schmitt in English,” The New Conservatism: Cultural

Criticism and the Historians Debate, trans. Shierry Weber Nicholsen (Cambridge, Mas-

sachusetts: M. I. T. Press, 1989), 133, 137. Habermas, “Carl Schmitt and the Political In-

tellectual History of the Federal Republic,” A Berlin Republic: Writings on Germany,

trans. Steve Randall (Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press, 1997), 107-117;

Richard Wolin, “Carl Schmitt, Political Existentialism, and the Total State,” Th e Terms

of Cultural Criticism: Th e Frankfurt School, Existentialism, Poststructuralism (New

York: Columbia University Press, 1992), 83-104; i Wolin, “Carl Schmitt: The Conserva-

tive Revolution and the Aesthetics of Horror,” Labyrinths: Explorations in the Critical

History of Ideas (Amherst, Massachusetts: University of Massachusetts Press, 1995),

103-122. Žižek, Santer, Reinhard, The Neighbor, The University of Chicago Press, Ltd,

2005., Bredekamp, Horst, From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes,

Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter Benjamin,

247-266, The University of Chicago Press, 1999. Agamben, Giorgio, Homo sacer: sove-

reign power and bare life, Stanford University Press, 1998., Agamben, Giorgio, State of

exception, University of Chicago Press, 2005., Derrida, Jacques, Anidjar, Gil, Acts of re-

ligion, Routledge, 2002.

Na srpskom jeziku: Agamben Đorđo, Vanredno stanje, Nova srpska politička misao, vol.

12, br. 1-4, str. 135-143, 2006., Molnar, Aleksandar, Rusoistički temelji Šmitovog shva-

tanja (totalne) države, Sociologija, vol. 52, br. 3, str. 225-236, 2010, Molnar Aleksandar,

Stav Karla Šmita o totalnom ratu i totalnom neprijatelju uoči izbijanja Drugog svetskog

rata, Filozofija i društvo, vol. 21, br. 1, str. 31-49, 2010, Cvetićanin Neven, Šmitovo

shvatanje države, društva i demokratije, Nova srpska politička misao, vol. 12, br. 1-4,

str. 51-84, 2006, Samardžić, Slobodan, “Obnova spora oko Karla Šmita”, časopis “Gle-

dišta”, Beograd, br. 11-12, 1988., Samardžić, Slobodan, “Karl Šmit – aktuelnost njego-

ve političke misli”, časopis “Treći program”, Beograd, br. 102, 1995., Samardžić, Slo-

bodan, “Karl Šmit – savremeni mislilac apsolutne države”, uvodna studija za knjigu

Karl Šmit, Norma i odluka, Filip Višnjić, Beograd, 2001. Interesantno je pomenuti da je

poznati levičarski časopis u Americi, „Telos“, nekoliko brojeva posvetio njemu.

Nikola Knežević

120

bogoslov Johan Baptist Mec (Johann Baptist Metz). Drugi razlog, svakako, pre-

dstavlja i sam pojam političke teologije koji se prvi put spominje u čuvenom

istoimenom eseju Karla Šmita "Politische Theologie: Vier Kapitel zur Lehre von

der Souveränität" (Prvo nemačko izdanje datira iz 1922. godine), čija glavna

teza oslikava vezu između političke organizacije društva i religiozne svesti koju

to društvo poseduje. Drugim rečima, političko društvo uvek oslikava njegova

verska ubeđenja, pa čak i kada je ono sekularno, ono neizbežno implicira na

određenu formu građanske religije. Sledeći Tomasa Hobsa13

(Thomas Hobbes) i

rimokatoličke kontrarevolucionarne filosofe politike, Bonalda (Louis Gabriel

Ambroise de Bonald) i Donoso Korteza (Juan Donoso Cortés) i njihov politički

romantizam, Karl Šmit je postavio danas čuvenu tezu da “svi značajni koncepti

moderne teorije države predstavljaju ustvari sekularizovane teološke koncepte

koji su tokom njihovog istorijskog razvoja od teoloških sistema prešli u teoriju o

državi. Jedan od takvih primera jeste slika Svemogućeg Boga koji postaje

Svemogući Zakonodavac.“14

Sa tom značajnom tezom dosta kasnije složiće se i

nemački bogoslov Jirgen Moltman.15

Unutar Šmitove refleksije političkog, Božiji autoritet se prenosi na politič-

ki neograničen i vrhovni autoritet osobe na kojoj počiva državna vlast i koja u

kriznim – vanrednim situacijama može da opravda donošenje "posebnih mera".16

Vanredno stanje u pravnoj nauci ravno je fenomenu čuda u teologiji, smatra

Šmit. Intervencija suverenoga organa u toku vanrednog stanja upravo odgovara

toj analogiji.17

Pojam Apsoluta18

u državi se posvećuje sa političkim apso-

lutizmom.19

Naslanjajući se na Hobsov filozofski legat, Šmit je smatrao da legit-

13

Saglasno poznatom filosofu iz sedamnaestog veka, Šmit je bio ubeđen da je čovek u

osnovi opasan i da mu je stoga potrebna jaka država koja će omogućiti red, mir i stabil-

nost. 14

Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36. 15

v. Moltmann, J. The Coming of God, str. 133. 16

Posebne mere predstavljaju uputstva sa kojim se prevazilazi vanredno stanje. Vanred-

no stanje u Šmitovom kontekstu podrazumeva veći ekonomski ili društveni potres koji

ugrožava stavilnost države i njenu suverenost. v. Schmitt, C. Political theology: four

chapters on the concept of sovereignty, str. 5. 17

v. Isto, str. 36-37. 18

Na marginama je interesantno napomenuti psihološku analogiju koju navodi Kenet

Rajnhard (Kenneth Reinhard) „Vrlo lako se može primetiti snažna paralela između Šmi-

tove teorije o izuzetku i Frojdovog opisa primarne horde u Totemu u Tabuu i Lakanove

teorije o muškoj seksualnosti. Tako na primer, unutar Lakanovog opisa, svi muškarci su

podređeni kastraciji osim jednog koji nije. Paralelizam sa mitskim Ocem u Totemu je ja-

san. Tako dolazimo do zaključka da ljudi mogu da prihvate zakon samo onda ako znaju

da postoji osoba koja je iznad zakona. Ovde se tako primećuje jasan model kolektiviteta

koji se zasniva sa strukturalnoj jednakosti ali sa druge strane i topološke različitosti koja

se nalazi izvan tog kolektiviteta“, Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan

and political theology, str. 46. 19

v. Gray P. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and Medieval

Christian Political Thought, str. 175.


121

itimitet političke suverenosti proističe upravo iz Božije suverenosti.20

Poznato je

da je Tomas Hobs autoritet suverene vlasti, koja je apsolutna i strogo

centralistička, nalazio upravo u jednom od božanskih atributa – božanskoj sv-

emogućnosti – neograničenoj moći. Ta moć je istovremeno i garant očuvanja

društvenog ugovora između suverenog nosioca vlasti i podređenih toj vlasti, jer

sam nosilac vlasti ne može da povredi ugovor kao ni što Bog ne može da učini

nešto što je protivno njegovoj prirodi.21

Upravo suveren nosilac vlasti može da

arbitrira između dobra i zla i bude izvor zakonodavne vlasti.22

Autoritas non

veritas facit legem23

– Hobsov pojam podrazumeva da politički-pragmatičnu

istinu, to jest da se samo ono što je ustanovljeno od strane autoriteta može smat-

rati politički relevatnom istinom. U osvrtu na De Mestra, Šmit naglašava važnost

odnosa između nepogrešivosti i suvereniteta. Za De Mestra ove reči su predst-

avljale sinonime. Značaj države po njemu je u tome da ona počiva na mogućno-

sti da donosi odluke. Uticaj Crkve je tu nesumnjiv i ona (Crkva) predstavlja

organ na čija se odluka ne može osporiti, upravo zbog pojma nepogrešivosti

(infalibility). Upravo u tome se nalazi značaj suverenosti i autoriteta.24

Važno je

naravno napomenuti da je De Mestrov diskurs uveliko opterećen antropološkim

pesimizmom u kojem je čovek po definiciji iskvaren. Pojedini kritičari su De

Mestra optuživali da je pao pod uticaj protestantske dogme o potpunoj isk-

varenosti (eng. total depravitiy), ipak, Šmit poriče to, objašnjavajući taj pesimi-

zam dubokim uvidom u stanje ljudskog bića koje je lišeno bilo kakvih iluzija o

njegovim moralnim kvalitetima.25

Poznato je i Kortezovo mišljenje da u lib-

eralnim sistemima ne postoji mogućnost odlučivanja. „Poredak u kome se odl-

uke donose razmenom putem rasprava jeste poredak u kome se želi izbeći don-

ošenje odluka. Parlament nije mesto gde se mogu rešavati društveni konflikti“,

tvrdio je Kortez.26

Kao rešenje ovakvoj vrsti političke relativizacije Kortez je

kao rešenje predlagao diktaturu.27

Suvereni kod De Mestra je upravo Monarh

neograničene vlasti kod Korteza.28

Racionalizam Rimokatoličke crkve moralno obuhvata psihološku i soci-

ološku prirodu ljudskog bića i za razliku od industrije i tehnologije nije usme-

rena prema dominaciji i eksploataciji dobara.29

Sa druge strane, ekonomski rac-

20

v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 33. 21

Treba naglasiti da u delu Diktatura, on kaže „da se poredak može urušiti ukoliko Suve-

reni odstupi od vlastitih fundamentalnih principa. U tom slučaju, prekoračenje tih pinci-

pa preti da uništi norme i vanredno stanje može da postane pravilo a ne izuzetak“. (v. De

Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 193.) 22

Hobbes, T. Leviathan, 1651, II, XX 23

Isto, II, XVI 24

v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty , str. 55. 25

v. Isto, str. 58-59. 26

v. Isto, str. 35, 59. 27

v. Isto, str. 63. 28

v. Isto, str. 66. 29

Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 12.

Nikola Knežević

122

ionalizam koji čitav svet svodi na nivo materijalističkih kalkulacija jednog „po-

božnog i privrženog katolika užasava svojim sistemom neodoljivog materijaliz-

ma“.30

Pojam ekonomije i politike Šmit postavlja u svojevrstan antinomičan

odnos. Za njega striktno ekonomičan pogled na svet obuhvata isključivo mater-

ijalističku dimenziju dok je pojam političkog stavlja u sferu nematerijalnog. U

tako postavljenom polariretu, unutar sfere političkog, on sagledava i samu ulogu

Rimokatoličke crkve.31

„Politička moć Rimokatoličke crkve nije u ekonomskoj

ili vojnoj snazi, već u apsolutnoj realizaciji autoriteta“32

, smatra Šmit. Ona pred-

stavlja civitas humana, i samim tim unutar nje ostvaruje se istorijska veza i

kontinuitet između utelovljenja i raspeća Hristovog. „Crkva Hristova nije od

ovoga sveta ali je u svetu. Ona otvara mogućnosti i stvara prostor, a prostor

zapravo predstavlja sferu javnog i društveno-političkog delovanja.“33

Budući da

je ona istinsko oličenje konkretne ličnosti, ona predstavlja i samu ličnost Hrista.

Utelovljenje se dogodilo upravo unutar istorijskog realiteta. Upravo u tome se

nalazi i superiornost nad ekonosko-konzumerističkim poimanjem sveta.34

Savez

između Rimokatoličke crkve sa tadašnjim oblikom industrijskog kapitalizma nij-

e bio moguć.35

Njegovu tezu će praktično osporiti upravo grupa teologa36

,

pravnika i sociologa, koji će u narednoj deceniji na Univerzitetu Frajburg

osmisliti koncept tržišne privrede. Ovaj koncept će nakon Drugog svetskog rata

Hrišćansko demokratska unija (CDU) uvesti u političku diskusiju i postaviti kao

privredni poredak u Nemačkoj.37

Rimokatolička crkva za Šmita predstavlja

„complexio oppositorum“ – kompleks suprotnosti i poseduje neverovatnu sp-

osobnost da obuhvata oprečne stavove, ne podređujući ih jedne drugima. Crkva

je tako „autokratska monarhija čijeg poglavara bira aristokratija sačinjena od

kardinala“ i koja poseduje velik demokratski kapacitet.38

Pojam katechon-a

Zanimljivo je napomenuti da je Šmit video vezu između Reformacije i Fr-

ancuske revolucije kao dijalektičan proces koji poseduje kontinuitet. Tako ius

revolutionis Francuske revolucije ustvari je nastavak ius reformandi pro-

30

Isto, str. 14. 31

v. Isto, 16. 32

v. Isto, 18. 33

Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology, str.

63. 34

v. Isto, 18-19. 35

v. Isto, 24. 36

Ovde je značajno napomenuti ideju ulogu Vilhelma fon Ketelera. Јеdan od „najvažnijh

katolički društvenih mislilaca devetnaestog veka i čovek koji je odlučujuće doprineo da

se formira katolička socio-ekonomska doktrina trećeg puta iz koje su nastali i anglo-

američki distributizam i nemačka socijalno-tržišna privreda“, ističe Dr Miša Đurković,

Djurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni principi. 37

v. Crawford, C. Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i koncept, str. 9 38

v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 7.


123

testantske Reformacije.39

Njegovo viđenje istorije impliciralo je lineranan tok

započet Hristovim utelovljenjem i njeno ispunjenje sa Hristovim drugim dola-

skom – parusijom. Tako na primer stihovi iz Druge Poslanice Solunjanima, 2

Sol 2, 1-840

imaju posebno značenje za Šmita. Eshatološka percepcija istorije za

Šmita ogleda se u devtero-pavlovskoj koncepciji katechon-a.41

Kathechon preds-

tavlja osobu (ili silu) koja usporava dolazak Antihrista na kraju istorije, drugim

rečima, „haos koji dolazi odozdo.“42

Katechon iz sebe ishodi istoriju, bez njega,

vremenu bi odavno došao kraj, to je "zauzdavajuća snaga suverene moći".43

Zaustavlja se tok vremena koje vodi ka pojavi Antihrista, metaforičke predstave

dijaboličkog političkog sistema, u njegovom tučenju, „Komunizma ili

mehanizacije sveta“.44

Carevi Rimskog i srednjovekovnog Nemačkog carstva

mogu se tumačiti u ovom kontekstu, jer ustanovljavajući politički poredak un-

utar sekularnog domena upravo usporavaju dolazak Antihrista.45

Ovakvo

tumačenje Šmit je preuzeo od Tertuliana koji projektovao ovaj pojam na Rimsko

carstvo.46

Smisao politike je da bude realistična, što se oslikava u prepoznavanju

i obuzdavanju sila haosa koje prete da obesmisle i unište političku egzistenciju.47

Jak metafizički polaritet primetan je u Šmitovom diskursu. Pojam haosa,

nedostatka jasnog i autoritarnog političkog poretka, jeste projekcija duhovne –

metafizičke stvarnosti koja se transponira u našoj materijalnoj egzistenciji.

Božanska intervencija upravo sprečava poredak haosa, a pojam katechon-a je

upravo projekcija Božanskog upliva unutar istorijskog konteksta, jer drugi način

poimanja istorije za Šmita je apsolutno nemoguć.48

Metafizička projekcija sveta

i zakona, prava i države, kao i koncepti transcendencije iznova su prisutni u

Šmitovom diskursu.49

Ističe to i Jirgen Maneman (Jürgen Manemann): “Šmitova

teološka refleksija gravitira u okvirima bliskim gnosticizmu, opterećena onto-

39

v. Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology,

str. 51. 40

„I sad znate šta zadržava da se ne javi u svoje vreme. Jer se već radi tajna bezakonja,

samo dok se ukloni onaj koji sad zadržava. Pa će se onda javiti bezakonik, kog će Go-

spod Isus ubiti duhom usta svojih, i iskoreniti svetlošću dolaska svog;“, korišten prevod

Vuka Karadžića. 41

Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 54. 42

Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 187. 43

Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život, str. 31. 44

v. Bredekamp, H. From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes, str.

253. 45

Hohendal, P. Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassessment, str.

19. 46

Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future, str.

286. 47

v. Ostovich, Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 64. 48

„Ich glaube nicht, daß für einen ursprünglich christlichen Glauben ein anderes

Geschichtsbild als das des Kat-echon überhaupt möglich ist.“ Schmitt, C. Nomos der

Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum, str. 29. 49

Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 50.

Nikola Knežević

124

loškim dualizmom između palog - materijalnog, koji stoji nasuprot duhovnog

sveta.“50

Pravno-juridičko poimanje istorije jednostavno proizilazi iz njegovog

profesionalnog poziva, te ga u jednom apologetskom tonu opisuje i Jakov Taubs:

“To je teolozima i filozofima teško prihvatiti, ali važi za pravnika: dokle god je

moguće pronaći makar kakvu pravnu formu […] treba to bezuslovno i učiniti, je

će u suprotnom da zavladati haos. Šmita je zanimalo samo jedno: Da Partija,

haos, ne isplivaju na površinu, nego da ostane država. Po svaku cenu.“51

Vidljivo

je to u paralelizmu između Velikog inkvizitora kod Dostojevskog i Šmitove

teopolitičkog totalitarizma. Ovde vidimo dijametralne suprotnosti između poim-

anja Rimske crkve kod Dostojevskog i Šmita. Prvi pretpostavlja Rimokatoličku

crkvu kao instituciju moći koja utelovljuje apokalipsu, dok drugi smatra da je is-

ta usporava, te predstavlja društveno – politički subjekat koji može da sačuva

postojeći poredak od anarhističkih tendencija i haosa. Šmit Dostojevskog smatra

jednim od posljednjih nosilaca antirimskog afekta koja u ličnosti Velikog

inkvizitora posmatra Rimokatoličku crkvu kao „sekularnu snagu“, i „kompleksni

administrativni aparatus“ čiji identitet moći i kontinuitet postulira iz Rimskog

Carstva.52

Šmit, shodno njegovom teo-političkom diskursu, sebe svrstava na st-

ranu Velikog inkvizitora, budući da upravo Veliki inkvizitor, predstavlja por-

edak skladnog društveno –političkog poretka, nasuprot liku Isusa koji zapravo

nije Isus u pravom smislu reči već samo anarhističko – ateistička projekcija

autora poeme. Štaviše, njegovu poemu smatra anarhističkim i revolucionarnim

traktatom u kojem provejava duh ateizma. Da poema nosi izvesni revolucion-

arni i anarhistički nus, smatrao je i Berđajev.53

Drugi deo Šmitove Političke teologije odražava kritiku teze Erika Pe-

tersona koji u svom fundamentalnom delu – Der Monotheismus als politisches

Problem54

, tačnije, postulira tezu o nemogućnosti postojanja političke teologije.

Petersonov glavni argument predstavlja upravo učenje o Sv. Trojici kod Sv.

Grigorija Niskog i Avgustinove nauke o slobodi koja ne dozvoljava da se iz

odnosa ličnosti podrazumeva odnos između Crkve i države.55

Čitava knjiga za-

pravo predstavlja jedan apologetski napor da se jasnije definiše i elaborira odnos

između teologije i pravno-političke nauke, ali i da se kroz kritiku raznih teologa

koji su podržavali Petersonovu tezu reafirmiše, nakon svojevrsno društvenog i

akademskog egzila. U takvom kontekstu, Šmit će Novu političku teologiju,

Johana Baptist Meca prihvatiti kao diskurs analogan sa njegovim. Politička teo-

logija Meca, koja je u to vreme bila tek u povoju i na rastanku od transcendetal-

50

Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts, Jahr-

buch Politische Theologie 3, str. 110. 51

Taubes, J. Pavlova politička teologija , str. 186. 52

v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 2,4. 53

v. Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. Dostojevski, Legenda o Velikom inkvizito-

ru 54

v. Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Geschic-

hte der Politischen Theologie im Imperium Romanum 55

v. Isto, str. 100.


125

nog tomizma njegovog mentora Karla Ranera, predstavlja po Šmitovom mišlj-

enju mogućnost da svoje ideje rehabilituje.56

Šmit je u određenom smislu i reha-

bilitovan, između ostalog zahvaljujući i doprinosu Jakova Taubsa koji Šmitov

aktivizam u Nacional-socijalističkoj partiji, često svodio na eufemizme, a samog

Šmita je poredio sa Hajdegerom.57

Šmit i Bendžamin

Dvadesetih godina prošloga veka, između ova dva mislioca koji su se

nalazili na različitim ideološko-političkim stranama, odvijao se jedan tihi, na

prvi pogled neprimetan ali svakako značajan i kontraverzan dijalog. Ono što taj

dijalog čini značajnim za ovaj rad jeste prisutnost religijskih simbola unutar njih-

ovog diskursa, ali i određena teološko-politička ubeđenja koji su ovi autori

delili.58

Poznato je Benžaminovo mišljenje da se svet konstantno nalazi u

određenoj vrsti vanrednog stanja (Ausnahmezustand).59

Svakako, stavovi su se

uveliko razilazili po pitanju da li je fašizam model koji može da izvede zemlju iz

vanrednog stanja, jer ga po Benžaminovom mišljenju nije bilo moguće kontrol-

isati. Sa druge strane, oba autora shvatala su da vanredno stanje podrazumeva

određenu božansku intervenciju. Autoriteti koji se bave Bedžaminovim opusom

smatraju da Bendžamin i Šmit prepoznaju mogućnost direktne manifestacije bo-

žanskog nasilja unutar pravno-političke sfere.60

Drugim rečima, Benžamin traži

da oslobodi jednu vrstu nasilja od zakona. To nalazi u konceptu zakona koje niti

konstituiše zakon niti je proizvedeno od strane zakona. "Božansko nasilje" jeste

forma nasilja koje nema referenci unutar zakona, već samo artikuliše svoje

postojanje. „Dok mitsko nasilje konstituiše zakon, božansko ga uništava; dok

prvo postavlja granice, drugo ih ukida.“61

U praksi to može biti primer mase koja

linčuje korumpiranog vođu objašnjava Slavoj Žižek.62

U Deridinoj interpretaciji

Bendžamina (Jacques Derrida) božansko nasilje nalazimo u tihom pozivu da

upamtimo specifičnu drugost – drugost koja ostaje ne ostaje u potpunosti defini-

sana u poretku opštih zakona.63

56

Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology,

str.20. 57

Isto, str. 19. 58

v. De Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 190. 59

v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913–

1926, str. 697. 60

v. Isto, str. 191. 61

v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913–

1926, str. 249. 62

Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with Slavoj Ži-

žek, 2007. 63

v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings , str.

192.

Nikola Knežević

126

Za Bendžamina teologija nije u potpunosti odsutna iz pravno-političkog

domena, ali isti nije moguće opisati eksplicitno teološkim terminima. U konteks-

tu toga „on shvata pravno-politički poredak uz pomoć teološke simbolike ali

izbegava korišćenje eksplicitno teoloških koncepcija“.64

Iako su oba autora kori-

stili religijske simbole i analogije u svom diskursu, stavovi su im bili oprečni po

pitanju političkog značenja religijskog. Dok je Šmit teološke analogije ink-

orporiao u svoje pravno-političke premise, Benžamin je smatrao da, kao što to i

Taubs navodi, da se „poredak profanoga ne može graditi na analogijama kralje-

vstva Božijega i da teokratija nema politički nego isključivo religijski smisao.“65

Mec i kritika Šmitovog teo-političkog diskursa

U kontekstu naglašavanja diskurzivnog diskontinuiteta između Mecovog

projekta Nove političke teologije i Šmitove politizacije religije želeo bih da

dodam nekoliko osnovnih kritičkih crta. Jedna od osnovnih Mecovih kritika u

odnosu na Šmita jeste apsolutizam i totalitarizam koji provejavaju iz njegovog

poimanja Crkve i njene društveno-političke uloge.

Opasnost upravo leži u totalitarizmu religioznih sistema i Crkve, dakle u

opasnosti da institucije Crkve postanu totalitarne i teokratske. Sekularizacija i

procesi koji su započeti sa erom prosvetiteljstva jesu do određene mere privati-

zovali religiju, međutim, procesi sekularizacije nisu apriori štetni već otvaraju

novi prostor za redefinisanje odnosa Crkve i društva te garantuju slobodu po-

jedinca.66

Problem slobode i jednakosti kod Šmita evidentan je u njegovoj kritici

Rusoovog društvenog ugovora,67

ali mora se jasno naglasiti da su principi

slobode i jednakosti osnovni postulati savremenog društva ali i savremenih hriš-

ćansko socijalnih učenja Crkve.

Sa pravom primećuje i sociolog Aleksandar Molnar da Šmitova Politička

teologija gaji izrazit antagonizam prema liberalizmu i da je u takvoj refleksiji

paradigmatično da sve „što deluje normalno, sređeno i rutinirano podozreva

neku vezu sa pogubnim liberalizmom i da, samim tim, u tome prepoznaje nešto

iskvareno i osuđeno na propast.“68

Istorija to naravno demantuje, jer u

savremenoj svetskoj društveno-političkoj konstelaciji padaju i poslednje dikta-

ture, te celokupna politička svest čovečanstva generalno teži kao demokratizaciji

i unapređenju prava pojedinca, što govori u prilog tezi Frensisa Fukujame.69

Svakako, postojanje latetnih diktatura bi mogao da bude predmet druge rasprave.

64

v. Isto, str. 192. 65

Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 131. 66

Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christia-

nity, str. 35. 67

v. Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države , str. 226. 68

Isto, str. 228. 69

v. Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy,

str. 287.


127

Dok Šmitova politička teologija počiva na univerzalizmu praroditeljskog greha i

antropološkom pesimizmu koji proizilazi od uticaja Korteza i Hobsa, Mecova

politička teologija polazi od univerzalizma patnje, i oslobođenja čovečanstva od

patnje. „Skepticizam prema sposobnosti čovečanstva da vlada demokratskim

putem jeste i polazna tačka stvaranja fundamentalnog političkog aksioma prij-

atelj-neprijatelj i samim tim uvek imanentne opasnosti za izbijanjem vanrednog

stanja, što je i glavni razlog za uspostavljanje i afirmaciju apsolutističke i dec-

isiontičke vlasti koja ovo stanje može da predupredi i kontroliše“70

, smatraju

Mec i Ešli. Paralelizam između Meca i Šmita možemo naći u tome da i jedan i

drugi posmatraju Crkvu kao „instituciju društvenog kriticizma“, ali se razilaze u

načinu na koji ta kritika treba da bude kanalisana unutar društveno-poličkih

procesa. Tako za Meca procesi Prosvetiteljstva predstavljaju dostignuće zrelosti

ljudske slobode dok za Šmita oni podrazumevaju ne samo odsustvo mogućnosti

vladavine Suverenoga već i metafizičkih pojmova političkog71

svodeći sve na ra-

cionalizaciju, mehanizaciju i vladavinu tehnokratije. Mec, dakle, kategorički

odbija grubu politizaciju religije koja provejava u Kortezovom i Šmitovom

diskursu kao i svako poistovećivanje političke teologije sa diskursima koji aprio-

ri odbijaju kritičke procese religije koji dolaze kao posledica Prosvetiteljstva.

Pojam katechon-a sa bogoslovke tačke suviše je apstraktan, nedefinisan i upitan

da bi se na osnovu njega mogle graditi političke projekcije. Pored Manemanove

kvalifikacije da je Šmitova politička refleksija suviše dualistička i naginje ka

gnosticizmu i Markionizmu, treba dodati i to da je sam pojam katechon-a

enigmatičan koliko i njegov novozavetni pandam, te tako ostaje podložan raznim

spekulativnim razmatranjima.

Literatura

Agamben, G., Homo Sacer: Suverena moć i goli život, Multimedijalni Institut,

Zagreb, 2006.

Bendersky, J. New Evidence, Old Contradictions: Carl Schmitt and the Jewish

Question u:Telos, Fall 2005, Dept. of Philosophy, State University of New

York., 2005.

Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings,

1913– 1926, The Belknap Press Harvard University Press, MA, 2003.

Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. dostojevski, Legenda o Velikom -

inkvizitoru, Cid i Romanov, Podgorica i Banja Luka, str. 319-370., 2002.

Bredekamp, H., From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes,

Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter

Benjamin, 247-266, The University of Chicago Press, 1999.

70

Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christia-

nity, str. 146. 71

Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36.

Nikola Knežević

128

Crawford, C. (izd.), Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i

koncept, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2008.

De Wilde, M. Violence in the State of Exception u H. u: De Vries i L. E.

Sullivan, Political Theologies: Public religions in Post-Secular World,

Fordham University Press, str. 188-200, 2006.

Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and

Hermann Heller in Weimar, Oxford University Press, Oxford, 1999.

Đurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni

principi u Hrišćanstvo i demokratija: između antagonizma i mogućnosti,

Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2011.

Gray, P. W. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and

Medieval Christian Political Thought u: XX, Humanitas, National

Humanities Institute, 2007.

Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy,

Yale University Press, New Haven and London, 2006.

Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future,

Germanic Review, Heldref Publications, 4, (84) 2009.

Hobbes T. Leviathan, Forgotten Books, 1950.

Holmes, S. „Schmitt: The Debility of Liberalism” - The Anatomy of Anti

Liberalism, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1993.

Hohendal, Peter, Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassess-

ment u: Konturen I, 2008.

Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts u:

Jahrbuch Politische Theologie, 3/1999.

Metz, J. B. i Mathew-Ashley, J. A passion for God: the mystical-political dime-

nsion of Christianity, Paulist Press, 1998.

Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države u:

Sociologija, vol. 52, br. 3, 2010.

Moltmann, J. The Coming of God, SCM Press, London, 1996.

Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology u: Kronoscope,

(7), Brill Publishing, 2007.

Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Gesch-

ichte der Politischen Theologie im Imperium Romanum, Jakob Hegner,

Leipzig, 1935.

Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan and political theology u:

Political Theology 1 (11), Equinox Publishing, 2010.

Schmitt, C. Der Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum,

Duncker & Humblot, Berlin, 1974.

Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty,

Cambridge, MIT Press, Massachusetts and London, 1985.

Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, Greenwood Press Westport,

London, 1996a.

Schmitt, C. The Concept of the Political, trans. George Schwab, University of

Chicago Press, Chicago/London, 1996b.


129

Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political

theology u: Volume 2, Polity, 2008.

Taubes, J. Pavlova politička teologija, Ex-Libris, Rijeka, 2008.

Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with

Slavoj Žižek, 2007. http://www.softtargetsjournal.com/web/zizek.php.

03.19.2010.

Nikola Knežević

130

Nikola Knežević

POLITICAL THEOLOGY IN

THE TOTALITARIAN DISCORSE OF CARL SCHMITT

Summary

Doubtless that Carl Schmitt, the famous German legal theorist is increasingly

drawing attention in both right-wing and left-wing circles. This is not surprising when

one considers that Schmitt influenced Benjamin, Taubes, Agamben, and others. Having

in mind the project of new political theology, which originated from Metz and Moltmann

in the second half of 20th century, it is important to emphasize Schmitt’s theo-political

discourse which is radically different because it represents the classical pre-

Enlightenment politicization of Religion. This approach incorporates a strong counter-

revolutionary spirit aimed at devaluing democracy, for it posits that the totalitarian and

centralistic influence of a State encompassed by one leader (i.e. dictatorship) is the only

possible model of Sovereignty.

Key words: Political theology, Dictatorship, Apsolutism, Democracy, Sovereign-

ity, Kat-echon

Naučna polemika

Roozbeh (Rudy) B. Baker1

INDIVIDUALIZAM I DEMOKRATSKA

DRŽAVA

Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobodnog dem-

okratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u slobodnim drž-

avama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana pitanja daju politički filozo-

fi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju različite tačke gledišta koje je svaki od

njih uneo u navedenu problematiku. Za Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“

kao tendenciju čoveka da usmerava osećanja i misli prema unutra, prema privatnom kru-

gu uže porodice i prijatelja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim dru-

štvima, odnosno nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocqu-

evilleu, ovaj prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po

njegov opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Dok Tocqueville vidi individualizam

kao pretnju demokratskom društvu, J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pr-

etnju onome što je nazvao „individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije

sadržan u težnji građanstva ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da te-

roriše one koji se ne povinuju njihovim gledištima. Prema Millu, problem može biti reš-

en samo ako prihvatimo opštu ideju da demokratsko društvo treba da ostane izvan

privatnih poslova pojedinaca, osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju

ostalih. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od stepena prihvatanja obeju Tocq-

uievilleovih definicija individualizma i njegovog načina posmatranja opasnosti koju ind-

ividualizam predstavlja za demokratsko društvo ukoliko se ne ograniči.

Ključne rеči: individualizam, demokratija, jednakost, sloboda, J.S. Mill, A. de

Tocqueville

Uvod

Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobod-

nog demokratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u

slobodnim državama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana

pitanja daju politički filozofi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju ra-

zličite tačke gledišta koje je svaki od njih uneo u navedenu problematiku. Za

Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“ kao tendenciju čoveka da us-

meri osećanja i misli prema unutra, prema privatnom krugu uže porodice i prijat-

elja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim društvima, odnosno

nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocquevilleu, ovaj

1 [email protected]

Roozbeh (Rudy) B. Baker

132

prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po njegov

opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Individualizam, onako kako ga je To-

cqueville opisao, doveo je do odvraćanja čoveka od građanske vrline i zajed-

ništva interesa koji su neophodni u demokratskom društvu. Prema Tocquevilleu,

genijalnost Amerike na početku 19. veka leži u činjenici da je uspela da kroz

decentralizovane strukture demokratskih institucija obuzda destabilizujuće

efekte takvog individualizma.

Dok Tocqueville vidi individualizam kao pretnju demokratskom društvu,

J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pretnju onome što naziva

„individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije sadržan u težnji građa-

na ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da teroriše one koji se

ne povinuju njihovim gledištima. Stoga, po Millu, demokratija nužno dovodi do

toga da se ljudi prilagođavaju osrednjem javnom mnjenju koje nema težinu. Iz

tog razloga, demokratija potiskuje slobodu misli onih koji žele da ispolje trunku

nezavisnosti ili, po Millovom rečniku, „individualnosti“, bilo u mislima ili

delima. Prema Millu, problem može biti rešen samo ako se povinujemo opštoj

ideji da demokratsko društvo treba da ostane izvan privatnih poslova pojedinaca,

osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju ostalih. Rešenje koje

nudi Mill, prema tome, dovodi do individualizma kog Tocqueville smatra

opasnim. Insistiranjem na tome da demokratsko društvo ostane izvan privatnih

poslova, Mill traži da građani, ukoliko tako odluče, usmere osećanja ka krugu

uže porodice i bliskih prijatelja. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od ste-

pena prihvatanja obeju Tocquievilleovih definicija individualizma i njegovog

shvatanja o opasnosti koju individualizam predstavlja za demokratska društva

ukoliko se ne obuzda.

I. Tocquevilleov individualizam

Za Tocquevilla, centralni problem demokratije sastoji se u tome kako da

obuzda sklonost građana demokratskog društva prema procesu koji je označio

kao „individualizam“. Tocqueville je posmatrao proces individualizma kao

neizbežan nusproizvod demokratskog društva koji je, u isto vreme, predstavljao

opasnost po opstanak društva. Tocquevilleova fascinacija Amerikom sa početka

19. veka, sastojala se, delimično, u jedinstvenoj sposobnosti da obuzda proces

individualizma kroz decentralizovane demokratske institucije.

A. Definicija individualizma

Za Tocquevillea, koncept individualizma povezan je sa slikama int-

rospekcije. Kako bi unapredio svoju definiciju, Tocqueville je uporedio individ-

ualizam sa „sebičnošću“, koju je opisao kao „preteranu ljubav prema sebi“ koja

dovodi to toga da čovek svojim interesima podredi sve drugo.2 Individualizam

2 de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II (preveo Henry Reeve), str. 98.

Individualizam i demokratska država

133

nije sebičnost, iz razloga što je kod njega pre u pitanju pogrešna procena nego

preveliki zahtevi ega.3 Prema tome, za razliku od sebičnosti, individualizam nije

jednostruk poduhvat. Građanin koji prolazi kroz proces individualizma udaljava

se od demokratskog društva u kojem živi i, umesto toga, ulaže svoje vreme i en-

ergiju u porodicu i prijatelje.4 Dakle, za razliku od građanina koji prolazi kroz

proces sebičnosti, građanin koji prolazi kroz process individualizma ne usmera-

va fokus isključivo ka sebi, nego pre ka odabranom unutrašnjem krugu. U tom -

nastojanju, veza sa onima izvana, po prirodi stvari, slabi. Tocqueville oštro opi-

suje građanina koji prolazi kroz proces individualizma:

[O]ni građani koji prolaze kroz proces individualizma] nisu

dovoljno bogati ni moćni da izvrše uticaj na svoje sugrađane, ali su,

bez obzira na to, stekli ili zadržali dovoljno obrazovanja i sreće da

zadovolje svoje potrebe. Ne duguju ništa nikome, ne očekuju ništa

ni od koga; imaju naviku da se posmatraju kao borci za sopstvene

potrebe, i skloni su uverenju da je njihova sudbina u njihovim

rukama.5

Oni koji prolaze kroz proces individualizma, dakle, mogu sebe i neposre-

dno okruženje da zazidaju od ostatka društva. Time prekidaju komunitarne

odnose sa sugrađanima, jer, zatvarajući se, dolaze u situaciju da im se niko neće

obratiti za saradnju u bilo čemu što prevezilazi njihove lične interese koji se tiču

dobrobiti uže porodice. Logičan rezultat ovakvog stanja jeste postepeni raspad

građanskog života. Prema Tocquevilleovim rečima:

Sebičnost zatire klice svih vrlina; individualizam, u početku,

slabi samo vrline javnog života; ali na duge staze, on napada i uništ-

ava sve druge vrline, i uveliko je zasnovan na sebičnosti. Sebičnost

je porok, stara kao i svet, i ne vezuje se za određeno društveno

uređenje; individualizam je demokratskog porekla, a preti da se širi

istim tempom kao i jednakost uslova.6

Kontrast koji je Tocqueville prvobitno prikazao kada je definisao indivi-

dualizam, delimično ga suprotstavljajući sebičnosti, polako nestaje, budući da

Tocqueville sada opisuje način na koji se nekontrolisani individualizam može,

putem postepenog izjedanja građanskog života, transformisati u sebičnost. Da-

kle, proces koji u početku izoluje građanina od ostatka društva i fokusira ga ka

užem krugu porodice i prijatelja, postepeno ga može vremenom izolovati od svih

osim njega samog, što je introspekcija transformisana u izolaciju i otuđenje. „Ot-

cepljenjem“ od društva, zajedno „sa porodicom i prijateljima“, građanin koji

prolazi kroz proces individualizma postepeno se otcepljuje od svih osim samog

sebe. Dakle, individualizam je komponenta sebičnosti za Tocquevillea, ali

komponenta sa potpuno drukčijim poreklom: onom koje počiva u demokratskom

društvu.

3 Isto.

4 Isto.

5 Isto, str. 99.

6 Isto, str. 98.


134

B. Demokratsko poreklo individualizma

Za Tocquevillea, demokratsko poreklo individualizma leži u činjenici da

upravo jednakost ljudi, kao i proces nestanka naslednih privilegija, koji je podst-

akla demokratija, služi kao sredstvo za presecanje veza između ljudi koje su

zasnovane na dužnosti. Svrstavajući ljude u iste klasne pozicije kao i njihove

očeve pre njih, aristokratsko društvo usmeravalo ih je ka obavezama koje je dr-

uštvo zahtevalo od njih.7 Takvo društvo, sa fiksiranim i nepromenljivim klasnim

odnosima, institucionalizovalo je odnos sponzorisanja i pokroviteljstva i stvorilo

„lanac svih članova zajednice, od seljaka do kralja“.8 Kao što to Tocqueville

bliže opisuje:

[U] aristokratskim zajednicama svi građani zauzimaju učvršć-

ene pozicije, jedan iznad drugoga; posljedica toga je da svaki od

njih uvek vidi čoveka iznad sebe kao onoga čije mu je pokrovitelj-

stvo potrebno, a onoga ispod sebe kao čoveka čiju saradnju može

zahtevati. Ljudi koji su živeli u doba aristokratije gotovo uvek su

bili usko vezani za nešto što je izvan njihove sfere. [.]9

Institucionalna struktura aristokratskog društva, njegovo raslojavanje u

klasne slojeve koji stoje u odnosu međuzavisnosti i uzajamne obaveze, onemog-

ućili su proces individualizma za građane ovakvih društava. Veze koje su držale

članove ovakvog društva zajedno bile su nasledne i nije ih bilo lako prekinuti,

jer su granice između klasa bile čvrste. Nasuprot tome, u demokratskim društvi-

ma klasne granice nisu takve; samim tim, jasno utvrđene obaveze koje bi se pre-

nosile sa generacije na generaciju praktično ne postoje.10

Dolaskom i odlaskom

novih generacija menja se sastav društva u demokratskim društvima. Porodice

koje su bile na vrhu ili dnu strukture, po svemu sudeći, više to nisu. Prema To-

cquevilleovim rečima, „zvuk vremena je svaki slomljeni trenutak i praćenje

brisanja generacija“ ; prema tome, veze sponzorstva i pokroviteljstva koje su

institucionalizovane u aristokratskim društvima, to ne mogu biti u demokratsk-

im, jer to onemogućava fluidnost klasnih granica.11

C. Individualizam u decentralizovanim demokratskim institucijama

Snaga američkog demokratskog sistema sa početka 19. veka, prema Toc-

quevilleu, sastojala se u njegovoj sposobnosti da obuzda uticaj individualizma na

građane. Prema Tocquevilleu, sposobnost Amerike da to postigne, uprkos

činjenici da je kao demokratsko društvo bila ranjiva zbog procesa individualiz-

ma, u velikoj meri zasnivala se na decentralizovanim demokratskim instit-

ucijama Sjedinjenih Država, naročito federalizmu, čiji je vodeći princip bio da se

7 Isto.

8 Isto, str. 99.

9 Isto.

10 Isto.

11 Isto.


135

lokalni problemi rešavaju na lokalno proizvedenim i kontrolisanim polugama

vlasti.12

Tocqueville je smatrao da ključ za prevazilaženje procesa individualizma

u demokratskom društvu leži u prisilnom preusmeravanju građana sa njihovih

privatnih odnosa i društvenih veza ka vršenju javnih poslova. Prema Tocquev-

illeu, takav postupak mogao bi primorati građane da se suoče sa stvarnošću

činjenice da zaista postoje bitni odnosi izvan uskog kruga porodice i bliskih pr-

ijatelja koji su izgradili za sebe:

Kada članovi zajednice moraju da se bave javnim poslovima,

njihova pažnja, po prirodi stvari, udaljava se od kruga ličnih int-

eresa, čime se na određeno vreme zaustavlja i proces samopo-

smatranja. Čim čovek počne da se javno bavi javnim poslovima,

odmah shvati da nije toliko nezavisan od svojih prijatelja kao što je

prvobitno mislio, i ako želi da ima njihovu podršku mora često da

sarađuje sa njima.13

Ulazeći u carstvo javnih poslova, građanin koji je introspektivno okrenut

ka sebi prinuđen je da pevaziđe privatne odnose koje je uredio prema svom uku-

su. Institucionalizovane veze sponzorstva i pokroviteljstva koje preovlađuju u

aristokratskim društvima sada se ponovo pojavljuju, ali u nešto drukčijem ruhu.

Mreže odnosa više se ne formiraju putem vekovima učvršćivanih struktura, već

pre putem odnosa koje politika uređuje između onih koji su prisiljeni na sarad-

nju. Sebičnost se modifikuje, kao i ostale emocije povezane sa njom, kao neoph-

odne komponente procesa individualizma:

Kod vladavine javnosti nema čoveka koji ne oseća vrednost

javne naklonosti, odnosno koji ne nastoji da joj se dodvori putem st-

icanja poštovanja i privrženosti onih među kojima treba da živi.

Tada mnoge od strasti koje tinjaju u čoveku i prete da mu raspolute

srce, moraju da se povuku ispod površine. Ponos mora biti sakriven;

prezir se ne usuđuje da izbije; sebičnost se plaši same sebe.14

Politička praksa nužno implicira izgradnju odnosa koji vode ka drukčijem

načinu razmišljanja od onog koji podtiče proces individualizma. Ulaskom u

javni život, građanin ne može biti prepušten sebi i svojim mislima; umesto toga,

on mora učestvovati u javnoj sferi, gde je uslovljen da se ponaša na društveniji,

koperativniji način. Kao što ćemo uskoro videti, politički filozof J.S Mill video

je ovaj proces kao koren neizbežne tendencije demokratskih društava da prisile

građane na društveni konformizam i da terorišu one koji ne žele da se povinuju.

Kao što se može videti, za Tocquevillea je ovaj proces u suštini pozitivan.

Demokratsko učešće nije prisilno dovelo do konformizma, već je podstaklo

drukčiji skup osećanja i vrednosti.

Prema Tocquevilleovoj proceni, genijalnost Amerike ležala je u činjenici

da je Amerika bila u stanju da primora građane da učestvuju u javnim poslovima

12

Isto, str. 103-104. 13

Isto, str. 102. 14

Isto, str. 103.


136

(čime je mogla da obuzda proces individualizma) na održivi način. Ovaj podvig

postignut je kroz decentralizovane demokratske institucije Sjedinjenih Država,

naročito federalizma, čiji je vodeći princip bio da se lokalni problemi rešavaju

lokalnim polugama vlasti:

Američki zakonodavci nisu mogli ni da pretpostave da će sist-

em opšteg predstavljanja naroda biti dovoljan da odagna pojavu koja

je unutar demokratskog društva istovremeno prirodna, ali i fatalna

po njega; oni su takođe smatrali da bi bilo dobro da se politički život

ubrizga u svaki deo teritorije, kako bi se višestruko umnožile mo-

gućnosti delovanja u skladu sa potrebama svih članova zajednice, a

članovi zajednice primorali da konstantno osećaju međuzavisnost.

Bio je to mudar plan. Opšti državni poslovi obično isključivo zao-

kupljaju pažnju vodećih političara, koji se s vremena na vreme -

okupljaju na istim mestima; s obzirom na činjenicu da se vodeći

političari naknadno ređe sastaju, ne postoji mogućnost stvaranja

trajnijih veza između njih. Međutim, kada bi se cilj formulisao tako

da lokalne poslove okruga treba da vodi deo lokalnog stanovništva,

onda bi uvek isti ljudi ostajali u kontaktu, a oni su, u neku ruku,

primorani da se upoznaju i prilagode jedan drugom.15

Ohrabrivanjem vođenja lokalnih poslova na lokalnom nivou putem federa-

lizma, američki sistem mogao je da podupre uspostavljanje građanskih međuo-

dnosa koji se nisu mogli tako lako raskinuti. Samom svojom prirodom, lokal-

izam je stvorio isprepletenu mrežu obaveza koje su reflektovale generacijske

obaveze sponzorstva i pokroviteljstva, tako jednostavno uspostavljenih instituc-

ionalnom strukturom aristokratskih društava. Iako je klasni status u Americi bio

nestalan i podložan promenama, lokalizam se delimično mogao suprotstaviti ov-

ome procesu, tako što je na lokalnom nivou podsticao građane na međuzav-

isnost. Dodatna pogodnost takvog sistema bila je da nije bilo potrebe za dop-

unskom prinudom da bi se ubrzalo učešće građana u lokalnim javnim poslovima,

jer su se manje značajna dnevna pitanja lokalne samouprave sasvim prirodno pr-

etvorila u privatne probleme građana.16

Genijalnost američkog sistema u ohrabrivanju vođenja lokalnih poslova na

lokalnom nivou putem federalizma u podsticanju demokratskog učešća, može se

još bolje videti ako se direktno uporedi sa drevnom atinskom vizijom države i

njenog odnosa sa građanima. U okviru Periklove Nadgrobne besede Atinjanima,

kao što je zabeležio Tukidid u svojoj Istoriji Peloponeskog rata, može se videti

opis stanja koje se veoma razlikuje od onog koje je predstavio Tocqueville. Za

Perikla, država je postojala kao organska jedinica za sebe, sa građanima čiji je

zadatak bio da joj služe i da usmere svoju energiju spolja. Komentarišući

jedinstveni atinski sistem oblik vladavine, putem neposredne participativne

demokratije, Perikle je primetio da njena prednost leži u činjenici da je

15

Isto. 16

Isto, str. 103.


137

omogućila državi da iskoristi sposobnosti i talente svih svojih građana, bez

obzira na kastu. Prema Periklu: „Sve dok je sposoban da služi državi, niko zbog

siromaštva neće biti gurnut u politički zapećak“.17

Sistemska struktura države

tada je konstruisana kako bi mogla da u potpunosti obuzda energiju građana i

usmeri je ka potrebama i ciljevima države. Komentarišući sveobuhvatni domet

sistema, Perikle je izjavio da učestvovanje i doprinošenje poslovima države nisu

bile stvar izbora za građane Atine:

Ovde se svaki pojedinac podjednako interesuje za domaće

poslove, kao i za državne, čak su i oni, koji se uglavnom bave

svojim poslom, izuzetno dobro upoznati sa državnom politikom;

ovo je zaista naša osobina: mi ne kažemo da je onaj koga ne zanima

politika čovek koji gleda svoja posla, već kažemo da ovde nema šta

da traži.18

Prema tome, odabrati da se odustane od državnih interesa i poslova, po

Periklu, bio je sam po sebi politički čin, tj. čin čija je krajnja kazna, za svakog

Atinjanina, bila izgnanstvo. Baš kao i američki sistem kojeg je opisao Toc-

queville, atinski sistem vladanja zahtevao je učešće građana unutar sistemske

mašinerije kako bi funkcionisao. Bez generala i vojnika koji bi je zaštitili, građ-

ana-zakonodavaca koji bi upravljali civilnim poslovima i građanske porote koja

bi omogućila sprovođenje zakona, država Atina bi propala. Atinski sistem

neposredne participativne demokratije nije bio ustanovljen iz smisla za pravdu i

moralno dobro, nego je bio odabran zato što je smatran najboljim instrumentom

za iskorišćavanje energije građana za potrebe države. Demokratija koja je bila na

snazi u atinskoj državi bila je dizajnirana da prinudi na službu državnim pot-

rebama, a ne da podstiče pravdu ili moralno dobro pojedinaca. Sama država pri-

siljavala je na učešće (građana) u okviru javne sfere poslova. Naime, od mnogih

atinskih vrlina koje je Perikle pohvalio u Nadgrobnoj besedi, ništa nije u toj meri

istaknuto kao slepa poslušnost zakonima i normama Atine:

[Što] se tiče javnoga života, držimo se zakona. Razlog je taj

što zakon zavređuje naše najdublje poštovanje.

Poslušnost ukazujemo onima na poziciji moći, a pridržavamo

se zakona, naročito onih koji štite ugnjetavane, kao i onih nepisanih

za koje važi opšteprihvaćeno pravilo da je sramota kršiti ih.19

Insistiranje na slepoj poslušnosti zakonima i normama Atine, koja se smat-

rala vrlinom (više nego manom), služi kao ključni metod kojim je atinsko gra-

đanstvo uslovljeno da stavi državu i njene potrebe ispred ličnih potreba. Lična

energija kanalisana je spolja. Dok takav metod uspeva u proizvođenju građana

bespogovornih u posvećenom ispunjavanju zahteva atinske države, on nastaje na

račun građana koji su dobro obučeni da vide i ocenjuju svet unutar sistema aps-

17

Thucydides, History of the Peloponnesian War (preveo Rex Warner), str. 145. 18

Isto, str. 147.

19

Isto, str. 145.


138

olutnih vrednosti. Tako su dobro i zlo transformisani iz relativnih u apsolutne -

kategorije:

Ne trebamo pohvale Homerove niti koga drugoga čije će nas

pesme na čas razveseliti, a čija činjenična ocena istinosno podbaciti.

Naš avanturistički duh natera nas na ulazak u svako more i zemlju; i

svuda iza nas ostaše večni spomenici učinjenog dobra i spomenici

patnje nanesene neprijatelju.20

„Avanturistički duh“ kojeg je Perikle opisao nije ništa drugo do slepo

pokoravanje vlasti. Ulazak je „prisilan“, jer u svetu apsolutnih vrednosti, za

Atinjanina su potrebe države iznad svih drugih. Kao što i priliči apsolutističkoj

tradiciji, spoljni svet je podeljen na dva tabora: na onaj „prijateljski“ i onaj

„neprijateljski“, pri čemu se onaj neprijateljski dio tretira na najgrublji način.

Time je atinska vizija o ljudskom stanju kompletirana. Čovek je postao ništa više

do obično sredstvo u rukama ogromne organske jedinice države. Za Amerikan-

ca, kao što je to Tocqueville opisao, potrebe države nisu nešto što je postavljeno

nasuprot njemu i što mora obuhvatiti njegove potrebe, već su jedno te isto. Ovo

je osnovni genije koji Tocqueville vidi u američkoj demokratiji: to je njena spos-

obnost da interese pojedinačnih građana ujedini sa interesima države.

II. Millova individulnost

Dok Tocqueville glavni problem demokratije vidi u pitanju kako pojačati

komunitarno učešće u njoj i kontrolisati posledice onoga što je označio kao

„individualizam“, J.S. Mill pošao je od Tocquevilleovih procena i u potpunosti

ih preokrenuo. Prema Millu, glavni problem demokratije nije u tome što građane

podstiče da se povuku u izgrađenu mrežu porodice i prijatelja, nego što dem-

okratsko društvo traži od građana da se prilagode osrednjem, sveoubuhvatnom

javnom mnjenju, koje nema nikakvu težinu, i društvu koje teroriše sve koji

odbiju da se povinuju i time pokušaju da sačuvaju ono što je Mill označio kao

„individualnost“. Jedino rešenje takvog stanja stvari za Milla je da država ostane

izvan privatnih poslova svakog građanina, osim ako ti poslovi nisu usmereni ka

povređivanju drugog.

A. Uloga demokratije u datom problemu

Opisujući ulogu demokratije u progonu onih građana koji pokušavaju da

sačuvaju svoju individualnost i da se odupru onome što je nazvao „tiranijom“

većine, Mill je žestoko kritikovao demokratiju:

„Ljudi“ koji vrše vlast, nisu uvek isti ljudi nad kojima se vlast

vrši; i „samouprava“ o kojoj smo govorili nije uprava pojedinca za

sebe, nego uprava nad pojedincem od strane svih ostalih. Štaviše,

20

Isto, str. 148.


139

volja naroda praktično podrazumena volju većine ili volju najakti-

vnijeg dela naroda; većina, ili oni koji uspeju u tome da budu pr-

ihvaćeni kao većina; narod, samim tim, može ugnjetavati jedan svoj

deo; a mere predostrožnosti su podjednako potrebne protiv ovoga

kao i protiv zloupotrebe vlasti.21

Millova kritika demokratije ne odnosi se na njen idealizovani tip, već pre

na njeno funkcionisanje u praksi. U praksi, demokratija, ili barem predstavnička

demokratija, nije pravilo učešća za sve, nego pravilo najjače većine, i ne postoji

ništa inherentno demokratiji što je čini manje podložnom tiraniji. Tiranija može

da proistekne iz aktivnosti demokratskog većinskog vladara, podjednako lako

kao što može nastati iz aktivnosti apsolutnog monarha, ukoliko nema kontrole

nad oba suverena. Za Milla, tiranija većine u okviru demokratije podjednako je

korozivna za misli i aktivnosti slobodnog pojedinca, ili individualnost, koliko i

neograničenost apsolutnog monarha.22

Dakle, kao što je inherentni pomak prema

tiraniji u okviru aposlutne monarhije bio regulisan i kontrolisan, ta ista kontrola

morala je postojati kod tiranije većine u okviru demokratije za terorisanje svih

onih koji se nisu povinovali.23

Za Milla, izgradnja politike u demokratskim društvima predstavlja dizajn

zasnovan na centralnoj ideji primoravanja građana da se prilagode mediokratsk-

om sveobuhvatnom javnom mnjenju koje ne nosi nikakvu težinu, a na račun

sopstvene jedinstvene individualnosti. Zadatak je bio u tome da se pronađe način

za izlazak iz ovog procesa:

U današnje vreme, pojedinci su izgubljeni u masi. U politici,

skoro je trivijalnost reći da javno mnjenje vlada svetom. Samo moć

mase zaslužuje da se nazove moć, ali i moć vlade, ukoliko se stavi u

službu sklonosti i instinkata masa … Čini se, međutim, da kada miš-

ljenje skupine prosečnih ljudi postane dominatna sila, protivteža toj

tendenciji biće sve više i više izražena individualnost onih koji stoje

na višim eminencijama misli. Naročito u takvim okolnostima, izuz-

etni pojedinci, umesto da se destimulišu, treba da se ohrabruju da se

ponašaju drugačije od mase.24

To znači da se, kako to opisuje Mill, demokratsko društvo ne upravlja

pojmom različitosti, već osrednjim javnim mnjenjem društva u celini. Millova

odbrana i ohrabrenje onih koji se opiru takvom konformizmu misli, možda ukaz-

uje na shvatanje politike ne toliko kao traganja za istinom, jer je ona sredstvo za

individualnost koja nastaje izlaskom iz „mase“ i usmerenjem ka sopstvenim mis-

lima i mišljenjima. Zaštitni mehanizam trebao bi postojati s ciljem zaštite indivi-

dualnosti od mase konformističkog javnog mnjenja, jer demokratija, ako je

konstruisana sa pravim mehanizmima zaštite, može poslužiti kao idealno

21

Mill, J.S. „On Liberty“, u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays (ur. Gray,

J.), str. 8. 22

Isto, str. 9. 23

Isto. 24

Isto, str. 73-74.


140

okruženje za stalne „eksperimente življenja“ koji mogu, kroz konstantnu debatu

i evaluaciju, ukazati na put ka „društvenom napretku“.25

B. Rešenje

Mere zaštite koje Mill predlaže za problem konformizma na koji demok-

ratska društva prisiljavaju svoje građane, konkretna je i precizna u svojoj pr-

imeni. Za Milla, osnovni problem je kako konstruisati mere zaštite od demokra-

tske vlasti kako bi se ublažila njena moć nad društvom, slično kao što su u prošl-

osti mere zaštite uspostavljene prema apsolutnoj monarhiji, kako bi se ublažila

njena moć nad polugama vlasti.26

Millovo rešenje leži u legitimizaciji intervenci-

je društva nad individuom, da bi se sprečilo međusobno nanošenje povreda.27

Prema Millovom shvatanju, građani u „civilizovanom“ demokratskom društvu,

onom koje sadrži sveoubuhvatnu moć većine, moraju da pruže građanima

apsolutno pravo da rade šta žele sa svojim umom i telom dokle god ne povređuju

drugog.28

Dok je Mill ukazao na nekoliko izuzetaka ovom opštom pravilu, kao

što je izuzetak za aktivnosti koje uključuju precizirane i dodeljene obaveze,29

suština pravila važi – društvo mora biti podvrgnuto strogim standardima kada je

u pitanju mešanje u aktivnosti građana.

Zaključak

Različite koncepcije „individualizma / individualnosti“ koje su predstavili

Tocqueville i Mill, stoje kao dve tačke gledišta koje ultimativno vode sup-

rotstavljenosti. Ako se sledi Tocquevilleovo gledište „individualizma“, naime

tendencija da se svoja osećanja i planovi usmere ka unutra, odnosno ka krugu

uže porodice i prijatelja, što je neizbežan nusproizvod demokratije ali, u isto

vreme, i pretnja za njeno postojanje, tada se ne može prihvatiti Millova odbrana

„individualnosti“. Millova ideja individualnosti uključuje ispoljavanje nezavis-

nih misli i aktivnosti od strane čoveka ili građanina koji se ne želi povinovati

sveobuhvatnom javnom mnjenju kakvo se može zateći u demokratskim društ-

vima, odnosno javnom mnjenju zasnovanom na bledim zaključcima većine. Mill

želi da osmisli mere zaštite koje garantuju da nezavisno mišljenje građanina u

okviru demokratije neće biti terorisano od strane većine. Rešenje koje nudi Mill

– da društvo treba da dozvoli ljudima da slobodno delaju sve dok nikoga ne

vređaju – vraća problem na početni individualizam koga Tocqueville smatra

opasnim. Ako bi demokratsko društvo ostalo izvan ličnih poslova građana, Mill

bi bio zadovoljan kada bi ti isti građani, ako tako odluče, okrenuli svoja osećanja

ka unutrašnjem krugu porodice i bliskih prijatelja. Iako se veliki broj kritika koje

25

Isto, str. 63. 26

Isto, str. 9. 27

Isto, str. 14, 17. 28

Isto, str. 14. 29

v: Isto, str. 90.


141

Mill upućuje na račun sklonosti demokratije da odražava mišljenja i želja većine

njenih građana može uvažiti, on ne uspeva da primeti da je sveobuhvatno javno

mnjenje, koje on tako opisuje, danas jedva sveobuhvatno, bar u današnjem

modernom društvu, da bi se jedno većinsko mišljenje moglo podesiti na jedno od

važnih pitanja dana. Današnja demokratska društva više su sklona ekstremno

različitim mišljenjima o velikom spektru tema. S obzirom na to, opasnost ne leži

u masovnoj usklađenosti i suzbijanju individualizma kao što je je to izrazio Mill,

već u težnji ljudi da se u takvoj situaciji povuku iz kontroverzne rasprave u javn-

oj sferi, u svoj izgrađeni skup porodice i prijatelja. To znači da upozorenja koja

nudi Tocqueville izgleda da imaju najviše smisla, s obzirom na realnost savr-

emenog društva.

Literatura

de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II. Prevod sa francuskog He-

nry Reeve. New York: Vintage, 1990 (1840).

Mill, J. S. „On Liberty.“ u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays, ur.

John Gray. Oxford: Oxford University Press, 1991.

Thucydides, History of the Peloponnesian War. Prevod sa starogrčkog Rex -

Warner. New York: Penguin Classics, 1972.


142


INDIVIDUALISM AND THE DEMOCRATIC STATE

Summary

How is one to define the concept of “individualism / individuality” within free

democratic societies, and more important still, what is its proper role within such

polities? The conflicting answers reached to these related questions by noted political

philosophers Alexis de Tocqueville and J.S. Mill reflect the differing perspectives each

philosopher brought into the examination. For Tocqueville, who defined “individualism”

as a tendency for man to turn his feelings and thought of action inwards towards his own

private inner circle of close family and friends, individualism was a condition inherent in

all democratic societies, a byproduct of the social equality in which they are based. In

Tocqueville’s calculation, this naturally occurring byproduct of democratic society was,

at the same time, a danger to its very existence that had to be overcome. Whilst Tocq-

ueville saw individualism as a threat to democratic society, J.S. Mill reversed the equati-

on and saw democracy itself as the threat to what he termed “individuality.” To Mill, a

byproduct of democracy was not the tendency towards individualism on the part of citiz-

enry, but rather the ability of the majority of society to terrorize those who would not

conform to its views. The problem could be solved, according to Mill, only if one

subscribed to the general idea that democratic society stay out the personal affairs of the

individual unless such conduct is directed towards the harming of another. The wisdom

of such a course of action ultimately rests upon how strongly one accepts both

Tocqueville’s definition of individualism and his contention of the danger it poses to de-

mocratic society if left unchecked.

Key words: individuality, democracy, equality, J.S. Mill, A. de Tocqueville

Naučna polemika

Selvira Draganović1

BOSANSKOHERCEGOVAČKO DRUŠTVO,

PSIHOPATOLOGIJA I DEMOKRATIJA

Poželjni oblik vladavine i temelj savremenog društva je predstavnička demokrati-

ja u koju se ulaže istinski trud i napor što zauzvrat rezultira liberalnim društvom. Libera-

lno društvo promoviše liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim druš-

tvom. Bosna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa iako

se bosanskohercegovački politički lideri često pozivaju na demokratiju u praksi. Ovaj

rad analizira postojeće psihosocijalne faktore na individualnom i kolektivnom nivou koji

održavaju nedemokratsku vladavinu u BiH. Bosanskohercegovačko društvo, a posebno

njegovi lideri/političari, okarakterizirano je mnogim psihopatološkim osobinama koje

zahtijevaju temeljito iskorjenjivanje ukoliko želimo napredovati ka zdravom društvu.

Ostavštine ranijih vladavina su rezultirale pasivnošću, nemotivacijom, kolektivnom

(ne)sviješću/neodgovornošću, naučenom bespomoćnošću, te snažnom potrebom za

istinskom demokratijom koja se treba naučiti. Činjenice govore da, unazad par desetljeća

bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželjnih psiho-

patoloških karakternih osobina (primatelj, nagomilavatelj, prodavač, izrabljivač) koji

pričaju o demokratiji, ali je ne prakticiraju. Rezultat takve vladavine su slabi psihosocij-

alni uvjeti koji održavaju stanje takvim kakvo jeste. Bosna i Hercegovina treba dugoro-

čne planove obrazovanja pojedinaca a posebno političara o demokratiji i njenim temeljn-

im načelima. Osim toga, da bi istinski bilo demokratsko, bosanskohercegovačko društvo

treba zdrave pojedince koji su se riješili prošlosti, ali i obezbjeđeno zdravo okruženje sa

zdravim političarima na vrhu.

Ključne riječi: bosanskohercegovačko društvo, zdrava ličnost, zdravo društvo,

demokratija, psihološki profil bh. političara

„Demokratija je najlošija državna forma ako izuzmeno sve ostale“

Winston Churchil

Uvod

Osvrt i pogled na bh. stvarnost i političku scenu ukazuje na to da postojeće

stanje još uvijek ne oslikava postojanje istinske i prave demokratije koja njeguje

liberalizam i promovira liberalno orijentiranu ličnost koja rezultira zdravim

1 [email protected]

Selvira Draganović

144

društvom. S jedne strane, ovo je zabrinjavajuće, a s druge je to ipak normalno s

obzirom na historiju Bosne i Hercegovine.

Historijski gledano, BiH dugo vremena nije bila samostalna/nezavisna dr-

žava. Recimo, samo prije par stoljeća ona je bila dio Osmanske carevine (na neki

način njena kolonija). Poslije Osmanlija, BiH pada u ruke Austro-Habsburške

vladavine koja diktira svoja pravila. Nakon toga, BiH pripada Kraljevini Srba,

Hrvata i Slovenaca a potom ulazi u sastav Jugoslavije kad u BiH nastupa period

socijalizma i komunističke vladavine. Niti jedan od ovih perioda kad BiH nije

bila samostalna nije bio okarakteriziran demokratijom.

Ovim kratkim osvrtom na historiju BiH želim ukazati na korijene jednog

posebnog stanja svijesti njenih naroda. Naime, ako se sjetimo da, kako se čovjek

mijenja i razvija, tako se mijenja i razvija i društvo, a samim tim i načini vlad-

avine, poznati su i primjetni napreci od totalitarnih, autoritatnih diktatorskih ka

demokratiji. Danas imamo dvije uopćene klasifikacije vladavine: demokratsku i

nedemokratsku.

Demokratska vladavina je jedan od tradicionalnih oblika vladavine. Pojam

potječe od grčke riječi demokratía (vladavina naroda). Sve u svemu, starogrčko -

značenje demokratije kao vladavine naroda održalo se i danas kao osnovno znač-

enje tog pojma. Ali ovo značenje je preširoko i zato bi trebalo, kako tvrdi Bojan-

ović2, općenito razlikovati politički aspekt demokratije od kulturnog aspekta.

Politička demokratija je sistem vladavine koji se realizuje kroz predstavnička

tijela i kroz glasanje za predstavnike naroda koji će vladati u njegovo ime. Dem-

okratija kao kulturni sistem pretpostavlja, prije svega, značajan i važan stepen

autonomije, to jest samoodređenja društvenih institucija. To znači da kulturna

demokratija ima društvo u kojem postoji raspodjela moći na mnoge institucije,

to jest moć nije u rukama malog broja ljudi niti samo jedne osobe. Stoga, dok je

političku demokratiju moguće odrediti kao politički sistem koji obezbjeđuje

kontrolu onih koji vladaju od strane onih u čije ime vladaju, kulturnu demokrati-

ju bismo mogli odrediti kao splet društvenih okolnosti, uslova i institucija čija je

krajnja svrha da obezbjede ravnopravan položaj svih članova društva u pogledu

svih materijalnih i kulturnih dobara i uslova za razvoj i sreću pojedinca3.

Savremena demokratija je poprimila oblik predstavničke demokratije gdje

se od građana očekuje aktivno učešće u vlasti. Međutim, da bi to aktivno učešće

bilo uistinu takvo u jednoj državi koja je najednom postala demokratska (a niti

njeni lideri niti građani prije toga nisu iskusili taj oblik valdavine) neophodno

je, prije svega, znanje/educiranost lidera i građana, pa onda osiguravanje ostalih

psihosocijalnih faktora.

Naime, svaki način vladavine ili tip političkog poretka ima svoje pos-

ljedice te se općenito smatra da nedemokratski, totalitarni, autoritarni poreci

(koji se smatraju zastarjelim oblicima vladavine) rezultiraju mnogim negativn-

ostima. Na primjer, autoritarni tip vladavine obično podrazumijeva: ko-

2 Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 77

3 Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 78

Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija

145

nvencionalnost, tj. rigidno podržavanje vrijednosti određenih od strane vladajuće

klase; autoritarnu pokornost tj. nekritičko prihvatanje autoriteta i zavisnost od

njih; agresivnost, prije svega u odnosu na osobe koje krše konvencionalne vrije-

dnosti; neprihvatanje subjektivnog i imaginarnog i nesklonost ka bavljenju vla-

stitim doživljajima; poštovanje vlasti uvijek i u svakoj odluci; destruktivnost i

egoizam tj. negativan odnos prema humanim vrijednostima; često korištenje

mehanizma odbrane koji se zove projekcija (projekcija vlastitih mana i ned-

ostataka na druge); rigidnost/krutost mišljenja i sklonost praznovjerju i

stereotipima; sklonost razmišljanju o seksualnim nastranostima i njihovoj osudi4.

Uzevši u obzir koliko dugo je BiH i njeni narodi bila pod autoritarnom i

njoj bliskoj vladavini, nije teško zamisliti razmjer njenih posljedica. S druge st-

rane, najbitnije karakteristike demokratije i demokratske vladavine su: vladavina

naroda, individualna sloboda, odgovornost pojedinca da sarađuje sa grupom i

njegova zainteresovanost za blagostanje grupe te razvoj, blagostanje, sreća i dos-

tojanstvo pojedinca5.

Međutim, i demokratski oblik vladavine može imati svoje negativnosti

posebno u slučaju da se pod njom podrazumijevaju "jednaka prava svih da učes-

tvuju u upravljanju državom", što se najčešće dešava. Opravdano se onda pos-

tavljaju pitanja kao što su: kada je zapravo narod spreman da učestvuje u vlasti,

koliko direktno treba narod da vlada i koliko zreo/zdrav treba da bude pojedinac

da bi bio sposoban da vlada? Zapravo, postojanje individualnih sloboda je

neophodno da bi jedno društvo bilo demokratsko, ali te individualne slobode

trebaju biti bazirane na zdravoj ličnosti6 i ta sloboda „ne može biti neograničena“

jer u suprotnom se može desiti da individualna sloboda jedne osobe ugrožava

individualne slobode drugih ljudi, te dolazi do podređenosti jednoj grupi u kojoj

se vođa/vođe mora/ju povoditi interesima iste pri odlučivanju7.

Kao takva, demokratija podrazumijeva i uključuje sudjelovanje koje njeg-

uje liberalno društvo i promoviše liberalno orijentiranu ličnost/i koja/e rezultira

zdravim društvom. Liberalizam i zdravo društvo se dešava i moguće je ukoliko

postoje i drugi neophodni psihosocijani faktori kao što su postojanje zdravog

okruženja i “zdravih/normalnih” političara/lidera/vođa (pod pojmom zdrav u

ovom kontekstu mislim na zdrave osobine ličnosti).

Pitanje koje se logično nameće je: gdje smjestiti Bosnu i Hercegovinu u

ovom kontekstu?

Bosanskohercegovačko društvo i demokratija

Imajući u vidu gore navedena svojstva demokratije te trenutno stanje u

Bosni i Hercegovini koje oslikava nedemokratsku vladavinu te građansko neuč-

estvovanje u vlasti (slabu motiviranost BiH naroda da zahtijevaju odgovornost

4 Isto.

5 Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 79-82

6 Fromm, E. The Psychology of normalcy, str. 2.

7 Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 80.

Selvira Draganović

146

političara na vlasti) te građansku naučenu bespomoćnost, navest ćemo važne

psihosocijalne (individualne i kolektivne) faktore koji održavaju ovakvo stanje.

Kao prvo, kratkim osvrtom na historiju naroda u BiH želim ukazati na to

da su posljedice ranijih vladavina još uvijek prisutne u BiH. Uzmimo u obzir

postavke demokratije: vladavina naroda, individualna sloboda, odgovornost

pojedinca da sarađuje sa grupom i njegova zainteresovanost za blagostanje grupe

i razvoj, blagostanje, sreća i dostojanstvo pojedinca. Koliko je moguće očekivati

da bh. narodi koji nisu iskusili učešće u vlasti, koji nisu vladali, nisu bili

samostalni/nezavisni, najednom uspiju u svojoj demokratskoj vladavini i još

budu uspješni u tome? Povrh toga, kad toj vladavini još dodamo skoriji rat koji

je ostavio svoje posljedice te postojeću konstrukciju bh. vlade i tri naroda koja

“vuku na svoju stranu”, te složenost zakonskih precedura i odgovornosti vlasti

(gdje se često desi da civilne/građanske inicijative završe neuspješno), naravno

da će treće načelo demokratije biti vrlo upitno. Bosna i Hercegovina u vlasti ima

pojedince čija se odgovornost da sarađuju sa grupom svodi na saradnju sa grupa-

ma van BiH umjesto grupama unutar nje, što je pak u direktnoj vezi sa četvrtim

demokratskim načelom- blagostanjem, srećom i dostojanstvom pojedinca. Osim

toga, pokušaji i nastojanja da se nešto promijeni koja ne polučuju rezultate imaju

za posljedicu osjećaj bespomoćnosti koji kasnije prerasta u naučenu bespomoć-

nost uz istovremeni osjećaj superiornosti nad drugim etničkim skupinama (da bi

se ta bespomoćnost kompenzirala, jer lideri na vlasti često potpiruju osjećaj kri-

vice „onog drugog“ za pasivnost i održavanje statusa quo). Na primjer, rezultati

nedavnog istraživanja profila glasača i apstinenata u Bosni i Hercegovini

pokazuju da glasači sebe i svoje ideje vide kao etički superiorne, imaju izraženi-

ju potrebu za vođom te da su netolerantni prema novim idejama8.

Dakle, Bosni i Hercegovini i njenim narodima je potrebno vrijeme da

nauče sta znači vladavina naroda, da nauče vladati (isto kao što je hroničnom

alkoholičaru potrebno vrijeme da nauči biti trijezan, a to je jedan proces koji

zahtijeva istinsko ulaganje, rad i trud i naravno edukaciju), da cijene svoju indiv-

idualnu slobodu koju neće vezati samo za grupe van BiH (i da je ne zloupotreb-

ljavaju), da se nauče odgovornosti (svi smo mi odgovorni, svako za svoja

ne/djela pojedinačno, te da konačno prevaziđu ostavštinu ranijih vladavina, onu

“ briga me“, i „nije moje nego državno”) da svaki pojedinac sarađuje sa bh.

grupom unutar nje a ne grupom van nje i da pokaže istinsku zainteresovanost za

blagostanje/dobrobit bh. grupe i njen razvoj (čime će se zapravo i on pojedina-

čno okoristiti). Drugim riječima, Bosni i Hercegovini je potrebna individualna i

kolektivna promjena svijesti. Tek kad ovo naučimo i uspijemo možemo očekiv-

ati blagostanje, sreću i dostojanstvo pojedinca kao jedan od temelja demokratije.

Drugo, Bosni i Hercegovini su kolektivno potrebni savjesni “zdravi politi-

čari” koji će biti primjer/uzor i voditi ovu državu u njenim demokratkim nasto-

janjima, te obezbjediti zdravo okruženje/društvo (dobre psihosocijalne uvjete).

Zdravo društvo Fromm opisuje kao „društvo koje odgovara čovjekovim objekti-

8 v. Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH.


147

vnim potrebama (ne onome što čovjek osjeća jer većinu patoloških ciljeva čov-

jek može osjetiti potrebnim/željenim)9. Ove kolektivne faktore u koje su utkani

individualni smatram važnijim jer ukoliko njih omogućimo, individualni će lakš-

e uslijediti.

Šta se dešava u uvjetima postojanja slabih socijalnih faktora kao što su

ekonomska nestabilnost, siromaštvo, velika stopa nezaposlenosti, neriješena

socijalna i zdravstvena pitanja i slično? U društvima u kojima su građani opter-

ećeni ovakvim problemima oni se na Maslowljevoj hijerarhiji potreba nalaze na

niskom nivou. Podsjećanja radi, pogledajmo Maslowljevu piramidu u kojoj je on

hijerarhijski prikazao osnovne ljudske potrebe.

Tamo gdje su građani još uvijek okupirani zadovoljavanjem osnovnih po-

treba koje su hijerarhijski niže kao što su hrana i sigurnost nema kretanja ka vi-

šoj hijerarhiji dok se one ne zadovolje. Dakle, građani postaju okupirani samima

sobom, tj. zadovoljavanjem svojih osnovnih potreba, te, niti mogu sudjelovati u

vlasti, niti mogu tražiti odgovornost političara, niti su motivirani za to jer objek-

tivno ne mogu, a često ne vide ni svrhu (misli su mu „nemam ja vremena da se

bavim politikom“). To sve na kraju kreira vladavinu i vladare/lidere koji su neo-

dgovorni, na koje se ne može računati (možda je njima zapravo to i cilj). Zbog

čega imamo ovakve političke vlasti? Pored već navedenog, lideri u Bosni i Her-

cegovini nemaju kvalitete i osobine na koje se građani u BiH mogu ugledati. Ka-

kve to karakterne osobine politički lideri trebaju imati i kakvi su bosanskoherce-

govački politički lideri?

Psihološki profil lidera u BiH

Prava demokratska društva kao što su Evropa i Amerika imaju dosta lidera

koji zrače istinski zdravim osobinama kao što su: intelektualnost, disciplina, in-

9 Fromm E. The psychology of normalcy, str. 4.

Selvira Draganović

148

teligencija, iskrenost, ustrajnost, rezilijencija, kreativnost, vjerodostojnost, ra-

zumnost, domoljublje, jasnoća uma, čestitost i altruizam, dosljednost. Nažalost,

mnogim bh. političarima nedostaju ovakve osobine, a kod mnogih su primjetne

osobine kao što su: pohlepa, „glad“ (ne u fizičkom smislu), nezajažljivost, ko-

rumpiranost, manipulativnost, prevrtljivost, neodgovornost, neiskrenost i sl, koje

su bliže patologiji nego zdravim osobinama.

Lasswell još davne 1935. opisujući politiku kao „Ko dobija šta, kada i ka-

ko?“ navodi osam osnovnih vrijednosti/mjerila kojima ljudi općenito teže a to

su: moć, prosvjećivanje, bogatstvo, psihičko ili fizičko blagostanje i zdravlje,

vještine, ljubav, čestitost ili iskrenost (koja podrazumijeva pravednosti i pravdu)

i poštovanje. Povrh toga, Deutsch nešto kasnije ove vrijednosti na neki način su-

mira, te kaže: “Ljudi žele biti moćni, imaju prirodnu znatiželju, žele povećati

svoje znanje, žele bogatstvo, cijene zdravlje i uživaju u dobro obavljenom a te-

škom poslu, te posjeduju ono što Thorestein Veblen naziva 'instinkt vještine' a

svim ljudima je potrebna ljubav. Ljudi se isto tako žele osjećati pravednim u od-

nosima sa svojim komšijama a da zauzvrat od njih dobiju poštovanje”?10

Gdje su

bosanskohercegovački lideri u ovome neka svako zaključi.

Mogli bismo iznaći mnoge metafore da opišemo bosanskohercegovačke li-

dere jer metafore nekako bolje dočaravaju pravo stanje. Metafore su, prema

Morrisu, postale vrlo važne kod psihologa koji se bave ličnošću posebno kad

opisuju nečiju ličnost/osobnost. Tako Morris navodi šest vrsta metafora koje se

općenito različito koriste, a to su metafora gradnje, metafora inžinjeringa, agri-

kulturna/poljoprivredna metafora, zoološka metafora, medicinska metafora i po-

zorišna metafora11

. Pozorišnu metaforu sam Morris koristi kad opisuje tri aspek-

ta osobe u socijalnom životu dok pozorišna metafora može potpomoći “istinsko

rasvjetljavanje ljudskih stanja te pomaže da se ljudi sagledaju u svojoj ljudsko-

sti”.12

Međutim, ove Morrisove metafore ne uspijevaju predstaviti ljudske in-

stinktivne motive i narav koja ljude ne mora neminovno činiti ljudskim, ali bez

kojih ljudi jednostavno ne mogu biti ljudi.

Imajući u vidu nedostatak ovih Morrisovih metafora Cadwallerder13

kori-

sti metafore životinja da opiše četiri osnovna pristupa životu. Drugi psiholozi

kao što su Kelly14

i Erich Fromm15

su naizmjenično koristili metafore naučnika i

poslovnu metaforu. Fromm prepoznaje pet poslovnih orijentacija od kojih su če-

tiri neproduktivne, a to su: receptivna/prihvaćajuća orijentacija, izrabljivačka

orijentacija, nagomilavateljska orijentacija, marketinška orijentacija i produktiv-

na/proizvodna orijentacija.

10

Deutsch, K. Politics and Government, str. 14. 11

Morris, J. Three aspects of the person in social life, u R. Ruddock (Ed). Six approac-

hes to the person. 12

Isto, str. 70-93. 13

Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to life. 14

Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs. 15

v. Fromm, E. The sane society.


149

Nastojat ćemo koristeći ove metaforske orijentacije okarakterizirati tipove

bh. političara:

Bh. političar kao primalac: ovakav političar vidi izvore sveg političkog

dobra kao vanjski faktor, kako svo dobro dolazi izvana, od „tamo nekog“. To

vanjsko može biti vojska, druga dominantna etnička skupina, kolonijalni gospo-

dar i slično. Političar kao primalac bira političke objekte jer je za njega/nju poli-

tička prepoznatljivost neodoljivo iskustvo tako da se lahko predaje svakome ko

mu to omogući. Ovakav političar je poslovan, dobar slušalac i dobro se prilago-

đava, te prima ali ne proizvodi ideje. Osobine ličnosti ovakvog lidera su: pasiv-

nost, bezinicijativnost, slijepo slijeđenje, neimanje mišljenja, samoporicanje, ku-

kavičluk, lahkovjernost, sentimentalnost i slično.

Bh. političar kao izrabljivač: Izvor sveg političkog dobra za političara

kao izrabljivača je vani i mora se tamo i tražiti. Ovakav političar ne očekuje da

mu političke zasluge budu servirane na tanjiru ljubavi, on/ona radije stavlja svo-

je političke prednosti ispred drugih političara i sljedbenika tako što „grabi“ za

sebe. Drugim riječima, ovakav političar je natjecateljskog duha, agresivan, ego-

centričan, sujetan i uobražen, navalentan i arogantan. Političar-izrabljivač vodi

brigu o sebi i ne mari za druge političare niti za biračko tijelo ako mu to daje po-

litičku prednost, a povrh svega, nije ga briga za narod.

Bh. političar kao nagomilavatelj: Političar-reklama smatra da svako do-

bro dolazi od njeg i pokušava nagomilati taj izvor. On/ona nije sklon slušanju ni-

ti uvažavanju ideja drugih političara niti nudi svoje ideje. Nagomilavatelj je poli-

tičar koji ne vjeruje novim stvarima/idejama, želi zadržati postojeće stanje i do-

minaciju svoje etničke skupine nad drugima i nastaviti biti na vlasti po cijenu

otuđivanja od drugih. Karakterno, ovakav političar je nemaštovit, škrt, sumnji-

čav, hladno letargičan, tjeskoban, tvrdoglav, lijen i opsesivno kompulsivan.

Bh. političar kao prodavač: Ovakav političar vidi svaku političku tran-

sakciju iz ugla prodaje, a prodaja mu je njen/njegov dominantni motiv. On/ona

tvrdi da ima svojstva koja zapravo nema sve dok se može „prodati“ i ništa drugo

nije bitno jer nema obavezujućih vrijednosti niti principa. Ono što on/ona smatra

da treba znati je „koja ličnost se najviše traži“ te se „pakuje“ da zadovolji potra-

žnju. Ovakav političar je sličan mladenki koju mnogi prose a njen kriterij nije ni

ljepota ni čestitost nego samo bogatstvo. Stoga je ovakav političar sredstvo za

kukavičke aktivnosti drugih političara. Karakterno, ovakav političar posjeduje

osobine prodavača kao što su oportunizam, nedosljednost, djetinjastost, impul-

sivnost, besciljnost, netaktičnost, relativizam, rasipništvo, neimanje ličnog stava.

Ovakav političar je danas u koaliciji sa jednom, a sutra sa nekom drugom stran-

kom sa devizom „nema stalnih prijatelja“.

Bh. političar kao proizvođač: Političar kao proizođač uživa u svojoj slo-

bodi i ne zavisi od drugih a ima visok proizvodni kapacitet. Proizvodni političar

je razuman i koristi svoju moć razumno. On/ona je proizvodno vezan/a za svoj

vlastiti svijet, u stanju je živjeti i može probiti granice koje političaru primaocu,

izrabljivaču, nagomilavatelju i prodavaču djeluju neprobojne. Ovakav političar

Selvira Draganović

150

kao lider/vođa je kreativan, transcedentalan, lahko se prilagođava i maštovit je.

Kao kruna svega, proizvodni tip političara je moralni uzor.

Prve četiri metafore predstavljaju psihopatološke/nezdrave osobine opće-

nito, a kod političara/lidera posebno jer oni trebaju biti uzori u društvu onima

koji su ih izabrali i koje predstavljaju te pokazujući zrelost i odgovornost i šireći

demokratske principe, opravdati povjerenje. Bh. politička scena ima puno politi-

čara/lidera koji se mogu svrstati u ove četiri kategorije. Jedino metafora političa-

ra-proizvođača može oslikavati političara demokratu. Imamo li takvih?

Ostavljam svakom čitaocu da sam za sebe analizira bosanskohercegovačke

političare kao i njihove profile ličnosti i pripadnost navedenim metaforama.

Smatram da će mnogi doći do zaključka da bosanskohercegovački politi-

čari imaju vrijednosti koje su suprotne onima koje je Lasswell naveo. Umjesto

pravde, bh. političari se često pozivaju na Dejtonski sporazum zagovarajući mir

a istovremeno plašeći građane, umjesto prosvijećenosti, oni bh. javnosti daju la-

žne informacije, umjesto iskrenosti, oni su, nažalost, često neiskreni, umjesto po-

štovanja oni, nažalost, sami sebe često pobijaju, umjesto da sarađuju, oni, naža-

lost, često jedni druge izbjegavaju, umjesto da budu prilagodljivi, oni su postali

korumpirani i umjesto nacionalizma oni su zapravo etnocentrični i egocentrični.

Zaključak i preporuke

Iz gore navedenog se da zaključiti da predstavnička demokratija u koju se

ulaže istinski trud i napor proizvodi liberalno društvo a liberalno društvo promo-

više liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim društvom. Bo-

sna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa a

prakse pogotovo zbog individualnih i kolektivnih psihosocijanih faktora. Bh.

društvo (posebno njeni lideri/političari) je okarakterizirano mnogim psihopatolo-

škim osobinama koje zahtijevaju temeljito liječenje i iskorjenjivanje ukoliko že-

limo napredovati ka zdravom društvu. Potrebni su, dakle, zdravi pojedinci, ali i

zdravo okruženje i, naravno, zdravi poličari. Očito je da, od 90-tih proteklog sto-

ljeća bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželj-

nih/patoloških karakternih osobina (primalac, nagomilavatelj, prodavač, izrablji-

vač) koji pričaju o demokratiji ali je ne prakticiraju. Ipak, osobine ličnosti politi-

čara treba uzeti sa rezervom jer su političkim akterima nasumično dodijeljene

uloge, stoga se njihove ličnosti “poništavaju”, političko djelovanje je više odre-

đeno političkom sredinom nego samim osobinama aktera u politici, socijalne ka-

rakteristike političkih aktera mogu biti važnije od psiholoških, pojedinci općeni-

to imaju slab utjecaj na političke rezultate16

. Ali, ponekad se učini da bh. politi-

čari na vlasti djeluju u skladu sa onom pričom sa naslovom “Čiji je ovo posao?”

u kojoj se Neko, Svako, Biloko i Niko prepiru čiji je ovo/to posao, tako zadrža-

vajući status quo nauštrb građana Bosne i Hercegovine.

16

Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically, str. 105-128.


151

Literatura

Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa. Impresum, Naučna knjiga, Beo-

grad, 1988.

Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to li-

fe. U.S.A. Today, III (2482), 1985., str. 90 – 92.

Lasswell, H. D. Politics; who gets what, when and how, Whittlesey house,

1936.

Deutsch, K. Politics and Government, Houghton Mifflin, New York, 1974.

Fromm, E. The sane society, Routledge and Kegan Paul, London, 1967.

Fromm, E. Man for himself, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1947.

Fromm, E. The Psychology of normalcy, Dissent, Vol. 1. 139 - 143. New York,

1954a-e.

Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York, 1955.

Maslow, A. H. A theory of motivation: the biological rooting of the value-life.

Journal of Human Psychology, 1976., 793 – 127.

Morris, J. Three aspects of the person in social life. In R. Ruddock (Ed). Six ap-

proaches to the person, Routledge & Kegan Paul, London, 1972.

Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically? Political

psychology, Vol. 13. No. 1., 105-128

Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH, Art print, Banja

Luka, 2007.

Selvira Draganović

152

Selvira Draganović

BIH SOCIETY, PSYCHOPATHOLOGY AND DEMOCRACY

Summary

The Desired type of governance in contemporary society is participatory democ-

racy which requires genuine effort. This results in a liberal society which promotes a li-

berally oriented personality which in turn results in healthy society. Unfortunately, Bo-

snia and Herzegovina is far from democratic, although Bosnian politicians often use this

term in practice. This paper analyses current individual and collective psychosocial fac-

tors which maintain non-democratic governing in Bosnia-Herzegovina. Bosnian-Herze-

govinian society, and its political leaders especially, are characterized by many psycho-

pathological characteristics which require thorough eradication if the country is to pro-

gress towards a healthy society. Leftovers of the previous system of governance in Bo-

snia-Herzegovina resulted in passivity, demotivation, irresponsibility, and learned hel-

plessness. Reality shows that during the past two decades the Bosnian political scene has

been occupied by politicians who speak of democracy but do not practice it. The results

of such governance is the maintenance of the status quo. As such, Bosnia and Herzegovi-

na needs long term educational plans for its both citizens and politicians about democ-

racy. In order to become truly democratic, Bosnian-Herzegovinian society needs healthy

individuals who have solved their past issues and a healthy society with healthy politici-

ans at the top.

Key words: Bosnian-Hercegovinian society, healthy personality, healthy society,

democracy, psychological profile of Bosnian politicians


Srđan Puhalo1

PERCEPCIJA GLASAČA I POSLANIKA SDS,

SNSD I PDP U NARODNOJ SKUPŠTINI

REPUBLIKE SRPSKE NA IDEOLOŠKOM

KONTINUUMU LIJEVO, CENTAR I DESNO

Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali lijevo,

desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslanika u Narodnoj

skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razlikuju u opažanju sebe i

drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu. Istraživanje je urađeno u prvoj

polovini 2008. godine na uzorku od 395 glasača SDS, PDP i SNSD i 42 poslanika ovih

partija u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Rezultati istraživanja pokazuju da među

glasačima i poslanicima SNSD postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih politič-

kih partija na skali lijevo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioni-

ranju sopstvene stranke. Glasači i poslnici SDS se međusobno ne razlikuju kada je riječ

o pozicioniranju sopstvene ali i drugih političkih partija na skali lijevo desno i centar.

Glasači PDP svoju partiju vide kao partiju ljevice, za razliku od poslanika PDP koji je

smještaju u centar. Samoprocjena glasača SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i cen-

tar je u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide kao

lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci sebe smje-

štaju oko centra.

Ključne riječi: lijevo, desno, centar, SNSD, PDP, SDS.

Uvod

Pluralizam u Bosni i Hercegovini nema dugu tradiciju. Pojavio se krajem

osamdesetih godina 20. vijeka kada su se formirale tri stranke s nacionalnim

predznakom: Stranka demokratske akcije (SDA), Srpska demokratska stranka

(SDS) i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine (HDZ BiH). Kao

njihova protivteža javljaju se partije lijeve orijentacije: Socijaldemokratska parti-

ja, Savez reformskih snaga, Demokratski socijalistički savez, Liberalna stanka i

dr. Na prvim višestranačkim izborima u Bosni i Hercegovini, u novembru 1990.

godine, tri nacionalne stranke (SDS, HDZ i SDA) imaju razvijenu saradnju jer

1 [email protected]

Srđan Puhalo

154

su imale zajednički interes da pobjede stranke ljevice i liberale2, što im i polazi

za rukom.

Danas, dvadeset godina kasnije, u Bosni i Hercegovini djeluje veliki broj

stranaka, oko 503. Najveći broj njih nije jasno isprofilisano u ideološkom i poli-

tičkom smislu4, što je do sada dobrim dijelom zbunjivalo birače. Dosadašnje is-

kustvo pokazuje nam da je djelovanje stranaka u Bosni i Hercegovini, dobrim i

većim dijelom, određeno etničkom pripadnošću. Većina stranaka, bez obzira na

profil, zastupa interese etničkih grupa iz kojih su potekle.

Ovakvo političko okruženje u Bosni i Hercegovini u velikoj mjeri proble-

matizuje odnos između političkih partija, ideologija koje te partije promovišu i

glasača koji za te partije glasaju. Mada, imamo slične probleme i u drugim ze-

mljama bivše Jugoslavije, a i u zemljama cijelog Istočnog bloka. To su primijeti-

li neki zapadni, ali i naši, istraživači političkog života5.

U okviru ovog istraživanja htjeli smo da vidimo kako glasači i poslanici u

Narodnoj skupštini Republike Srpske, tri najveće partije u Republici Srpskoj

SNSD, SDS i PDP, pozicioniraju pojedine političke partije na kontinuumu ljevi-

ca, desnica i centar; ali i kako sebe smještaju na tom kontinuumu.

Određenje lijevice i desnice

Kada se govori o politici, političkim partijama i političkim ideologijama

često se mogu čuti termini ljevica, desnica i centar. Podjela na ljevicu i desnicu u

politici je prilično nepouzdana, ali je istovremeno najuočljiviji i najstalniji način

na koji šira publika i partijske elite percipiraju politiku. Istraživanja ljevice i de-

snice prate problemi operacionalizacije samih pojmova. Ne postoje precizni, uni-

verzalni i trajni ideološki obrasci lijevo-desno polarizacije, pa se često postavlja

pitanje koji je to minimalni kriterijum koji određenu političku partiju svrstava li-

jevo ili desno. Svjedoci smo da mnoge partije mijenjaju svoje ideološko pozicio-

niranje, što može biti posljedica promjene identiteta ili strategije partije u izmje-

njenim društvenim i političkom okolnostima, promjene političkih ciljeva, pro-

mjena ciljnih grupa kojima partija upućuje poruke, a sve u cilju ostvarivanja bo-

ljih izbornih rezultata. Svejsni svih zamki koje donosi definisanje ljevice i desni-

2 Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z. Luto-

vac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije 3 http://www.izbori.ba/documents/2006/Adrese_ps.pdf?.asp

4 http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0

5 Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia 19931996,

American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1, p. 69-83; Miller, A.H. & Klobu-

car, T. F. The Devalopment of Party Identification in Post-Soviet Societies, American

Journal of Political Science, Vol. 44, p. 667-685; Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji,

u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, str. 5166; Milas, G. i Burušić,

J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih političkih stranka: u susret sta-

bilnom političkom grupiranju, Društvena istraživanja., God. 13 (2004). Br. 3 (71),

347362.

Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj

skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar

155

ce, pokušaćemo kroz dvije vrste definicije učiniti ova dva pojma, što je moguće

jasnijim.

Neven Cvjetićanin daje veoma široku definiciju ljevice: „to su sve one

snage koje, nošene novovekovnim silama akcije, dolaze odozdo iz društva i koje

teže menjanju društvenih odnosa u smislu ostvarivanja veće političke i ekonom-

ske jednakosti, tj. ravnopravnosti.”6 Ovakvom definicijom ljevice, autor pokuša-

va da obuhvati što je moguće širi spektar političke ljevice, tj. obuhvaćajući time

sve političke opcije bez obzira da li su ateističke ili religiozne, revolucionarne ili

reformističke, prosvećene ili iracionalne. Naglasak se stavlja na društvene pro-

mjene i političke i društvene jednakosti tj. ravnopravnosti. Autor daje definiciju i

desnice: „sve one snage reakcije koje su težile stabilizaciji političkih prilika i ko-

je su se menjanju društvenih odnosa i silama akcije suprostavljale prihvatanjem

ideje nejednakosti i uz ideju hijerarhijskog reda, shodno kojoj se politički legiti-

mitet formirao sa samog vrha hijerarhije”7.

Za razliku od Cvjetićanina, Orlović pojmove ljevice i desnice operaciona-

lizuje na drukčiji način: „Lijevo se poistovjećuje sa isticanjem horizontalne di-

menzije, sa jednakošću i socijalnom pravdom, društvenim ‘promjenama’ i ‘po-

kretima’ i usmjerenošću ka budućnosti. To znači i veću državnu kontrolu i inter-

venciju. Ljevičarske vlade zahtijevaju progresivno oporezivanje i izdvajanje ve-

ćih doprinosa za centralnu vlast. One teže većem izjednačavanju dohotka i sma-

njenju nezaposlenosti. Prema socioekonomskim kriterijumima i socijalnoj politi-

ci, lijevo nastoji da smanji socijalne razlike i vodi socijalnu politiku. Ljevica tra-

dicionalno vidi vladin zadatak u promovisanju mogućnosti i nuđenju servisa gra-

đanima u cilju smanjenja nejednakosti, odnosno, u pravcu egalitarizma. Iz tih

razloga, preuzima se značajan dio redistribucije. Danas se na ljevici socijalde-

mokratske i ekološke stranke (koje se svrstavaju u novu ljevicu) prepoznaju po

zalaganju za vrijednosti socijalne pravde i zaštite životne sredine u modernom

industrijskom društvu. Sada mnogi na ljevici pragmatično prihvataju modifiko-

vanu tržišnu ekonomiju kao jednu od tačaka u kojoj su se reformisali i odbacili

marksističko nasleđe.”8

„Desno se više shvata vertikalno, kao nešto što prihvata društvenu i vjer-

sku hijerarhiju i što je usmjereno na kontinuitet i status quo. Desno upućuje na

tržište koje se temelji na privatnom vlasništvu. Desnica vidi državu kao instru-

ment koji obezbjeđuje sigurnost, zakon i poredak i štiti postojeći način života.

Ona se dovodi u vezu sa sistemom nejednakosti i hijerarhije. Desnica obično za-

govara niže poreze i promoviše protržišnu orijentaciju (konkurenciju) gdje god, i

koliko god je to moguće, (osim nekih važnih oblasti kao što su nacionalna od-

brana i unutrašnja bezbjednost). Desnica defavorizuje socijalnu politiku.”9

6 Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, str. 85

7 Ibid, str. 180

8 Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac (ur.), Ide-

ologija i političke stranke u Srbiji, str. 16-17 9 Ibid

Srđan Puhalo

156

Danas na vođenje politike sve manje utiču ideološka uvjerenja, a sve više

se vodi računa oko određenih konkretnih politika i vrijednosti. Otuda i najave

nekih inostranih naučnika o kraju ideologije i istorije.10

Sve češće možemo čuti

da su političke partije deideologizirane11

i da po svojoj strukturi i načinu djelo-

vanja sve više liče na kompanije.12

Postoje i drukčija mišljenja koja kažu da je

podjela na ljevicu i desnicu još uvijek aktuelna, jer se u njima prelamaju različi-

to viđenje pitanja jednakosti, što ih čini potpuno različitim.13

Ne smijemo zabo-

raviti da se danas značajan broj tema i pitanja ne može tako jednostavno ugurati

u podjelu lijevo desno, npr. mnoga neekonomska pitanja, kao što su građanska

prava, građanske slobode, pravo na pravedan proces, privatnost i slično, odno-

sno, pitanja zakona i pravne sigurnosti.

Problem ljevice i desnice se znatno komplikuje u bivšim komunističkim

zemljama, gdje se može govoriti o nekim drugim dominantnim podjelama npr.

nacionalno- građansko14

. Bez obzira na to što danas ne postoji klasična ideološka

distanca između ljevice i desnice, ta razlika postoji i smatramo da bi bilo kori-

sno to istražiti na našim prostorima. U narednoj tabeli daćemo profil političkih

stranaka koje su procjenjivane na kontinuumu lijevo, desno, centar.

10

V. Bell, D. The End of Ideology; Fukuyama, F. The End of History, The National Inte-

rest, Summer 1989. 11

Orlović, S. Op. cit. 12

V. Šiber, I. Politički marketing 13

V. Bobbio, N. Desnica i ljevica 14

V. Dellebrant, pr. Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Sr-

bije na osi „Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela i

mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji



157

Tabela 1.

Neke odrednice političkih partija koje imaju svoje predstavnike u Narod-

noj skupštini Republike Srpske

Etnička

pripadnost

glasača

Pripadnost

nadnacionalnim

federacijama

Ideološka

samopercepcija

stranke

Savez nezavisnih soci-

jaldemokrata (SNSD) Srbi

Socijalističke in-

ternacionale

Lijevi centar/

Socijaldemokrati

Srpska demokratska

stranka (SDS) Srbi

Desni centar/

Narodnjaci

Partija demokratskog

progresa (PDP RS) Srbi

Evropskoj narod-

noj partiji

Centar/

narodnjaci

Socijalistička partija

(SP) Srbi

Ljevica/

Socijalisti

Demokratski narodni

savez (DNS) Srbi

Srpska radikalna

stranka Republike

Srspke (SRS RS)

Srbi Desnica/

Nacionalisti

Socijaldemokratska

partija BiH (SDP BiH) Bošnjaci

Socijalističke in-

ternacionale

Lijevi centar/

Socijaldemokrati

Stranka demokratske

akcije (SDA) Bošnjaci

Evropskoj narod-

noj partiji

Centar/

narodnjaci

Stranka za BiH Bošnjaci

Centar/

Konzervativni

populizam

Metod

Istraživanje sa glasačima je sprovedeno u prvoj polovini marta 2008. godi-

ne, metodom anketiranja licem u lice. Ispitanici nisu samostalno popunjavali

upitnik, već su odgovarali na pitanja koja im je čitao anketar. U Republici Srp-

skoj ispitano je 395 glasača u 36 opština. U uzorku glasača iz Republike Srpske

najveći broj ispitanika je srpske nacionalnosti (97,2%), slijede Hrvati (2,3%) i

ostali (0,5%). Nešto je više muškaraca nego žena. Najveći broj ispitanika je sta-

rosti između 30 i 44 godine (33,4%) i između 45 i 59 godina (31,9%). Najviše je

ispitanika sa završenom četvorogodišnjom srednjom školom (36,2%), a potom

višom i visokom školom (33,2%) i zanatom (treći stepen) (20,5%).

Istraživanje na poslanicima je sprovedeno u periodu od 1. do 15. juna

2008. godine u prostorijama poslaničkih klubova Narodne skupštine Republike

Srpske. Poslanici su samostalno popunjavali upitnik. Za vrijeme sprovođenja is-

traživanja u Narodnoj skupštini Republike Srpske djelovalo je šest poslaničkih

Srđan Puhalo

158

klubova i 83 poslanika i poslanica. Upitnik je popunilo 42 poslanika, a od toga

28 poslanika SNSD, 8 poslanika SDS i 6 poslanika PDP.

Od ispitanika se zahtijevalo da procjene ideološku poziciju određene poli-

tičke partije na kontinuumu lijevo, centar, desno, a nakon toga da sebe pozicioni-

raju na desetostepenoj skali lijevo, desno. Ako je ispitanik sebe opažao kao lje-

vičara onda je bio bliži broju jedan, dok su desničari bili bliži broju 10. Ispitanici

koji su sebe opisivali brojem 5, sebe su svrstavali u centar.

U obradi podataka su korišćeni različiti statistički postupci: deskriptivna

analiza u vidu frekvencija i procenata korištena je za pregled uzorka. Razlike iz-

među opažanja poslanika i glasača u pozicioniranju političkih partija na konti-

nuumu lijevo, desno i centar, utvrdili smo Hi- kvadrat testom. Samoprocjenu

glasača na skali lijevo, desno i centra, kao razlika između glasača i poslanika na

ovom kontinuumu radili smo t- testom. U pojedinim slučajevima, gdje su se po-

kazale velike razlike u broju ispitanika u pojedinim kategorijama, uradili smo

test homogenosti varijanse. Tamo gdje se razlika među varijansama pokazala

statistički značajnom uradili smo neparametrijski Mann-Whitney U-test.

Rezultati

Percepcija glasača i poslanika SNSD političkih partija na skali ljevi-

ca – desnica

Glasači i poslanici SNSD partije, SDA, SDS, HDZ BiH svrstavaju u par-

tiju desnice. Između ove dvije kategorije ispitanika ne postoji statistički značajna

razlika.

Glasači i poslanici SNSD partije različito pozicioniraju svoju partiju na

kontinuumu lijevo, centar i desno. Glasači SNSD-a partiju opažaju skoro pod-

jednako kao partiju ljevice (38,7%) i partiju centra (42,7%). Istovremeno najve-

ći broj poslanika SNSD svoju partiju opaža kao partiju ljevice (71,4%), a 21,4%

kao partiju centra. Razlika između glasača i poslanika ove partije je statistički

značajna (Hi- kvadrat=,11.315 df=3, p=.010). Imamo li u vidu da SNSD sebe

svrstava u socijaldemokratske partije tj. Ljevicu, postavlja se pitanje otkud ovo-

like razlika u opažanju ove partije kao ljevice od strane njihovih glasača, ali i po-

slanika. Prije svega možemo se zapitati da li je SNSD kroz svoje dosadašnje ak-

tivnosti u vršenju vlasti odstupio od socijaldemokratskih načela i iz pozicije lje-

vice skrenuo ka centru, što je dovelo do ideološke zbrke među njihovim glasači-

ma, ali i poslanicima.

Percepcija Stranke za BiH, od strane glasača i poslanika SNSD, interesant-

na je i zanimljiva. Možemo reći da glasači SNSD partije nisu u potpunosti sigur-

ni gdje tačno ideološki da smjeste Stranku za BiH. Najveći broj glasača ovu par-

tiju vidi kao desnicu (36%), potom kao partiju centra (20,4%), a 14,2% kao par-

tiju ljevice. Pri tome moramo da imamo u vidu da 29,3% glasača nije znalo gdje

bi ovu partiju tačno smjestili. Kod poslanika SNSD partije situacija je nešto

drukčija. Dvije trećine poslanika Stranku za BiH pozicionira kao desnu partiju,



159

dok 14,3% ih vidi na poziciji centra. Razlika između glasača i poslanika SNSD

je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.075, df=3, p=.011).

HDZ 1990 je ideološka nepoznanica za veliki dio glasača SNSD-a. Polo-

vina glasača ove partije (49,8%) HDZ 1990 opaža kao partiju desnice, dok 8,4%

ih svrstava u centar. Kao partiju ljevice vidi ih 13,3% glasača SNSD-a, dok

28,4% ih nije znalo smjestiti u jednu od ponuđenih kategorija. Poslanici SNSD

nemaju toliko nedoumica kao njihovi glasači. Oni HDZ 1990 opažaju kao desnu

partiju (71,4%) ili partiju centra (17,9%). Razlika između glasača i poslanika

SNSD je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.252, df=,3 p=.010).

Glasači i poslanici SNSD-a, PDP opažaju kao partiju centra, ali između

njih postoji statistički značajna razlika u stepenu tog uvjerenja (Hi- kva-

drat=19.366, df=3, p=.000). Glasači PDP vide kao partiju centra u 43,1% sluča-

jeva, dok ih 28% opaža kao partiju ljevice, a 10,7% kao partiju desnice. S druge

strane poslanici SNSD nemaju tih dilema i njih 85,7% PDP opaža kao partiju

desnice.

Između glasača i poslanika SNSD ne postoji statistički značajna razlika u

opažanju SDP BiH, ali postoji izvjesna konfuzija u pozicioniranju ove partije na

ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Najveći broj glasača SNSD,

SDP BiH opaža kao kao partiju ljevice (36,9%), dok ih 25,8% smješta na pozici-

ju centra. Poslanici SNSD ovu partiju vide prije svega kao partiju centra

(46,4%), potom kao partiju ljevice (25%) i partiju desnice (17,9%).

Percepcija glasača i poslanika SDS političkih partija na skali ljevica –

desnica

Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS, ka-

da je riječ o ideološkom pozicioniranju SDA. I glasači (59,8%) i poslanici

(75%) SDA vide kao partiju desnice. Ipak među glasačima SDS-a ima 17,5%

onih koji SDA opažaju kao partiju lijeve orijentacije.

Glasači i poslanici SDS svoju partiju opažaju donekle različito, ali ta razli-

ka između njih nije statistički značajna. Glasači SDS svoju partiju vide kao de-

sno orijentisanu (43,3%), ali i partiju centra (27,8%). Interesantno je da 15,5%

glasača SDS ovu partiju vidi kao ljevičarsku. S druge strane, poslanici SDS svo-

ju partiju smještaju desno (62,5%) ili u centar (25%). Razlika između glasača i

poslanika SDS nije statistički značajna.

Postoje izvjesne razlike u opažanju HDZ BiH od strane glasača i poslanika

SDS, ali ta razlika nije statistički značajna. Najveći broj glasača (48,5%) i posla-

nika (75%) HDZ BiH opaža kao desničarsku partiju, dok je kao partiju centra

doživljava 12,4% glasača i 12,5% poslanika. Interesantno je da među glasačima

SDS-a nalazimo i 14,4% onih koji ovu partiju vide kao ljevičarsku.

SNSD se različito ideološki opaža od strane glasača i poslanika SDS, ali ta

razlika nije statistički značajna. Za najveći broj glasača SDS-a, SNSD se opaža

kao partija centra (40,2%) ili partija ljevice (29,9%), dok ih 15,5% opaža kao de-

sničarsku partiju. Istovremeno polovina (50%) poslanika SDS ovu partiju opaža

Srđan Puhalo

160

kao ljevičarsku. Interesantno je da 12,5% SDS poslanika ovu partiju smješta u

centar, a 25% ih vidi kao desničarsku partiju.

Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS u

opažanju Stranke za BiH. I za glasače (39,2%) i za poslanike (62,5%) Stranka za

BiH je desničarska stranka. Kao partiju centra opaža ih 20,6% glasača i 12,5%

poslanika, dok su ljevičari za 16,5% glasača i 12,5% poslanika SDS.

Glasači SDS se statistički ne razlikuju od poslanika te partije u pozicioni-

ranju HDZ 1990 na skali ljevica, centar i desnica. I poslanici (75%) i glasači

(47,4%) HDZ 1990 opažaju kao desničarsku partiju. Interesantno je da jedan

broj glasača SDS-a HDZ 1990 opažaju kao partiju ljevice (17,5%).

PDP se opaža kao partija centra od strane glasača (47,4%) i poslnika SDS

(62,5%). Dok pojedini glasači SDS-a PDP vide i kao ljevicu (13,4) i kao desni-

cu (19,6%), među poslanicima nailazimo na mišljenje da je ova partija ljevičar-

ska (25%).

Iako se glasači i poslanici SDS ne razlikuju kada je riječ o ideološkom po-

zicioniranju SDP BiH, dobijeni rezultati su veoma interesantni naročito kada je

riječ o glasačima. Glasači SDS nisu načisto gdje bi SDP BiH svrstali. Za 20,6%

oni su desnica, a 21,6% ih stavljaju na poziciju centra, dok 30,9% ih doživljava

kao ljevičarsku partiju. U prilog gore navedenoj konstataciji ide i procenat glasa-

ča SDS koji nisu mogli SDP BiH da svrstaju ni u jedan ideološki „tor“. Kod po-

slanika SDS ta dilema je znatno manja jer 62,5% SDP BiH vidi kao ljevičarsku

partiju, ali ima i onih koji ih percipiraju kao desnicu (12,5%) ili partiju centra

(12,5%).

Percepcija glasača i poslanika PDP političkih partija na skali ljevica

– desnica

Za glasače i poslanike PDP nema dileme, ali ni statistički značajne razlike,

SDA, HDZ BiH su partije desnice i sao ovm konstatcijom se slaže oko 80% ispi-

tanika.

Glasači i poslanici PDP-a, SDS opažaju donekle različito, ali ta razlika iz-

među njih nije statistički značajna. Za najveći broj glasača PDP-a (61,3%), SDS

je desnica, ali svaki četvrti ispitanik ovu partiju smješta u centar. Kod poslanika

je situacija nešto drukčija. Najveći broj poslanika PDP-a opaža SDS kao desnu

partiju, dok 16,7% nije mogao da ih smjesti u neku od kategorija ljevica, centar i

desnica.

O ideološkoj poziciji SNSD-a, među glasačima i poslanicima PDP-a, po-

stoji podijeljeno mišljenje, mada se ove dvije kategorije statistički značajno ne

razlikuju. Za najveći broj glasača (58,1%) SNSD je partija ljevice, dok 32,3%

ovu stranku poziciniraju na centar. Kod poslanika PDP situacija je mnogo kom-

plikovanija. Za jednu trećinu poslanika SNSD je stranka ljevice, a za drugu tre-

ćinu partija desnice. U centar ih smješta 16,7% poslanika PDP.



161

Između glasača i poslanika PDP-a ne postoji statistički značajna razlika u

opažanju Stranke za BiH, ali donekle postoji neslaganje u pozicioniranju ove

partije na ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Kod poslanika PDP

preovladava mišljenje da je Stranka za BiH stranka desnice (66,7%), dok je

16,7% vidi kao partiju centra. Među glasačima ove partije, takođe, preovladava

mišljenje da je Stranka za BiH partija desničarske provinijencije (38,7%), ali i

partija ljevice 16,1%.

Gdje smjestiti HDZ 1990 na ideološkoj skali lijevo, centra i desno je veći

problem za glasače PDP nego za poslanike ove partije. Za dvije trećine poslani-

ka PDP-a, HDZ 1990 je partija desnice, dok ih 16,7% opaža kao partiju centra.

Glasači PDP-a u najvećem procentu HDZ 1990 smještaju u desnicu (38,7%),

potom u ljevicu (22,6%), a najmanje u centar (12,9%). Interesantno je da i kod

glasača i poslanika imamo veli broj onih koji HDZ 1990 nisu znali gdje da svr-

staju. Razlika između glasača i poslanika PDP nije statistički značajna.

Parcepcija PDP od strane sopstvenih glasača i poslanika se poprilično raz-

likuje, a ta razlika je statistički značajna (Hi- kvadrat=8.435, df=3, p=.038). Oko

polovine glasača PDP ovu partiju smještaju u ljevicu (54,8%), dok ih 29% sta-

vlja u centar. Za 9,7% glasača ova partija je desničarska. Poslanici PDP svoju

partiju opažaju sasvim drukčije. Za njih 83,3% poslanika ova partija je partija

centra, dok 16,7% poslanika nije odgovorila na ovo pitanje.

Glasači i poslanici PDP, stranku SDP BiH, najviše percipiraju kao partiju

ljevice (oko 50%), potom kao partiju centra (oko 30%), dok 9,7% glasača ovu

partiju vidi kao desničarsku. Razlika izmešu glasača i posalnika PDP nije stati-

stički značajna.

Samoprocjena glasača i poslanika SNSD, SDS i PDP na skali ljevica-

desnica

Tabela 2.

Glasači i poslanici SNSD

N M SD SEM

Glasači 225 4.05 2.468 .165

Poslanici 27 3.07 2.018 .388

Tabela 2.1

Mann-Whitney Test

N MR SR

Glasači 225 129.75 29193.50

Poslanici 27 99.43 2684.50

Total 252

Srđan Puhalo

162

Tabela 2.2

Test Statistics

Mann-Whitney U 2306.500

Wilcoxon W 2684.500

Z -2.063

p .039

Kao što možemo da vidimo iz tabele 2.2 postoji statistički značajna razlika

između glasača i poslanika SNSD, kada sami sebe smještaju na kontinuumu lje-

vica, centar i desnica. Glasači SNSD sebe smještaju bliže centru, u odnosu na

poslanike SNSD u Narodnoj skupštini Republike Srpske, koji sebe vide kao lje-

vičare.

Izgleda da je uspjeh SNSD na Opštim izborima 2006. godine uslovljen

sposobnošću ove partije da privuče glasače koji sebe smještaju u centar i lijevo

od centra. S obzirom na sve ono što se dešavalo pred izbore 2006. godine može-

mo da tvrdimo da je SNSD napustio pozicije ljevice i sebe pozicionirao ka cen-

tru, a u nekim segmentima i prema desnici, što mu je omogućilo da postigne naj-

bolji izborni rezultat od kada djeluju kao politička partija (oko 250 000 hiljada

glasova)15

.

Tabela 3.

Glasači i poslanci SDS

N M SD SEM

Glasači 97 6.07 2.728 .277

Poslanici 7 8.00 1.826 .690

Tabela 3.1

Mann-Whitney Test

N MR SR

Glasači 97 51.04 4950.50

Poslanici 7 72.79 509.50

Total 104

15

http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm



163

Tabela 3.2

Test Statistics


Wilcoxon W 4950.500

Z -1.859

p .063

Između glasača i poslanika SDS ne postoji statistički značajna razlika u

opažanju sopstvenog ideološkog pozicioniranja. Glasači SDS sebe pozicioniraju

u centru i desno od centra, dok se poslanici ove partije u Narodnoj skupštini RS

jasno stavljaju na desno krilo.

Na Parlamentarnim izborima 2006. godine, SDS je zabilježio svoj najloši-

ji rezultat i možemo da pretpostavimo da su za njih glasali njihovi najvjerniji

glasači. Ti glasači u potpunosti prihvataju vrijednosti ove partije, koja sebe jasno

pozicionira kao partiju desnice.

Tabela 4.

Glasači i poslanici PDP

N M SD SEM

Glasači 31 4.52 2.204 .396

Poslanici 5 5.20 1.304 .583

Tabela 4.1

Mann-Whitney Test

N MR SR

Glasači 31 18.00 558.00

Poslanici 5 21.60 108.00

Total 36

Tabela 4.2

Test Statistics


Wilcoxon W 558.000

Z -.718

p .473

Srđan Puhalo

164

I glasači i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centra, a među njima ne po-

stoji statistički značajna razlika. Kao što možemo da vidimo iz tabele 4.2 glasači

i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centar, što je u skladu s programskom ori-

jentacijom ove partije.

Diskusija i zaključci

Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali li-

jevo, desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslani-

ka u Narodnoj skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razli-

kuju u opažanju sebe i drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu.

Moramo imati na umu da danas u Bosni i Hercegovini, kao i u zemljama regio-

na, istraživati ideologije je prilično nezahvalan posao, ali istovremeno i izazov,

iz nekoliko razloga. Prije svega što su demokratija i pluralizam na našim prosto-

rima još uvijek u povoju i trenutno proživljavaju sve „dječije bolesti”, karakteri-

stične za demokratije u razvoju. S druge strane, treba imati na umu da je politič-

ki kontekst u Bosni i Hercegovini takav da političke partije iz Republike Srpske

na uštrb drugih ideologija moraju imati, manje ili više, izražen nacionalizam u

svojim programima i djelovanju, da bi uopšte opstale u političkoj igri. Na kraju,

ne treba zaboraviti da su sadašnje političke partije prije svega pragmatične, što

svakako utiče na njihovu ideološku, namjernu ili nenamjernu, „zamućenost” u

očima građana.

U istraživanju su učestvovali punoljetni stanovnici Republike Srpske koji

su glasali za jednu od tri političke partije: SNSD, SDS, PDP i poslanici ove tri

partije u Narodnoj skupštini Republike Srpske.

Rezultati istraživanja pokazuju da među glasačima i poslanicima SNSD

postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih političkih partija na skali lije-

vo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioniranju sopstvene

stranke. Za glasače SNSD, ova partija je podjednako partija ljevice i partija cen-

tra, dok je poslanici vide kao partiju ljevice. Postavlja se pitanje šta je u osnovi

ove nedoumice glasača SNSD? Postoji nekoliko mogućih odgovora: politička

neobrazovanost samih glasača, ideološka neprofilisanost SNSD kao partije ljevi-

ce i konkretne aktivnosti partije u vršenju vlasti koja nije kompatibilna s partij-

skim programom. Glasači i poslanici SDS se međusobno ne razlikuju kada je ri-

ječ o pozicioniranju sopstvene, ali i drugih političkih partija na skali lijevo, de-

sno i centar. Glasači PDP svoju pariju vide kao partiju ljevice, za razliku od po-

slanika PDP koji je smještaju u centar. Zbog čega je to tako teško je reći. Može-

mo reći da SNSD i PDP imaju „problem“ u percepciji stranke na kontinuumu li-

jevo, centar i desno, od strane sopstvenih glasača.

Samoprocjena glasači SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i centar je

u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide

kao lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci

sebe smještaju oko centra.



165

Interesantno je da poslanici sve tri političke partije, na skali samoprocjene,

zauzimaju nešto ekstremnije pozicije u odnosu na svoje birače. Tako su poslani-

ci SNSD nešto više lijevo, a poslanici SDS nešto više desno u odnosu na svoje

birače. Poslanici PDP sebe smještaju skoro u centar, za razliku od glasača koji su

neznatno lijevo od centra. Pretpostavljamo da je razlog tome prije svega veća

upoznatost poslanika u Parlamentu Republike Srpske u odnosu na glasače tih

partija, sa partijskim programima i zvanično proklamovanom ideološkom pozici-

jom svoje partije i nepoznavanje toga istog od strane birača.

Literatura

Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke

stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beo-

grad, 2007., str. 5166.

Bell, D. The end of ideology, Free Press, Glencoe, IL, 1960.

Bobbio, N. Desnica i ljevica, Feral Tribune d.o.o., Split, 1988.

Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia

19931996, American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1., Blo-

omington, pp. 6983

Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, Službeni glasnik i Institut

društvenih nauka, Beograd, 2008.

Fukuyama, F. The End of History, The National Interest, Summer 1989.

Milas, G. i Burušić, J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih po-

litičkih stranka: u susret stabilnom političkom grupiranju, Društvena istra-

živanja, God. 13 (2004). Br. 3 (71), Zagreb, 347362.

Miller, A.H. & Klobucar, T. F. The Development of Party Identification in Post-

Soviet Societies, American Journal of Political Science, Vol. 44, Bloo-

mington, pp. 667685.

Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac,

(ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fa-

kultet političkih nauka, Beograd, 2007, str. 1150.

Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z.

Lutovac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije, Fri-

edrich Ebert Stiftung i Institut društvenih nauka, Beograd, 2006., str. 237–

252.

Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Srbije na osi

„Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela

i mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji, Friedrich Ebert Stif-

tung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2003., str. 129158.

Šiber, I. Politički marketing, Politička kultura, Zagreb, 2003.

Srđan Puhalo

166

Internet izvori

http://www.izbori.ba/Documents/Rezultati%20izbora%20962002/Rezulta-

ti2006/Odziv20i%20broj%20registrovanih-Opšti-opći%20izbo-

ri%202006.pdf pristupljeno 25. maja 2007 godine.

Nisu svi isti – grozdova ocjena programa političkih stranka!

http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0 pristupljeno 15. januara

2008 godine.

Rezultati izbora za Narodnu skupštinu RS

http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm pristu-

pljeno pristupljeno 15. januara 2008 godine.

Srđan Puhalo

THE PERCEPTION OF VOTERS AND PARTY MEMBERS OF

SDS, SNSD, AND PDP IN THE ASSEMBLY OF THE REPUBLIC

OF SRPSKA ON THE IDEOLOGICAL CONTINUUM

LEFT, CENTER, AND RIGHT

Summary

This research paper is concerned with the perception of ideological positions of

political parties on the left, right, and center of the scale. The basis of analysis is the as-

sumption that individual groups of members in the Assembly of the Republic of Srpska

and their voters are alike in perceiving themselves and other parties on the mentioned

ideological continuum. The study was done in the first half of 2008 on a sample of 395

voters of SDS, PDP, and SNSD and 42 Assembly members belonging to these parties in

the National Assembly of the Republic of Sprska. The results of this study show that the

most significant variation in the positioning of individual political parties on the left,

right, and center on the scale is present among voters and members of SNSD. The voters

and members of SDS do not vary when it comes to the positioning of their own, as well

as of other political parties on left, right, and center on the scale. The self evaluation of

the voters of the SNSD, SDS, and PDP on the left, right and center on the scale is in line

with the ideological profile of the parties for which they vote. Voters of SNSD perceive

themselves as left of center, while the voters of SDS place themselves right of center.

PDP voters see themselves around the center.

Key words: left, right, center, SNSD, PDP, SDS


Saša Gavrić1

SLUČAJ „SEJDIĆ I FINCI PROTIV

BOSNE I HERCEGOVINE“

- strukturalna greška nedovršene demokratije

u Bosni i Hercegovini -

Dejtonskim ustavom u Bosni i Hercegovini zaustavljen je rat i stvoren je jedan od

najkomplikovanijih političkih sistema na svijetu. Ovaj politički sistem je okvalifikovan

različitim terminima: “frankenštajnovska država”, “failed state”, “nedovršena demokrati-

ja”, “luđačka košulja” itd. Nametnutim ustavnim uređenjem takođe je uvedena široka

diskriminacija svih onih građana i građanki koji/e se ne ubrajaju u većinske narode. Kao

rezlutat toga došlo je do tužbe pred Evropskim sudem za ljudska prava u Strazburu koja

je poznata kao “slučaj Sejdić i Finci”. Sud u Strazburu je svojom odlukom naredio iz-

mjenu ustava i izbornih pravila, kada je u pitanju izbor Predsjedništva i Doma naroda

Parlamentarne skupštine BiH. Više od dvije godine nakon donošenja te presude ista još

uvijek nije sprovedena, iako se već duže vrijeme vode različite rasprave u politici ali i

akademskom svijetu. Ovaj rad predstavlja alternativni model implementacije, po ugledu

na švajcarsku konsocijaciju, pretvarajući BiH iz dvodomnog – polupredsjedničkog u jed-

nodomni skupštinski politički sistem.

Ključne riječi: slučaj “Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine”, "Ostali", dis-

kriminacija “Ostalih”, jednodomni skupštinski sistem, parlament, Savjet ministara

Uvod

Evropski sud za ljudska prava (ESLjP) u Strazburu donoseći odluku u slu-

čaju ”Finci i Sejdić protiv Bosne i Hercegovine”2 potvrdio je ono što se već du-

že vrijeme zna. Politički sistem Bosne i Hercegovine (BiH) onemogućava manji-

ne da aktivno učestvuju na izbornima, zašta ne postoji objektivna opravdanost i

time je zabrana protivna slovu i duhu Evropske konvencije o ljudskim pravima.

BiH su pred Sudom za ljudska prava tužili predsjednik Jevrejske zajednice BiH i

bosansko-hercegovački diplomata Jakob Finci i Dervo Sejdić, nekadašnji član

1 [email protected]

2 European Court for Human Rights (2009): Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and

Herzegovina. Applications nos. 27996/06 and 34836/06. Judgement, http://cmiskp.ec-

hr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Sej-

dic%20|%20Finci&sessionid=84400484&skin=hudoc-en (posljednji put posjećeno

5.1.2011. godine)

Saša Gavrić

168

Vijeća Roma BiH. Finci i Sejdić su tužili BiH jer su kao pripadnici manjinskih

zajednica u BiH diskriminisani. Sjetimo se, po Dejtonskom ustavu samo pripad-

nici konstitutivnih naroda – Bošnjaci, Srbi i Hrvati, mogu biti birani u Predsjed-

ništvo BiH i "gornji dom" – Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH. Manjin-

skim zajednicama pristup je onemogućen, jer je postdejtonska, bosansko-herce-

govačka država izgrađena jasnim etničkim, ali i entiteskim proporcom3. Ta troj-

na podjela vlasti ne karakteriše naravno samo Predsjedništvo BiH i Dom naroda

PS BiH, nego i mnoge druge institucije i upravna tijela vlasti na državnom, enti-

tetskom i kantonalnom nivou. Pravilo etničko-entitetskog proporca trebalo je

(o)jačati mir i poštovanje među trima većinskim etničkim grupama. Za manjine i

one koji se etnički ne opredjeljuju (npr. tzv. “Bosanci”) nije bilo mjesta. No, baš

taj check-and-balance4 danas često predstavlja prepreku u daljnem razvoju ze-

mlje, naročito u kontekstu izgradnje funkcionalne države koja teži članstvu u

Evropskoj uniji.

Osnovna karakteristika modernog ustavnopravnog razvoja BiH (u odnosu

na Ustav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine) i ono što ga razdvaja od

kontinentalne i bosanskohercegovačke ustavnopravne tradicije jeste činjenica da

je isti de facto donesen na mirnovnim pregovorima i formalno predstavlja dio

međunarodnog sporazuma5 (Šarčević 2009: 57). Ustav BiH je ugovoren kao do-

datak međunarodnom ugovoru – Dayton Peace Agreement i to u Aneksu 4.

Ustavni karakter mu je priznat autoritetom Dejtonskog mirovnog sporazuma, bo-

sanskohercegovačkom ustavnom naukom i odlukama Ustavnog suda BiH. No

ipak ne može se ozbiljno tvrditi da je Aneks 4 ustavnopravni tekst bosanskoher-

cegovačkog demosa (državnog naroda)6. Kroz analizu evolucije promjene ustav-

nog sistema BiH, od socijalističkog ustava, pa sve do današnjeg Dejtonskog

ustava, moguće je vidjeti te promjene u sljedećem:

utvrđivanje konsenzusa kao načina odlučivanja (prvo kao praksu utvrđe-

nu kroz djelovanje političkih partija, a kasnije i uvođenjem u ustavni tekst)7, i

utvrđivanje etnikuma kao nosioca suvereniteta i bazu gradnje čitavog si-

stema na istom, a na uštrb apstraktnog građanina8,9;

Ove promjene uslovljene su promjenama na socijalnoj bazi i kolektivno-

etničkoj identifikacija naroda u BiH. Naime, preambula Ustava BiH navodi na-

rode kao donositelje Ustava BiH, i to Bošnjake, Srbe i Hrvate, kao i Ostale i gra-

đane BiH i određuje ih kao konstitutivne narode. Princip apstraktnog građanina

nije predviđen u dejtonskim ustavnim rješenjima, a državljanstvo predstavlja sa-

3 Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovine

4 Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu

5 Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, str. 57.

6 Ibid, str. 61.

7 Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sa-

rajevu, 2008., str. 70. 8 Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne pro-

mjene u BiH: Platforma BiH 9 Haverić, T. Ethnos i demokracija, str. 16.

Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“

- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini -

169

mo uslov uživanja političkih prava konstitutivnih naroda. O Ostalim Ustav BiH

ne govori ništa, ali tumačenjem se dolazi do zaključka da se radi o:

nacionalnim manjinama, njih ukupno sedamnaest trenutno zakonom pri-

znatih u BiH i

širem smislu – osobe koje se etnički ne identifikuju (npr. "Bosanci" i/ili

"Hercegovci"), a koji su državljani BiH.

Princip pariteta zastupljenosti tri konstitutivna naroda10

, te konsenzus kao

način odlučivanja predviđeni su u tijelima zakonodavne, izvršne i sudske vlasti

na državnom, entitetskom, kantonalnom, te gradskom i opštinskom nivou, a pre-

ma Popisu stanovništva iz 1991. godine. Ipak, često ti principi u praksi nisu rea-

lizovani. U slučajevima preglasavanja jedne od grupe postoji mehanizam bloki-

ranja donošenja odluka i to putem sistema vitalnog nacionalnog interesa (član 4,

tačka 3e Ustava BiH)11

. No, razvoj principa konstitutivnosti naroda na cijelom

teritoriju BiH pratila je aktivna djelatnost Ustavnog suda BiH, konkretno kroz

ovo uvodno poglavlje spomenute odluke o konstitutivnosti naroda. Krećući se od

ranijeg koncepta prema kojem se konstitutivnost naroda iscrpljivala na dijelovi-

ma teritorija BiH (Srba u Republici Srpskoj i Bošnjaka i Hrvata u Federaciji

BiH), do koncepta da su tri etničke grupe konstitutivne na cijeloj teritoji BiH,

Ustavni sud je djelovao kao faktički ustavotvorac mijenjajući ustavni sistem u

BiH12

. Odnosno, mijenjajući ustavne sisteme entiteta i kantona. No iako je ustav-

ni sistem evoluirao i nakon tih ustavnih promjena postojala je generalna ocjena o

diskriminaciji i to:

konstitutivnih naroda u onim dijelovima BiH gdje su oni manjina i

nacionalnih manjina i etnički neidentificiranih osoba.

Diskriminacija je rezultat nepotpune implementacije Odluke o konstutiv-

nosti naroda u BiH, kao i diskriminatorskog odnosa Ustava BiH prema konstitu-

tivnim narodima, a s obzirom iz kojeg entiteta dolaze, te nacionalnih manjina i

etnički neidentificiranih u pogledu uživanja političkih prava na cijelom teritoriju

BiH. In concreto, Srbin iz Federacije BiH, odnosno Bošnjak ili Hrvat iz Republi-

ke Srpske idalje nemaju pasivno biračko pravo u smislu da ne mogu biti birani

za članove Predsjedništva BiH. Mogućnost da budu birani za istu funkciju for-

malnopravno je onemogućeno i pripadnicima nacionalnih manjina i osobama ko-

je se etnički neidentifikuju u BiH. Pored ove nemogućnosti koja se odnosi na iz-

vršnu vlast, diskriminacija se idalje odnosi i u pogledu prava na izbor u Dom na-

roda PS BiH. Ovo nije samo ocjena šire akademske zajednice, već i Evropske

komisije za demokratiju kroz pravo (Venecijanska komisija 2005) i Evropske

komisije (Progress Report 2009, 2010, 2011). Oba izvještaja konstatuju diskri-

minaciju u pogledu uživanja političkih prava na cijeloj teritoriji BiH. Ona je di-

10

Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine 11

Više o vitalnom nacionalnom interesu vidi u Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u

Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine 12

Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und Herze-

gowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010

Saša Gavrić

170

rektno navedena u odnosu na konstitutivne narode i nacionalne manjine, ali ne i

na osobe koje se etnički neidentifikuju. No diskriminacija bi i dalje postojala

ukoliko bi i druge osobe – državljani BiH – ostale van kruga uživanja političkih

prava.

Odluka Evropskog suda za ljudska prava u slučaju "Sejdić i Finci protiv

Bosne i Hercegovine" je potvrdila i svojim autoritetom manifestivala kršenje

političkih prava nacionalnih manjina kroz diskriminirajući ustavni teksta BiH. U

ovom radu ćemo predstaviti jedan model implementacije ove presude.

Reforma parlamenta Bosne i Hercegovine

Kad je u pitanju parlament Bosne i Hercegovine, treba se na početku ot-

kloniti lingvistički nedostatak: pleonazam u imenu parlamenta – Parlamentarna

skupština, što bi značilo: Skupštinska skupština.13

U pitanju je lingvistički neis-

pravan način nazivanja, te se Parlament jednostavno treba nazvati Parlament,

Skupština ili Sabor Bosne i Hercegovine. Imajući na umu istorijsku tradiciju Bo-

sne i Hercegovine bilo bi interesantno da se PARLAMENT nazove SABOROM,

referirajući između ostalog i na prvi moderni bosanski parlament početkom 20.

vijeka. S druge strane, s obzirom da taj pojam podsjeća previše na zakonodavnu

instituciju susjedne Hrvatske (kao što i u ostalom pojam Skupština podsjeća na

Narodnu skupštinu Srbije) možda bi bilo najneutralnije da se parlament nazove

jednostavno Parlament Bosne i Hercegovine.

A sada dolazimo do suštinskog pitanja: na koji način ukloniti diskrimina-

ciju “Ostalih” kada je u pitanju nemogućnost njihovog izbora i punopravnog

učešća u zakonodavnom procesu u Domu naroda? Da bi se na to pitanje odgovo-

rilo, smatram neophodno da odgovorimo na pitanje: Dom naroda, kakav je to

uopšte dom i koja je njegova uloga u političkom sistemu a samim tim i zakon-

davnom procesu BiH?

Član IV Ustava predviđa dvodomni sistem, sa Predstavničkim domom i

Domom naroda, oba sa istim ovlaštenjima. Bikameralizam tipičan je za federal-

ne države, te stoga i ne iznenađuje da se Ustav BiH opredijelio za dva doma.

Međutim, uobičajena svrha drugog doma u federalnim državama je da se osigura

jača zastupljenost manjih entiteta. Jedan dom sastavljen je na osnovu brojeva

stanovništva, a u drugom svi entiteti tj. federalne jedinice imaju isti broj mjesta

(Švajcarska, SAD) ili su barem manji entiteti sa većom zastupljenošću (Njemač-

ka) u odnosu na broj stanovnika. U BiH je ovo sasvim drukčije: u oba doma dvi-

je trećine članova dolaze iz FBiH, s razlikom da su u Domu naroda iz Federacije

zastupljeni samo Bošnjaci i Hrvati, a iz RS Srbi. Prema tome, Dom naroda nije

odraz federalnog karaktera države, već je to dodatni mehanizam koji ide u korist

interesa konstitutivnih naroda. Osnovna funkcija Doma naroda po Ustavu je da,

ustvari, bude dom gdje će se koristiti veto na osnovu vitalnog interesa (Veneci-

janska komisija 2005). Nedostatak ovakvog aranžmana je da Predstavnički dom

13

Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, str. 424.



171

postaje dom gdje se obavlja zakonodavni rad i donose neophodni kompromisi da

bi se postigla većina. Uloga Doma naroda je samo negativna, kao doma za veto,

gdje članovi vide odbranu interesa svoga naroda kao svoj isključivi zadatak, bez

učešća u uspjehu zakondavnog procesa.

Imajući ovo na umu, analiza Fondacije Konrad Adenauer, koju su izradili

grupa autora i autorica i koja je pokrila period istraživanja od 1996. do 2007. go-

dine, pokazala je slijedeću (iznenađujuću) stvar: Dom naroda u posmatranom pe-

riodu nije ostvarivao ni svoju osnovnu funkciju – zaštite vitalnih nacionalnih in-

teresa. Za 11 godina u svega četiri slučaja pokrenut je postupak zaštite tih intere-

sa. Osim toga, stranačka struktura ovog doma najčešće je identična strukturi vo-

dećih političkih snaga zastupljenih u Predstavničkom domu. Otuda je dosta rijet-

ka situacija nesaglasnosti domova. Dom naroda, što je suprotno njegovoj prirodi,

mnogo češće se koristio instrumentom entitetskog glasanja i time i sam uticao na

blokadu parlamentarnog odlučivanja14

. Stoga, kao što je to i Venecijanska komi-

sija (2005) predložila, djeluje da bi moglo biti bolje korištenje veta na osnovu vi-

talnog nacionalnog interesa premjestiti u Predstavnički dom i ukinuti Dom naro-

da. Ovo bi uskladilo procedure i omogućilo usvajanje zakona bez ugrožavanja

legitimnih interesa bilo kog naroda. To bi i riješilo problem diskriminatornog sa-

stava Doma naroda.

Rezultat takvih ustavnih promjena, kada je u pitanju Dom naroda, bi bio

slijedeći:

ukida se diskriminacija "Ostalih", s ozbirom da diskriminatorni dom,

Dom naroda, ne bi više postojao, a da su izbori za Predstavnički dom opšteg ka-

raktera i da ne predviđaju bilo kakve etničke paritete tj. isključivanje građana na

bilo kojoj osnovi,

ukida se diskriminacija Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske, te Srba

iz Federacije Bosne i Heregovine, koji su, kao i "Ostali" do sada bili diskrimin-

sani i kojima nije bio omogućen izbor u Dom naroda, čime se ovakvim preustro-

jem parlamenta Bosne i Hercegovine dolazi do rješavanja dodatnog problema,

državna zakonodavna procedura se fokusira na jednu instituciju, što bi

omogućilo da se zakonodavni proces uopšte učini više transparentnim za jav-

nost, da dođe do jačanja kapaciteta naučnih i savjetodavnih, stručnih i admini-

strativnih tijela u parlamentu, što bi sve zajedno trebalo rezultirati bržim, efika-

snijim i demokratičnijim radom zakonodavne vlasti,

zakonodavni proces bi bio u rukama legitimnih predstavnika naroda, s

obzirom da je Predstavnički dom biran na direktnim izborima, a da je Dom naro-

da do sada često bio dom koji se popunjavao onima koji nisu uspjeli ući u druga

tijela koja se biraju direktno. Imamo veliki broj primjera da su u Dom naroda bili

birani neuspjeli kandidati za članove Predsjedništva BiH (npr. Mladen Ivanić iz

PDP, Sulejman Tihić iz SDA, Borjana Krišto iz HDZ itd). Delegati u Domu na-

roda su često bili predstavnici političkih stranaka i njihov izbor je bio rezultat in-

teresa velikih političkih stranaka a ne volje naroda,

14

Trnka, K. et al, op. cit., str. 142.

Saša Gavrić

172

Bosna i Hercegovina bi izgubila jednu karakteristiku federalnog uređe-

nja, s obzirom da je dvodomni parlament u većini slučajeva odlika složenih drža-

va. No, kao što je već i rečeno, Dom naroda u njegovoj postojećoj strukturi ne

predstavlja klasični drugi dom, jer nije dom federalnih jedinica nego se radi o

Domu konstitutivnih naroda. Time bi se simbolično radilo na integraciji države,

jer iako suštinski Bosna i Hercegovina kroz svoja dva entiteta i Distrikt Brčko

predstavlja federalno uređenu državu, ukidanjem Doma naroda, umanjila bi se

jedna od bezbroj karakteristika federalizma, te bi se potencijalno doprinijelo uje-

dinjenu Bosne i Hercegovine i

ukidanjem Doma naroda Bosna i Hercegovina bi postala jednodomni

politički sistem, kada je u pitanje ustroj državnog nivoa vlasti, čime se mijenja

jedna značajna stavka njezinog konzensualnog sistema, koji u slučaju “složenih”

država ipak predviđa bikameralne parlamente15

.

U slučaju da dođe do ovakve implementacije presude Sejdić i Finci protiv

Bosne i Hercegovine ostaje jedno otvoreno pitanje: kako zadovoljiti interese po-

jedinih nacionalnih stranaka koje se ne bi željele odreći instrumenta "zaštite vi-

talnog nacionalnog interesa"? Jedna od mogućnosti jeste da se "zaštite vitalnog

nacionalnog interesa" presele u Predstavnički dom, i to tako, da bi se Ustavno-

pravnoj komisiji Predstavničkog doma, tj. budućeg jednodomnog parlamenta, da

pravo da odlučuje o ovome pitanju. Zašto? S jedne strane, ustavnopravna komi-

sije jeste ta komisija kroz koju svaki zakon treba proći, jer ona upravo utvrđuje

koliko je jedan zakon u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, a sa druge stra-

ne u njoj imamo zagarantovanu zastupljenost svih konstitutivnih naroda, ali za-

stupljenost "Ostalih" teoretski nije onemogućena. Takođe, "vitalni nacionalni in-

teres" bi se u tom slučaju trebao definisati kao oblik "pozitivne diskriminacije"

koji je zagarantovan konstitutivnim narodima kao specijalnim etničko-kulturnim

kolektivitetima u BiH, koji su jedan od stubova državnosti BiH. Ustavnopravna

komisija bi u tom slučaju odlučivala da li postoji povreda, a u slučaju da postoji,

prijedlozi zakona bi, kao što je to do sada bio slučaj sa Domom naroda, bili pro-

slijeđivani Ustavnom sudu Bosne i Hercegovini koji bi donosio konačni sud o

tome da li se radi o istinskoj povredi "vitalnih nacionalnih interesa" ili ne. Pret-

postavljam, kao što je to prethodno spomenuta studija Fondacije Konrad Adena-

uer16

za period 1996. do 2007. i pokazala, da bi se instrument zaštitete vitalnih

nacionalnih interesa rijetko ili nikako koristio, s obzirom da Predstavnički dom

podrazumijeva druge mehanizme, kao što je "entitetski veto" i koji je glavni

uzrok neusvajanja velikog broja zakona. Čak 59% zakona koji nisu usvoji u peri-

odu od 1996. do 2007. godine su oboreni zahvaljujući odsustvu entitetske podr-

ške17

. Nažalost, iako bi bilo od značaja, zbog nedostatka prostora, ovdje nije mo-

guće ulaziti u detalje oko problematike "entitetskog veta", te mogućeg međuod-

15

Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in Thirty-

Six Countries 16

Trnka, K. et al, op. cit. 17

Trnka, K. et al, op. cit., str. 143.



173

nosa "entitetskog veta" i "zaštite vitalnih nacionalih interesa".

Kao što je Venecijanska komisija u svojoj analizi iz 2005. godine ukazala,

neophodno je precizna i stroga definicija vitalnog nacionalnog interesa. Iako je

Ustavni sud svojom odlukom od 25. juna 2004.18

godine počeo tumačiti taj po-

jam. S obzirom na postojanje veta, grupa poslanika koja ima posebno krut stav i

odbija kompromis je u jakoj poziciji. Tačno je da dalja sudska praksa Ustavnog

suda može dati definiciju vitalnog interesa i smanjiti rizik koji inherento postoji

u tom mehanizmu. To bi, pak, moglo potrajati, a i djeluje neprimjereno da se ta-

kav zadatak, sa značajnim političkim implikacijama, prepusti samom Sudu, a da

mu se ne da nikakva smjernica u tekstu Ustava. Vitalni nacionalni interes bi mo-

gao, kao što je to bilo predviđeno „Aprilskim paketom“ ustavnih reformi, uklju-

čiti slijedeća prava: prava sva tri konstitutivna naroda da budu zastupljeni u za-

konodavnim, izvršnim i sudskim organima (možda kroz minimalne kvote) i da

imaju jednaka prava učešća u procesima donošenja odluka; prava koja se tiču:

identiteta konstitutivnog naroda, teritorijalne organizacije, organizovanja javnih

organa vlasti, obrazovanja, upotrebe jezika i pisma, nacionalnih simbola i zasta-

va, duhovnog naslijeđa, posebno njegovanja i potvrđivanja vjerskog i kulturnog

identiteta, tradicija, očuvanja integriteta Bosne i Hercegovine, sistema javnog in-

formisanja i predlaganje amandmana na Ustav BiH.

I pred sami kraj trebalo bi se ukazati na neke specifičnosti oko veličine,

strukture i načina izbora budućeg jednodomnog parlamenta. Parlament jeste

predstavništvo građana. Veoma važno pri tome jeste određenje područja izbor-

nih jedinica za izbor članova Parlamenta. Izborne jedinice, kao u mnogim fede-

racijama, u sadašnjoj se Bosni i Hercegovini formiraju unutar federalnih jedini-

ca. Rješenje koje je predviđeno Ustavom i Izbornim zakonom ne predstavlja od-

stupanje od poznatih rješenja u federalnim državama, pa ne bi predstavljalo kuri-

ozitet i negativnost ni ako bi se i dalje zadržalo. No s druge strane ako bi se krei-

rale nadentitetske izborne jedinice, koje bi uključivale područja iz oba entiteta,

onda ti izabrani predstavnici ne bi bili predstavnici građana entiteta nego u istin-

skom smislu građana Bosne i Hercegovine. To bi uticalo na rušenje dominacije

etničkog principa glasanja, zato što bi te izborne jedinice ujedno bile i multinaci-

onalne i zahtijevale bi i preorijenataciju izbornih programa nacionalnih stranaka

u svrhu dobijanja glasova pripadnika različitih etničkih grupa te izborne jedinice

u svrhu dobijanja poslaničkih mjesta u Parlamentu. U kontekstu samog rada Par-

lamenta neophodno je povećanje broja poslanika Parlamenta. Sa dosadašnja 42

zastupnika Bosna i Hercegovina može se porediti sa evropskim “patuljastim” dr-

žavama: Andorom, Lihtenstajnom ili San Marinom. Država sa više od tri milio-

na stanovnika mora imati parlament sa najmanje duplo više zastupnika, jer jedi-

no na takav način možemo govoriti o istinski "radnom" parlamentu. Samo sa

adekvatnim brojem poslanika moguć je rad u komisijama parlamenta, kako par-

lament ne bi bio mjesto izvršenja vladinih prijedloga i vanparlamentarnih dogo-

18

Odluka U-8/04, o vetu na osnovu vitalnog interesa protiv Okvirnog zakona o visokom

obrazovanju.

Saša Gavrić

174

vora političkih stranaka, nego da utiče na proces donošenja političkih odluka.

I za kraj: u duhu presude u slučaju Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovi-

ne PARLAMENT bi trebao uzeti u razmatranje uvođenje obaveznih mjesta za

predstavnike naciolnalnih manjina kao što je to slučaj u mnogim evropskim dr-

žavama. Naravno, sam način implementacije takve jedno odluke bi se trebao ra-

diti u međunarodnoj uporedbi i uz konsultacije značajnih međunarodnih savjeto-

davnih tijela, kao što je to Venecijanska komisija i drugi.

Reforma izvršne vlasti Bosne i Hercegovine

Kako bi mogli odgovoriti na pitanje na koji način se kolektivno Predsjed-

ništvo Bosne i Hercegovine može reformisati, te tako uklonili diskriminatorne

elemente koje su ustanovljenje presudom suda u Strazburu, neophodno je da se

osvrnemo na samu prirodu kolektivnog šefa države, ali njegov odnosu prema Sa-

vjetu ministara Bosne i Hercegovine, s obzirom da ove dvije institucije zajedno

vrše izvršnu vlast na državnom nivou.

Venecijanska komisija je u svojoj analizi iz 2005. godine zaključila:

Kolektivno predsjedništvo je izuzetno neuobičajen aranžman. Što se tiče

predsjedničkih funkcija šefa države, to obično lakše vrši jedna osoba. Na vrhu

izvršne vlasti već je jedno tijelo tipa kolegija, Vijeće ministara, i drugo takvo ti-

jelo ne djeluje kao pogodno za djelotvorno donošenje odluka. To stvara rizik od

dupliciranja procesa odlučivanja i postaje teško razlučiti ovlaštenja Vijeća mini-

stara i Predsjedništva. Uz to, Predsjedništvo ili nema potrebno tehničko znanje

kakvo je dostupno kroz ministarstva, ili mu treba takvo ključno osoblje, čime se

stvara dodatni nivo birokratije. Kolektivno predsjedništvo, prema tome, ne djelu-

je da je ni funkcionalno, ni efikasno. U kontekstu BiH, njegovo postojanje djelu-

je, opet, motivirano potrebom da se osigura učešće predstavnika svih konstitutiv-

nih naroda u svim bitnim odlukama. (…) Najbolje rješenje bi, prema tome, bilo

da se izvršna vlast koncentrira na Vijeće ministara kao tijelo tipa kolegija, u ko-

jem su zastupljeni svi konstitutivni narodi. (Venecijanska komisija 2005: para-

graf 38 i 39).

I, upravo, vodeći se ovim zaključkom da se izvršna vlast treba koncentri-

sati u Savjetu ministara, kao kolegijalnom tijelu u kojem su zastupljeni svi kon-

stitutitivni narodi, a koje opet po članu 6 Zakona o Savjetu ministara ostavlja

mogućnost izbora jednog ministra iz reda "Ostalih" i time po svome sastavu nije

diskriminatorno, u ovom radu predlažem da se Predsjeništvo Bosne i Hercegovi-

ne u potpunosti ukine. Ovaj prijedlog naravno ne dolazi iz čiste teorije niti pred-

stavlja eksperimentalni primjer, nego ima i svoju praktičnu utemeljenost u poli-

tičkom sistemu Švajcarske. Kao što je poznato, iako politički sistemi Švajcarske

i Bosne i Hercegovine ukazuju na velike razlike, određen broj autora ipak ukazu-

je na velike sličnosti19

, te se paralele zasigurno mogu povlačiti.

19

Npr. Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime re-

zultira



175

Rezultat takvih ustavnih promjena bi bio:

izvršna vlast u Bosni i Hercegovini bi se koncentrisala na jedno tijelo,

tako da više ne bi dolazilo do blokada ili nesuglasica kao što je to slučaj između

dosadašnjeg Savjeta ministara i Predsjedništva Bosne i Hercegovine, npr. kada

je u pitanju usvajanje državnog budžeta, koji nakon stručne pripreme administra-

cije ministarstava biva predložen od strane Savjeta ministara, zatim zbog razlika

u političkim pogledima biva izmijenjen u Predsjeništvu, da bi treća verzija toga

zakona bila usvojena u dosadašnjoj Parlamentarnoj skupštini. Kratko rečeno, iz-

vršna vlast bi bila koncentrisana na jedan organ,

dosadašnji nedostaci u radu slabo organizovanog i skromno opremljenog

Predsjedništva bi bili uklonjeni, jer bi sve politike, koje su do sada na primjeru

vanjske politike bile podijeljenje između Predsjedništva i Savjeta ministara, sada

bile u Savjetu ministara koji je kadrovski u boljoj poziciji,

političke krize, koje mogu biti izazvane time što jedna grupa stranaka dr-

ži većinu ili dio većine vlasti u Parlamentu a samim tim u Savjetu ministara, a

druga grupa stranaka ima svoje predstavnike u Predsjeništvu, bi bile uklonjene

ili umanjene,

ukidanjem Predsjedništva Bosna i Hercegovina bi u formalnom smislu

izgubila "šefa države", instituciju koja je vrhovni predstavnik "naroda", što u bo-

sanskohercegovačkom slučaju i ne nosi tolike negativne posljedice, s ozbirom da

na dominantni multietnički karakter države i ne možemo govoriti o postojanju

"državne/ustavne nacije" (njem. Verfassungsnation), kao što je to slučaj u mono-

etničkim zemljama Evrope i

ukidanjem Predsjedništva Bosne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne

moći na Savjet ministara Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina bi iz sada-

šnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu država sa skupštin-

skim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spomenuli da bi uki-

danjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem, može se sumi-

rati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jednodomni politički

sistem,

Ovakve ustavne promjene bi imale velike posljedice i za pitanja nadležno-

sti "ojačanog" Savjeta ministara, za način njegovog izbora i zastupljenosti

"Ostalih", kao i za proceduralna pitanja rada i odlučivanja unutar samog Savje-

ta ministara.

Savjet ministara bi preuzeo nadležnosti koje su do sada ustavnim odredba-

ma bile kod dosadašnjeg Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Te odredbe defi-

nisane su u članu V.3 Ustava, a odnose se na:

vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine i imenovanje ambasadora

i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine;

predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim orga-

nizacijama i institucijama i traženje članstva u onim međunarodnim organizaci-

jama i institucijama u kojima Bosna i Hercegovina nije član;

Saša Gavrić

176

vođenje pregovora za zaključenje međunarodnih ugovora Bosne i Herce-

govine, otkazivanje i, uz saglasnost Parlamentarne skupštine, ratifikovanje ta-

kvih ugovora; izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine;

predlaganje godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini uz preporuku

Vijeća ministara, podnošenje izvještaja o rashodima Predsjedništva Parlamentar-

noj skupštini na njen zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje;

koordinaciju, prema potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizaci-

jama u Bosni i Hercegovini i

vršenje drugih djelatnosti koje mogu biti potrebne za obavljanje dužnosti

koje mu prenese Parlamentarna skupština ili na koje pristanu entiteti.

Dalje, današnje Predsjedništvo ima ulogu da imenuje Predsjedavajućeg

Savjeta ministara (kojeg potvrđuje Predstavnički dom) (član V.4 Ustava), raspu-

šta Dom naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovineprima (član 44.

Poslovnika), prima akreditivna pisma od diplomatsko-konzularnih predstavnika

(član 6. Poslovnik o radu Predsjedništva BiH), može slati predstavke Ustavnom

sudu (član 10. Poslovnika), zatim vrši civilnu komandu nad oružanim snagama,

te simbolične nadležnosti poput potvrđivanja simbola Bosne i Hercegovine, na-

kon što Parlamentarna skupština odluči o njima (član 40. Poslovnika), imenova-

nja pet članova Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika (član 41. Poslovnika)

i imenovanje pet članova Upravnog odbora Centralne banke Bosne i Hercegovi-

ne (član 54. Poslovnika).

Kada se sagledaju ove nadležnosti Predsjedništva može se jednostavno za-

ključiti da se u većini slučajeva radi o dva oblika djelovanja. Prvi se odnosi na

vođenje i praktično implementiranje vanjske politike što Savjet ministara te sa-

mo Ministarstvo vanjskih poslova mogu vrlo jednostavno preuzeti, poštujući po-

stojeće principe (po mogućnosti donošenje odluka konzensualnim putem i poštu-

jući ravnopravnu zastupljenosti konstitutivnih naroda, ali i "Ostalih"). Druga

oblast rada jesu klasična imenovanja i potvrđivanja koja takođe mogu biti izvrše-

na od strane Savjeta ministara kao kolektivnog tijela ili od strane pojedinih mini-

starstava. Otvoreno ostaju samo pitanja imenovanja predsjedavajućeg Savjeta

minsitara, što može biti učinjeno od strane predsjedavajućeg budućeg jednodom-

nog parlamenta, te pitanje civilne kontrole oružanih snaga. Pošto se kod posljed-

nje djelatnosti radi o vrlo komplikovanoj oblasti, ostaviću ovo pitanje otvorenim

jer bi ono trebalo biti predmet posebno istraživanja. No, za pretpostaviti je da

Savjet ministara, Parlament ili treće nezavisno tijelo može vršiti civilnu kontrolu

oružanih snaga.

Današnji status Savjeta ministara po ustavu je vrlo nejasno definisan. Za-

konska definicija da je Savjet ministara izvršna vlast treba biti i u samom ustavu

potvrđena. Pri tome, ustavnim promjenama Savjet ministara bi postao, kao što je

već rečeno, jedini organ izvršne vlasti, vršeći veliki dio nadležnosti koje je do

sada vršilo Predsjedništvo BiH, a to se odnosi naročito na predlaganje budžeta i

vođenje vanjske politike. To bi ujedno za sobom povuklo i formiranje novih mi-

nistarstava. Naročito u kontekstu evropskih integracija, neupitno je da će državni

nivo morati postati nadležan za niz oblasti. Za njihovu regulaciju dosadašnji broj



177

ministarstava nema kapacitet upravljanja. U sastavu Savjeta ministara trebaju bi-

ti zastupljeni oba entiteta, svi konstitutivni narodi, ali i pripadnici nacionalnih

manjina i onih koji se etnički ne identifikuju. Proporcijalna zastupljenost je mo-

guća, ali ne bi trebala biti isključivi princip izbora. U tom kontekstu opet je inte-

resantan primjer Švajcarske. U članu 175. stav 4 Ustava Švajcarske konfederaci-

je stoji slijedeće: "Pri izboru Saveznog vijeća (tj. vlade) potrebno je voditi raču-

na o tome da su zemaljska područja i jezički regioni prikladno zastupljeni". Za-

nimljivo je da je, iako je Švajcarska država sa velikim jezičkim, geografskim,

religijskim, ideološkim i ekonomskim razlikama, to jedina pisana kvota kod

imenovanja savezne vlade. No, politička kultura i konzesualni pristup demokrat-

skom odlučivanju rezultirali su slijedećim nepisanim pravilima:

Reprezentacijski kriterij Kvota

Jezička regija Najmanje dva člana moraju potjecati iz „latinske“

Švajcarske (Tessin ili zapadna Švajcarska)

Geografska regija Treba imati u vidu različite dijelove države

Spol Ne treba biti zastupljen samo jedan spol

Stranačka pripadnost Najvažnije stranke trebaju biti zastupljene u odnosu na

svoju „snagu“ (tzv. čarobna formula)

Tabela 2: Kvota zastupljenosti u švajcarskom Saveznom vijeću20

U Švajcarskoj u praksi ovo znači da od sedam članova državne vlade (Sa-

veznog vijeća) uvijek najmanje 2 ili 3 člana vlade potiču iz frankofonog ili itali-

janskog govornog područja, iako oni čine manje od 30% stanovništva. Geograf-

ski gledano, zastupljene su sve regije, a kada je u pitanju ravnopravnost spolova,

da se primIjetiti da trenutno imaju četiri ministra i tri ministrice. I ono po čemu

je Švajcarska širom svijeta poznata i što je osnova njene konzesualne demokrati-

je jeste stranački sastav savezne vlade. Od 1959. godine četiri najjače, i ideološki

suprotstavljene stranke, zajednički vode vladu, a od 2009. godine je čak i pet

stranaka21

. One zajedno imaju većinu od više od 70% u parlamentu.

Bosanskohercegovačke stranke moraju raditi da izgrade slične principe,

tako što bi budući Savjet ministara, koji bi u sebi preuzeo ulogu i današnjeg

Predsjedništva, dijelio slične vrijednosti, koje i u našem slučaju trebaju postati

nepisana pravila, a koja bi rezultirala većim brojem žena ministrica, decentrali-

zacijom porijekla ministara (oni ne trebaju biti samo iz centara moći: Sarajeva,

Banje Luke i Mostara), te pravilom uključivanja i balansiranja između svih veli-

kih stranaka. Kako bi ovaj prijedlog mogao biti usvojen u parlamentarnoj proce-

duri pretpostavljam da u sadašnjim okvirima ne bi mogli izbjeći fiksiranje etnič-

20

Moeckli, S., op. cit., str. 73. 21

Moeckli, S., op. cit., str. 74.

Saša Gavrić

178

kih kvote. U tom slučaju predlažem minimalne kvote, tj. da svaki konstitutivni

narod bude zastupljen sa minimalno 25% ministarskih mjesta, dok bi se jedna

četvrtina mjesta dijelila u ovisnosti od uspjeha najvećih stranaka uz jasno obave-

znu zastupljenost "Ostalih". Po aktuelnom Zakonu o Savjetu ministara predviđe-

na je samo mogućnost ali ne i obaveza da jedno ministarsko mjesto ili mjesto

Generalnog sekretara Vijeća ministara bude popunjeno iz grupe "Ostalih" (član

6. Zakona). Ali, bilo bi interesantno da "pisana pravila" (etničke kvote) pređu u

političku kulturu bosanskohercegovačkih stranaka i naroda.

Naime, da bi se u novom Savjetu ministara garantovao etnički balans i

uklonio strah od toga da bi pripadnik samo jedne etničke grupe predsjedavao če-

tverogodišnjim mandatom predlažem da se i u tom pitanju ugledamo na švajcar-

ski politički sistem. Švajcarska poznaje instituciju predsjedavajućeg, tzv. "Save-

znog predsjednika", koji se bira na mandat od godinu dana od strane Savezne

skupštine Švajcarske (član 176. Ustava Švajcarske konfederacije). Savezni pred-

sjednik vodi rasprave Saveznog vijeća (vlade), predstavlja vijeće prema drugim

institucijama, te ceremonijalno zastupa Švajcarsku u inostranoj politici (član

184. Ustava Švajcarske konfederacije). U slučaju da se ovakav princip odabere i

u Bosni i Hercegovini, povećala bi se i odgovornost Savjeta ministara prema le-

gitimnim predstavnicima naroda, tj. Parlamentu Bosne i Hercegovine, jer bi

Predsjedavajući Vijeća ministara, koji bi ujedno i zastupao Bosnu i Hercegovi-

nu, bio osoba koja bi se birala na godinu ili možda na mandat od dvije godine.

Nakon isteka manadata, Parlament Bosne i Hercegovine bi odlučivao ko će na-

slijediti dodatašnjeg Predsjedavajućeg, poštujući princip rotacije. Tako bi se tre-

balo regulisati da dva Predsjedavajuća uzastopno ne mogu dolaziti iz istog kon-

stitutivnog naroda ili iz "Ostalih", čime se daje mogućnost ravnopravne zastu-

pljenosti svih naroda i "Ostalih" ali opet se ne fiksiraju krute rotacije, koje nekad

mogu ići na račun kvalitete rada tj. mogu dovesti do toga se mora birati pripad-

nik jedne grupe, ali da ponuđeni kandidati ne predstavljaju najbolji izbor za vo-

đenje državne politike.

I za kraj dotaći su se pitanja načina odlučivanja unutar Savjeta minsitara.

Kritičari ovog prijedloga bi mogli reći da s obzirom na etničke podjele u državi i

ideološke razlike parlamentarnih većina koje biraju Savjet ministara u velikom

broju slučajeva ne bi došlo do željenog konzenzusa. Ta kritika itekako je oprav-

dana, ukoliko se pogleda rad dosadašnjih Savjeta ministara, ali sa druge strane se

postavlja pitanje: da li postoji konzenzus u današnjem Predsjedništvu Bosne i

Hercegovine? Ili kada pogledamo na rad današnje Parlamentane skupštine i nje-

zinih domova, takođe nemamo konzenzus, imajući na umu da veliki broj zakona

nikad ne bude usvojen zbog npr. "entitetskog veta"22

. Zbog toga, nepostojanje

konzenzusa ne predstavlja dovoljnu prepreku za ukidanje Predsjedništva tj. spa-

janje dviju slabih izvršnih institucija (Predsjedništva i Savjeta minsitara) u jednu

relativno jaku izvršnu instituciju, budući Savjet ministara.

22

Vidi Trnka, K. et al, op. cit.



179

Zaključna razmatranja

U međunarodnoj literaturi postoji saglasnost da je Bosna i Hercegovina

složena država. Neki idu dalje: eksperti često pripisuju državnim institucijama

manjak funkcionalnosti. Ovaj zaključak ne djeluje čudno. Mnogostruki “checks

and balances“, etnička proporcionalnost u skoro svim oblastima slabe državne

institucije, a ekstremna decentraliziranost takođe otežava efikasno upravljanje.

Pored toga, već mali broj političkih aktera je u stanju da dugoročno blokira odlu-

ke institucija. Kratko rečeno: ustav je za političku svakodnevnicu nepraktičan.

Ali šta znači složenost? Koji su to kriteriji pri ocjenjivanju? Nije dovoljno

ukazati na komplikovanost strukture određene države kako bi se donio takav

sud. Postoje mnoge države s višeslojnim ustrojem i Švajcarska se ubraja u iste.

Ali donošenje odluka u tom sistemu je ipak moguće.

Kako bi se došlo do jasnoće, potrebno je sagledati ustavnopravnu struktu-

ru. Tako Ustav Bosne i Hercegovine predstavlja poseban slučaj. Sastavni je dio

Dejtonskog mirovnog sporazuma. Taj sporazum je osnova za zaustavljanje rata u

Bosni i Hercegovini. Ujedno je trebao omogućiti suživot takozvanih konstitutiv-

nih naroda u zajedničkoj državi. Nadgledanje implementacije sporazuma povje-

reno je visokom predstavniku za Bosnu i Hercegovinu, kojeg imenuje međuna-

rodna zajednica. Koje posljedice nosi sa sobom takva jedna struktura? Koje su

posljedice za demokratski razvoj jedne države?

Mnoga pitanja mogu prozaći iz samo gore postavljane konstalacije pitanja.

Ovaj rad se bavio samo jednim određenim. Koje su to dalekosežne posljedice za

ustavnopravni poredak u Bosni i Hercegovini i daljnu demokratizaciju političkog

sistema Bosne i Hercegovine koje donosi Presuda Evropskog suda za ljudska

prava Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine i na koji način se može doći do

željene “demokratizacije”?

Rezultat rada jeste predstavljanje jednog mogućeg modela promjene izbor-

nog sistema i samim tim određenih državnih organa, a naročito parlamenta (oba

doma) i šefa države tj. izvršne vlasti u političkom sistemu Bosne i Hercegovine.

Rad je predstavio prijedlog jednodomnog skupštinskog sistema, čije uvo-

đenje bi imalo za posljedicu radikalnu reformu državnih institucija, ali i moguće

demokratiziranje i jačanje zakonodavne i izvršne vlasti. Umjesto složenog dvo-

domnog parlamenta i izvršne vlasti koja se dijeli na Predsjedništvo i Savjet mini-

stara, koji svi zajedno vrše diskriminaciju svih onih koji nisu “većinskih” pripad-

nici konstitutivnih naroda u određenom entitetu, Bosna i Hercegovine bi dobila

jednostavni politički sistem sa jednodomnim parlamentom i koncentrisanom iz-

vršnom vlašću u ojačanom Savjetu ministara. Ove nove institucije ne bi vršile

diskriminaciju, te bi opet garantovale prava konstitutivnih naroda, što je predu-

slov da bi se ovakva razmišljanja uopšte uzela u razmatranje. Pripadnici vladaju-

će koalicije u prvi plan izmjena Ustava i izbornog zakona stavljaju interese kon-

stitutivnih naroda, te se ukidanje diskriminacije mora odvijati u tome okviru.

Saša Gavrić

180

Ovim prijedlogom Bosna i Hercegovina bi ukidanjem Predsjedništva Bo-

sne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne moći na Savjet ministara Bosne i Her-

cegovine iz sadašnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu dr-

žava sa skupštinskim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spo-

menuli da bi ukidanjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem,

može se sumirati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jedno-

domni politički sistem. Zakonodavni proces bi se time naročito ubrzao i demo-

kratizovao, jer bi se proces odvijao samo u jednom domu, koji se sastoji od di-

rektno izabranih poslanika. Blokade između domova i unutar domova, koje da-

nas imamo, ne bi više postojale. Savjet ministara BiH bi postao centralno tijelo

izvršne vlasti, koji bi bio legitimisan od strane samog parlamenta. Međusobne

blokade između Predsjedništva i Savjeta ministara više ne bi postojale. Takođe,

međusobni odnos između izvršne i zakonodavne vlasti bi bio pojednostavljen,

imajući na umu da bi tada imali samo dva organa, umjesto sadašnjih tri.

Literatura

Knjige i udžbenici

Abazović, D. et al (ur.). Mjesto i uloga «ostalih» u Ustavu Bosne i Hercegovine i

budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu, Institut za društve-

na istraživanja Fakulteta političkih nauka, Sarajevo, 2010.

Arnautović, S. Političko predstavljanje i izborni sistemi u Bosni i Hercegovini u

XX stoljeću, Promocult, Sarajevo, 2009.

Bakšić-Muftić, J. Sistem ljudskih prava, Fond otvoreno društvo i Migistrat, Sara-

jevo, 2002.

Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom dru-

štvu, Buybook, Sarajevo, 2009.

Begić, K. Bosna i Hercegovina od Venceove misije do Daytonskog sporazuma

(1991-1996.), Bosanska knjiga, Sarajevo, 1997.

Dizdarević, S. et al. Procjena razvoja demokratije u Bosni i Hercegovini, Fond

otvoreno društvo, Sarajevo, 2006.

European Court for Human Rights. Leitfaden zu den

Zulässigkeitsvorraussetzungen, Strassbourg, 2010.

European Court for Human Rights. The ECHR in 50 questions, Strassbourg,

2012.

Fink Hafner, D., Pejanović, M. Razvoj političkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i

Hercegovini, Promocult, Sarajevo, 2006.

Gromes, T. Demokratisierung nach Buergerkriegen. Das Beispiel Bosnien und

Herzegowina, Campus Verlag GmbH, Frankfurt/Main, 2007.

Haverić, T. Ethnos i demokracija, Rabic, Sarajevo, 2006.



181

Hodžić, E., Stojanović, N. Novi-stari ustavni inženjering?: izazovi i implikacije

presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Sejdić i Finci protiv

BiH, Centar za društvena istraživanja Analitika, Sarajevo, 2010.

Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovi-

ne, Promocult, Sarajevo, 2010.

Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in

Thirty-Six Countries, Yale University Press, New Haven, CT, 1999.

Kasapović, M. Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država,

Politička kultura, Zagreb, 2005.

Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, University Press, Sarajevo,

2012.

Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime re-

zultira, University Press, Sarajevo, 2010.

Pejanović, M. Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu,

Šahinpašić, Sarajevo, 2005.

Pobrić, N. Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000.

Šarčević, E. Ustav i politika. Kritika etničkih ustava i postrepubličkog ustavo-

tvorstva u Bosni i Hercegovini, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektuala-

ca, Sarajevo, 1997.

Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, Fondacija

Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2009.

Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine,

Rabic, Sarajevo, 2010.

Tafro, S. Bosna i Hercegovina ka Evropskoj Uniji : razvoj institucija Bosne i

Hercegovine u procesu euro-atlantskih integracija sa posebnim osvrtom

na Vijeće ministara, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2011.

Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Herce-

govine, Fondacija Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovi-

ni, Sarajevo, 2009.

Vehabović, F. Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za za-

štitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ACIPS, Sarajevo, 2006.

Živanović, M. (ur.). Ljudska prava u Bosni i Hercegovini 2008. Pravo, praksa i

međunarodni standardi ljudskih prava sa ispitivanjem javnog mijenja,

Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009.

Članci

Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulte-

ta u Sarajevu, Sarajevo, 2008., str. 63-78.

Dodig, R. Ustavno-gordijski čvor u Bosni i Hercegovini 1990.-1994., Status, 9,

Mostar, str. 86-89.

Fira, A. „Ustavno pravo Bosne i Hercegovine“, u Enciklopedija ustavnog prava

bivših jugoslovenskih zemalja, Tom IV, Novi Sad, 2002.

Saša Gavrić

182

Kulenović, N., Hažialić-Bubalo, I., Korajlić, M. Presuda Sejdić i Finci protiv

Bosne i Hercegovine: Konkretne posljedice - prvi pregled, Sveske za javno

pravo, Volume 1-2/2010, str. 18-35

Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und

Herzegowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010, str. 76-86

Marko, J. United in Diversity? Problems of State- and Nation-building in Post-

conflict Situations: The Case of Bosnia and Herzegovina, Vermont Law

Review, Vol. 30/No. 3

Mujkić, A. O perspektivama postdejtonske BiH, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne pro-

mjene u BiH: Platforma BiH, Nezavisne novine, Banja Luka, 2007., str.

131-155

Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u D. Jerinić (ur.), Ustavne

promjene u BiH: Platforma BiH. Banja Luka: Nezavisne novine, Banja

Luka, 2007., str. 157-176

Stojanović, N. Konsocijacija – Švajcarska i Bosna i Hercegovina, Pregled. Ča-

sopis za društvena pitanja, Volume 3-4/2007, str. 63-88

Vukić, Ž. Srednja razina – tri kantona, Status, 12, Mostar, str. 172-175.

Oslobođenje (2010): 20 dana za akcioni plan, 12.02.2010.

Oslobođenje (2012): Intervju Monika Mijić, zastupnica Vijeća ministara BiH

pred Sudom u Strasbourgu: Ugrožen kredibilitet u Vijeću Europe,

10.01.2012.

Saša Gavrić

THE CASE OF SEJDIĆ AND FINCI VS. BOSNIA AND

HERZEGOVINA: THE STRUCTURAL FAILURE OF

UNFINISHED DEMOCRACY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

Summary

The Dayton Constitution has stopped the war and, as a result, one of the most

complicated political systems in the world has been created. The post-war political

system has been called different names: “Frankenstein State,” “failed state,” “unfinished

democracy,” etc. With the constitution a high level of discrimination has been introduced

against all those who do not belong to one of the three main ethnic groups. The result of

this political system has been the case known as “Sejdic and Finci” at the European Co-

urt of Human Rights in Strasbourg. With the court decision Bosnia and Herzegovina is

obliged to change its constitution and electoral rules regarding the election of the State

Presidency and the House of Peoples of the Parliamentary Assembly. More then two

years ago, the Court decided on this case, but the Court’s ruling still has not been imple-

mented. Nevertheless, political parties and academics have been discussing different mo-

dels of implementation. This paper presents an alternative model of implementation, ba-

sed on the Swiss consociational model, which would change Bosnia and Herzegovina

from a bicameral semi-presidential to a one-chamber parliamentarian political system.

Keywords: Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and Herzegovina, „Others“, Di-

scrimination of „Others, One-chamber parliamentarian system, Council of Ministres


Lejla Mušić1

MJESTO I ULOGA „OSTALIH“ U USTAVU BOSNE

I HERCEGOVINE I BUDUĆIM USTAVNIM

RJEŠENJIMA ZA BOSNU I HERCEGOVINU

- kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske

grupe u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni

pristup problemu -

Rad se bavi razmatranjem uloge žena Jevrejki u Ustavu Bosne i Hercegovine. Is-

traživanje analizira položaj i ulogu žena u društvu uopće s fokusom na istraživanje koje

će se baviti analizom intevjua sa ženama Jevrejkama u Bosni i Hercegovini. Cilj rada je

da se razmotri kakva je uloga i položaj žena u bh. društvu uopće s posebnim fokusom na

Jevrejke kao manjinsku grupu u BiH. Predmet istraživanja će biti analiza njihovih staja-

lišta o svom položaju u bosanskohercegovačkom društvu u poređenju s onim što je

ustavno propisano. Nastojaće se pokazati filozofska, religijska, ekonomska i pravna di-

menzija, što će pružiti multidisciplinaran uvid u odnosu na postavljeni predmet istraživa-

nja. U metodološkom smislu uradiće se studija slučaja, čija će fokus grupa biti žene Je-

vrejke sa područja Kantona Sarajevo. Rad će biti koncipiran u nekoliko poglavlja. Prvo

poglavlje razmatra historijsku ulogu jevrejske zajednice u BiH, dolazak Jevreja na pod-

ručje Bosne i Hercegovine, te njihov odnos sa domicilnim stanovništvom. Ujedno se raz-

matra način na koji su se kroz historijat razvoja BiH Jevreji odnosili spram zemlje u koju

su došli, te šta su novo u kulturološkom smislu donijeli. Slijedeće (drugo) poglavlje se

fokusira na interpolaciju roda, etnije i prava sadržanih u Ustavu koja se bave i ženskim

pravima i pravima manjina. Nakon toga slijedi empirijski dio rada, koji se bavi analizom

intervjua sa ženama Jevrejkama, te njihovim mišljenjima o Ustavu i ustavnoj problemati-

ci u BiH. Treće poglavlje analizira problem mulitikulturalizma, te da li se isti može pro-

voditi na dosljedan način u BiH, kao i zaključak o tome da li je i na koji način moguće

ostvariti kulturne slobode u BiH.

Ključne riječi: nasilje na osnovu identiteta, rodno zasnovano nasilje, Sefardi, na-

cionalizam, ustav, multikulturalizam.

Dolazak Jevreja na teritoriju BiH

Za razumijevanje habitualnog kontinuuma postojanja Jevreja na teritoriji

Bosne i Hercegovine neophodno je razmotriti neke od temeljnih značajki i odli-

1 [email protected]

Lejla Mušić

184

ka njihovog dolaska u Bosnu i Hercegovinu. Jevreji na teritoriji BiH uz Rome

predstavljaju manjinsku grupu, narod koji je u manjini u odnosu na većinski za-

stupljena tri konstitutivna naroda: Bošnjake, Hrvate i Srbe. Po jednoj od definici-

ja, pod izrazom „manjina” podrazumijeva se: „Grupa koja je brojčano inferiorna

ostatku populacije države, u nedominirajućem položaju, čiji članovi, državljani

države posjeduju etničke, vjerske ili lingvističke značajke različite od onih koje

ima ostatak populacije, i koji pokazuju, makar samo implicitno, osjećaj solidar-

nosti prema očuvanju vlastite kulture, tradicije, vjere ili jezika”2. Poznato je da je

još od Horkheimerovog i Adornovog djela Dijalektika prosvjetiteljstva, i Ador-

nove Minime Moralie postavljeno pitanje kako to da prosvjetiteljstvo koje nasta-

je kao pokret koji vjeruje u snagu ljudskog uma i razuma završava sa masovnim

ubijanjem, genocidom u vidu koncentracionog logora u Aušvicu, pa se postavlja

pitanje: „Ima li smisla pisati poeziju nakon Aušvica?”, što je kasnije jedan emi-

nentni stručnjak pri svojoj posjeti Sarajevu parafrazirao u: „Ima li smisla pisati

poeziju nakon Srebrenice?” Dakle, u eri sve većeg napretka civilizacije, kulture,

nauke i tehnike svjedoci smo poražavanja ljudskog digniteta i kršenja elementar-

nih ljudskih, moralnih i drugih prava. Pristajanje na polovičnost egzistencije i

pristajanje na život „drugog”, onog koji poznaje bolje širu paradigmu stvarnosti

je život u sjeni, život marginaliziranog, s onu stranu bilo kakve aproprijacije,

otjelovljenja, ostvarenja i ovaploćenja u smislu humanog subjekta koji je svojim

rođenjem dobio pravo da samostalno misli, korača, djeluje i stvara prostor za re-

alizaciju svog intelekta. Holokaust je jedan od najtragičnijih događaja za jevrej-

ski narod i za civilizaciju uopće, gdje se postavilo pitanje kako tako velika civili-

zacija, s tolikim napretkom koji je ostvarila i ostvaruje, može biti sposobna za ta-

kva nehumana djela, za takvu poražavajuću degradaciju svega humanog. Jevreje

su htjeli uništiti kao pripadnike etničke zajednice koja bi trebala nestati da bi

druge arijevske rase mogle da se šire i razvijaju. Kojeg li apsurda na razmeđu iz-

među dva stoljeća! Nemoguća vjera u antropocentričnost, u napredak ljudskog

razuma, završava instrumentima za masovno ubijanje nacionalnih manjina. Ov-

dje se postavlja pitanje kako zaštititi manjine nekog društva, kako da budemo si-

gurni da su im prava zagarantovana.

Za istraživanje na ovu temu od izuzetnog je značaja istražiti vrijeme dola-

ska Jevreja na tlo Bosne i Hercegovine. Španija je došla pod vlast katoličkih vla-

dara u XV stoljeću kada počinju masovni progoni Jevreja. Prema Eliju Tauberu

masovne imigracije Jevreja u zemlje pod vlašću Osmanlija su se dešavale jer su

prema njima postupali čovječnije nego u ostalim zemljama3. Moritz Levy je, go-

voreći o Sefardima u Bosni i Hercegovini, rekao da su doselili u XV stoljeću, a

prema predaji sultan Bajazit je izdao naredbu prema kojoj se prema Jevrejima

mora postupati na najhumaniji način4.

Prvi pisani spomenici o Jevrejima datiraju iz XVI stoljeća, a poznato je da

su Jevreji vrsni trgovci, pa se njihovim dolaskom prihod u zemlji znatno pove-

2 Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, str. 134.

3 Tauber, E. Ilustrovani leksikon Judaizma, str. 257

4 L. Sefardi u BiH, , str. 9

Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i

budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu

185

ćao. Noel Malcolm, poznati pisac koji se bavio presjekom historijskih dešavanja

u Bosni i Hercegovini, posvetio je posebno poglavlje svoga djela upravo bosan-

skim Jevrejima. Put trgovine kretao se od istoka ka zapadu, iz Raguze ka Foči,

do Novog Pazara i do Skoplja, gdje su jevrejski trgovci trgovali sa Bosancima.

Neposredno pred dolazak Jevreja na teritoriju BiH, Gazi Husrev-beg je izgradio

turbe 1530. godine, koji je bio poznat po trgovini svilom. Trgovina svilom bila

je većinom u rukama Jevreja iz Anadolije, gdje su s njima Turci i trgovali. U Sa-

rajevu su se trgovinom uglavnom bavili Jevreji, što je trajalo do kraja Drugog

svjetskog rata. Jevreji su živjeli u muslimanskim mahalama ili četvrtima, da bi u

XVI stoljeću dobili svoju samostalnu četvrt5(Malcolm 1994:108-109). Malcolm

navodi izvore prema kojima su Jevreji u BiH tog perioda imali jednaku poziciju

kao i kršćani, jer su morali plaćati dadžbine i nisu mogli graditi bogomolje bez

dozvole. Općenito se smatra da je odnos prema Jevrejima u Bosni i Hercegovini

bio bolji nego u zemljama u kojima je kršćanstvo dominiralo, pa je to bio jedan

od glavnih razloga dolaska Jevreja na teritoriju BiH6 (Malcolm 2007:110-111).

Statistički podaci o strukturi jevrejskog stanovništva govore slijedeće:

„Tokom vremena doseljeni Aškenazi dosegli su blizu trećine ukupne je-

vrejske populacije u Bosni i Hercegovini. Tako je 1895. od ukupno 8.213 Jevreja

na Sefarde otpadalo 5.729 lica ili 69,76%, a na Aškenaze 2.484 osobe ili

30,24%. Ni docnije se ovaj odnos nije bitnije izmijenio. Prema popisu iz 1910.

broj Sefarda7 je iznosio 8.219 a Aškenaza

8 3.649 osoba. Pri tome treba imati u

vidu da je aškenaska grupacija bila srazmjerno svojoj brojnosti ekonomski znat-

no utjecajnija. Zahvaljujući doseljavanju i prirodnom priraštaju broj Jevreja (Se-

farda i Aškenaza) porastao je od 1879. do 1910. godine sa 3.426 na 11.868, tj. za

246%. Jevreji su bili gotovo isključivo gradski element (93,66%, i to Sefardi

95,4%, Aškenazi 89,7%). Bili su 1879. nastanjeni u 30, a 1910. godine u 62 bo-

sanskohercegovačka grada, tako da od 66 gradskih općina samo u 4 nije bilo Je-

vreja (Gornji Vakuf, Glamoč, Čapljina Kreševo). Najviše ih je bilo u Sarajevu

(6.397), gdje je živjelo više od polovine svih Jevreja u Bosni i Hercegovini

(57,55%). U Sarajevu su Jevreji činili 12,32% svih stanovnika grada. Ukupno

uzevši, broj Jevreja u bosanskohercegovačkim gradovima porastao je od 1879.

do 1910. godine za 227%, a bili su posebno zastupljeni u Banjaluci (321), Trav-

niku (472), Bijeljini (429), Zenici (294), Mostaru (254), Višegradu (265) itd. Pri

tome je njihov udio u grupi trgovačko-prometnih i novčarsko-veresijskih zvanja

iznosio 1910. jednu petinu. Položaj Jevreja u trgovačkom prometu nije bio sra-

zmjeran njihovom broju. U njihovim se rukama koncentrisala glavnina uvozne i

izvozne trgovine. Inače, kada je riječ o Jevrejima vlasnicima preduzeća i radnji,

5 Malcolm, N. Bosnia, a Short History, str. 108-109

6 Malcolm, N., op. cit., str. 110-111

7 Jevreji protjerani iz Španije.

8 Srednjo-europski i istočno-europski Jevreji (V. Imamović, M. Vjerske zajednice u BiH

i Jugoslaviji između dva svjetska rata, Pravni fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2008.

Lejla Mušić

186

njih je u Bosni i Hercegovini bilo 1907. godine 1.262 ili 3%, a 1913.godine 1923

ili 3,6%.”9

Iz spomenutih statističkih podataka vidljivo je kakav je procentualni udio

jevrejskog stanovništva u ukupnom stanovništvu Bosne i Hercegovine. Eviden-

tan je porast jevrejskog stanovništva do 2010, a iz razgovora sa osobama koje se

bave promoviranjem jevrejske kulture u Sarajevu, saznala sam da je ubrzano ise-

ljavanje stanovništva uslijedilo nakon napada na Sarajevo 1992. godine. Dakle,

evidentno je da je položaj kulturne manjine u okviru većinskog stanovništva Bo-

sne i Hercegovine bio specifičan i da je zahtijevao izvjesnu dozu asimilacije i

prilagođavanja. Predrag Finci se u okviru svoga djela Umjetnost uništenog (pod-

naslov Estetika, umjetnost i Holokaust u poglavlju Židovsko pitanje ili O identi-

tetu) detaljno posvetio ovom pitanju naglašavajući slijedeće:

„Jedan strah je uporno opsjedao Židove ranih dijaspora i helenističkog do-

ba- strah da njihovo dijete ne izraste u amaharteza odnosno prostaka, nepozna-

vaoca Tore ili apikorosa-ciničnog nevjernika koji se odriče židovske vjere zarad

racionalističke spekulacije o smislu egzistencije.”10

Ovo ukazuje na problem koji

sve manjine imaju, jer njihova prava su gotovo uvijek prava manjinske grupe,

koja se postepeno ustavno rješavaju. Ksenofobičnost društva prema drugačijima,

problem prilagodbe i potrebe asimiliranja neminovno dovode do krize identiteta.

Za jednu manjinsku zajednicu od ključnog je značaja da se ostvare njena prava

uz poštivanje kulture u sklopu koje koegzistiraju na temelju načela kulturalnog

partikularizma. Donošenje amandmana na ustav je proces koji jako dugo traje,

ali je nakon toga neophodno da prođe vrijeme za koje će se spomenute ustavne

odredbe i primijeniti u praksi. Upravo je to razlog i osnova za donošenje niza

amandmana na bh. ustav, posebno s obzirom na činjenicu da je romsko pitanje

daleko više analizirano nego jevrejsko u Bosni i Hercegovini. Naredno poglavlje

bavi se upravo prijedlozima i analizom Ustava BiH s obzirom na položaj Jevreja

kao manjinske, etničke i kulturne zajednice na bosanskohercegovačkoj teritoriji. Iz navedenih historijskih fakata moguće je zaključiti da je u Bosni i Hercegovini

vladala duga tradicija poštovanja različitih kultura, te da je BiH bila pogodno tlo

za prihvatanje drugog i drugačijeg, kao i za razvoj demokratskog mišljenja i ide-

ja. Kakva je situacija sa položajem manjina u BiH danas?

Ustav BiH i prava „Ostalih”

Ustav Kantona Sarajevo sadrži nekoliko amandmana prema kojima i na

osnovu kojih se moguće baviti problemom manjina. To su amandman XLIII,

XXII, XXIX, XLIX i LII. Izdvojiću neke od segmenata navedenih amandmana,

u kontekstu navedenog. Prema prvom spomenutom amandmanu na Ustav Kan-

tona Sarajevo FBiH, navodi se da će konstitutivni narodi i pripadnici grupe

„Ostalih” biti ravnopravno zastupljeni u skladu sa posljednjim popisom stanov-

9 Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/content/vi-

ew/53/35/ 10

Finci, P. Umjetnost uništenog, str. 41.



187

ništva (1992), a distribucija fundamentalnih uloga u organima vlasti će se na jed-

nak način raspoređivati između tri konstitutivna naroda, ali pravo na to imaju i

predstavnici grupe „Ostalih”. Konstitutivni narodi i predstavnici grupe „Ostalih”

biće na jednak način zastupljeni u svim državnim i javnim službama. Dakle, pre-

ma navedenim amandmanima na Ustav, evidentno je da svi imaju pravnu osno-

vu za ravnopravan pristup svim organima vlasti. Ukoliko se pogleda stvarni po-

ložaj i disproporcija u položajima na kojima se nalaze pripadnici grupe „Osta-

lih”, a ovdje se bavimo položajem Jevrejki u društvu, postavlja se pitanje koliko

su zakoni ustvari na djelu. Na jedan dio pitanja pokušaćemo dati odgovor u tre-

ćem, empirijskom dijelu rada, gdje ćemo se pozabaviti stavovima žena Jevrejki o

njihovom položaju u društvu. Ukoliko se nadalje razmatra Ustav BiH mogu se

primjetiti slijedeće temeljne odredbe koje se striktno tiču prava manjina:

„1. Bosna i Hercegovina je višenacionalna država bošnjačkog, hrvatskog,

srpskog naroda i svih njezinih građana.

2. Bošnjaci, Hrvati i Srbi kao suvereni i konstitutivni narodi i građani Bo-

sne i Hercegovine, ostvarujući svoja suverena prava uređuju Bosnu i Hercegovi-

nu kao decentraliziranu, demokratsku, pravnu i socijalnu državu, sastavljenu od

federalnih jedinica s jednakim pravima i odgovornostima.

3. Bosna i Hercegovina je federalna država koja se sastoji od četiri (4) fe-

deralne jedinice i jedinica lokalne uprave i samouprave (općine i gradovi). Jednu

od federalnih jedinica čini Distrikt Sarajevo.

4. Suverenitet Bosne i Hercegovine neotuđiv je, nedjeljiv i neprenosiv.

5. Federalne jedinice se uspostavljaju na temelju povijesnih, etničkih, ze-

mljopisnih i drugih kriterija i ne moraju imati teritorijalni kontinuitet.

6. Federalne jedinice imaju svoj Ustav.

7. U Bosni i Hercegovini i federalnim jedinicama vlast je ustrojena na na-

čelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudbenu.”

Ovo su navedene odredbe Ustava Federacije BiH, ali amandmani na Ustav

u određenoj mjeri ispravljaju diskriminaciju koja je evidentna u članu dva, jer se

spominju samo prava svih građana BiH uopće, a navode samo tri konstitutivna

naroda BiH.

Mišljenja sam da bi u amandmanima na Ustav trebalo uključiti ili primije-

niti odredbe CEDAW konvencije odnosno Konvencije o eliminaciji svih oblika

diskriminacije žena iz 1979.godine, pa bi se svaka od tih odredbi mogla uključiti

u parametre biti ženom, biti Jevrejkom na teritoriji BiH. Postavlja se pitanje ka-

ko se konstituira vlast ukoliko se na čelnim pozicijama ne daje pravo „Ostalima”

da budu birani na vrhovne državne funkcije. Poznata je nedavna presuda pred

Evropskim sudom za ljudska prava u Strassbourgu koju je protiv Bosne i Herce-

govine podnio Jakob Finci, u kojoj je odlučeno da Bosna i Hercegovina treba

promijeniti svoj izborni zakon koji najviše diskriminira pripadnike manjinskih

grupa. Prava nacionalnih manjina najviše su diskriminirana u Izbornom zakonu

BiH gdje se pripadnicima grupe „Ostalih” zabranjuje učešće na izborima. Presu-

da Evropskog suda za ljudska prava (decembar, 2009.) da su manjinske grupe u

BIH diskriminirane (Jevreji i Romi) govori u prilog spomenutom. Protokol 12

Lejla Mušić

188

(sva mjesta na koja se biraju građani moraju biti dostupna bez diskriminacije)

Evropske konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine, koji je ratificiran od

strane BiH, ne poštuje se, pa se u tom smislu Izborni zakon mora mijenjati.

Kao što je poznato, u BiH je vlast konstituirana iz zakonodavne, izvršne i

sudske, u okvirima koje se pominje procentualno učešće nacionalnih manjina.

„U sastavu Vlade osigurat će se jednaka zastupljenost sva tri (3) konstitutivna

naroda i odgovarajuća zastupljenost nacionalnih manjina”. Dakle, nacionalne

manjine su u ustavnom smislu spomenute, međutim, postavlja se pitanje koliko

su prisutne u vrhovnim organima državne vlasti, što ujedno govori o mogućim

pozicijama moći i vlasti u društvu sa kojih se obrazuje i jača identitet određene

grupe.

Neophodno je postaviti pitanje kako promijeniti ustav na temelju već izre-

čenih ustavnih odredbi i da li je u praksi došlo do izvjesnih promjena. Preporuke

Un tijela Bosni i Hercegovini vezano za prava manjinskih grupa i žena su, prema

utvrđenim kriterijima, slijedeće: neophodno je da se ostvari nediskriminacija i

ravnopravnost, što pojačava strukturalnu diskriminaciju, pristrasnost i netoleran-

ciju. Prava manjina u BiH i zakone vezano uz odnose prema manjinama u bo-

sanskohercegovačkom društvu bi trebalo mijenjati na način da se osigura identi-

ficiranje potrebnih mjera i preporuka. Pravo na adekvatan standard života se vrlo

često vezuje uz manjinske grupe, pa je neophodno da se i to promijeni (Kompi-

lacija preporuka Un tijela za ljudska prava, Bosna i Hercegovina). Zakon o rav-

nopravnosti spolova donesen je 2003. godine i fokusira se na pitanja i prava žena

u BiH, pa se tvrdi da se ne smije vršiti diskriminatorna praksa po osnovu spola,

roda, klase, rase ili po bilo kojoj drugoj osnovi.

Ratifikacija članova CEDAW konvencije koji se vezuju za neravnopravan

položaj žena u svim oblastima društva je nužna. Kako je Bosna i Hercegovina

poznata po svojoj multikulturalnosti, postavlja se pitanje kako se jevrejska kultu-

ra asimilirala i uklopila sa domicilnim stanovništvom, a potom i šta se dešava

ukoliko se novi identiteti ne afirmiraju u okviru dominantne kulture. Rezultira li

to svojevrsnom formom nasilja nad identitetom određene grupe? Uvođenje ade-

kvatnih pravnih normi i sankcija predstavlja put ka realizaciji identiteta na prin-

cipima slobode i jednakopravnosti. Neke od konvencija koje bi mogle promijeni-

ti položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe u BiH su slijedeći Un dokumenti

koji štite prava žena:

- Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena

- Konvencije o političkim pravima žena

- Deklaracija o ukidanju nasilja nad ženama

- Deklaracija o ukidanju praksi i institucija sličnih ropstvu

- Deklaracija o ukidanju svih oblika netrpeljivosti na osnovu vjeroispovi-

jesti.

Navedene konvencije bi u velikoj mjeri omogućile da se identitet manjin-

skih grupa ispolji na adekvatan način, jer nemogućnost ispoljavanja drugačijeg

identiteta predstavlja elementarno kršenje ljudskih prava i sloboda odnosno nasi-

lje, koje je predmet razmatranja slijedećeg poglavlja rada.



189

Identitet i nasilje

Bosna i Hercegovina je poznata kao multikulturalna i multilateralna drža-

va, što je jedna od temeljnih odrednica njenog društva prema kojoj se poznaje

bosanskohercegovački identitet. Da li je moguće definirati mulitikulturalizam u

državi koja pod utjecajem tranzicije, postratnog perioda ojačanog retradicionali-

zacijom i ekonomskom krizom još uvijek nema utvrđene ustavne odredbe koje

bi se na adekvatan i potpun način poštovale? Multikulturalizam predstavlja po-

stojanje ili koegzistenciju više različitih kultura uz međusobno poštovanje i tole-

ranciju. U bh. društvu, bez obzira na prava koja su ustavno zagarantovana odred-

bama prema kojima sva tri konstitutivna naroda imaju jednaka prava na cijeloj

teritoriji BiH, evidentno je da to nije moguće i da ne odgovara realnoj slici. Iz to-

ga proizilazi kao alternativa moguć zaključak, ukoliko je položaj tri većinska

konstitutivna naroda nezavidan, kakav je tek položaj manjinskih grupa, etnija?

Nadalje, ukoliko je pravima zadanim u ustavu dato da se sve grupe na jednak i

ravnopravan način mogu predstaviti u društvu, neophodno je razmotriti kakvo je

stanje u pogledu kulturalnog partikularizma u BiH. Kakav je kulturalni partiku-

larizam u BiH, da li je moguć? Multikulturalizam u BiH bi obuhvatao koegzi-

stenciju Hrvata, Bošnjaka i Srba kao tri konstitutivna naroda i Jevreja i Roma

kao manjinskih naroda u BiH. Šta znači mulitikulturalna zajednica i kako je

ostvariti?

Identitet i nasilje su dva pojma koja su u uskoj vezi i korelaciji. Vrlo često

se dešava da su identiteti, pogotovo različiti, produkt netolerancije, mržnje, ne-

sloge koja rezultira konfliktima i za krajnju konsekvencu ima nasilje u svim nje-

govim formama. Kako se nasilje ispoljava, i kako ga je moguće latentno ispitati

na primjeru jednog društva koje sebe proklamira i određuje kao multikulturalno?

Vjerski, kulturni, duhovni i bilo koji drugi identitet podrazumijeva postojanje

nekog specifikuma po kojem se razlikujemo od drugih, a u demokratskom smi-

slu riječi sloboda podrazumijeva odgovornost da se drugi i drugačiji i njegovo

pravo ne oštete. Iris Marion Young u svom djelu Teorija pravde spominje posto-

janje pet grupa prema kojima se definira i određuje njen pojam građanstva, a to

su žene, pripadnici nacionalnih manjina, stare i iznemogle osobe, osobe iz zema-

lja trećeg svijeta. Ono što je karakteristično za žene Jevrejke jeste da je njihova

potlačenost dvostruka. Potlačene su kao pripadnice manjinske grupe, etnije u bh.

društvu, a s druge strane su pripadnice ženskog spola. Kao što Amartiya Sen u

svom djelu Identitet i nasilje ističe: „Roditi se u nekoj zemlji nije samo po sebi

uživanje kulturne slobode, budući da nije proizvoljan čin.”11

U usporedbi s tim,

odluka o strogom zadržavanju unutar tradicionalnog načina bilo bi uživanje slo-

bode ukoliko je izbor donesen nakon razmatranja drugih mogućnosti. Značajno

je u kontekstu navedenog spomenuti i postojanje kulturalnog partikularizma kao

fenomena koji je problematičan sa pravnog aspekta.

11

Sen, A. Identitet i nasilje , str. 168.

Lejla Mušić

190

Postoje prakse koje su specifične za određene zajednice, poput prakse ritu-

alnog udovišta i sakaćenja žena, gdje se smatra da nakon smrti supruga žena tre-

ba da bude spaljena zajedno sa njegovim tijelom. Nada Ler Sofronić naglašava

da je neophodno spriječiti svaki oblik mučenja i zlostavljanja žena bez obzira o

kakvom se kulturološkom činu radi, te da treba poštovati zakonske odredbe i do-

kinuti sve oblike diskriminacije žena. Feminizam i multikulturalizam bi trebali

biti prakse koje se ne isključuju, a spomenuti primjeri pokazuju da to nije uvijek

slučaj. „Šta liberalna država treba da uradi ako pregovara sa internom etnokultu-

ralnom grupom o kolektivnim pravima, koje učvršćuju nasilje, diskriminaciju i

nejednakosti među polovima u okviru grupe“12

. Odgovor na pitanje proizašlo iz

naslova djela eminentne Susan Moler Okin Da li je multikulturalizam štetan za

žene, a koji pruža Odrey13

glasi: „Žene trebaju biti uključene u onaj oblik multi-

kulturalizma koji im donosi najviše koristi a najmanje štete.“ Mizoginija kao

produkt svoje ideologije uključuje antifeminizam i antisemitizam kao dva među-

sobno povezana pojma. „Naše vrijeme nije samo najjevrejskije od svih vremena

nego je i najženskije od svih vremena...vrijeme najlakomislenijeg anarhizma,

vrijeme bez smisla za državu i pravo, život i nauka sve više je ekonomika i teh-

nika, vrijeme najbesmislenijeg od svih zamislivih društvenih shvatanja histori-

je“14

. Tomić razmatra Weiningerove antisemitske ideje i ukazuje na niz autora

koji tvrde da žensko i jevrejstvo imaju zajedničke negativne odrednice, te da

emancipacija žena nije moguća.

Jevrejstvo i rod

Rodna dimenzija opresije vidljiva je u analizi intervjua koji opisuju isku-

stva žena Jevrejki kao manjinske grupe u Bosni i Hercegovini, a ideologija patri-

jarhalne dimenzije opresije vidljiva je u binarnim opozicijama koje opisuje Wei-

ninger. Binarne opozicije muškog i ženskog principa u Weiningerovom djelu

identificirane su i sa nacionalnim dihotomijama, moralom, karakterom. Mizogi-

nija patrijarhalne ideologije identificira ženskost sa tjelesnošću, odsustvom uma,

odsustvom morala, jevrejstvom. Ideologija nacionalne opresije žena Jevrejki ti-

me je u potpunosti demistificirana, a Zorica Tomić u djelu Muški svet15

, poja-

šnjava razumijevanje istog odnosa muškog i ženskog principa u djelima Freuda

gdje se “žena identificira sa prirodom, divljim, nagonima, haosom, idom, samo-

ćom a muškarac sa kulturom, civilizacijom, umom, super-egom, društvom”, a

Weininger 15

vidi dihotomije muškog/ženskog principa u dvanaest binarnih ter-

mina, od kojih ću izdvojiti samo nekoliko, na slijedeći način:

12

Kartag, O. Rod i multikulturalizam, str. 376 13

Ibid, str. 379. 14

Tomić, Z. Muški svet, str. 246. 15

Ibid, str. 186.



191

Muško Žensko

Karakter Spol

Duhovnost Tjelesnost

Um Bezumlje

Moral Nemoral

Arijevac Jevrej

Tabela 3. Weiningerove binarne opozicije16

Glorifikacija arijevske krvi i Arijevaca u Hitlerovom djelu Mein Kampf

(Moja borba) nužno ukazuje na odsustvo istih termina u binarnom opozitu Je-

vreja izjednačenog sa ženskim principom:

“Ono što mi danas vidimo kao ljudsku kulturu, kao rezultate umjetnosti,

nauke i tehnike, gotovo je isključivo stvaralački proizvod Arijevaca.... On je

Prometej čovječanstva iz čijeg svetlog čela, je iziskrila božanska iskra genija za

sva vremena, uvek iznova paleći ovu vatru koja kao saznanje osvetljava noć ću-

tljivih tajni omogućujući ljudima da se vinu putem vladaoca nad svim ostalim

bićima zemljine kugle. Ukoliko se on isključi duboka tama će se možda već po-

sle nekoliko hiljada godina ponovno spustiti na zemlju, a ljudska kultura će pro-

pasti i svet opusteti”17

. Fromm je u svom dvotomnom djelu Anatomija ljudske

destruktivnosti ukazao na razvoj ideologije arijevske rase. Fašističke ideje ili rani

početak nastanka nacionalne ideologije sadržan je upravo u idejama Martinettija,

osnivača italijanskog futurizma, koji u svom futurističkom manifestu naglašava

elementarne odrednice koje su utjecale na nastanak i izgradnju nacističkog po-

kreta, od kojih Fromm naglašava samo neke: sklonost prema neustrašivosti, te-

žnja za borbom, preferiranje rata, antifeministički rad i ustrojstvo rada, težnja da

se unište sve tekovine ljudske kulture i civilizacije18

.

Fromm je analizirao ličnost Adolfa Hitlera, gdje je pošavši od razlike iz-

među čovjeka i životinje, pronašao vezu između nekrofilije i ljubavi prema teh-

nici, da bi došao do poglavlja koje se bavi malignom agresijom, ili Hitlerom kao

slučajem nekrofilije. Fromm se usuđuje da istraži patologiju normalnog kako bi

istražio „neurotičnost savremene civilizacije”. Zdravo društvo u njegovom siste-

mu podrazumijeva društvo koje odgovara objektivnim potrebama čovjeka usta-

novljenim prema kategoriji humaniteta, a ne prema njegovim subjektivnim po-

trebama. Revolucionarnost Jevreja u njemu je izazivala oštru pobunu, i ideologi-

ja arijevske rase se postepeno zasnovana na darvinističkim idejama počela budi-

ti. Svoju mržnju prema Jevrejima uspoređivao je sa sifilisom i sa tuberkulozom,

što Fromm psihoanalitički tumači kao: „Jevreji su stranci. Stranci su otrovni

(kao sifilis), zbog toga strance treba iskorijeniti” 19

. Ovim se ističe homofobija,

16

Ibid. 17

Hitler, Mein Kampf, str. 206-207. 18

Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 174-175. 19

Ibid, str. 232.

Lejla Mušić

192

antisemitizam, te potreba za razvijanjem jačeg nacionalnog identiteta kao i mr-

žnja prema svemu što je drugačije. Kako se pojašnjava analogija između vječnog

ženskog principa, Jevreja, crnačke duše, sa stanovišta dominirajućeg duha, Si-

mon de Beauvoir20

:

“Vječno žensko odgovara crnačkoj duši i jevrejskom karakteru. Jevrejski

problem različit je od ostala dva. Za antisemitu Jevrejin nije toliko inferioran ko-

liko je neprijatelj.......između položaja crnca i položaja žene postoje duboke ana-

logije emancipuju se.....a kasta koja je bila gospodar želi da ih zadrži na njiho-

vom mjestu....pohvale vrlina, dobar crnac, u kojeg je duša bezazlena, djetinjasta,

nasmijana, rezigniranog crnca, i vrline žene odnosno prave žene koja je frivolna,

djetinjasta, neodgovorna, žena potčinjena muškarcu”.

Jedna od dihotomija koju istražuje je i dihotomija bolesno-zdravo. Dihoto-

mije ukazuju na negativne stereotipske predstave o ženskom spolu, koji odlikuje

odsustvo pozitivnih pojmova duha, uma, morala i karaktera, ali i duh mazohiste

ili onog ko je svojim rođenjem osuđen na opresiju, subordinaciju, na život u

svjesnosti o nužnosti trpljenja nasilja. Ipak,Weiningerova koncepcija ovakve

percepcije muškosti rezultira u tri radikalno negativne konsekvence “antifemi-

nizam, antisemitizam, genij”21

. Radikalan otpor borbi za ostvarivanje ženskih

prava, mržnja prema Jevrejima, te vjera u muški genij, odnosno genij čovjeka

kao kategorije koja se isključivo pripisuje muškarcu, izrazito su isključivačke

kategorije. Definicija antifeministe odgovara antisemitisti, tvrdi Weininger, pa

time feminista nužno promovira ideju multikulturalizma. Borba protiv antisemi-

tizma je, historijski posmatrano, poprimala različite oblike, a jedan od njih je

predstavljala “pobuna 20.000 žena Jevrejki”. Jedna od organizatorica ove pobu-

ne bila je Ester Pelstein Magezis22

. Svo vrijeme su bile zlostavljanje i mučene od

poslodavaca i policije. Borba za bolje uslove života i za veću sigurnost kao i pre-

stanak zlostavljanja nije urodila plodom. „1911. godine 146 žena Jevrejki i Itali-

janki je umrlo u požaru u kompaniji Triangle Shirtwaist zbog neispunjenih za-

htjeva štrajkača”23

. Otuda, feminizam i nacionalizam ne isključuju jedno drugo

nego se nadopunjuju u feminističkim intervencijama s ciljem ostvarivanja multi-

kulturalizma i bioregionalne saradnje.

Primjer toga je i bosanskohercegovačka grupa žena Jevrejki, čije sam sta-

vove analizirala koristeći istraživačku metodu intervjuisanja u okviru fokus gru-

pe. Doprinos njihovog mišljenja je od izuzetne važnosti jer su potlačene i kao

žene i kao pripadnice manjine. Pitanja koja su najznačajniji pokazatelji koliko se

provode konvencije o ravnopravnom položaju manjina u BiH odnosila su se na

opisivanje oblika diskriminacije koje su one doživjele. Sve četiri Jevrejke su vi-

soko obrazovane, a dvije od njih rade na značajnim pozicijama u okviru jevrej-

20

De Beauvoir, S. Drugi spol, str. 20. 21

Ibid. 22

Joy Magezis u djelu Ženske studije, str. 54, piše o svojoj baki organizatorici i aktivnoj

učesnici pobune, predvodnici i organizatorici Ženske sindikalne lige i voditeljici Ženske

unije za proizvodnju veša, 1909. 23

Magezis, J. Ženske studije, str. 54-56.



193

ske zajednice, dok su ostale dvije penzionisane. Zajedničkog su stava da postoji

habitualni kontinuum u postojanju Jevreja kao naroda od 445 godina, ta činjeni-

ca dovodi ih u nivo autohtonog bosanskohercegovačkog stanovništva koje se ni-

je uspjelo na adekvatan način afirmisati, jer se nakon Drugog svjetskog rata zbog

masovnog ubijanja Jevreja/ki njihov broj značajno smanjio. Smatraju da je stanje

u BiH generalno nezadovoljavajuće, a odnosi se na ustav koji se fokusira na pra-

va tri konstitutivna naroda, ne štiteći čak ni njihova prava, a kamoli prava manji-

na. Neki od oblika diskriminacije se odnose na kršenje prava prve generacije, ali

osjeća se i veliko kršenje ekonomsko-socijalnih prava. Država kao pravna zajed-

nica ne postoji, nema prava ni pravde, Zakon o restituciji imovine najviše ih je

pogodio. Parodirajući situaciju jedna od Jevrejki je rekla da su „za pokaz u mo-

mentima kada je važno naglasiti da je BiH multikulturalna, kao za praznične at-

mosfere”. U svakodnevnom životu, većina njih je nezaposlena, imovinska prava

su im narušena, a dvije od Jevrejki koje rade, rade u Jevrejskoj zajednici što je

opet pokazatelj da su manjinske zajednice i dalje zaštićene u okviru centara za

manjine, a postoje već spomenuti amandmani na ustav koji govore u prilog po-

trebi da se Jevreji na jednak način inkorporiraju u bh. društvo. Sociologinja Na-

da Ler-Sofronić smatra da je potrebno da se konzistentnije provedu zakonske

preporuke uz uvođenje i implementaciju protokola 12, što bi imalo za posljedicu

poboljšanje položaja žena Jevrejki u Bosni i Hercegovini. Sociolog Daniel Ar-

chibugi uvodi pojam kozmopolitanske demokratije kao naprednog oblika demo-

kratije koja za cilj ima poboljšanje kvaliteta života globalno i ostvarivanje regio-

nalnih odnosa saradnje u cilju regulacije zajedničkih problema u regijama ili

oblastima.

Transverzalna politika identiteta i ekološki nacionalizam kao femini-

stička intervencija u neegalitarne prakse demokratije

Britanska sociologinja Nira Yuval Davis24

razmatra različite nacionalne

diskurse, pri tom razlikujući eugeničke, maltuzijanske diskurse o naciji naspram

diskursa „ljudi kao moć”. Eugenički diskursi promoviraju rast nacija koje su

kvalitetne, negativan primjer toga je hitlerovski diskurs koji je završio masovnim

progonima Jevreja, maltuzijanske smatraju da je nužno kontrolirati rast popula-

cije, dok diskurs „ljudi kao moć” promovira rast populacije zbog reprodukcije

nacije. Žene se u raspravama o naciji najčešće posmatraju kao one koje biološki

reproduciraju naciju, pa je takve perspektive neophodno dokinuti. Nira Yuval

Davis zagovara transverzalnu politiku identiteta, ukazujući da je neophodno da

subjekt zadrži vlastita opredjeljenja, ali i da postane dio većih, nadnacionalnih

identiteta u cilju ostvarivanja bioregionalnih odnosa saradnje zasnovanih na etici

brige. Identitet može postati globalan bez gubljenja partikularnih odrednica.

Ovakav koncept zagovara i sociolog Daniel Archibugi25

kada govori o kozmopo-

24

Djelo Rod i nacija objavljeno 2004. pokazuje probleme rodne dimenzije nacionalnih

diskursa, str. 44-46. 25

Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, str. 329.

Lejla Mušić

194

litanskoj demokratiji, koja, između ostalog, može imati za interes regionalnu sa-

radnju u cilju napretka i zaštite kvaliteta života. „Potreba za homogenizacijom

onih drugačijih asimiliranjem, ekspulzijom ili čak eliminacijom je dovela do

tamne strane demokracije, njene transformacije u etnokraciju”. 26

Ekološki naci-

onalizam kao pojam sugerira potrebu za uključenjem indogenih perspektiva, jer

zahtijeva dokidanje etničkog nasilja, rasizma, ksenofobije, militarizma, spolnog

nasilja27

. „Etnički rasizam identificiran je sa spolnim rasizmom” 28

. Archibugi

podržava spomenuta stajališta sa iskazom da tamna strana demokratije predsta-

vlja etnokratiju, dok kozmopolitizam dokida etnonacionalizam idejom su-

pra(trans) i nadnacionalnog identiteta. Multikulturalizam i ideja multikulturalne

zajednice zabranjuju ekocid29

, urbicid30

, rasizam, antisemitizam, genocid i queer

bushing31

.

Iskrivljene koncepcije nacije završavaju u etnocentrizmu koji je ujedno

identificiran sa praksama spolnog i rasnog nasilja. Queer bushing podrazumijeva

nasilje prema osobama drugačijeg spolnog identiteta, dok etnocentrizam završa-

va u rasizmu, ksenofobiji, militarizmu. Feminizam, ističe Jajawarden Kuma-

ri,32

zahtijeva punopravno članstvo žena u zajednici, članstvo u lokalnoj, etnič-

koj, nacionalnoj, nadnacionalnoj zajednici čime se oblikuje „rodno obilježeno

državljanstvo”. Nada Ler Sofronić33

naglašava da: „Prava žena treba da uživaju

sve žene svijeta uprkos i upravo otporu mizogenim društvima, kulturama i tradi-

cijama u kojima žive, a nikako ne u skladu s njima”. Prakse nasilja nad ženama,

predstavnicama dvostruko potlačenih Jevrejki se moraju dokinuti, u rodno rav-

nopravne i egalitarne demokratske prakse uključenja u sve nivoe vlasti, organi-

zacije vlasti i upravljanja državom na jednak način kao i drugih građanki/a.

Zaključak i preporuke o ustavnim promjenama vezano za položaj Je-

vrejki u društvu

Konzistentnije provedbe amandmana na Ustav Kantona Sarajevo bi, vjeru-

jem, donijele mnogo toga novog vezano za položaj žena Jevrejki u BiH. Ukoliko

bi se pritom poštovale odredbe CEDAW (Konvencije za eliminaciju svih oblika

diskiriminacije žena) u praksi, mnogo toga bi se značajno promijenilo u bh. dru-

štvu. BiH je, kao što je poznato, potpisnica ove konvencije i, prema tome, neop-

hodno je da sve odredbe navedene deklaracije i primijeni. Poznato je da se ova

26

Ibid, str. 330. 27

Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, str. 34. 28

Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 183. 29

Podrazumijeva različite oblike konflikata koji mogu biti konflikti uzrokovani lošim

odnosom čovjeka prema prirodi, a mogu biti i konflikti subjektivne prirode koji nastaju

neadekvatnim odnosom humane egzistencije prema okolini i prema sebi. Sociolog Myer-

son govori o psihopatologiji modernog života. 30

Uništavanje urbane strukture gradova. 31

Podrazumijeva nasije nad osobama isključivo zbog njihove seksualne orijentacije. 32

Davis, N. Y., Rod i nacija, 2004, str. 120-140. 33

Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 127.



195

konvencija bavi pronalaženjem adekvatnog rješenja za neravnopravan status i

položaj žena nastao donošenjem Konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine,

kada se svo vrijeme referiralo na univerzalna ljudska prava uopće, ali su se, pod

plaštom univerzalnosti, promovirala samo univerzalna muška prava. Žene, nai-

me, nisu imale svuda pravo glasa, niti su mogle da budu aktivni princip, princip

koji će dovoditi do promjena u društvu.

Međutim, kako i na koji način utvrditi koje bi ustavno rješenje bilo najpri-

mjerenije nije moguće bez detaljnije analize prostorno-vremenskog okvira i situ-

acije u kojoj se BiH nalazi, pogotovo s obzirom na položaj manjinskih grupa.

Protokol broj 12 Evropske konvencije je prema presudi Evropskog suda za ljud-

ska prava u Strassbourgu donio odluku da BiH krši ljudska prava manjina i da se

u tom smislu Izborni zakon Bosne i Hercegovine mora promijeniti. Jačanje mre-

že institucionalne povezanosti žena Jevrejki sa ženskim organizacijama u cijeloj

BiH, ali i šire, kao i jačanje međuetničkih i međunacionalnih veza bi u velikoj

mjeri pomoglo da se donesu značajne promjene na nivou cijele Bosne i Hercego-

vine vezano za problem ove manjine.

Prema nekim autoricama/autorima žene su pogodnije za mirovne susrete,

sklapanje alijansi i saveza, kao i provođenje mirnijeg i tolerantnijeg dijaloga u

odnosu na muškarce, pa je neophodno ove karakteristike iskoristiti u pozitivnom

smislu kako bi se ojačao njihov položaj u zemlji. Sa stajališta žena Jevrejki vi-

dljivo je da se one kao pripadnice manjinske grupe osjećaju podređeno i smatra-

ju da Bosna i Hercegovina nije više multikulturalna kao što je bila. Neophodno

bi bilo kreirati ustav na način da se i nacionalne manjine pojavljuju na vodećim

funkcijama u društvu ili na nekim od čelnih pozicija odlučivanja, kako bi se mo-

glo kreirati mišljenje koje bi moglo biti novo, otvoreno i drugačije od prethod-

nih.

Literatura

Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, ACIPS, Helsinški komitet za ljudska

prava, Sarajevo, 2008.

Anić, R.J. Žene u Crkvi i društvu, Svjetlo riječi, Sarajevo-Zagreb, 2010.

Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, Po-

lity Press, 2010.

Babić-Avdispahić, J., Bakšić-Muftić J., Vlaisavljević, U. (ur.), Zbornik radova:

Rod i nauka, Bemust, Sarajevo, 2009.

Bakšić-Muftić, J. Rod, ljudska prava, mehanizmi implementacije i zaštite ljud-

skih prava, master program Rodne studije, 2006.

Bohoreta, P. Sefardska žena u BiH, Connectum, Sarajevo, 2005.

De Beauvoir, S. Drugi spol, BIGZ, Beograd, 1986.

Eli, T. , Ilustrovani leksikon Judaizma: istorija, religija, običaji, Jevrejska opšti-

na, Sarajevo, 2007.

Finci, P. Umjetnost uništenog, Zagreb, antibarbarus, 2005.

Lejla Mušić

196

Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 1984.

Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, socijalna ekologija, Za-

greb, 2000.

Imamović, M. Vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva

svjetska rata, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2008.

Kompilacija preporuka UN tijela za ljudska prava BOSNA I HERCEGOVINA,

UN BIH, UNOHCHR.

Magezis, J. Ženske studije, magistrat, Sarajevo, 2001.

Malcolm, N. Bosnia, a short history, PAPERMAC, 1994.

Moritz, L. Sefardi u BiH, Bosanska biblioteka, Sarajevo.

Muminović, R. Holokaust nad Jevrejima i genocid nad Bošnjacima, DTP, Fojni-

ca, 2007.

Sen, A. Identitet i nasilje, Mas Media, Zagreb, 2005.

Spomenica, 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, 1566-1966.

Tomić, Z. Muški svet, str. 246.

Vlaisavljević, U. Rod i nauka, Etnički rasizam i spolni rasizam, CIPS, 2009.

Vlaisavljević, U. Rod i politika, modul IV, master program Rodne studije,

2006.godine.

Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/con-

tent/view/53/35/, preuzeto 12.01.2010.



197

Lejla Mušić

THE POSITION AND ROLE OF OTHERS IN THE CONSTITUTION

OF BIH AND FUTURE CONSTITUTIONAL REFORMS IN BIH:

HOW TO IMPROVE THE POSITION OF JEWISH WOMEN AS

MINORITY GROUP IN BIH - MULTIDISCIPLINARY APPROACH

TO THE PROBLEM

Summary

This work reconsiders of the position of Jewish women in the BiH Constitution. The

research was based on an analysis of the role and position of women in society in general,

with a focus on the position of Jewish women in BiH as a minority group. The object of in-

quiry is analysis of the perception of Jewish women regarding their position in society com-

pared with the Constitution’s propositions. Philosophical, religious, economical, and legal di-

mensions are explored in order to provide a multidisciplinary insight into the object of inqu-

iry. First, the historical role of Jewish community is considered, the arrival of Jews in BiH,

their relations with the domestic population. The ways in which Jews related to the country

they came to, and what kind of novelty they brought in a cultural sense is also explored. The

second part of this work focuses on the interpolation of gender, ethnicity, and the provisions

contained in the constitution dealing with the gender and minority rights. Further, in the em-

pirical part of the work, interviews conducted with the Jewish women from BiH are

analyzed. The third part of the work analyzes the concept of multiculturalism, whether it can

be completely implemented in BiH, as well as conclusion to the question of whether cultural

freedoms can be achieved in BiH.

Keywords: identity, identity based violence, gender based violence, Sephardi, ethni-

city, nation, people, nationalism, constitution, multiculturalism, inter-culturalism, culture


Ivan Hromatko1

STATUS SQUAW

Kao kritička teorija i građanski pokret za emancipaciju, feminizam je posvetio ve-

liki dio svojeg djelovanja dekonstrukciji univerzalnosti i suprotstavljanju prešutnom pri-

hvaćanju muške perspektive - ovdje opisanu kroz igru riječi status squaw. Iako status

squaw perspektiva ima sve više oponenata, ona još uvijek dominira društvenom realno-

šću - bila to realnost svakodnevnog života ili akademske zajednice. Dapače, ideja univer-

zalnosti stava se u određenoj mjeri „infiltrirala“ i u feministički pokret te stvorila unutar-

nje podjele. Bez umanjenja važnost teorijskog krila feminizma, ali ni njegovog aktivi-

stičkog krila, ovaj rad postavlja pitanje donosi li ponovna politizacija feminističkog po-

kreta (u smislu osnivanja političke stranke i ulaska u visoku politiku) išta dobroga femi-

nizmu i društvu? Odnosno, može li ulazak u visoku politiku pomoći fokusirati pokret i

razriješiti neke od podjela unutar feminizma? Može li politizacija dovesti do pragmatič-

kog pristupanja problemu emancipacije i pomoći postizanja triju prednosti: reprezenta-

tivna dobrovoljnost, politička zastupljenost ciljeva emancipacije, te efikasnost?

Ključne riječi: Feminizam, civilno društvo, politika, pragmatizam, univerzalizam

Uvod

Bell Hooks (pravog imena Gloria Jean Watkins) navodi da je feminizam

„pokret za okončanje seksizma, seksističkog izrabljivanja i ugnjetavanja“ (Ho-

oks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 13). Autorica koristi ovu

definiciju ne samo zato jer ju smatra najpreciznijom već i zato što ju smatra naj-

otvorenijom. Važnost „otvorenosti“ definicije naslućuje suvremeni problem fe-

minizma koji se u određenoj mjeri zatvorio i (p)ostaje neshvaćen. S jedne strane,

javnost doživljava feminizam kao sektaški i anti-muški pokret dok se, s druge

strane, feminizam zatvorio – poglavito ulaskom u akademske krugove i preferi-

ranjem stručnog/znanstvenog jezika kojim se zapravo distancirao od šire (žen-

ske) publike. To je dovelo do jačanja obrazovno-materijalne podjele unutar fe-

minizma2, zamijenilo izvorne radikalne temelje feminizma onim reformističkim

1 [email protected]

2 Govoreći iz njezinog iskustva u SAD-u, Hooks kaže da su grupe za osvještavanje (za-

četnice jačanja feminističkog pokreta i teorije) bile otvorene svim zainteresiranim sudio-

nicima, iako su obično bile sazdane od žena koje su se osobno poznavale. Danas su one

zamijenjene sveučilišnim studijima koji i sami imaju određene prednosti, ali im je sla-

bost što su dostupni samo materijalno situiran(ij)im ženama čime se je oslabio masovni

Ivan Hromatko

200

(orijentiranom ka postizanju jednakosti na tržištu rada) te postupno, uvođenjem

feminizma kao stila života, potpuno uklonilo politiku iz feminizma (Hooks, B.

Feminizam je za sve: strastvena politika). Hooks zaključuje: „Feministička poli-

tika gubi zamah jer je feministički pokret izgubio jasne definicije“ (Hooks, B.

Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 19). Gubitak jasnih definicija, u

principu znači gubitak fokusa. No, kako se ponovno fokusirati u današnje doba

koje gotovo da ne priznaje postojanje bilo kojeg polja ljudskog djelovanja osim

ekonomije i politike? Naime, u današnje doba određena tema postaje društveno

interesantna tek ukoliko naglašava svoju direktnu ili indirektnu poveznicu s eko-

nomijom i politikom. Sukladno tome, ovdje se teorijski propituje bi li se femini-

stički pokret mogao ponovno usredotočiti osnivanjem političke stranke3? Može

li feminizam osnažiti svoju društvenu ulogu i pomiriti unutarnje podjele putem

politike?

Osim određenih svjetskih primjera, pokušaja da se uđe u politiku bilo je

početkom 1990-tih i u Hrvatskoj. No, pokušaj je okarakteriziran kao neuspjeh

(prvenstveno zbog malog broja glasova). Danas bi takva situacija mogla biti dru-

gačija, a ako i nije, vjerojatno je mogla biti - da se ustrajalo i višegodišnjim ra-

dom postupno širilo glasačku bazu. Stoga se ovdje prvenstveno pokušava ponu-

diti odgovor na pitanje: ima li (ponovni) ulazak u visoku politiku nešto za ponu-

diti feminizmu? Postavljeno na teorijsku ravan, ovo pitanje implicira da ulazak u

politiku nužno znači i zaokret (dijela) feminizma od univerzalizma ka pragmati-

zmu. Tako postavljeno, pitanje se može formulirati i kao: ima li ulazak u politiku

i prihvaćanje pragmatizma nešto za ponuditi feminizmu koji se, čini se, i sam

upleo u prosvjetiteljsku težnju za univerzalnim značenjem i učinkom? Odnosno,

može li feminizam dovoljno utjecati na društvena i edukacijska kretanja i

promptno reagirati na, za emancipaciju žena, nepovoljne društvene tendencije

bez upuštanja u političko-stranačku bitku? Je li dovoljan pokret – kao teorija i

rad u civilnom sektoru – ili postoji potreba i za stranačkom sferom?

Status squaw: Žene su krive za sve

Iako riječ squaw za pripadnike indigenih naroda nije nužno negativan po-

jam4, ona se u svijesti bjelačke populacije javlja, posredovana vestern filmovima

potencijal pokreta. „Akademska politika i karijerizam zasjenili su feminističku politiku“

(Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 39). 3 Važnost političkog angažmana možemo navesti citat: „Feministkinjom se postaje, fe-

ministkinjom se ne rađa“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 21). 4 U SAD-u se rasprava o rasizmu i/ili seksizmu riječi squaw (da li potiče od riječi žena

ili vagina?) intenzivirala 1960-tih i 1970-tih, u doba buđenja civilnih pokreta za prava

žena, afroamerikanaca i inih obespravljenih društvenih skupina. Od tada do danas ras-

prava nije smanjila svoj raspon: kreće se od onih koji imaju izrazito pozitivan stav prema

tom pojmu (kao tradicionalnom pojmu koji ne vrijeđa žene već služi za očuvanje domo-

rodačkih zajednica i njihovog jezika) do onih koji imaju izrazito negativan stav. No, riječ

squaw postala je prijeporna puno prije pokreta 1960-tih, još od doba prvih doseljenika i

Status Squaw

201

i opisana rječnikom maskulinog kulturnog imperijalizma, kao riječ koja statusno

označava (i ponižava) ženu - ne bilo koju - već pripadnicu „primitivnih“ naroda

sjeverne Amerike koja je manje vrijedna čak i od žena koje posesivno nazivamo

„našima“. Ovdje je taj pojam preuzet u negativnom (ali ne i pogrdnom) smislu te

proširen na dvije razine.

Na prvoj razini, igra riječi - status squaw – proširena je na društvo, pa po-

jam obuhvaća sve žene i muškarce koji ne samo da se mire sa zatečenim ugnje-

tavačkim odnosom muškaraca prema ženama, nego ga i odobravaju, perpetuiraju

i doživljavaju kao prirodno ili logično stanje stvari. Pri tome se perpetuacija oči-

tuje u pozitivnom ili neutralnom stavu prema muškim ugnjetavačkim praksama,

koju neki od njih (bili muškog ili ženskog spola/roda) prakticiraju i sami. Na

drugoj razini, pojam se proširuje na kulturu - jer se pojedinca ne može potpuno

odvojiti od konteksta u kojem se nalazi i razvija, tj. od općedruštvene i kulturne

klime koja je dominantno muška i ugnjetavačka i koja ih u (diskutabilnoj, ali i

neosporno) određenoj mjeri uvjetuje: unaprijed im namećući svjetonazorske sli-

ke o sebstvu, ženama, muškarcima, spolno/rodnim i društvenim odnosima, kao i

o društvenoj pravednosti. Prema tome, status squaw nam, kao i status quo, daje

statičnu sliku društva (ali i svijesti pojedinca!), uokvirenu u paradigmatsku te-

žnju za nepromjenjivošću i nekonfliktnošću, naslikanu rukom konformizma.

Plastičnost navedenoj definiciji daje primjer gledateljice Televizije Slavo-

nije i Baranje koja se 30. prosinca 2008. uključila u emisiju „Tema dana“ i ras-

pravu o odgovornosti za silovanje telefonskom izjavom:

Vi sad znate da su sad ženske gore nego muškarci, to je prvo.

A dok kuja ne mane repom, muško neće krenut. One su njega izazi-

vale dok njemu nije dopizdilo da koju zgrabi pa su onda one njega

živcirale, a on je mlad, neiskusan...nasjeo na minu. Budite pametni

žene i policajci, svi – ženske su krive. I nema više: „Hrvatska“, na

svakom koraku. Bezobrazne i optužuju muževe i tuku muževe i sva-

šta rade. Žene su sada zločaste postale, a ljudi su postali jadni; svu-

gdje žrtva. Tako da znate. Ljudi su žrtva, a žene su poludile. Išama-

rat i toljagom dat po guzici samo tako, što je nekad prije bilo. Da su

žene bile ponizne ljudima i dobre, a sad muževi jadni moraju bit po-

nizni. Puše, piju, drogiraju se ko krave neodgojene5.

http:www.index.hr/video/film.aspx?id=5546 (Pregledano 5. veljače 2010.)

Nakon tih riječi, uslijedio je smijeh prisutnih u studiju. Uzme li se smijeh

voditelja kao nešto „tipično muški“ ili „očekivano“, ne može se zanemariti i či-

njenicu da se u tom trenutku u studiju smijala i voditeljica. Ovaj primjer je indi-

kativan za status squaw, točnije za projekcije o poželjnoj stvarnosti, osobnom

statusu i ideji dobrog života koju zastupa. Ukratko, muškarac ili žena koji podr-

pogrdnog prizvuka koji joj je pridodao bijeli kolonizator - bilo da je pod pojmom mislio

na ženu indigenih naroda ili ženu-vaginu (usp. Fay, J. The Squaw Word. U: Arts&Opi-

nion, vol.7 no.2.). 5 Izjava gledateljice je prenesena u originalu, sa svim pravopisnim greškama.

Ivan Hromatko

202

žavaju i dio su statusa squaw smatraju da: 1) se društvo po spolno/rodnoj liniji

dijeli na pozitivnu kategoriji Ljudi, iz koje je isključena negativna kategorija že-

na; da 2) ugnjetavanje žena ili ne postoji ili je prirodno; iz čega slijedi da 3) na-

silje Ljudi nad ženama izazivaju žene same; te obično 4) romantiziraju tradiciju i

neko prošlo vrijeme u kojem je sve bilo „bolje“ i „uređenije“ - prvenstveno zato

jer je žena znala svoje mjesto u društvu Ljudi.

Stavovi gledateljice navode na bitna pitanja: koja razina statusa squaw je

utjecajnija? Da li su ti muškarci i žene osobno krivi što podržavaju ili izražavaju

takve stavove? I, ako jesu, u kojoj mjeri? Ili je jedini krivac za takve stavove do-

minantno muška kultura koja kondicionira žene kao i muškarce? Takva pitanja o

centru odgovornosti zaobići će se (ne umanjujući njihovu važnost) preporukom

Iris M. Young koja smatra da se po pitanju moralne odgovornosti treba razliko-

vati krivicu i odgovornost, te da normativna i politička teorija moraju uzeti u ra-

čunicu i nesvjesno, nenamjerno djelovanje, a ne samo ono racionalno i svjesno

(Young, I.M. Pravednost i politika razlike). Tako postavljena, višedimenzional-

nost i cirkularnost ugnjetavanja postaje očita: za stav gledateljice krivica pada na

maskulinumom uvjetovano društvo i kulturu, a odgovornost za izjavu na gleda-

teljicu. Drugim riječima, izvor problema sačinjava 1) dominantno muško društvo

i kultura koji nameću i odgajaju takve stavove, ali ni 2) individua nije bespo-

moćna: ona je ta koja bira hoće li biti ogledalo postojećeg i neravnopravnog ili

mogućeg i ravnopravnog odnosa muškaraca i žena, bila toga svjesna ili ne.

Naravno, nije sve tako jednostavno. Odnosno, generaliziranoj pretpostavci

da se u pitanje moralne prosudbe mora uključiti i nenamjerno ili nesvjesno djelo-

vanje6, potrebno je pridodati i kontekst kao jedinu mogućnost (kakvog-takvog)

realnog zahvaćanja svijeta, morala i pravednosti. Svijeta u kojem je „pretpostav-

ka da feminizam razotkriva i želi promijeniti zajednički položaj svih žena posta-

la...neodrživa“ (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 22). Naime, takav

univerzalistički usmjereni feminizam radi dvije pogreške: 1) pretpostavlja da je

univerzalan za sve žene, što je verzija univerzalističke muške perspektive – per-

spektive koju feminizam opravdano proziva nepravednom, diskriminacijskom i

ugnjetavačkom; i 2) vodi feminizam u generalizaciju zbog koje ponekad ne mo-

že zahvatiti partikularnost i kontekst nekog konkretnog problema ili situacije. To

dalje vodi ka krivim ili generaliziranim sudovima - kojima se stječe neprijatelje i

među potencijalnim saveznicima, s obje strane spolno/rodnog „bojišta“7.

Na stranu pitanje je li za feminizam stvaranje neprijatelja nužno negativna

stvar, ovdje je važno pitanje: gubi li feminizam (kao aktivizam) ili dobiva ako

napusti univerzalistički pristup ženama i muškarcima, prizna kontekstualni „po-

raz“, te odustane od pokušaja osvještavanja svih žena i muškaraca? To jest, gubi

li ako fokusira svoju energiju na postizanje institucionalnih promjena i osvješte-

6 Kao oruđe samokritičnosti, osobnog razvoja i razvijanja sposobnosti solidarnosti. Soli-

darnosti kao osviještenosti o postojanju i jednakoj važnosti perspektive „druge“ strane. 7 Judith Butler smatra da je moguće govoriti o interesima žena bez mi-generalizacije koja

isključuje dio biračkog tijela koji želi predstavljati (Butler, J. Nevolje s rodom. Femini-

zam i subverzija identiteta).

Status Squaw

203

nja onih osoba koje još uvijek nisu u potpunosti internalizirale normativni i vri-

jednosni okvir muške perspektive8? Za teorijsko krilo feminizma ovakvo je pita-

nje vjerojatno bespredmetno, ali ima određenu težinu za pitanja aktivističkog

krila. Naime, Castells kaže:

Snaga društvenih pokreta koji se temelje na identitetu ogleda

se u tome što su autonomni spram državnih institucija, logike kapi-

tala i privlačne tehnologije. Zato ih je teško pridobiti da se uključe u

postojeće institucije, iako je, naravno, moguće kooptirati neke od

njihovih sudionika. … Ipak, osnovni problem procesa društvene

promjene što se zbivaju izvan postojećih institucija i vrijednosti dru-

štva jest da bi oni prije mogli rascjepkati nego ponovno izgraditi

društvo.

(Castells, M. Kraj tisućljeća, str. 375).

Prema tome, civilni sektor je očito dobra pozicija za feminizam koji (u

svojim radikalnijim formama) teži dekonstrukciji postojećeg društva iz temelja.

No, da bi se i došlo do prilike za dekonstrukciju, pogotovo onu temeljitu, potreb-

no je politički manevrirati te postepeno, korak po korak, dolaziti do cilja. Idealna

i emancipirana budućnost, ako i je moguća, neće nastati iz samo jednog, presud-

nog poteza9. S tog stanovišta, feministički aktivizam (koji djeluje u realnom i

ograničenom svijetu) bi trebao prema navedenim riječima gledateljice televizij-

ske emisije pristupiti iz perspektive pragmatizma10

: sa stanovišta feminizma kao

pokreta koji ne može samo tražiti put ka nekom budućem društvu jednakosti i

međusobnog priznavanja između Norme i Drugog, već mora tražiti pomake na

bolje - za žene i čovječanstvo – i to danas. Sada se nameće pitanje: da li je pri-

znanje realnosti, tj. da postoji mnoštvo muškaraca i žena koji prihvaćaju tradici-

onalne spolno/rodne uloge i osjećaju se ugroženi novim idejama, nešto loše za

feminizam? Ili je takav stav upravo ono što oslobađa feminizam nepotrebnog ba-

lasta i oslobađa mu višak energije za postepeno postizanje bolje budućnosti?

Drugim riječima, treba li feminizam, ulaskom u politiku kao stranka, usmjeriti

svoju energiju s pomoći svima na pomoć glasačima?

8 Na institucionalnoj razini mislimo prvenstveno na obrazovnu politiku, a na razini poje-

dinca na mlade osobe oba spola koji, osim što su okrenuti budućnosti, još nisu internali-

zirali svjetonazor i recepte muške kuhinje svakodnevnog (ugnjetavačkog) djelovanja

prema ženama. 9 Poteza koji bi sličio na onu iz naziva beogradskog benda Neočekivana sila koja se izne-

nada pojavljuje i rešava stvar. 10

Pristup koji u metodologiji društvenih znanosti i istraživanja neki navode kao najbolji

i najperspektivniji - prvenstveno zbog njegove kooperacijske orijentacije i promoviranja

mogućnosti i potrebe za suradnjom umjesto dogmatske ukopanosti (tipične za ortodok-

sne metodičare iz doba tkz. paradigmatskih ratova) i isključivosti (Tashakkori, A., Ted-

dlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Quantitative Approaches).

Ivan Hromatko

204

Feminizam u zamci univerzalizma i generalizacije?

Feministička teorija se, kao kritička teorija s „povlaštenim stajalištem“,

usredotočila na ukazivanje na činjenicu da „znanje koje ljudi imaju o društvu,

koje drže apsolutnim svjedočenjem o stvarnosti, u biti reflektira iskustvo onih

koji politički i ekonomski upravljaju socijalnim svijetom“ (Ritzer, G. Suvremena

sociologijska teorija, str. 300), tj. muškaraca. Drugim riječima, usredotočio se na

ogoljenje univerzalnosti kao lažne, tj. kao ideologije koja ima funkciju prikriva-

nja suštinskog i strukturalnog isključivanja i ugnjetavanja žena od strane muška-

raca, muškog društva i kulture (koji im služe i kao oruđe za ugnjetavanje i kao

njegovo opravdanje). Onkraj muškog subjektivnog iskustva (koje se predstavlja

kao univerzalno ili kao Norma) nalazi se Drugost: žena, nevidljivi ne-muškarac,

objekt čije se iskustvo i glas ne čuju ili ne žele čuti.

Takva dekonstrukcija univerzalnosti, kroz ukazivanje na postojanje i žen-

skog subjekta u društvu, nije krajnja točka interesa feminističke teorije. Slijedi

rekonstrukcija kao ustrajanje na „procesu otkrivanja u koji se postupno uključuju

ugnjetene grupe koje istraživači proučavaju, i pomoću kojih se nadaju da će po-

jedinci i grupe, mali ili velikim koracima, naučiti kako trebaju djelovati da bi po-

stigli kolektivnu emancipaciju“ (Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, str.

328).

Time je feministička teorija izašla iz sfere misaonog na teren građanskog

aktivizma preko kojeg pokušava ostvariti pomake u svakodnevnom životu, kao i

promovirati žensku perspektivu društva kao legitimnu i poželjnu - ne samo za

žene već i za muškarce (pa i za planetu). Slijedom tog truda, alternativna istina o

društvenoj nepravdi prema ženama i notornom proturječju univerzalizma je, kao

i svaka druga normama potisnuta istina, polako (ali sigurno) napredovala i posti-

gla vidljive rezultate11

.

Suvremeno društvo svjedok je mnogih promjena koje su se dogodile u

smjeru priznavanja Drugosti (žena, ali i drugih diskriminiranih i ugnjetavanih

pojedinaca i skupina) od strane (muške) Norme. S druge strane, i daje svjedoči-

mo da se još mnogo toga treba napraviti jer, kao što je pokazao primjer gledate-

ljice, u društvu i dalje postoje status squaw pojedinci koji su internalizirali spol-

no/rodnu ideologiju do te mjere da ju osjećaju svojim „poslanjem“ i točkom u

kojoj oni zapravo zauzimaju moralnu stepenicu više naspram svih onih koji su te

predodžbe odbacili kao ugnjetavačke. Ako prihvatimo da je vjerojatnije da će u

svijetu uvijek postojati pojedinci tradicionalnih svjetonazora, postavlja se pita-

nje: treba li se feminizam truditi osvijestiti te pojedince? Iz dosad iznesenog, vi-

dljivo je da na ontološkoj i teoretskoj razini i te kako treba. No, što je sa aktivi-

stičkim krilom feminizma koji mora (pre)živjeti u svijetu ograničenih resursa,

svakodnevno se boreći se za financije i prostor (medijski i radni)?

11

Od pozitivnih pomaka u svakodnevnom životu žena pa sve do pomaka u teoriji: na pri-

mjer do razvoja „tvrdog“ cyberfeminizma koji smatra muškost tehnologije patrijarhal-

nim mitom i proglašava suvremenu tehnologiju ženskom (Janković, V. Cyberfeminizam

između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku).

Status Squaw

205

Ovdje se nipošto se ne želi reći da je jedna dimenzija feminizma važnija

od druge ili, pak, da ih je moguće u potpunosti odvojiti. Dapače, teoretičarke su

najčešće i aktivistice na terenu koje razvijaju oba smjera feminističkog djelova-

nja kao pokreta za emancipaciju. Jedno bez drugoga ne mogu postojati: teorija je

želja ili mašta kao „sposobnost mijenjanja iskustva u projekciju onog što može

biti, sposobnost koja dopušta umu da razvija ideale i norme“ (Young, I.M. Pra-

vednost i politika razlike, str. 12), a aktivizam je konkretan rad na otjelovljenju

te želje/mašte u realnom svijetu. No, u svijetu društvene teorije, nužno se javlja-

ju univerzalizacija i generalizacija (kao redukcija stvarnosti zbog nebrojnih su-

bjektivnih i nekoliko objektivnih razloga). Ali, da li je univerzalistički i generali-

zirajući pristup neophodan u svakodnevnom radu feminističkih aktivista? Mora i

može li se svakoga dotaknuti, osvijestiti i svakoga zastupati?

To pitanje nije novo u feminističkoj teoriji. Seyla Benhabib u djelu Situa-

ting the Self govori o potrebi redefinicije univerzalizma koji je prisutan u danas

najpoželjnijem obliku diskursa – liberalnom diskursu. Ona se zalaže za razvoj

interaktivnog univerzalizma koji nužno treba sadržati komponentu spolne osvije-

štenosti, svijesti o kontekstualnosti i koji treba nastajati i konstruirati se svako-

dnevno, u interakciji (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and

Postmodernism in Contemporary Ethics). U djelu Pravednost i politika razlike,

Young izražava zahtjev za kontekstualnom heterogenom javnošću nasuprot da-

našnjoj građanskoj javnosti - koja se ogleda u univerzalizmu utemeljenom na

pozitivizmu, redukcionizmu i ideologiji nepristranosti (Young, I.M. Pravednost i

politika razlike). Iako su ta dva zahtjeva formom različiti (Young poriče moguć-

nost univerzalizma, a Benhabib ga vidi, jednom kada se redefinira, kao korektiv-

ni i aspiracijski model), suštinski su slični. Obje autorice traže priznavanje Razli-

ke jer „poricanje razlike pridonosi potlačenom položaju društvenih skupina

(Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 17). Razliku se može priznati sa-

mo slušanjem:

Niti se konkretnost, kao niti drugost „konkretnog drugog“,

može spoznati u odsustvu glasa te drugosti…bez angažmana, kon-

frontacije, dijaloga ili pak, u Hegelijanskom smislu, „borbe za pri-

znanjem“; težimo konstituirati drugost drugoga kroz projekciju,

fantaziju ili ga ignorirati do ravnodušnosti.

(Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and

Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 168)

Već ti zahtjevi za priznanjem Razlike ukazuju na zanimljivu mogućnost da

se i feminizam upleo u zamku univerzalizma i generalizacije12

, posebice prema

12

Antropolog Shweder to naziva monokulturalnim feminizmom, kao negativnom poja-

vom koja ne priznaje kulturni pluralizam, tj. uključuje feministkinje koje smatraju da se

rodna jednakost treba nametnuti u cijelome svijetu. On negativnost monokulturnog femi-

nizma vidi u njegovom kulturnom imperijalizmu (Shweder, R.A. Moral maps, First

World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Cultu-

re matters: How values shape human progress) - koji za druge kulture predstavlja ovo-

Ivan Hromatko

206

ženama. Univerzalizam se definira kao „učenje koje ne priznaje nijedan drugi

autoritet osim općeg suglasja“, a generalizacija kao „mišljenje ili govor u obliku

generalnih, općih postavki“ (Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi). Iz to-

ga slijedi definicija univerzalizma kao pozitivizmom legitimiranom svjetonazor-

skom isključivošću - prema kojoj je naša stvarnost neizbježna, poželjna i nor-

malna, a oni tuđi svjetonazori ili ne postoje ili su nevažni.

Kao što je već rečeno, feministička teorija veći dio svoje energije (s pra-

vom) usmjerava upravo na rušenje lažnog univerzalizma koji je zapravo zastup-

nik muškog iskustva i ekskomunikator ženskog. No, nakon određenih uspjeha u

prezentiranju ženske perspektive i postizanja realnih pomaka u odnosu institucija

prema ženama (diskutabilno je koliko se odnos muškaraca realno promijenio),

počeli su se javljati i glasovi obespravljenih iz unutra, iz ženske populacije13

. Že-

ne druge rase, klase, kulture i geografskog položaja izrazile su svoje neslaganje

sa situacijom u kojoj ih sve predstavlja bjelkinja srednje ili više klase. Oglasile

su svoju Drugost, unutar ženske populacije, koju se također treba čuti. Samim ti-

me su pokazale da je i feminizam upao u zamku univerzalizma i generalizacije.

Odnosno da, s jedne strane, feministički pokret ne znači i pokret svih žena i, s

druge, da i unutar feminističkog pokreta ima bitnih razlika koje nisu na pravi na-

čin predstavljene i u jednakoj mjeri zastupljene. Feminizam se predstavio kao

univerzalan mislilac koji reprezentira sve žene, pri tome zaboravivši slušati te

iste žene. Ili, kako kaže Benhabib:

Promišljati “iz perspektive svih drugih” znači znati “kako

slušati” što drugi govori ili, u slučaju odsutnosti njihovih glasova, u

sebi zamisliti konverzaciju sa drugim kao dijaloškim partnerom.

(Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and

Postmodernism in Contemporary Ethics , str.137)

Jednostavno, taj se glas zagubio i žene su počele tražiti priznavanje razlike

i unutar ženske populacije. Uz te glasove, postoje i žene koje žive tipično muški

status squaw i uopće ne podržavaju ni feminizam niti bilo kakve promjene u po-

ložaju žena, kao što nam je pokazao primjer gledateljice iz prethodnog poglavlja.

To su one žene koje, kao u snu Tereze (heroine Kunderina romana Nepodnošlji-

va lakoća postojanja), nage stupaju i pjevaju uz bazen pun ženskih leševa, čeka-

jući naredbu Tomášove dirigentske palice ili hitac iz pištolja.

Iako je na teoretskoj razini feminizma određena univerzalizacija i genera-

lizacija (kao i svakoj drugoj teoriji) neizbježna, postoje i primjeri Young, Benha-

bib, Butler i mnogih drugih koji pokazuju da feminizam uistinu jest kritička teo-

zemaljski pakao, dok je za Zapadnjake nevidljiv (zbog uvjerenja Zapada u svoju superi-

ornost i koncentraciju na popločavanje puta dobrih namjera). 13

Prema Butler, to se dešava zato jer feminizam pojam žena definira kao zajednički

identitet svih žena, kao subjekt koji postoji oduvijek i dijeli istu sudbinu. Takva definici-

ja nastaje zbog političke pretpostavke da mora postojati univerzalna žena, kao i univer-

zalno tlačenje (Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta).

Status Squaw

207

rija. Odnosno, one pokazuju da feminizam, kao dio obitelji kritičke teorije, ima

volje propitivati i sam sebe, te da to i čini14

. Tu poziciju zauzima ne zbog nečijeg

zahtjeva, već zbog želje za poboljšanjem samog sebe, izoštravanja, točnosti, ra-

sta. No, pri djelovanju na terenu, mogu se pojaviti mišljenja i djelovanja akti-

vist(ic)a koji ne dopuštaju drugačije mišljenje i smatraju naše kao jedino isprav-

no. Takvi stavovi dovode do novih (i nepotrebnih) sukoba, kako između žena sa-

mih, tako i između žena i onih muškaraca koji su otvoreni prema ideji emancipa-

cije. Sljedeće poglavlje će pokušati ukazati na jednu mogućnost izbjegavanja tog

sukoba (ukoliko ga uopće treba izbjegavati), a taj je - ponovna politizacija femi-

nističkog pokreta za emancipaciju.

Politizacija: od pokreta do programa

Mnogi bi se mogli začuditi zbog postavljanja pitanja o politizaciji femini-

stičkog pokreta. Pa zar nije feminizam politički aktivan pokret? Istina je, femini-

zam jest politički aktivan od samih svojih početaka - prvenstveno u iznošenju

problema žena i ugnjetavanja iz privatne u javnu sferu. Kako smatra Benhabib,

feminizam je prihvatio i promovirao ideju da, u modernom svijetu, trud protiv

ugnjetavanja počinje redefiniranjem privatne sfere (Benhabib, S. Situating the

Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). Prema

tome, feminizam se trudi kritizirati distinkciju javno/privatno (koja se sve više

urušava15

). Prema toj distinkciji, javno je rezervirano za muškarce, a privatno za

žene pa tako i ženske teme/problemi trebaju ostati privatni: unutar obitelji.

U tom pogledu, trud feminizma za izlaskom privatnog u sferu javnog je

pohvalan i doveo je do mnogih pozitivnih pomaka za žene i društvo, ali (!) u da-

našnje vrijeme „javno“ (kao javnosti važno) nužno uključuje i neku poveznicu s

ekonomijom ili politikom. Stoga feminističke teme, suvremenim izbjegavanjem

formalne političke arene, izlaze u javnost i politiku zaobilaznim putem - posre-

dovane u drugim sferama djelovanja (znanstveno-teorijskoj, civilnoj, sferi medi-

ja i umjetnosti). Ono što se ovim člankom predlože jest da se feministički pokret

proširi iz tih sfera u ono što (muška i ženska) politička elita - želeći naznačiti

14

Odnosno, sposoban je zauzeti pomičnu poziciju - poziciju koju Shweder smatra pozi-

tivnom – onu koja se temelji na principu konfucionista koji vjeruje da je spoznajni svijet:

1) nemoguće obuhvatiti ako ga se promatra iz bilo kojeg pojedinačnog rakursa; 2) neja-

san sa generalizirajuće pozicije te 3) isprazan sa neodređenog, univerzalnog stanovišta

(Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L.

E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress). To je

pomična pozicija koja mijenja točke gledišta, svjesna svoje nepotpunosti – pozicija kul-

turnog pluralista (a i kritičke teorije) – koju je Benhabib opisala: „Što smo sposobniji

identificirati više različitih stanovišta s kojih se situacija može sagledati i konstruirati, to

ćemo biti osjetljiviji na partikularnosti involviranih perspektiva“ (Benhabib, S. Situating

the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 54). 15

Posredstvom onoga što Benhabib naziva kritičkim modelom diskursa javno-privatne

sfere (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Con-

temporary Ethics).

Ivan Hromatko

208

svoju stručnost - naziva „visokom politikom“. Naime, unatoč tome što Young is-

pravno pokazuje, analizirajući Habermasov pojam birokratske depolitizacije, da

se pravedna politička zastupljenost svih u korporacijskom i birokratskom društvu

može postići samo demokratizacijom institucija i procesa odlučivanja (Young,

I.M. Pravednost i politika razlike), očito je i da feminizam mora postizati uspje-

he i u vremenu kada te razine demokratičnosti nema, tj. u predstavničkoj demo-

kraciji. To znači da se već danas treba ući u politiku, kao stranka koja će zastu-

pati emancipaciju, žene (muškarce) i njihove interese. Time bi se postigle: 1) re-

prezentativna dobrovoljnost; 2) politička zastupljenost ciljeva emancipacije te;

3) efikasnost.

Prva prednost koja se ostvaruje ulaskom u sferu politike jest reprezentativ-

na dobrovoljnost. To znači da bi „Feministička stranka“ (ili kako bi se već zva-

la) imala legitimno pravo predstavljanja svojih glasača u institucijama vlasti i

politike čime bi se: 1) izbjegao sukob među ženama - zbog nedobrovoljne repre-

zentacije (koju su oglasile žene druge rase, klase itd.), a i; 2) smanjio prostor kri-

tike tradicionalističkih status squaw umova; kao i kritike kulturnih pluralista i

multikulturalista16

(od kojih neki smatraju da je feminizam monokulturalno ori-

jentiran).

To stvara, prema idealu liberalno-demokratskog političkog sistema, dvo-

smjernu odgovornost. Odnosno, stranka i njezini mandatari su odgovorni svojim

glasačima, ali su i glasači odgovorni sebi i široj javnosti zbog dovođenja stranke

i stranačkih pulena na položaje političke i ine moći. Dakle, pojedinac je dobro-

voljno i (u diskutabilnoj mjeri) samostalno glasao za jednu opciju i, slijedom tog

glasa, sada ga ta opcija ima pravo zastupati. Time se zatvara „začarani krug“ od-

govornosti i interkorekcije koja se izražava na slijedećim izborima (ako ne i pri-

je). Feminizam time odustaje od stajališta da su sve žene i svi muškarci isti (sva-

ki u svojim kategorijama), te da feminizam zastupa sve žene17

. Feminizam, kao

stranka, zastupa žene i muškarce koji su joj dobrovoljno dali svoj glas i izrazili

podršku. Takav pristup je otvoren jer ne isključuje čak ni status squaw gledate-

ljicu iz prvog poglavlja – ona može biti dio te društvene promjene – ali mora do

toga doći introspekcijskim osvještavanjem i dobrovoljno, glasajući za feministič-

ku opciju. Daleko od toga da se treba slijepo vjerovati u ideale liberalne demo-

kracije, ali čini se da bi se ulaskom feminističke stranke u politiku mogla potpo-

mognuti veća odgovornost (svjesna, pa i nesvjesna) koju priziva Iris Young.

Druga prednost je politička zastupljenost, tj. direktno sudjelovanje u krei-

ranju politike. Naime, i danas su neki od ciljeva feminizma i emancipacije zastu-

pljeni u politici, ali se u sferi djelovanja obično očituju kao intervencionizam.

16

Jednu takvu kritiku iznio je pobornik multikulturalizma Milan Mesić, smatrajući da

multikulturalizam - prirodni saveznik feminizma - može odbaciti sve kritike feminizma

te dodaje da je feminizam i sam upao u zamku prosvjetiteljskih univerzalija, posebno

prema ženama (Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. U: Društvena istraži-

vanja 15 (4-5) (84-85). 17

Bitno je uočiti da feminizam odustaje od univerzalističkog stajališta samo u političkoj

sferi, ne i u drugim sferama (primjerice teoriji, edukativnoj sferi ili sferi umjetnosti).

Status Squaw

209

Odnosno, civilni, aktivistički feminizam se politički aktivira tek onda kada insti-

tucije vlasti i (muške) politike već donesu neki zakon, propis ili odluku koja je

na štetu žena. Time se feminizam svodi na ulogu „gašenja požara“, a ulaskom u

politiku i institucije vlasti, feminizam dobiva priliku aktivnog sudjelovanja u sa-

mom procesu nastanka tih odluka, a time i (su)kreiranje politike. Umjesto čeka-

nja, kao prema teoriji mrvica, da mrvice padnu sa stola bogatih muškaraca

(Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji), zašto ne

stvoriti mogućnost utjecaja na političke odluke i nadzor njezine provedbe? To ne

znači da feminizam treba napustiti ulogu dežurnog vatrogasca, nego da treba

proširiti područje djelovanja i na prevenciju političkih odluka koje te požare iza-

zivaju.

Također, izbjegava se sukob između žena oko pogrešne ili nepravedne za-

stupljenosti u feminističkoj literaturi i aktivizmu. Suvremeni svijet je ipak i da-

nas, u doba sve veće globalne povezanosti, podijeljen na države kao nositelje su-

vereniteta i legitimiteta odlučivanja unutar omeđenog teritorija. Ta podjela ne

postoji samo u atlasu svijeta, ona je realna i u svijesti pojedinaca, kao što poka-

zuje primjer žena koje smatraju da ih ne može sve zastupati bijela žena sa Zapa-

da. Ulaskom feminizma u politiku - između teorijske zastupljenosti koja mora

generalizirati i time (ne)namjerno zanemarivati neke, te civilnog rada na terenu

(čiji opseg često ovisi o volji politike i ekonomskih faktora) - realizirala bi se i

srednja, politička razina preko koje bi emancipacijski rad u civilnoj sferi dobio

političku zaštitu i kojoj bi se konkretna, obespravljena i ugnjetava žena mogla

obratiti sa svojim specifičnim problemom, komunicirajući s ženama svog podne-

blja i kulture (umjesto da joj se odgovor nudi s druge strane globusa).

Treća prednost je efikasnost. Izlaskom u politiku i sudjelovanjem u proce-

su kreiranja i donošenja odluka, feminizam bitno dobiva na efikasnosti. S jedne

strane, lakše će i brže postizati ne samo kratkoročne ciljeve (sudjelovanjem u do-

nošenju zakona i propisa) nego i srednjoročne (utjecanjem na obrazovnu politi-

ku). Sudjelovanje u donošenju zakona i (pogotovo) utjecaj na obrazovnu politiku

su preduvjeti za postizanje dugoročnog cilja – realne emancipacije žena i muška-

raca. S druge strane, feminizmu se u političkoj sferi otvaraju vrata internacional-

ne umreženosti feminističkih stranaka diljem svijeta koje bi surađivale, učile jed-

ne od drugih, zajedno izražavale zahtjeve žena i muškaraca koje zastupaju i, pre-

ma potrebi, predstavljale „jezičac na vagi“ koji može neku lokalnu pro-mušku

odluku spriječiti ili uskladiti sa potrebama žena.

Odgovornost i napredak

Mnogi će, bili oni simpatizeri feminističkog pokreta ili ne, osuditi stav

gledateljice i slične stavove koje muškarci i poneke žene izražavaju u javnoj i

privatnoj sferi. Sa stajališta legalizma, ovdje se sugerira da je za feminizam bolje

takve osude prepustiti nesavršenim institucijama (iako privatno smatram da je

izjava gledateljice za svaku osudu).

Ivan Hromatko

210

Ipak, današnje institucije su proizvod muškog sjećanja i muškog iskustva,

pa se i izražavaju na štetu ženske perspektive. Iz toga slijedi da bi feminizam,

kao pokret za emancipaciju, trebao imati utjecaj na razvoj tih institucija u poželj-

nom smjeru. Utjecaj, pak, znači (političku) moć koju feminizmu nitko neće dati

besplatno ili bez borbe. Upravo zato treba ozbiljno razmisliti treba li feminizam

ući u političku arenu? Treba li aktivno utjecati na proceduralnost odlučivanja

(inzistiranjem na transparentnosti)? Treba li aktivno mijenjati postojeće propise i

zakone koji favoriziraju mušku perspektivu i interese?

Drugim riječima, treba se upitati nije li možda bolje registrirati današnju

(za žene) nepovoljnu društvenu realnost, ali bez (!) odustajanja od moguće bolje

društvene realnosti? Da li je bolje prihvatiti da je svijet i dalje - unatoč zamaglji-

vanju vela neznanja18

- mračno (ne i depresivno) status squaw mjesto? Ukoliko

prihvatimo takav stav i biološku uvjetovanost prirode koja nas okružuje i proži-

ma svojom neminovnošću – što se obično dogodi pojedincu u trenutku kada

osvijesti činjenicu da nikad neće stići napraviti sve ono što želi u životu – shva-

titi ćemo da se život i napredak svode na fokusiranje.

Fokusiranje, u kontekstu feminističke politike, znači koncentraciju na inte-

rese stranke i (emancipiranih) glasača. No, to ujedno ne znači i potpuno odusta-

janje od pojedinaca koji trenutno ne priznaju tekovine feminizma (nije li cilj po-

litike dolazak na vlast i provedba programa, za što treba što širu glasačku bazu?),

već uvodi dimenziju dobrovoljnosti. Ljudi se mogu i trebaju mijenjati, ali do re-

alne i duboke preobrazbe mogu doći samo sami – introspekcijom. Odnosno,

moraju se samostalno i dobrovoljno (glasom) svrstati uz feminizam i budućnost,

nasuprot šovinizmu sadašnjosti i prošlosti. Taj proces feminizam treba poticati:

teorijskim, civilnim i socijalnim radom, ali i politikom koja će se dokazati kao

mudrija, uspješnija i pravednija te koja će utjecati na obrazovanje mladih ljudi.

Time se izbjegava nerealna (a time i nepravedna) težnja za predstavlja-

njem svih žena (što je verzija muškog predstavljanja svih pojedinaca); okreće se

zastupanju samo onih koji glasanjem izraze svoj dobrovoljan pristanak i; ulazi se

u institucije sa političkim programom koji bi poticao i provodio institucionalne

promjene. Te bi promjene (pokazavši se pravednijima) mogle potaknuti i gleda-

18

Benhabib ovim pojmom označava tendenciju liberalnog dijaloga (danas preferiranog

kao najboljeg među lošima) postavljanja konverzacijskih okove. Ti okovi imaju funkciju

prikrivanja društvenih tenzija jer zabranjuje ili ograničava radikalni diskurs o fundamen-

talnim razmiricama koje postoje u društvu. Drugim riječima, liberalni dijalog implicira

da postoje teme koje bi, ako se iznesu na javnoj pozornici, mogle urušiti društvo (Benha-

bib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Et-

hics). Smatram da feminizam, kao kritička teorija, treba biti (i u bitnome jest) lišen ta-

kvih okova. No, ako veo neznanja shvatimo kao pojam za ideologizirani dijalog koji ne

dopušta drugačija mišljenja i, ako sami sebi priznamo da smo i sami ideologizirani

(Mannheimov paradoks) te, potražimo takve primjere u svakodnevnom životu - neće

nam dugo trebati da uvidimo brojne takve primjere, pa i među feminističkim aktivistki-

njama i aktivistima.

Status Squaw

211

teljicu iz prvog poglavlja da promijeni svoje mišljenje. Jer, možda se i u njoj

„krije“ feministica o kojoj piše Galić:

Čak su se i neke od feministica nerado tako izjašnjavale, bu-

dući da je to bilo popraćeno cijelim nizom negativnosti koje su se iz

toga izrodile, a nerijetko su i same žene zazirale ili još uvijek zaziru

od feminizma (tamo gdje imaju spoznaju o tome), vjerojatno od stra-

ha od još većih mogućih posljedica po njihov osobni, bračni i/ili

društveni status.

(Galić, B. Moć i rod. U: Revija za sociologiju 33 (3-4), str. 235)

To govori da u društvu i dalje prevladava mentalitet statusa squaw, što

znači da je društvo i dalje bitno označeno muškim svjetonazorom, a žena je i da-

lje zatvorena u privatnu sferu. Ovdje se namjerno koristi pojam „zatvorena“

umjesto „zaključana“ jer žena ima moć izaći iz te sfere. No, kao što nam zorno

pokazuje primjer gledateljice, problem nije samo u kavezu nego i u glavama.

Mnoge su žene (poglavito starije generacije) predugo živjele kao zatočene u

ugnjetavačkom društvu, predugo su ponižavane i ignorirane da bi htjele izaći iz

kaveza koji im je pokret za emancipaciju otključao. Prema Young, koja poziva

na odgovornost i za nesvjesno ponašanje, reklo bi se da su te žene i same odgo-

vorne (ne i krive), u određenoj mjeri. Takav stav je pogrešan jer se žene zbog

odluke ostanka u kavezu ne treba kriviti (s čime se slaže i Young), ali niti pozi-

vati na moralnu odgovornost. Jer, kako pokazuje sociologija znanja (ili pak Tho-

masov teorem), društvena stvarnost je konstrukcija, ali vrlo realna konstrukcija,

koju pojedinci internaliziraju do razine postvarenja, odnosno do razine na kojoj

više nisu u stanju odvojiti svoju subjektivnost od „objektivnih“ normi i vrijedno-

sti koje im društvo usađuje socijalizacijom (Berger, L.P. i Luckman, T. Socijal-

na konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). U takvom svjetlu, čisto

pozivanje na odgovornost i onih koji nisu svjesni da čine nešto loše služi samo

pojednostavljenju problema i umirenju javnog mnijenja kroz kažnjavanje „žrtve-

nog janjca“.

Zaključak

Čini se da feminizam može imati koristi od ulaska u politiku (u formi

stranke) i stjecanja stvarne moći i odgovornosti, a ona se još uvijek nalazi (za že-

ne: skriva) u politici. Ne želi se reći da znanstveni rad i rad u civilnom sektoru

nemaju moć mijenjanja stvari – povijest pokazuje suprotno. No, brze društvene i

institucionalne promjene mogu se postići u politici i preko politike (zakonima,

utjecajem na obrazovnu politiku itd.), a te institucionalne promjene su preduvjet

realne emancipacije žena i društva. Naime, niti današnje institucije, koje pripad-

nici određenog društva vide kao objektivne i nepromjenjive činjenice koje posto-

je od pamtivijeka, nisu ništa drugo doli konstrukti (Berger, L.P. i Luckman, T.

Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). Univerzalistički

rečeno, te su konstrukcije proizvod kolektivnog sjećanja. Iz rakursa feminizma,

Ivan Hromatko

212

institucije su proizvodi muškog sjećanja i iskustva, pa (je i normalno da u svom

djelovanju) izražavaju mušku perspektivu. Kakve god da bile, konstrukcije su

proizvod djelovanja ljudskih ruku i čovjek ih može mijenjati. No, da bi se mije-

njali u smjeru koji je poželjan za feminizam i emancipaciju, potrebno je da žene

jače uđu na političku scenu. Dakle, ne u postojećem smislu - kao pojedinačne že-

ne koje zastupaju neku od postojećih političkih opcija, već kao stranka, kao Že-

ne, kao program i projekt za emancipaciju žena. U politici feminizam može utje-

cati na konstrukciju novih institucija koje će biti rodno osviještene19

i koje će

uvažavati glasove svake Drugosti. Preko politike, feminizam može otvoriti žena-

ma još jednu dimenziju u kojoj dominiraju muškarci, ujedno pomažući znanstve-

nu i civilnu sferu rada na emancipaciji žena i društva u cjelini. Možda se pro-

blem za (ponovno) pokretanje stranke nalazi u uvjerenju da će ulazak feministič-

ke stranke u politiku značiti da će se feminizam, kao stranka i politička opcija,

čak i danas naći u problemima (zbog manjka glasova). Zasigurno, ulazak femini-

zma kao stranke u politiku i danas će biti težak i trnovit put – ali ti uvjeti nikada

nisu sprječavali feminizam da se izbori i uvede pozitivne promjene, unatoč svim

otporima.

Literatura

Žene su krive za silovanje?, 2009. <http:www.index.hr/video/film.aspx?id=

5546> Preuzeto 5. veljače 2010.

Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi, Jutarnji list, Zagreb, 2007.

Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Con-

temporary Ethics, Routledge, New York, 1992.

Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji

znanja, Naprijed, Zagreb, 1992.

Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji, Algori-

tam, Zagreb, 2004.

Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta, Ženska Infoteka,

Zagreb, 2000.

Castells, M. Kraj tisućljeća, Golden marketing, Zagreb, 2003.

Fay, J. (2008). The Squaw Word. U: Arts&Opinion, vol.7 no.2. <http://www.art-

sandopinion.com/2008_v7_n2/fay-squaword.htm> Pregledano 17. stude-

nog 2009.

Galić, B. Moć i rod. Revija za sociologiju 33 (3-4): 225-238., Zagreb, 2002.

Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, Centar za ženske studije, Za-

greb, 2004.

Janković, V. Cyberfeminizam između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku, Soci-

jalna ekologija 18 (1): 5- 27., Zagreb, 2009.

19

Hooks smatra da je veliki nedostatak dosadašnjeg pokreta taj što nije osnovao „nijednu

školu utemeljenu na feminističkim načelima“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastve-

na politika, str. 40).

Status Squaw

213

Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. Društvena istraživanja 15 (4-

5) (84-85): 845-865., Zagreb, 2006.

Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, Nakladni zavod Globus, Zagreb,

1997.

Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Har-

rison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape

human progress. NY: Basic Books: 158-177., 2000.

Tashakkori, A., Teddlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Qu-

antitative Approaches, Thousand Oaks-London-New Delhi: SAGE Publi-

cations, 1998.

Young, I.M. Pravednost i politika razlike, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb,

2005.

Ivan Hromatko

214

Ivan Hromatko

STATUS SQUAW

Summary

As a critical theory and a civic movement for emancipation, feminism has dedica-

ted a significant portion of its work towards deconstructing the false universality of the

male perspective --- which is here described through the word-play status squaw. Altho-

ugh the status squaw perspective has more and more opponents, this perspective is still

dominating the social reality --- whether it is a reality of everyday life or one of the aca-

demic community. The idea of universalism has even been infiltrated into the feminist

movement to some extent and created inner divisions. Without diminishing the impor-

tance of the feminist theoretical wing or its activist wing, this article voices the question

whether the re-politicization of the feminist movement (in a sense of formation of a poli-

tical party and entrance into the high politics) can bring anything good for feminism and

society? Apropos, can entering into high politics help focus the movement and resolve

some of the divisions within feminism? Can politicization lead to the pragmatic appro-

ach to the problem of emancipation, and would this would enable a pragmatic approach

to the problem of emancipation and resolve some of the particular divisions within the

movement?

Key words: feminism, civil society, politics, pragmatism, universalism

Prikaz

Zlatiborka Popov Momčinović1

DISKURSI ETNOPOLISA (Prikaz knjige: Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa,

Sarajevo, Šahinpašić, 2007.)

Ako je u antičkom smislu i definiciji građanin bio onaj koji učestvuje u

javnom životu polisa i političkim institucijama, bosanskohercegovačka pseudo-

demokratija unosi jednu zanimljivu novinu i paradoks – građanin je onaj koji ne

učestvuje u ovakvim institucijama i ovakvom javnom životu. On je taj koji je

prinuđen da obitava na marginama javnog života i da iznađe drukčije modele

kritičkog, angažovanog diskursa i aktivističkog angažmana naspram ustoličenih

etnopolitičkih pravila igre. Etnički ustrojene političke institucije sprečavaju da se

u njihovim okvirima ustoliče ili makar artikulišu bilo kakvi oblici građanskog

političkog angažmana koji bi u svom fokusu imali pojedinca/ku kao temeljnog

političkog subjekta, ili pak grupu koja ne bi bila etnički (samo)definisana. Na-

protiv, postojeći model demokratije ne dozvoljava bilo kakav diskurs, alternativ-

nu političku paradigmu ili pak artikulaciju interesa koja bi bila s onu stranu bh.

trokonfesionalnog etnonacionalizma. Kao takav, politički sistem Bosne i Herce-

govine proizvodi sveopštu depolitizaciju i apatičnost, kao i puko prepuštanje pa-

sivnom bivstvovanju u okvirima politike trivijalnog, dominantan je obrazac po-

litičkog ponašanja.

Kao radikalan otklon od gore opisanih 'stvari-u-svijetu', napisana je pozna-

ta studija Mi, građani etnopolisa, profesora Asima Mujkića. Svesno napisana sa

manjinske pozicije (vidi nultu stranu), zavređuje punu naučnu i svaku drugu pa-

žnju zbog svoje filozofske dubine kao i iskustvene utemeljenosti u kojoj će se

svaki iole osvešten građanin/ka prepoznati. Autor nas ubedljivo vodi kroz razli-

čite sadržaje koji nedvojbeno dokazuju i pokazuju svu bedu tzv. demokratije na

bosanskohercegovački način. Analitička studioznost kao i istovremena leprša-

vost stila pisanja pleni pažnju, i sve vreme čitanja smo pozvani da razmahnemo

kvazidemokratsku koprenu i s Neom popijemo „crvenu pilulu“, ne bi li se suočili

sa „stvarnom stvarnošću“ izvan etnopolitičke matrice (str. 33).

Tonalitet knjige je angažovana, kritička pozicija koja ne pretenduje na ne-

kakvu neutralnost ili pak nazovi politički realizam, koji na kraju završava u pri-

hvatanju status quo-a kao jedinog mogućeg rešenja za složenost i nedorečenost

bh. društva. U knjizi se ukazuje da upravo ovakvi realistički pristupi služe daljoj

proizvodnji podela i sukoba, sprečavajući kreativni potencijal društva da izađe iz

1 [email protected]

Zlatiborka Popov Momčinović

216

vlastite izmaglice i političkog sunovrata konstantno promovišući doktrinu odgo-

de građanskog društva. Iako su bosanskohercegovački/e autori/ke liberalne pro-

vinijencije, uključujući i Mujkića, često optuživani da pišu sa pozicije posedova-

nja jedne, apsolutne istine, autor se, naprotiv, pozivajući se na pragmatizam Ri-

čarda Rortija, Rolsov veo ignorancije, Habermasovu demokratizaciju diskursa,

džefersonski kompromis i princip obzirnosti Davidsona, zalaže za demonopoli-

zaciju i detronizaciju totalno-sveznajućih istina.

Autor, s jedne strane, polazi od umnih filozofskih principa i opštepoznatih

i opšteprihvatljivih načela bez kojih nema modernog društva, da bi ubedljivo do-

kazao šta to ne valja u bh. demokratiji i bh. Deytonland-u. S druge strane, polazi

i od iskustva realnog konteksta a navodi datih autoriteta služe za dublje i kon-

templativnije promišljanje psihopatologije našeg političkog, ali i svakodnevnog

života. Suptilno se secira i analizira sistemska eutanazija svega što nosi prizvuk

građanskog. U bh. javnom diskursu je zapravo na delu kakofonija različitih ideo-

loških sadržaja – klerikalizma, konzervativizma, socijalizma, fašizma, ne retko i

segmenata liberalizma, tačnije liberalnog multikulturalizma, sve u cilju ustoliče-

nja, pravdanja i daljeg nesmetanog funkcionisanja etnopolitike na ovim prostori-

ma.

Pozivajući se na poznata imena političke, pravne, filozofske i sociološke

teorije, autor nas vodi kroz sedam poglavlja odn. kako ih sam zove aneksa, alu-

dirajući duhovito na sedam aneksa dejtonskog sporazuma. A ovaj sporazum

funkcioniše, kako i sam naziv prvog poglavlja ukazuje, kao opšti okvirni nespo-

razum za disoluciju Bosne i Hercegovine. Etnički centriran, vodi u eutanaziju

građana koji su „ogoljeni od bilo kakve političke moći“ (str. III). Sistem stalno i

iznova proizvodi krizu, a atmosfera homogenizacije, koja se stalno i iznova pod-

grejava, zemlju drži u permanentnom vanrednom stanju (str. 20).

Iako je stanje u zemlji više nego konfuzno, a ova konfuznost se stalno i iz-

nova proizvodi kroz igre moći etničkih oligarhija, Mujkić u potpunosti uspeva

da uoči svojevrsne principe etnopolitike; no uprkos tome ona i dalje ostaje oksi-

moron budući da je ethnos predpolitička kategorija naroda. No, novina u kontek-

stu bh. društva je da ethnos pretenduje da bude demos i da konstituiše imaginar-

nu zajednicu pripadnosti (str. VI). Još jedna od protivrečnosti etnopolitike je to

da je ona navodno stvorena da da odgovor na pluralnost društva, a što rezultira u

etnoapsolutizmu koji sprečava profilaciju istinske, spontane i kreativne društve-

ne pluralnosti. Ona je parainstitucionalna, paraekonomska i pseudonaučna, i na

kraju se srozava u psihopatologiju svakodnevnog života, jer: „Nakon izbora i pe-

rioda predizborne etničke mobilizacije koja je omogućila etnooligarhiji produže-

nje njene vladavine na još četiri godine, proces homogenizacije sada može popu-

stiti – individualni članovi etničke biomase sada se prepuštaju samima sebi, svo-

joj ličnoj bijedi...“ (str. XVI).

„Očerupana demokratija“, kako je Mujkić često imenuje, logički je protiv-

rečna jer se gradi na različitim aporijama: npr. kako će se zaštitom nečeg parti-

kularnog, etničkog, omogućiti zaštita onog univerzalnog – ljudskih prava i slo-

boda (str. 11). A logički izlaz iz ove nekonzsistencije je krajnje jednostavan –

Diskursi etnopolisa

217

garancija ljudskih prava i sloboda što će omogućiti i zaštitu posebnih prava pu-

tem različitih mehanizama. Etnopolitika potom poništava vlastite institucije bu-

dući da funkcioniše na principima tajnih i polutajnih dealova između etnopolitič-

kih elita (str. 20). Etnopolitika, takođe, dovodi do perverznog odnosa između

privatnog i javnog: pitanja od javnog značaja se rešavaju tajno, iza očiju javno-

sti, a privatna sfera savesti postaje pitanje od suštinskog javnog značaja, što po-

kazuju npr. javno obznanjeni odlasci u džamije i crkve, pošćenja i iftarenja. Da-

lje, dok moderna demokratija teži sveobuhvatnijoj i proširenijoj definiciji demo-

sa putem različitih antidiskriminacijskih i drugih mehanizama, bazirajući se na

'širenju mi-intencija' i proširenoj verziji solidarnosti koja govori i sa pozicija

marginalnog Drugog- žene, crnca, Jevreja, imigranta, muslimana (str. 75), u BiH

je na delu patologija redukcionizama, „'odsjecanja drugog' počevši od drugog u

etno-religijskom smislu preko 'drugog'-ljevičara, onog koji se zalaže za građan-

sko društvo, neistomišljenika, ateiste itd“ (str. 65). Autor pri tome ne negira rele-

vanciju kolektivnih identiteta, već insistira da je samo slobodni građanin taj koji

tu relevanciju obezbeđuje noseći u sebi veliki broj opisa i 'dioništva' kojima sebe

izražava (str. 62). U protivnom, društvo silazi u totalitarizam a samim tim i u sa-

moubistvo, gde i završava svaki totalitarizam uključujući i etnonacionalistički

(str. 68).

Paradoksalnost etnopolitike, a što Mujkić više nego ubedljivo opisuje i

raskrinkava, leži i u činjenici da se ova stalno i iznova poziva na nazovi ahisto-

rijske, supstancijalne identitete a zapravo se radi o proizvodnji i hipostaziranju

određenih identitarnih konstrukata. Kao takva, ova proizvodnja se bazira na do-

gađajnosti, a na šta nedvosmisleno ukazuju tzv. „spontana“ događanja naroda iz

perioda antibirokratske revolucije pred raspad nekad zajedničke države. Rastaka-

nje nekadašnjih političkih subjekata, prevashodno socijalističkog radnog naroda

u narod kao etničku konstrukciju desilo se upravo kroz mitingašku događajnost,

a ne kao referenca ne neku ahistorijsku, večnu narodnu bit, a na šta pretenduje

ova iskrivljena svest da bi samu sebe legitimisala. Naprotiv, ovaj diskurs je, na-

vodi autor pozivajući se na Burdijea, poput voza koji sam sebi postavlja šine (str.

86) i u te svrhe je upregnuta čitava plejada etnointelektualaca ne bi li dokazala

da etnopolitika odgovara očuvanju i garanciji naših identiteta i kolektivnih pra-

va. Tu ulogu vešto ispunjavaju „ideologizirano obrazovanje, huškačka historio-

grafija, novinarstvo, književnost i umjetnost etničkog postvarenja i esencijali-

stička filozofija i društvene nauke“ i u njihovim kalupima „se izljeva to majušno,

'stalno ugroženo', uvijek samo-reducirajuće 'mi'“ (str. 78).

U ovakvim diskursima religija, pak, ima ključno mesto budući da je glavni

marker bh. podela dajući im pri tom onostranu utemeljenost. Kako je religija

utemeljivač naše zajednice i predak našeg plemena, navodi Mujkić pozivajući se

na Djuija, faktički je nemoguće, sve i da hoćemo, odvojiti religiju od politike, jer

cela mreža javnih institucija u BiH treba u krajnjoj liniji da bude mreža instituci-

ja našeg 'bogoštovlja' (str. 62). Posledice ovakve javne uloge religije su katastro-

falne po verske i druge slobode, jer se religijska ritualnost smatra prećutnom gra-

đanskom obavezom, a svaka kritika političkog angažmana verskih lica se progla-

Zlatiborka Popov Momčinović

218

šava aktom blasfemije (isto). Mujkić pri tome ne negira značaj religioznosti za

osobni život smatrajući je jednim od aspekta sopstva, niti pak mogućnost prisu-

stva religije u javnoj sferi imajući u vidu da odnos javno privatno nije nikad una-

pred definisan, ali je za utvrđivanje ovih odnosa potrebna javna i otvorena ras-

prava, sporazumi i kompromisi (str. 43). Autor se pri tom poziva na tri modela

javnog prostora – agonističku koncepciju Hane Arent, Kantov legalistički model

i Hambermasov koncept diskurzivnog javnog prostora (str. 38), ukazujući na di-

stinkciju javnog i privatnog i oblike njihovog suodnošenja i uzajamnih tenzija –

kao što je npr. nametanje polisu oblika nejednakosti koje dolaze iz ojkosa a što

je razmatrala Arent. Uprkos razlikama, krajnji cilj ovih modela je povećanje obi-

ma ljudskih sloboda, a ne njihovo smanjivanje kao što je slučaj u BiH. Usled in-

verzije privatnog i javnog u BiH se upravo sprečava demokratski diskurs o pita-

njima koja se tiču suodnošenja i tenzija na relaciji privatno/javno, koje su i dalje

podložne kritičkim redefinicijama u javnim raspravama i teorijama, npr. femini-

stičkoj i queer (str. 43). Dok je u socijalizmu postojala invazija javnog u privat-

no, sada je na delu invazija privatnog u javno - što se npr. da videti u „dirigova-

noj projekciji 'ispravnog muslimanstva'“, „priređivanju iftara u javnim instituci-

jama“ i sl. (v. 67 str.).

Sreća u nesreći našeg društva je što se, iako još u rudimentima, razvija kri-

tička, naučna, aktivistički usmerena svest na našim univerzitima i javnom dis-

kursu koja svoj angažman ne vidi u etnopolitičkom, pseudonaučnom populizmu,

već upravo u njegovoj demistifikaciji. Profesor Mujkić će svakako ostati upam-

ćen po britkom stilu pisanja i oštrini mišljenja koja ne kalkuliše i ne „pregovara“

sa „režimima istine“ koji se održavaju ukidanjem samog mišljenja i pojedinca

kao subjekta mišljenja. U javnoj upotrebi uma u našem društvu, ova knjiga zau-

zima jedno od najistaknutijih mesta. Ona nas ne reducira i ne postvaruje, već

proširuje i obogaćuje naše horizonte. Na opširan, filozofski i naučno više nego

utemeljen način, nudi proverene putokaze iz ovdašnjih bezizlaza. Jer, u čemu je

problem pristati na jednostavan i opšte prihvatljiv postulat koji je formulisan još

na početku evropske demokratske tradicije od pera Tukdida: „Mi smo slobodni i

trpeljivi u našim ličnim životima, ali u javnim držimo se zakona“ (str. 36)?

Uspeh Mujkićeve studije je dalekosežan. Autor u etnopolitičkom haosu i

destrukciji vešto skenira protivrečnosti bh. konsocijacije, prinipe i aporije bh. et-

nopolitike. Beskompromisno iznosi svoje analize i promišljanja, ne podilazići ni

u jednom retku populističkim stavovima koji su gotovo opšte prihvaćeni, a koji

vode u sveopštu depolitizaciju građanskog uz istovremenu heperpolitizaciju et-

nokonfesionalnog. Ovakav podhvat, mora se priznati, iziskuje ne malu dozu gra-

đanske hrabrosti. Otuda i ovaj prikaz iz 2012., iako je izdanje na koje se referira

iz 2007. Jer, reč je o autentičnom svedočanstvu, ali i naučno utemeljenom upo-

zorenju, koje podstiče na angažman i izlazak iz, kantovski rečeno, samoskrvlje-

nog nepunoletstva bh. čoveka.

Prikaz

Nada Ler Sofronić1

FEMINIZAM KAO DRUŠTVENA KRITIKA (Prikaz knjige: Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći,

Zagreb, Fraktura, 2012.)

U vremenu u kome je ono što se danas naziva, ili bolje rečeno samonaziva

feminizmom, definitivno izgubilo kritičku oštricu kako prema vladajućoj dru-

štvenoj paradigmi, tako i prema seksizmu, malograđanštini u našem svakodnev-

nom životu koju ta paradigma proizvodi, knjiga Đurđe Knežević Feminizam i

kako ga steći (Fraktura, Zagreb, 2012) djeluje kao utjeha da ipak nije sve izgu-

bljeno.

Naime, nije to onaj otužni, estradni feminizam vagininih monologa, niti je

to sterilno lamentiranje nad nasiljem nad ženama ili “nedovoljnoj zastupljenosti

žena u politici”; nije to beskrajno mlataranje statistikama bez upita zašto su one

takve, na štetu žene i zašto su sve gore. Još manje je to kvazi postmodernističko

visokoparno zamajavanje “politikama identiteta“ i postmodernističke relativiza-

cije čime je feministički mainstream vješto izbjegavao pitanja u kakvom mi to

društveno ekonomskom i političkom sistemu danas živimo.

Ženska prava u kapitalizmu

Đurđin feminizam nema dakle ništa sa onim feminizmom koji je poodav-

no abdicirao sa mjesta prvog među progresivnim pokretima koji pokreću struk-

turne socio-kulturne promjene i koji se udobno smjestio u koordinate neoliberal-

nog kapitalizma. Ovo nije feminizam tipa “ne čačkaj mečku, pravi predstavu”

kojeg smo toliko site. Implicitni, a u nekim tekstovima i eksplicitni fokus ove

knjige je upravo ono oko čega feministički mainstream danas obilazi kao mačak

oko vruće kaše: to su krupna pitanja o uzrocima ćorsokaka u kome su se na-

šla ljudska prava žena u tipu kapitalizma koji danas živimo i kako funkcio-

nira sprega između njega i patrijarhata koji ovdje moćno vlada kao ekonomski,

socijalni, politički i kulturni obrazac.

Moralna lekcija „pripitomljenom“ feminizmu

Beskompromisno reagujući gotovo na dnevnoj bazi na konkretne primjere

konzervativizma, seksizma, mizoginije, primitivizma i nasilja u samom srcu jav-

1 [email protected]

Nada Ler Sofronić

220

nih i političkih centara moći, autorka daje moralnu lekciju tzv. feministkinjama

koje imaju slijepu mrlju za ono što im se pod nosom dešava, pa čak i u vlastitoj

radnoj sredini i čija je izgleda jedina profilirana politička strategija politika neza-

mjeranja i zaobilaženja suštine.

Za razliku od feminističkog mainstreama, Đurđa Knežević ne očajava i

ne lamentira nad užasom nasilja nad ženama, na primjer, nego ukazuje na

njegovu duboku ukorijenjenost u samoj prirodi sistema. Ona reaguje promptno,

bez dlake na jeziku i političke kalkulacije i hrabro preuzima rizik ostrakizma, bi-

lo da je riječ o sramnoj mizoginoj sudskoj praksi, primitivnoj i seksističkoj ure-

đivačkoj politici u medijima, licemjerstvu glorifikacije materinske žrtve u kvazi

patriotske svrhe, licemjernom ponašanju i pedofiliji i mizoginiji sklone crkve, ili

da je riječ o primitivnim i seksističkim ispadima političara i javnih đelatnika. Sa

istom lucidnošću ona reaguje i na estradno i profitersko ponašanje feminističkog

biznis mainstreama koji ne samo da ne reaguje, nego se licemjerno prilago-

đava vladajućim centrima moći.

Moćne žene sa Forbesove liste

Za razliku od feminističkog mainstreama, autorka se usuđuje reći i napisa-

ti da su navodne ženske ikone u demokratijama savremenog globalnog kapitali-

zma, od kojih su neke dospjele kao moćne žene i na, Forbesove i slične liste (pri

tome ne mislim na recentni hrvatski slučaj), zapravo i same agenti sistema koji

melje i eksploatiše u najvećoj mjeri upravo žensku radnu snagu, a političar-

ke i menadžerke sa tih lista ne pokazuju ništa više rodne osjetljivosti od prosječ-

nog konzervativnog muškog političara, multimilijardera ili bankara sa desnice.

Đurđa Knežević odbija feminizam čija je jedina kritička pozicija spol i

konzervativni esencijalizam, to jest, da su žene bogom dane da budu mirotvorke,

na primjer, i argumentovano pokazuje da sama činjenica biološkog spola ne utje-

če bitno na njihovo socijalno i političko ponašanje.

Najznačajniji kvalitet knjige Đurđe Knezević Feminizam i kako ga steći,

jeste da se ova zbirka njenih, pitkih, provokativnih i duhovitih publicističkih ra-

dova pisanih kroz gotovo cijelu deceniju (između 2002. i 2010. godine) zapravo

može čitati kao pledoaje za formulisanje jedne kritičke, autonomne feminističke

pozicije i artikulaciju političke platforme za feminizam koji osporava vladajuću

paradigmu i zaista pokreće strukturne društvene promjene danas i ovdje. Što je

ustalom i njegova, nažalost duboko potisnuta, osnovna zadaća.

Prikaz

Žarko Papić1

NA DVIJE VODE I JEDNOM TEMELJU (O rukopisima/knjigama dr. sc. Mile Lasića: Dvije knjige pod

jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja Titove

Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem,

OFF SET i Vidiportal.ba, Tuzla, 2012.)

Dvije Lasićeve knjige samo su dva dijela istoga, umiranje Titove Jugosla-

vije - mnoge od nas je suočilo sa traganjem za vjerodostojnim pripadanjem. Ne-

ke druge, na žalost u velikoj većini, nije; svoje su pripadanje određivali iz straha

od „drugačijih“, iz krajnje utilitarnih razloga, ili su im ga određivali „njihovi“.

Autor u ocjeni toka stvari u prvoj knjizi jasno utemeljuje svoje stanovište,

analitička traganja u „močvarama“ naše političke i intelektualne aktuelnosti.

1. Sticajem okolnosti bio sam neposredni svjedok početka „nepodnošljive

lakoće umiranja Titove Jugoslavije“ u vrijeme Savezne Vlade koju je vodio

Branko Mikulić. Stoga, mogu posvjedočiti istinitosti opisanih događaja i, isto-

vremeno, punu saglasnost sa autorovim ocjenama tih događaja.

Pad Vlade Branka Mikulića je za osnovni politički uzrok imao želju i po-

trebu dijela, već uveliko osamostaljenih, rukovodstava republika da sruše po-

sljednje projugoslavensko uporište koje je imalo institucionalnu snagu i moguć-

nost djelovanja.

Kroz iste ili slične ekonomske i socijalne probleme prolazile su i dvije

prethodne Vlade SFRJ, a B. Mikulić je samo naslijedio, prije svega, inflaciju i

stagnaciju u privredom rastu. Nije, sa druge strane, „naslijedio“, niti u naznaka-

ma, nikakav koncept, a da o programu ni ne govorimo, reformi privrednog siste-

ma i osnova ekonomske politike.

Vlada (Savezno izvršno vijeće – SIV) B. Mikulića se suočila sa ozbiljnim

pritiscima i nesaglasnostima i tokom 1987., prve pune godine mandata. Rezolu-

cija o ekonomskoj politici za 1988. (jednogodišnji operativni dokument koji je

harmonizovao ekonomske politike u nadležnosti republika i određivao pravce

ekonomske politike u nadležnosti SIV-a), po prvi put u istoriji usvojena je tek

12. januara 1988., a ne na kraju prethodne godine.

Postalo je jasno da je nužan značajan korak naprijed u reformi privrednog

sistema, te je SIV formirao Komisiju za reforme na čelu sa B. Mikulićem. Prvi je

rezultat bio „Majski program“ iz 1988. godine sa 3 liberalizacije (cijene, uvoz,

1 [email protected]

Žarko Papić

222

devizno tržište) i 3 nominalna sidra (ograničenja plata, javne potrošnje i kreditno

monetarnih agregata).

Paralelno, Savezni zavod za planiranje, čiji sam bio direktor, pripremio je

Program strukturnih reformi privrede, osnove novog koncepta razvoja (izvoz,

konkurentnost, efikasnost i produktivnost, itd.), kao i novi Zakon o društvenom

planiranju koji je usvojen ujesen 1988.

U tom reformskom „zaokretu“, u najgorem balkanskom maniru, traženo je

glasanje o povjerenju SIV-u B. Mikulića. Zahtjev nije prihvaćen i SIV je nasta-

vio da radi.

Postavljene su osnove cjelovite reforme, tranzicije u pravom smislu te rije-

či, prije pada Berlinskog zida i prije nego što se riječ tranzicija počela upotre-

bljavati. Poziciju SIV-a opisao sam, na savjetovanju ekonomista u Opatiji 1988.,

kao „let u kavezu“ političkih pritisaka, otpora reformama te konzerviranog pri-

vrednog sistema.

Krajem 1988. godine, bilo je jasno da Program mjera SIV-a za sljedeću

godinu (po novom zakonu Rezolucija je ukinuta) neće biti usvojen. Proživljavao

sam to veoma lično, Zavod za planiranje je pripremio, a SIV uz obilje sugestija

usvojio taj Program. Branko Mikulić, u najboljoj demokratskoj praksi, podnosi

ostavku 28. decembra 1988. To je bila prva ostavka Premijera i Vlade u istoriji

SFRJ. Vladu B. Mikulića „zvanično“ su oborili delegati u Skupštini SFRJ Hrvat-

ske i Slovenije. Međutim, u pritiscima na SIV, dovođenju nezadovoljnih radnika

pred Skupštinu, orkestriranom nezadovoljstvu u Srbiji protiv SIV-a, vodeću je

ulogu imalo rukovodstvo Srbije, sam Milošević. Predstavnici Srbije bili su pro-

tiv SIV-a i Mikulića, možda i više od „zvaničnih“ protivnika. U toj „neprincipi-

jelnoj koaliciji“ predstavnici Slovenije i Hrvatske de facto su bili, potpuno ne-

svjesno, izvršioci interesa „pokretača“ obaranja SIV-a – Miloševića. To će im se

„obiti o glavu“ za manje od dvije godine.

Mikulić ostaje velika figura odbrane zemlje koja je, da ih je bilo više ta-

kvih, mogla imati i puno bolju noviju istoriju.

Ovaj dio Lasićeve knjige važan je prilog odbrani istorijske istine o jednom

čovjeku i jednom vremenu.

2. Druga knjiga „O potrazi za vjerodostojnim pripadanjem“ posvećena je

veoma dobrim analizama koncepta EU, čija je osnovna supsidijarnost rast. Autor

to precizno definiše: „na više nivoe organiziranja i odlučivanja prenose (se) od-

ređena prava, tek ukoliko se problemi mogu bolje riješiti na evropskoj, nego na

nacionalnoj ili regionalnoj razini... U osnovi ovog principa je, dakle, izgradnja

demokratski ustrojene Evropske unije odozdo“ (str. 89) te, sa pravom, sugeriše

da se taj pristup koristi i za uređenje odnosa raznih nivoa vlasti u BiH (opština,

kanton/županija, entitet, država).

Tekstovi koji se bave problemima međunacionalnih odnosa, te političke

situacije u BiH, odlična su analitička dostignuća. Kompetentnost autora, te ja-

snoća stavova, razbijaju našu intelektualnu „močvaru“ ili „zarobljeni um“, kako

to kaže autor. U intelektualnoj situaciji BiH kojom vlada zastrašujuće neznanje,

autorova teoretski i istorijski utemeljena podsjećanja na neke osnovne stvari u

Na dvije vode i jednom temelju

223

oblasti „nacionalnog pitanja“, paradoksalno, znače veliko osvježenje, povratak

teorijskoj i istorijskoj istini.

Na primjer, nužnost razlikovanja „etnosa“ i „nacije“, te kritika „nepodno-

šljive lakoće“ prihvatanja etniciteta kao jedine odrednice identiteta koji je nacio-

nalan. Time se, kako sa pravom zaključuje, de facto vrši potiranje političkog ka-

raktera nacionalne zajednice. To je, u drugom koraku, osnova unifikacije čija je

„motorna snaga“ bošnjački nacionalizam uz obilje anegdotski neozbiljnih teza o,

na primjer, formiranju bosanske nacije, poistovjećivanju državljanstva sa nacio-

nalnom pripadnošću, itd.

„Multietničnost“ je u dnevnopolitičkom žargonu zamijenila „višenacional-

nost“ BiH, izlažući javni prostor velikim rizicima agresivnijeg nastupa unitari-

zma i potiranju nacionalne ravnopravnosti. Na sličan je način veoma važno auto-

rovo upozorenje o razlici između „multikulturalnosti“ kao „datosti“, realnog sta-

nja i „multikulturalizma“ koji je ideološka refleksija te „datosti“.

Autor ističe: „neupitna bh. multikulturalnost u pravilu se svodi na multiet-

ničnost uz apsolutno nijekanje bh. višenacionalnosti, valjda u funkciji formiranja

'bosanske nacije' i unitarne države, dok se po drugima postojeće bh. nacije nasto-

je oblikovati u forme nacija-država, sa svim atribucijama državnosti... Sa ovim

su se, dakle, dominantni narativi u Sarajevu, Mostaru i Banjoj Luci definitivno

upustili u negiranje bh. multikulturalnosti, jednom u unificirajućoj, majoriziraju-

ćoj i unitarizirajućoj verziji, a drugi put u monokulturnim verzijama. Od ovoga

suštinskog nesporazuma u nacionalnom ili državnom pogledu se mora krenuti,

ako se misli dobro svojoj zemlji“. Dakle, kako autor sa punim pravom više puta

ističe, potrebna je „nova paradigma“.

U ovom kontekstu veoma su važna i autorova razmatranja različitih pogle-

da na problem „identiteta“ te kritika tradicionalnoga liberalističkog tumačenja,

redukcije, samog identiteta.

Mislim da spojnicu između dvije knjige pod Lasićevim „krovom“ čini pot-

puno tačna ocjena da: „BiH danas guši upravo ono što je Titovu Jugoslaviju i

ugušilo na kraju 20. stoljeća, a to je nesposobnost uvažavanja etničke i nacional-

ne pluralnosti i izgradnje pluralno-političkog društva“ . Tu sam „spojnicu“ na-

zvao „jednim temeljem“ u naslovu ove recenzije.

Kritički pogledi autora na aktuelna politička kretanja u BiH, od neriješe-

nosti hrvatskoga nacionalnog pitanja i neprihvatanja postojanja tog problema do

precizne kritike političkih aktera, posebno SDP BiH, utemeljeni su na citiranim

autorovim stanovištima.

Knjiga M. Lasića u dva dijela nije samo odlična publicistika/teorijska ana-

liza naše datosti, već je i važan korak u „provjetravanju“ intelektualne magle i

nepodnošljive zagušljivosti neznanja, arogancije, neistoričnosti te političkog

„prodavanja duše đavolu“.

Sarajevo, 23.03.2012.

O autorima/cama

Jasmina Husanović

Predaje na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli kao vanredna profe-

sorica u oblasti kulturologije. Doktorirala je na temu „Preizlijevanje političke za-

jednice i emancipativna politika: ogledi o Bosni“ na Univerzitetu u Wale-

su/Aberystwyth, u Velikoj Britaniji. Bavi se kulturalnim studijama, novijom po-

litičkom filozofijom i društvenom teorijom, uz angažirani kulturno-politički rad

u raznim prostorima kritičke javnosti naročito s obzirom na emancipatorske

prakse u polju umjetnosti, kulturne produkcije i proizvodnje znanja. Objavila je

monografiju „Između traume, imaginacije i nade: Kritički ogledi o kulturnoj pro-

dukciji i emancipativnoj politici“, kao i zbornik „Na tragu novih politika: Kultu-

ra i obrazovanje u BiH“, te brojne naučne radove u domaćim i inostranim časo-

pisima i zbornicima, kao i prijevode naučne literature. Aktivno učestvuje u ra-

znim domaćim i međunarodnim istraživačko-aktivističkim projektima, te u radu

brojnih institucija u polju proizvodnje znanja tokom zadnje decenije. Izabrana je

2012. za članicu bh. Ženske alternativne vlade, koja za cilj ima promociju žen-

skog stručnjačkog potencijala i povećanje vidljivosti žena u svim oblastima ži-

vota.

Mile Lasić

Rođen 1954. u Uzarićima, Široki Brijeg, BiH. Proveo je zadnjih 18 godina

u SR Njemačkoj dijelom kao jugoslavenski i bosanskohercegovački diplomata a

dijelom kao „free lancer”, slobodni novinar, publicista, kolumnista i prevoditelj.

U akademskoj 2009/2010. godini započeo je kasnu profesorsku karijeru na Filo-

zofskom fakultetu Sveučilišta u Mostaru, na politološkom studiju i kolegijima

koji se bave politološkim teorijama i temeljnim pitanjima europskih integracija,

kao i međunarodnim političkim odnosima, uključivo i teoriju i praksu diplomaci-

je. Autor je brojnih politološko-socioloških eseja i studija, objavljenih u zemlji i

u inozemstvu, kao i knjiga Europska unija: nastanak, strategijske nedoumice i

integracijski dometi (Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2009.), Mukotrpno do poli-

tičke moderne (Dijalog, Mostar, 2010.), Kultura sjećanja: pledoaje za izgradnju

kulture sjećanja i u regiji jugoistoka Europe (Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo,

2011.), Europe Now- Europa sada ili nikada - (DEPO portal/Buybook, Sarajevo,

2011), U zemlji zarobljenog uma: Prilozi za novu političku kulturu (Rabic, Sara-

jevo, 2012), Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja

Titove Jugoslavije; U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem (OFF-SET, Tuzla,

2012). Član je Odbora za sociološke znanosti Akademije nauka i umjetnosti Bo-

sne i Hercegovine.

O autorima/cama

228

Dražen Barbarić

Rođen u Mostaru 1987., a osnovnu školu i gimnaziju završio u Širokom

Brijegu. Preddiplomski i diplomski studij politologije pohađao na Fakultetu poli-

tičkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, koji okončava 2011. temom Uloga i zna-

čaj nacionalne države u suvremenom međunarodnom poretku. U sklopu studija

polaže psihološko-didaktički modul čime stječe formalne nastavničke kompeten-

cije. 2010. godine dobitnik je Dekanove nagrade za najboljeg studenta 4. godine.

Od veljače 2012. zaposlen je u svojstvu vanjskoga suradnika na Odsjeku za poli-

tologiju Filozofskog fakulteta u Mostaru na kolegiju Suvremena geopolitika.

Područja profesionalnoga interesa su: suvremena politička filozofija, popularna

geopolitika, politike povijesti, političke ideologije.

Alma Jeftić

Rođena 14.07.1984. godine u Zenici. Diplomirala je na Odsjeku za psiho-

logiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu 2007., a magistrirala Upravljanje drža-

vom i humanitarne odnose na Univerzitetu u Sarajevu, Univerzitetu u Beogradu

i La Sapienza Univerzitetu u Rimu. Objavila je nekoliko naučnih radova i bila

učesnica više međunarodnih kongresa. U aprilu 2011. godine u izdanju njemač-

ke izdavačke kuće Verlag Dr. Mueller objavljena joj je knjiga Public Admini-

stration Reform in Bosnia and Herzegovina. Psychological Aspects of Human

Resource Management Reform. Asistentica je na Internacionalnom univerzitetu

u Sarajevu, i doktorantica na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psiholo-

gija. Njena primarna naučna interesovanja obuhvataju emocionalnu inteligenci-

ju, psiholingvistiku, emocije i kogniciju, upravljanje ljudskim potencijalima i

Lakanovu psihoanalizu.

Vesna Ivezić

Diplomirala filozofiju i sociologiju na Filozofskom fakultetu u Zagrebu,

student poslijediplomskog studija na Odsjeku za sociologiju Filozofskog fakulte-

ta u Zagrebu. Radi kao profesor sociologije u Srednjoj školi Mate Blažine u La-

binu. Vanjski suradnik različitih tiskovina, te literarnih časopisa u Hrvatskoj.

Objavila knjigu „Pravo na različitost“, koja je rezultat provedenog istraživanja u

okviru istoimenog projekta odobrenog od Ureda za ljudska prava u Zagrebu o

diskriminaciji i toleranciji romske djece u višim razredima osnovnih škola u četi-

ri hrvatske regije. Dugogodišnji suradnik Udruge Roma Istre - Pula, te jedan od

pokretača dvojezičnog ( romsko- hrvatskog) časopisa „Glas Roma Istre“. U pla-

nu je osnivanje obrazovno- informativnog centra za djecu Roma Istre, te pokre-

tanje projekta identifikacije i praćenja nadarene romske djece. Dugogodišnji su-

radnik Akademije slobodnih umova Leonardo, na projektima identifikacije i pra-

ćenja nadarenih pojedinaca, te radu na razvoju ljudskih potencijala.

O autorima/cama

229

Sudjelovala na Znanstvenom simpoziju s međunarodnim sudjelovanjem:

„Razvoj i okoliš- perspektive održivosti“ održanom 6. i 7. listopada, 2011. u Za-

grebu, s temom „Kreativnost- princip mudrosti održivosti“.

Želimir Vukašinović

Rođen u Sarajevu 1970. godine. Studije filozofije upisao u Sarajevu

(1990.), nastavio na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1993-95.), a završava ih

1996. na Swinburne University u Melburnu. 1998. godine na istom fakultetu za-

vršio Honours studije. 1998. godine dobio je stipendiju za rad na doktorskoj di-

sertaciji. 2003. godine doktorirao filozofiju na La Trobe University u Melburnu.

Na Filološkom fakultetu u Beogradu predaje Uvod u filozofiju na osnovnim i Fi-

lozofiju književnosti na postdiplomskim studijama, a Filozofskom fakultetu u Is-

točnom Sarajevu predaje Estetiku, Filozofiju književnosti, Filozofiju tehnike, Kri-

tičku teoriju društva. Priredio je dva tematska broja časopisa Nasleđe (Filološko-

umetnički fakultet, Kragujevac): Niče (2008.) i (Post)moderna, apokalipsa i

književnost (2010.). Objavio: Dvoknjižje Kompozicija filozofije: Po-etika Pada i

Genealogija istorije budućnosti, (2006.); Bivstvovanje, hermeneutika, subjekt,

(2010.). Knjige pjesama: Lirika predaje (2002.) i Gravitacija duše (2006.).

Stanislav M. Tomić Rođen je 9. jula 1986. godine u Tuzli. Osnovnu i srednju školu završio je

u Zvorniku, poslije čega upisuje Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sa-

rajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju, na kome je diplomirao 2008. godine i

stekao zvanje profesora filozofije i sociologije. Magistrant je na Katedri za filo-

zofiju matičnog fakulteta. Do sada je objavio u naučnim časopisima i izlagao na

naučnim skupovima sljedeće radove: Apstraktno slikarstvo i transcendentalna

filozofija - o umjetnosti, predmetnosti i stvarnosti, Nasleđe - časopis za književ-

nost, jezik, umetnost i kulturu, FILUM, Kragujevac, br. 14. (2009); Znakovi po-

red Sizifovog puta (komparacija Andrićevog i Kamijevog egzistencijalizma,

konstatacija njihove kohezije i projekcija preplitanja filosofije i književnosti u

savremenoj misli), Srpska vila - časopis za književnost, nauku i kulturu, Prosvje-

ta, Bjeljina, br. 32. (2010); Logička advokatura i slučaj Ilije Čvorovića (teškoće

teorije koherencije kao teorije istine i paradigma te problematike u drami Bal-

kanski špijun), Stručni skup za nastavnike i profesore osnovnih i srednjih škola

Republike Srpske (2011), časopis Nauka, Slobomir P Univerzitet; Hoće li slo-

bodno vrijeme umjeti da pjeva? (filosofsko-aksiološki, sociološko-kulturološki i

pedagoško-aksiološki pristup problemu slobodnog vremena u korelaciji sa pro-

cesima formalnog i neformalnog obrazovanja), II međunarodni naučni skup Raz-

voj i jačanje kompetencija u obrazovanju - prioritet za brži društveni napredak

(2011), Pedagoški fakultet Bijeljina. Zaposlen je u Gimnaziji i SSŠ "Petar Ko-

čić" Zvornik.

O autorima/cama

230

Nikola Knežević

Završio je studije teologije 2005. godine na Protestantskom teološkom fa-

kultetu u Novom Sadu, gde je dve godine kasnije stekao zvanje magistra antro-

poloških nauka (Summa cum laude) pod mentorstvom prof. dr Gorana Golubo-

vića sa Filozofskog fakulteta u Nišu, prof. dr Zorice Kuburić sa Filozofskog fa-

kulteta u Novom Sadu i prof. dr Dimitrija Popadića sa Protestantskog teološkog

fakulteta u Novom Sadu. Angažovan je Protestantskom teološkom fakultetu u

Novom Sadu kao predavač iz predmeta Teološka antropologija i Politička teolo-

gija, takođe i kao urednik časopisa pod nazivom „Teološki časopis”. Predsednik

je organizacije „Centar za istraživanje religije, politike i društva“. Do sada je ob-

javio više naučnih radova i na desetine članaka, učestovao na više naučnih sku-

pova, tribina i konferencija, i ko/priredio nekoliko zbornika, među kojima Opa-

sna sjećanja i pomirenje, Demitologizacija religijskih narativa na Balkanu: Ulo-

ga Religija u (post)konfliktnim društvima i pomirenju. Na Protestantskom teolo-

škom fakultetu u Novom Sadu odbranio je 2012. doktorsku disertaciju iz oblasti

političke teologije pod nazivom Dijalektika socio-političke transformacije dru-

štva: Savremena politička teologija na Zapadu.

Roozbeh (Rudy) Baker

Roozbeh (Rudy) B. Baker profesor je Pravnog fakulteta na Univerzitetu u

Sariju (University of Surrey, UK). Pravno obrazovanje stekao je na Univerzitetu

u Ilinoisu (titula doktora pravnih nauka), kao i na Univerzitetu Kalifornija na

Berkliju (titula magistra), dok je obrazovanje iz oblasti političkih nauka stekao

na Univerzitetu Južna Kalifornija (titula doktora nauka). Prethodno je predavao

na Univerzitetu Pepperdine (na Pravnom fakultetu), kao i na Univerzitetu u Is-

točnom Sarajevu (na Pravnom fakultetu). U oblasti prava, interesovanja profeso-

ra Bakera uglavnom se orijentišu ka međunarodnom pravu (a posebno međuna-

rodno krivično pravo, kao nova oblast koja se tek razvija), uporednom ustavnom

i krivičnom pravu, pravu Evropske unije, kao i socio-pravnim studijama. U obla-

sti političkih nauka, posebno se zanima za sudove i sudsku politiku u kompara-

tivnom kontekstu, zatim demokratsku tranziciju, političke partije, transnacional-

ne aktere, organizacionu teoriju, kao i kvalitativni i multi-metodski istraživački

dizajn. Pre nego što je ušao u svet nauke, prof. Baker je radio u Senatskom opo-

zicionom istraživačkom odboru Progresivno-konzervativne partije Kanade. Ta-

kođe je radio u Kancelariji pravnog savetnika pri Ambasadi SAD u Beogradu.

Profesor Baker govori engleski, persijski, srpsko-hrvatski i pomalo francuski.

O autorima/cama

231

Selvira Draganović

Rođena u Jajcu 1973. godine. Diplomirala psihologiju na Internacional-

nom islamskom univerzitetu u Maleziji 1999., a 2008. magistrirala na odsjeku za

psihologiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Od 2000. do 2004. bila asistent

na Filozofskom fakultetu u Tuzli na predmetima Opšta i pedagoška psihologija,

objavila i sa engleskog jezika prevela nekoliko članaka. Trenutno je zaposlena

kao viši asistent na Internacionalnom Univerzitetu u Sarajevu, na odsjeku Poli-

tičke nauke i Sociologija. Angažovana na predmetima Psychotherapy, Psycho-

pathology, Counseling, Mental health i Introduction to trauma psychology. Tre-

nutno radi doktorsku disertaciju na temu Psihosocijane determinante razvoda

braka.

Srđan Puhalo Diplomirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psihologija. Ma-

gistrirao je na Filozofskom fakultetu u Banjaluci, a doktorirao na Filozofskom

fakultetu u Sarajevu. Radi kao direktor sektora istraživanja u agenciji Prime

Communications iz Banjaluke. Njegovo polje interesovanja su socijalna i poli-

tička psihologija.

Saša Gavrić

Rođen u Tuzli, 1984. Završio je 2007. osnovne studije iz političkih i

upravnih nauka na Univerzitetu u Konstanzu (Njemačka), a 2012. master-studij

iz međunarodnih odnosa i diplomatije u Sarajevu. Od 2005. radi na različitim

programima u polju kulture, ljudskih prava i društvenih istraživanja, te je trenut-

no uposlen kao izvršni direktor Sarajevskog otvorenog centra, gdje radi na pita-

njima ljudskih prava i političke participacije. Dio je dva evropska istraživačka

projekta, jedan o ustavnim politikama u istočnoj Evropi a drugi o parlamentari-

zmu na Balkanu. Istraživačka interesovanja: ustavne reforme, federalizam, ljud-

ska prava. Najznačajniji radovi: zbornik radova Uvod u politički sistem Bosne i

Hercegovine. Izabrani aspekti, priredio zajedno sa Damirom Banovićem, Saraje-

vo: Sarajevski otvoreni centar, 2009; rad Das politische System Bosnien-Herze-

govinas,ko-autor sa Solveig Richter, u zborniku Die politischen Systeme Osteu-

ropas, priredio Wolfgang Ismayr, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaf-

ten, 2010; zbornik radova Država, društvo i politika u Bosni i Hercegovini. Ana-

liza postdejtonskog političkog sistema, priredio zajedno sa Damirom Banovićem,

Sarajevo: University Press/Magistrat, 2011.

O autorima/cama

232

Lejla Mušić Rođena u Bihaću, 1981. godine. Doktorica je socioloških znanosti i Viša

asistentica na Fakultetu političkih nauka Sarajevo, pri Odsjeku za sociologiju od

septembra 2008. godine. Asistira na predmetima Socijalna ekologija, Savremene

rodne studije, Rodne studije i mir, na dodiplomskom i postdiplomskom studiju.

Završila je Filozofski fakultet u Sarajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju

2005. godine. Magistrirala je na temu Rodno zasnovano nasilje u BiH porodici u

periodu tranzicije u septembru 2008. godine pri Centru za Interdisciplinarni

postdiplomski studij Univerziteta u Sarajevu, a doktorirala 2012. na temu Soci-

jalno-ekološke implikacije savremenih socioloških teorija. Napisala je više rado-

va poput Filozofija umjetnosti u mišljenju Anande Kentischa Coomaraswamiya

(Filozofska istraživanja, Zagreb, 2007.), Rod, porodica i nasilje (Zbornik politič-

kih nauka Sarajevo, 2008/09.), Nasilje u bh porodici (Bosanske studije na engle-

skom jeziku, 2009/10.). Prevela je sa engleskog u bosanski jezik djelo Ljepota i

islam, estetika u islamskoj umjetnosti i arhitekturi (Des, Sarajevo, 2005.), autori-

ce Valerie Gonzalez. Hrestomatiju Rod i rodni odnosi, u koautorstvu sa prof. dr

Mujkić Asimom i doc. dr Viđen Srebrenkom, objavljuje 2010. godine. Učesnica

je više Konferencija posvećenih pitanjima roda i ekologije poput Simpozija o

održivom razvoju (Zagreb, 2011) i Ekofeminizam kao nova politička odgovor-

nost (Beograd, 2011). U toku 2012.godine učestvovala je na više međunarodnih

Konferencija o temi održivog razvoja, bioetike u Malom Lošinju, 2012 i na Flo-

zofskom fakultetu u Beogradu. Ujedno je učesnica dvije međunarodne Konfe-

rencije 2012 u oblasti intersekcije održivog razvoja, napretka tehnike i tehnolo-

škog razvoja na Metalurškom fakultetu Zenica i Mašinskom fakultetu Zenica.

Objavila je rad Pluriperspective approach to environmental issues solution, u

Zborniku sa međunarodnim učešćem, Zenica (bilingualno izdanje), kao i rad o

temi Intersekcija menadžementa i okolinskog upravljanja, 2012. godine. Bavi se

oblašću socijalne ekologije, sociologije roda i savremenih rodnih studija.Upore-

do završava studij anglistike na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Učestvovala

je na internacionalnom takmičenju iz oblasti ekologije i zaštite okoline u Hanno-

veru 2000. godine.

Ivan Hromatko

Rođen 1979. godine u Zagrebu. Nakon završetka studija sociologije i po-

vijesti (2007.) na temu Stigma: Teatar kao mjesto nadilaženja predrasuda i dis-

kriminacije te objave prvog znanstvenog rada u časopisu s Web of Science in-

deksom, upisuje Poslijediplomski doktorski studij sociologije (2008.) pri Filo-

zofskom fakultetu u Zagrebu. Na doktorskom studiju razvija teze opisane u di-

plomskom radu, te provodi istraživanje naslova: Teatar kao mjesto akcijskog is-

traživanja stigmatizacije. Kao dio suvremenog smjera u sociologiji, tkz. public

sociology, ovo istraživanje i projekt predstavljaju kombinaciju znanosti, teatra i

civilnog aktivizma te se u tri godine razvio do projekta čije aktivnosti financira

Europska Komisija. Objavljivao je uglavnom u Hrvatskoj, poglavito u časopisu

O autorima/cama

233

Sociologija i prostor te Revija za socijalnu politiku. Predavačka iskustva je ste-

kao asistirajući u izvedbi sveučilišnog kolegija Predrasude i prevencija diskrimi-

nacije na Hrvatskim studijima; predajući na Veleučilištu Varaždin, u sklopu

Europskog (IPA IV.) projekta Knowledge for everyone te na Sveučilištu u Zadru.

Trenutno radi kao savjetnik Odjela za sociokulturne projekte Centra za kulturu

Trešnjevka te kao voditelj međunarodnog istraživanja za multinacionalni europ-

sko edukativno partnerstvo GUIA-Guide Us Into Arts. Član je organizacijskog

odbora više međunarodnih konferencija, uključujući europske i svjetske organi-

zacije kao što su International Association for Intercultural Education i Euro-

pean Network of Cultural Centres. Istraživački interes fokusira na široke teme

predrasuda, diskriminacije i stigmatizacije, ali i metodologije, teatra, akcijskog

istraživanja, i civilnog društva/aktivizma.

Zlatiborka Popov-Momčinović

Rođena u Vršcu 1975. godine. Završila sociologiju na Filozofskom fakul-

tetu u Novom Sadu, a paralelno je studirala francuski jezik i književnost i filozo-

fiju. Od 2005. angažovana je kao asistentkinja na Filozofskom fakultetu Pale,

gdje je i magistrirala sa temom Politička kultura u periodu tranzicije. Objavila je

više od trideset naučnih radova, posebno je interesuju naučne oblasti: politička

kultura, civilno društvo, društveni pokreti, feminizam, ženski pokret, religija i

politika, vjeronauka. Bila je stipendistica Fonda otvoreno društvo Bosna i Herce-

govina u okviru Programa podrške istraživanjima u oblasti javnih politika

(PDFP) tokom 2008-2009. U periodu 2011-2013 učestvuje u međunarodnom

projektu Reconciliation and Trust Building in Bosnia and Herzegovina, koji

sprovodi Centar za empirijska istraživanja religije, i Project on Religion and Et-

hics in the Making of War and Peace, The University of Edinburgh. Pred odbra-

nom je doktorske disertacije o ženskom pokretu u BiH na Fakultetu političkih

nauka u Beogradu. Trenutno učestvuje u izradi izvještaja o gender aspektu govo-

ra mržnje u saradnji sa Udruženjem/Udrugom BH novinari i Vijećem Evrope,

kopriređuje publikaciju Diskriminacija: Jedan pojam, mnogo lica, a angažovana

je i u različitim aktivističkim projektima. Urednica je knjiga i publikacija Centra

za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini i predsjednica Centra

za političku kulturu.

Nada Ler-Sofronić

Rođena u Sarajevu, 1941., je rukovotkinja nezavisnog Centra za istraživa-

nja politike i zagovaranja Žena i društvo u Sarajevu. Pripadnica je grupe prvih

feminističkih teoretičarki u bivšoj Jugoslaviji. Dugo godina predavala je Socijal-

nu psihologiju na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu. Imala je aktivnu i vode-

ću ulogu u drugom talasu ženskog pokreta u regiji. Bila je konceptualna kreator-

ka Prve međunarodne feminističke konferencije u Istočnoj Evropi koja je održa-

na u Studentskom kulturnom centru u Beogradu 1978. godine pod nazivom

O autorima/cama

234

Drug-ca žena– žensko pitanje- novi pristup?, i predstavljala prekretnicu u anti-

dogmatskom pristupu ženskom pitanju. Njena doktorska disertacija smatra se pr-

vom feminističkom tezom odbranjenom u socijalističkoj Jugoslaviji i djelom je

objavljena u knjizi Neofeminizam i socijalistička alternativa (1985). Bila je osni-

vačica i predavačica na mnogim ženskim studijama/studijama roda u regionu.

Oblasti istraživanja: antidiskriminacija, pitanja ženskog iskustva, identiteta i od-

nosa moći među polovima/rodovima u različitim društvenim sistemima, rodna

dimenzija globalnih neokonzervativnih trendova i žena u uslovima post-socijali-

stičke tranzicije, civilno društvo i demokratizacija u tranzicijskim zemljama. Ob-

javila je veliki broj teorijskih eseja i članaka.

Žarko Papić

Rođen u Sarajevu, 1947. Ekonomski fakultet i postdiplomski studij zavr-

šio u Beogradu, gdje je i doktorirao. Viši je savjetnik za socijalne politike i di-

rektor Inicijative za bolju i humaniju inkluziju (IBHI) u Bosni i Hercegovini.

Obnašao je i funkcije ministra nauke i tehnologije Republike Srbije, a nakon to-

ga generalnog direktora Federalnog ureda za planiranje Jugoslavije i ministra

Federalne vlade. Također je bio ambasador i šef Stalne delegacije Jugoslavije u

OECD-u. Doktorirao je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu

1974. godine. U razdoblju od 1968. do 1991. objavio 11 knjiga iz područja eko-

nomije, političkih sistema i kritike nacionalizma, kao i 147 znanstvenih radova.

Još 146 članaka objavio u različitim magazinima i novinama. Nakon 1992. obja-

vio 69 članaka i istraživačkih radova, od kojih su mnogi objavljeni u međuna-

rodnim časopisima, publikacijama i novinama. Odlično poznaje ekonomske i in-

stitucionalne reforme koje su se dogodile u BiH u posljednjim desetljećima, i

ima veliko iskustvo u suradnji s općinama, entitetima, kantonalnim i državnim

vlastima, kao i sa organizacijama civilnog društva širom BiH. Bio je savjetnik za

veliki broj međunarodnih projekata socijalnog razvoja, vođa tima, stručnjak i

autor u pripremi UNDP-ovih Milenijumskih razvojnih ciljeva u BiH (MRC BiH)

(2003). Ovaj izvještaj dobitnik je specijalne nagrade UNDP-a. Također je bio

vođa tima u pripremi UNDP NHDR dokumenta Socijalno uključivanje u BiH,

nagrađenim od UNDP-a i OECD-a Nagradom humanog razvoja za izvrsnost u

inovacijama mjerenja (2009)."

Uputstvo autorima za pripremu rukopisa za štampu

1. Radovi treba da budu dostavljeni elektronski, u prilogu – kao otvoreni doku-

ment (Word), na elektronsku adresu redakcije Diskursa: [email protected]

2. Dužina rukopisa: do 15 stranica (28.000 karaktera).

3. Format: font: Times New Roman, veličina fonta: 12, razmak između redova:

Before: 0, After: 0, Line spacing: Single.

4. Paragrafi: format: Normal, prvi red: uvučen automatski (Col 1).

5. Ime autora: Navode se ime(na) autora i prezime(na).

6. Naziv ustanove autora (afilijacija): Neposredno nakon imena i prezimena navo-

di se pun (zvanični) naziv i sjedište ustanove u kojoj je autor zaposlen, a eventualno i na-

ziv ustanove u kojoj je autor obavio istraživanje. Ako je autora više, a ne potiču iz iste

ustanove, mora se naznačiti iz koje ustanove potiče svaki od autora. Funkcija i zvanje

autora se ne navode.

7. Kontakt podaci: Adresu ili elektronsku adresu autor stavlja u napomenu pri dnu

prve stranice članka. Ako je autora više, daje se samo adresa jednog, obično prvog.

8. Jezik rada i pismo: Rad će biti štampan u jeziku i pismu u kome je upućen re-

dakciji.

9. Naslov: Naslov treba postaviti centrirano i napisati velikim slovima.

10. Apstrakt: Apstrakt treba da sadrži cilj istraživanja, metode, rezultate i zaklju-

čak. Treba da ima od 100 do 300 riječi i da stoji između zaglavlja (naslov, imena autora i

dr.) i ključnih riječi, nakon kojih slijedi tekst članka. Apstrakt je pisan na jeziku članka.

[Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina

fonta: 10; razmak između redova – Before: 0; After: 0; Line spacing: Single; prvi red -

uvučen automatski (Col 1).]

11. Ključne riječi: Broj ključnih riječi ne može biti veći od 10. Ključne riječi daju

se na onom jeziku na kojem je napisan apstrakt. U članku se daju neposredno nakon ap-

strakta. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal;

veličina fonta: 10; prvi red - uvučen automatski (Col 1).]

12. Prethodne verzije rada: Ako je članak bio izložen na skupu u vidu usmenog

saopštenja (pod istim ili sličnim naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u po-

sebnoj napomeni, pri dnu prve strane članka. Ne može se objaviti rad koji je već obja-

vljen u nekom časopisu: ni pod sličnim naslovom niti u izmjenjenom obliku.

13. Navođenje (citiranje) u tekstu: Način pozivanja na izvore u okviru članka mo-

ra biti konsekventan od početka do kraja teksta. Zahtjeva se sljedeći sistem citiranja:

Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. /v. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str.

40. / up. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. [navodnike i polunavodnike obilježava-

ti na sljedeći način: „” / ’‛]

14. Napomene (fusnote): Napomene se daju pri dnu strane u kojoj se nalazi ko-

mentarisani dio teksta. Mogu sadržati specifikacije za citiranu literaturu, manje važne

detalje, dopunska objašnjenja, naznake o korišćenim izvorima.

[Tehničke propozicije za uređenje: format - Footnote Text; veličina fonta: 10; prvi

red - uvučen automatski (Col 1); numeracija - arapske cifre.]

15. Tabelarni i grafički prikazi: Tabelarni i grafički prikazi treba da budu dati na

jednoobrazan način, u skladu s lingvističkim standardom opremanja teksta.

16. Lista referenci (literatura): Citirana literatura obuhvata po pravilu bibliograf-

ske izvore (članke, monografije i sl.) i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u

vidu liste referenci. Literatura se navodi na kraju rada, prije rezimea. Reference se navo-

de na dosljedan način, abecednim odnosno azbučnim redosljedom. Ako se više biblio-

grafskih jedinica odnose na istog autora, one se hronološki postavljaju. Reference se ne

prevode na jezik rada. Sastavni dijelovi referenci (autorska imena, naslov rada, izvor

itd.) navode se na sljedeći način:

[za knjigu]

Adorno, T. Tri studije o Hegelu, Veselin Masleša, Sarajevo, 1990.

[za članak]

Beler, E. O interpretaciji i igri, Gradac, 152, Čačak, str. 157-163.

[za prilog u zborniku]

Jauković, S. Uloga umetnosti u tehničkom dobu, u: B. Milijić, Estetika, umetnost,

moral, Estetičko društvo Srbije, Beograd, str. 101-106.

Radove istog autora objavljene iste godine diferencirati dodajući a, b, c ili а, б, в,

npr.: 2007a, 2007b ili 2009a, 2009б.

Ako ima dva autora, navesti oba prezimena, npr. Korać, Pavlović; ako ih ima vi-

še: poslije prvog prezimena (a prije godine) dodati et al ili i dr.

[Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; ve-

ličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing: Single; prvi

red: kucati od početka, a ostale uvući automatski (Col : opcija Hanging, sa menija For-

mat)].

Postupak citiranja dokumenata preuzetih sa Interneta:

[monografska publikacija dostupna on-line]

Prezime, ime autora. Naslov knjige. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja.

Npr.: Veltman, K. H. Augmented Books, knowledge and culture.

‹http://www.isoc.org/inet2000/cdproceedings/6d.›. 02.02.2002.

[prilog u serijskoj publikaciji dostupan on-line]

Prezime, ime autora. Naslov teksta. Naslov periodične publikacije, datum perio-

dične publikacije. Ime baze podataka. Datum preuzimanja.

Npr.: Du Toit, A. Teaching Info-preneurship: student’s perspective. ASLIB Proce-

edings, February 2000. Proquest. 21.02.2000.

[prilog u enciklopediji dostupan on-line]

Ime odrednice. Naslov enciklopedije. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja.

Npr.: Tesla, Nikola. Encyclopedia Britannica. ‹http://www.britanni-

ca.com/EBchecked/topic/588597/Nikola-Tesla›. 29. 3. 2010.

17. Rezime: Rezime rada jeste apstrakt na engleskom jeziku. Rezime se daje na

kraju članka, nakon odjeljka Literatura. Prevod ključnih riječi na jezik rezimea dolazi

poslije rezimea. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman,

Normal; veličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing:

Single; prvi red: uvučen automatski (Col 1).]

18. Biografija: U biografiji, koja ne treba da prelazi 250 riječi, navesti osnovne

podatke o autoru teksta (godina i mjesto rođenja, institucija u kojoj je zaposlen, oblasti

interesovanja, reference publikovanih knjiga).

Uredništvo/ Уредништво/Editorial Board

Želimir Vukašinović / Желимир Вукашиновић

Glavni i odgovorni urednik/Главни и одговорни уредник/Editor in Chief

Zlatiborka Popov Momčinović/Златиборка Попов Момчиновић

Zamjenica urednika/Замјеница уредника/Deputy Editor

Ivan Cvitković / Иван Цвитковић

Zorica Kuburić / Зорица Кубурић

Mile Lasić / Миле Ласић

Jasmina Husanović / Јасмина Хусановић

Dino Abazović / Дино Абазовић

Vesna Đurić / Весна Ђурић

Zilka Spahić Šiljak / Зилка Спахић Шиљак

Rudy Baker / Руди Бејкер

Sekretar uredništva/Секретар уредништва/Editorial assistant

Vuk Vučetić / Вук Вучетић

Lektor/Лектор/Proofreader

Biljana Samardžić / Биљана Самарџић

Meliha Husić / Мелиха Хусић

Ivona Brkić / Ивона Бркић

Olja Jojić / Оља Јојић

Likovno-grafička oprema/Ликовно-графичка опрема/Artistic and graphic design

Marija Borović / Марија Боровић

Tehnički urednik/Технички уредник/Technical editor

Vlastimir Pantić / Властимир Пантић

Izdavač/Издавач/Publisher

Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini /

Представништво Центра за емпиријска истраживања религије у Босни и Херцеговини

u saradnji sa Centrom za političku kulturu/у сарадњи са Центром за политичку културу

Za izdavača/За издавача/Published by

Ratko Kuburić / Ратко Кубурић

Štampa/Штампа/Print

Dobra knjiga d.d. Sarajevo

Tiraž/Тираж/Impression

300 primjeraka/примјерака/copies

Časopis Diskursi izlazi dva puta godišnje /

Часопис Дискурси излази два пута годишње /

Journal Discourses comes out two times annually

Stavovi i mišljenja iznesena u ovom časopisu su autorski i ne predstavljaju izričite stavove i mi-

šljenja izdavača ili donatora. Svaki/a autor/ica odgovara za svoj tekst.

Publikacija je nastala u okviru projekta Diskursi- društvo, religija, kultura, koji je podržan od

strane