GJYQSIA KUSHTETUESEDrejtsia kushtetuese nnkupton sigurimin e procesit t kushtetutshmris dhe ruajtjen e rendit kushtetues. Ky nocion prfshin trsin e veprimeve institucionale dhe normative n funksion t ruajtjes dhe mbrojtjes s asaj far prbn rregullsi dhe stabilitet kushtetues.

Supermacia kushtetuese- Sipas Jutta Lumbach , ish Kryetar i Gjykats Kushtetuese t Republiks s Gjermanis, koncepti i supermanis s kushtetuts nnkupton bartjen re autoritetit m t lart n sistemin juridik tek institutit i Kushtetuts si akt fundamental.Siguria Juridike Koncepti i siguris juridike sht nj parim i rndsishm i cili nnkupton q normat juridike duhet t jen t qarta dh precize n mnyr q qytetart t mund t jen t sigurt n lidhje me t drejtat dhe detyrimet e tyre ndaj s drejts. Parimi i siguris juridike sht veanrisht i rndsishm me rastin e hartimit t akteve normative ( ligjeve, akteve nnligjore).SHTETI I S DREJTS

Shteti i s drejts sht ndr parimet fundamentale t demokracis moderne kushtetuese. Kushtetuta e Kosovs n nenin 7 t saj ka prcaktuar sundimin e ligjit ndr vlerat me sublime kushtetuese:

Rendi Kushtetues i Republiks s Kosovs bazohet n parimet e liris, paqes, demokracis, barazis, respektimit t drejtave dhe lirive t njeriut dhe sundimit t ligjit, mos diskriminimit, t drejts s prons, mbrojtjes s mjedisit, drejtsis sociale, pluralizmi ndarjes s pushtetit shtetror dhe ekonomis s tregut.Juristi britanik Albert Dicey i cili nocionit t s drejts i kishte dhn nj popullaritet t konsiderueshm, kto jan tri elementet t cilat asociohen n kt nocion:

1. Askush nuk mund t dnohet ose t bhet t vuaj prve n rast t shkeljes s ligjit t dshmuar n gjykat:2. Askush nuk sht mbi ligjin dhe t gjith jan t barabart prpara ligjit pavarsisht nga statusi social, ekonomik apo politik dhe

3. Sundimi i ligjit prfshin rezultatet e vendimeve gjyqsore pr prcaktimin e t drejtave t personave privat.

Shteti i s drejts nnkupton ushtrimin e funksioneve publike n pajtim me t drejtn.MODELET E KONTROLLIT KUSHTETUES

1. Modeli i centralizuar i kontrollit kushtetuesKy model njihet ndryshe edhe si modeli Evropian i mbrojtjes s kushtetutshmris duke qen se ky model i kontrollit kushtetues aplikohet tek nj numr i konsiderueshm i shteteve evropiane. Modeli i centralizuar i drejtsis kushtetuese nnkupton se kontrolli kushtetues i besohet nj organi t veant kushtetues. N secilin rast ky organ mund t jet nj Gjykat Kushtetuese, Gjykat e lart ose nk organ i veant far sht Kshilli Kushtetues n Franc.

2. Modeli i decentralizuar i kontrollit kushtetues

Modeli i decentralizuar 9 amerikan) i kontrollit kushtetues nnkupton nj kontroll t shprndar t kushtetutshmris n at mnyr q e drejta e gjykatave pr t shqyrtuar kushtetutshmrin sht decentralizuar dhe nuk prqendrohet n nj organ t veant. Pr dallim nga koncepti evropian, sipas ktij modeli ( rasti ekzemplar q nga rasti Marbury V. Madison me 1803) secili gjyqtar n fardo instance gjyqsore ka t drejt q krahas zgjedhjes s shtjes kryesore t deklarohet n lidhje me pretendimet e palve n kontest pr jo kushtetutshmri.

Kontrolli i shprndar presupozon iden se gjyqtari amerikan pr t siguruar eprsin e kushtetuts , duhet t zbatoj jo thjesht ligjin por t drejtn. Kjo do t thot se para se ta zbatoj normn juridike, gjyqtari duhet ta verifikoj pajtueshmrin dhe vlefshmrin e saj juridike n raport me kushtetutn.3. Kontrolli abstrakt i kushtetutshmris

Sistemi evropian drejtsis kushtetuese njeh institucionin e kontrollit abstrakt t kushtetutshmris ose si njihet ndryshe t terminologjis juridike kontrolli abstrakt norms. Sipas ktij sistemi, kontrolli i kushtetutshmris bhet in abstractia, pra jasht ndonj rasti konkret individual.Parimisht procedurat e kontrollit in abstractia t kontrollit t kushtetutshmris vihen n lvizje nga palt t cilat kan status t privilegjuar n nisjen e procedurs s kontrollit.

4. Kontrolli konkret i kushtetutshmris

Nse nj procedur kontrolli kushtetues referohet nj rasti konkret i cili para se te vihet pr shqyrtim kushtetues sht trajtuar n rrug t rregullt gjyqsore lidhur me t drejtat dhe interesat individuale t qytetarit ather kjo form e kontrollit kushtetues njihet si kontroll konkret.

KONTROLLI GJYQSOR SUPRANACIONAL

1. Kuptimi i kontrollit supranacional

Do t analizojm dy forma t kontrollit gjyqsor n kontest evropian- kontrollin gjyqsor q ushtrohet n nivelin e s drejts s bashkimit Evropian( Gjykata Evropiane e Drejtsis) dhe kontrolli gjyqsor i cili ushtrohet n kontest t Konvents Evropiane pr t Drejtat dhe Lirit Themelore respektivisht t Gjykats evropiane pr t Drejtat e Njeriut.2. Kontrolli gjyqsor n nivelin e Gjykats Evropiane t Drejtsis

Gjykata e Drejtsis e Komuniteteve Evropiane u krijua sipas Traktit t KETHC m 1952 e vendosur n Luksemburg.Gjykata ka pushtetin pr t zgjedhur mosmarrveshjet ligjore midis shteteve antare t BE-s, institucioneve t BE-s dhe individve.

Gjykata ndihmohet nga 8 avokat t prgjithshm, roli i t cilve sht pr t paraqitur opinionet e tyre pr shtjet q i paraqiten Gjykats

N nivelin e dyt t hierarkis s akteve normative t BE-s hyjn aktet sekondare legjislative dhe ekzekutive t Kshillit.

3. Kontrolli gjyqsor n nivelin e Gjykats Evropiane pr t Drejtat e njeriut

Krijimit t Gjykats pr t Drejtat e Njeriut i ka paraprir nj lvizje t shteteve evropiane pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore pr t ngritur vetdijesimin pr nevojn e mbrojtjes s lirive dhe t drejtave fundamentale, veanrisht atyre politike t cilat n Evropn Lindore i nnshtroheshin nj kufizimi t theksuar q ndikoi n formimin e diktaturave t pas Lufts s Dyt Botrore. I themeluar m 1949 n Kongresin e Evrops.

Organet themelore t Kshillit jan Komitetii Ministrave ( q prbhet nga ministrat e jashtm t secilit shtet antar), Asambleja Parlamentare( e prbr nga deputet nga Parlamenti i do shteti antar), dhe Sekretari i Prgjithshm ( i cili drejton Sekretariatin e Kshillit t Evrops). Pr m tepr n kuadr t Kshillit t Evrops funksionon edhe Komesari pr t Drejtat e Njeriut.M 1950 n Rom shtetet antare t Kshillit t Evrops nnshkruan Konventn Evropiane pr Lirit dhe t Drejtat Themelore i cili sot sht ratifikuar nga 47 shtete antare t Kshillit t Evrops dhe ka nj ndikim t fuqishm n fushn e mbrojtjes s lirive dhe t drejtave t njeriut.

Gjykata evropiane e t Drejtave t Njeriut ka selin n Strasburg t Francs dhe aktualisht ka 47 gjyqtar ( nj gjyqtar pr do Shtet Pal n Konventn evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe Lirive themelore( nj pr do shtet antar i Kshillit t Evrops).

Gjyqtart zgjidhen me shumicn e votave nga Asambleja Parlamentare nga nj list prej tre kandidatve t Plve Kontraktuese. Gjyqtart kryejn funksionin e tyr en mnyr t pavarur jo si prfaqsuese i ndonj shteti t veant.

Misioni i Gjykats sht t zbatoj Konventn evropiane t Drejtave t Njeirut pr t siguruar q Shtetet t respektojn t drejtat dhe garancit e prcaktuara n Konvent.

LINDJA DHE ZHVILLIMI I DOKTIRNS S KONTROLLIT GJYQSOR1. Shkndijat e para t kontrollit gjyqsor

Ndonse shkndijat e para t kontrollit gjyqsor datojn q nga koha antike, format e institucionalizuara t kontrollit kushtetues dalin n siprfaqe vetm n periudhn liberale t kushtetutshmris moderne n fazn fillestare n premisat politike angleze n fillim t shekullit XVII-t.

Kjo m s miri shprehej n Kushtetutn e Francs s vitit 1791 sipas s cils Gjykatat nuk mund t ndrhyjn n ushtrimin e pushtetit legjislativ t pezullojn ekzekutimin e ligjeve, ndrhyjn funksionet administrative apo t thrrasin administratort para tyre pr arsye t lidhur me detyrat e tyre.

Leximi i prmbledhsve tona tregon se n shum shtje e drejta zakonore ( common law) qndron mbi ligjet e Parlamentit dhe se n disa raste ajo deklaron ato nule e t paqena;n t vrtet kur nj ligj i Parlamentit sht n kundrshtim me nj t drejt t konsakruar nga e drejta zakonore ose e pa mundshme pr tu zbatuar, ai shqyrtohet nga pikpamja e s drejts zakonore dhe deklarohet i pavlefshm.Por me lindjen e tradits s kontrollit gjyqsor duhet par n Shtetet e bashkuara t Ameriks. sht pikrisht vendi ku triumfoi koncepti i ndarjes m rigoroze t pushteteve dhe bashk me t edhe e drejta e gjykatave pr t rishikuar kushtetutshmrin e ligjeve t miratuara nga Parlamenti.

2. Zhvillimi i konceptit t kontrollit gjyqsor

Nj thirrje pr supermanin e Kushtetuts ishte br publike edhe para miratimit t Kushtetuts s SHBA-ve t vitit 1878. Pas viti t 1776 parimi se aktet legjislative duhet t jen n pajtim me kushtetutn ishte dhn nj zbatim praktik n disa shtete amerikane, si p.sh. n Pensilvani. Kjo bri q hartuesit e Kushtetuts Amerikane t ishin t vetdijshm pr rndsin e kontrollit gjyqsor, dhe disa prej tyre edhe e favorizonin kt koncept. Kushtetuta qndron e heshtur pr sa i takon kontrollit kushtetues t ligjeve. Por ky fakt nuk e pengoi Gjykatn Supreme t SHBA-ve q t argumentoj domosdoshmrin e mbrojtjes s kushtetuts dhe vlerave t saj n rastin Marbury K, Madison m 1803, nj vendim i shnuar n historin e kontrollit gjyqsor n SHBA dhe formoi bazn e kontrollit t gjyqsor n SHBA.

Pak fjal rreth rastit Presidenti Amerikan John Adams emroi William Marbury t jet nj gjykats i paqes n Distriktin e Kolumbias, dhe emrimi i tij ishte nnshkruar nga zyrtari prkats federal ( n kt rast natyrisht John Marshall duke vepruar n cilsin e Sekretarit t Shtetit n kuadr t Administrats s Presidentit Adams q ishte n largim pas mbarimit t mandatit). Megjithat, Sekretari i ri i Shtetit, James Madison refuzoi ti dorzoj emrimin e nnshkruar pr Z. Marbury e cila bri q Marbury t ngris padi pr kt rast para Gjykats s Lart duke u thirrur n juridiksionin e saj origjinal dhe duke i krkuar Gjykats t urdhroj administratn q ti jepte atij t drejtn e tij pr t marr detyr pr t ciln ai kishte qen i emruar nga Presidenti i Shteteve t Bashkuara . Marbury v. Madison ishte rasti i par q Gjykata e Lart deklaroi nj ligj antikushtetues dhe krioji konceptin e shqyrtimit gjyqsor n SHBA ( iden se gjykatat mund t mbikqyrin dhe t anulojn veprimet e nj dege tjetr t pushtetit). Vendimi historik i ndihmoi definimit t kontrolleve dhe balancave si nj nga veorit dalluese t sistemit amerikan t qeverisjes. N shkurt t vitit 1803 Gjykata e Lart mori nj vendim unanim ( 4-0) se MArbury kishte t drejtn e tij pr t detyruar Sekretarin e Shtetit Madison pr t zbatuar vendimin mbi emrimin mbi bazn se Ligji mbi Gjyqsorin i vitit 1789 q e parashikonte kt t drejt ishte n mosprputhje me tekstin e Kushtetuts.Aspekte t kontrollit gjyqsor filluan t zn vend n evrop n fillim t shek. XIX edhe pse akoma nuk mund t bhej fjal pr ndonj form t institucionalizuar t kontrollit kushtetues.3. Kontrolli Gjyqsor pas Lufts s Par Botrore

N periudhn pas Lufts s Par Botrore u shnuan disa prpjekje pr t institucionalizuar doktrinn e kontrollit kushtetues n Evrop. Kushtetuta e Vajmarit e vitit 1919 ndonse kishte prcaktuar n mnyr eksplicite pr nj kontroll gjyqsor t kushtetutshmris, Gjykats s Perandoris ( Reichgericht) i kishte njohur t drejtn q mos t zbatonte ligje me prmbajtje antikushtetuese gjat nj procesi gjyqsor si dhe t drejtn e kontrollit t konkordancs n mes t legjislacionit t lndve me Kushtetutn.Por rndsin m t madhe n drejtim t sistemit t mbrojtjes s kushtetutshmris e pati themelimi i Gjykats Kushtetuese t Austris m 1920 nga arkitekti i Kushtetuts s Austris Hanz Kelzen. Pr dallim nga SHBA, Austria themeloi nj tribunal t specializuar pr t gjykuar shtje kushtetuese dhe ishte kompetente pr t verifikuar kushtetutshmrin e ligjeve federale sipas krkess s qeverive t njsive federale, sipas krkess s Gjykats Supreme apo t Gjykats Administrative, apo kurdo q nj rast ngrihej para Gjykats Kushtetuese. Gjykata kushtetuese e Austris funksioni deri m 1934.

4. Kontrolli gjyqsor pas Lufts s II botrore

Pas mbarimit t Lufts s II-t Botrore u intensifikua procesi i themelimit t gjykatave kushtetuese n shtetet e Evrops Perndimore. M 19455 Austria ri-themeloi Gjykatn Kushtetuese ndrsa m 1947 gjykata kushtetuese u themelua edhe n Republikn e Italis fillimisht sipas modelit amerikan pr t kaluar m 1956 n modelin evropian t kontrollit kushtetues. Edhe Ligji themelor Gjerman i vitit 1949 kishte prcaktuar bazn kushtetuese pr themelimin e Gjykats Kushtetuese Federale Gjermane.M pas u ngritn sisteme t institucionalizuara edhe n Spanj, Greqi dhe Portugali, ndrsa kushtetuta e Republiks s pest Francs ( 1958) kishte prcaktuar themelimin e nj Kshilli Kushtetues pr t verifikuar paraprakisht kushtetutshmrin e ligjeve t miratuara.KONTROLLI KUSHTEUTES N VENDE T NDRYSHME

1. Kontrolli kushtetues n Republikn Federale t Gjermanis

Ndonse ishin t njohur me sistemin amerikan t shqyrtimit gjyqsor dhe ishin t udhhequr nga prvoja amerikane n formsimin e demokracis e tyre kushtetuese pas Lufts gjermant u mbshtetn kryesisht n traditn e tyre t rishikimit kushtetues drejt ndrtimit t nj sistemi t tyre ose vetanak t kontrollit kushtetues bazuar n vlera dhe traditat kushtetuese gjermane.Gjat hartimit t Ligjit Themelor n nj kshtjell t shekullit 19 n ishullin e Liqenit Chiemsee n Gusht t 1948 nj grup ekspertsh t s drejts kushtetuese finalizuan projektin e par t Kushtetuts i cili prfshinte dispozita edhe pr themelimin e nj gjykate kushtetuese Kombtare sipas rekomandimeve t Profesor Hans Nawiasky, i cili konsiderohet si baba i Kushtetuts s paralufts Bavareze.N planin organizativ duhet theksuar se Gjykata Kushte ftuese prbhet nga 16 antar, sipas Ligjit themelor gjysma e antarve t Gjykats zgjidhen nga Bundestagu dhe gjysma tjetr nga Bundesrati ( kshill federal). Sipas ligjit pr Gjykatn Kushtetuese Federale megjithat Bundestagu zgjedh tet gjyqtar n mnyr indirekte prmes nj komisioni pr Przgjedhjen Gjyqsore i njohur si Wahlmannerausschuss. Bundesrati n ann tjetr prcaktonte pr tet gjyqtar sipas nj shumic prej dy t tretash t votave t nevojshme.

Gjykata Kushtetuese sht ndar n dy dhoma t quajtura Senate t cilat prbhen nga tet gjyqtar. Presidenti i Gjykats Kushtetuese zakonisht mban presidencn e Senatit t par kurse zvends presidenti i dyt sht n krye t Senatit t Dyt. Senati i par merret me tepr me gjykimet e shtjeve jopolitike, kurs en ann tjetr Senati i dyt sht projektuar q t funksionoj m shum si nj instanc e cila vendos mbi kushtetutshmrin e kontesteve t natyrs politike.Ligji pr Gjykatn Federale prcakton se do person q pohon se nj nga t drejtat themelore, ose nj nga t drejtat e tij sipas neneve 20(4),33,38,101,103 dhe 104 t Ligjit Themelor sht shkelur nga nj autoriteti publik mund t paraqes nj ankes kushtetuese n gjykatn Kushtetuese federale.

Aplikanti duhet t theksoj arsyet pr ankes duke specifikuar t drejtn e cila i sht shkelur dhe veprimi apo mos veprimi i organit ose autoritetit pr t cilat ankuesi pretendon t ket qen dmtuar. Pra ankuesi duhet t jet prekur n mnyr direkte dhe aktualisht nga akti i autoritetit publik.

2. Kontrolli kushtetues n Franc

Kushtetuta aktuale e Francs sht miratuar m 4 tetor 1958. N diskursin e prditshm ajo quhet Kushtetuta e Republiks s V-t, ky dokument i cili e zvendsoi kushtetutn e Republiks s IV-t m 1946. Kshilli kushtetues prbhet nga nnt antar t cilt caktohen pr nj mandat 9 vjeqar pa t drejt ri emrimi. Nj e treta e antarve t Kshillit Kushtetues riprtrihet do tri vjet. Ktu tre antar emrohen nga Presidenti i Republiks, tre nga kryetari i Asambles Kombtare dhe tre antar t tjer nga Presidenti i Senatit .

Presidenti i Kshillit Kushtetues emrohet nga Presidenti i Republiks. Juridiksioni i Kshillit Kushtetues ndahet n dy grupe. Grupi i par i juridiksionit prfshin mbikqyrjen e rregullsis s zgjedhjeve presidenciale dhe parlamentare si dhe verifikimi i rregullsis s referendumeve. Kategoria e dyt e juridiksionit prbn shqyrtimin e kushtetutshmris s ligjeve pas miratimit n Parlament dhe para shpalljes nga ana e Presidentit.

3. Kontrolli kushtetues n Shqipri

Duhet theksuar se ngritja e gjykats kushtetuese gjat periudhs s diktaturs komuniste ishte e pa pajtueshme me frymn dhe konceptin komunist dhe teorin e sistemit kuvendar sipas s cils shkoll t mendimit juridik Kuvendi Popullor shnonte organin prfaqsues m t lart politik dhe kjo e bnte t pa pajtueshm ngritjen e fardo mekanizmi prve vet Kuvendit Popullor pr t dhn vendime finale lidhje me interpretimin kushtetues dhe shtjes s kushtetutshmris s ligjeve. N tre instrumentet kushtetuese t cilat Shqipria i miratoi m 1946 ( Kushtetuta e vitit 1946, 1953 dhe 1976) n asnj pjes nuk ishte referenc n lidhje me kontrollin gjyqsor t kushtetutshmris prmes ndonj organi t veant. N realitet kur ishte n pyetje shtja e kontrollit kushtetues prcaktohej roli i Kuvendit si organ ligjvns me kompetenc q t bj rishikimin dhe interpretimin e kushtetutshmris. Kushtetua e viti t 1976 prcaktonte:Neni 66: Kuvendi Popullor sht organi m i lart i pushtetit shtetror, mbrojtsi i sovranitetit t popullit e t shtetit dhe i vetmi organ ligjvns.

Neni 67: Kuvendi Popullor ka kto kompetenca kryesore: Prcakton, n prputhje me vijn e prgjithshme dhe direktivat e Partis s Puns t Shqipris, drejtimet kryesore t politiks s brendshme e t jashtme t shtetit; Miraton, ndryshon Kushtetutn dhe ligjet , vendos mbi pajtueshmrin e ligjeve me Kushtetutn dhe bn interpretimin e tyre.

Baza kushtetuese pr ngritjen e Gjykats Kushtetuese t Shqipris u vendos me Ligjin nr. 7561, dat 29.4.1992.

Ky ligj prcaktonte se Gjykata Kushtetuese sht autoriteti m i lart q mbron dhe garanton respektimin e Kushtetuts dhe legjislacionit, si dhe bn interpretimin prfundimtar t Kushtetuts. Gjykata Kushtetuese prbhej nga 9 antar, 5 nga t cilt zgjidheshin nga Kuvendi Popullor dhe 4 nga Presidenti i Republiks pr nj mandat 12 vjear pa t drejt rizgjedhjeje.

N punn e saj Gjykata Kushtetuese i nnshtrohet vetm Kushtetuts. Tek juridiksioni i ksaj gjykate gjejm forma t ndryshme t kontrollit kushtetues.

Ndrsa sipas Kushtetuts s miratuar n vitin 1998 Gjykata Kushtetues psoi disa ndryshime. Gjykata Kushtetuese prbhet prej 9 antarve t cilt emrohen nga Presidenti me plqimin e Kuvendit pr nj periudh 9 vjeare pa t drejt riemrimi. Antart e Gjykats Kushtetuese zgjidhen nga radha e juristve me kualifikim t lart dhe me prvoj pune jo m pak se 15 vjet n profesion. Kryetari i Gjykats emrohet nga radht e antarve t saj nga Presidenti i Republiks me plqim t Kuvendit pr nj mandat tre vjear.4. Kontrolli gjyqsor n Shtetet e Bashkuara t Ameriks

Gjykata e Shteteve t Bashkuara t Ameriks sht organi m i lart gjyqsor n SHBA. Kjo Gjykat prbhet nga Kryetari i Gjykats dhe tet gjyqtar t tjer, t cilt emrohen nga Presidenti dhe konfirmohen me plqim nga shumica e votave t Senatit. Pr dallim nga traditat evropiane, gjyqtart n Gjykatn Supreme fitojn emrime t prjetshme ( life time periode ) dhe mandati i tyre prfundon vetm pas vdekjes, dorheqjes, daljes n pension, ose n rast t nj procedure afirmative t akuzs publike impeachment.

Doktrina amerikane e kontrollit gjyqsor mbshtetet n parimin decentralizimit. Sipas ktij sistemi, e drejta e kontrollit kushtetues ushtrohet nga secila gjykat pavarsisht instancs gjyqsore pr dallim nga modeli evropian n t cilin e drejta e kontrollit prqendrohet n nj organ t veant.

Sistemi amerikan i kontrollit kushtetues mbshtetet n parimin e nj qshtje juridike kontradiktore dhe konkrete. Duhet prmendur se sistemi amerikan nuk njeh institucionin abstrakt t kontrollit t kushtetutshmris.

5. Kontrolli kushtetues n Itali Kontrolli kushtetues n Itali ushtrohet nga Gjykata Kushtetuese. Gjykata Kushtetuese prbhet nga 15 gjyqtar t emruar 1/3 nga Presidenti i Republiks, 1/3 nga Parlamenti n seanc t prbashkt dhe nga 1/3 prej magjistraturs s zakonshme dhe administrative.

Gjyqtart e Gjykats Kushtetuese zgjidhen midis magjistratve, edhe n pension t juridiksioneve t larta t zakonshme dhe administrative, profesorve ordinar t universiteteve n lndt juridike dhe avokatve me prvoj 20 vjeare n ushtrim t profesionit.

Gjyqtart emrohen pr nj mandat 9 vjear, i cili afat fillon t rrjedh nga dita e betimit dhe nuk mund t riprtrihet srish. Me mbarimin e afatit gjyqtari kushtetues pushon prfundimisht nga detyra.

Nj garanci e dyt shum e rndsishme sht fakti se askush nuk mund t emrohet apo t zgjidhet si nj gjyqtar i Gjykats Kushtetuese, nse nuk posedon kualifikimet profesionale t veanta pr kt funksion.

Gjykata Kushtetuese gjykon mosmarrveshjet n lidhje me kushtetutshmrin e ligjeve dhe t akteve q kan vlern ligjit, t shtetit dhe regjioneve si dhe vendos n lidhje me konfliktet pr kompetenc n mes t organeve qendrore t pushtetit, konfliktet pr kompetenc n mes t organeve regjionale si dhe gjykon krimet e kryera nga Presidenti i Republiks( tradhti kombtare ose shkelje e dispozitave t Kushtetuts) Gjykata Kushtetuese Italiane ushtron dy forma t kontrollit kushtetues, paraprak dhe t mpasshm.

6. Kontrolli kushtetues n KOSOVEKosova nuk ka tradit t gjat t kontrollit kushtetues, themelet e para t drejtsis kushtetuese n Kosov pasuan me reformat kushtetuese n vitin 1971 t cilat avancuan pozitn kushtetuese t Kosovs n kuadr t ish-federats s Jugosllavis. Prfundimisht koncepti pr ngritjen e gjykats kushtetuese si pjes fundamentale e arkitekturs kushtetuese t Kosovs triumfoi n Bisedimet e Vjens pr statusin politik t Kosovs nn udhheqjen e Emisarit Special t OKB-s y. Marti Ahtisari i cili Propozimin gjithprfshirs pr zgjidhjen e statusit t Kosovs , t dats 27 mars 2007, kishte prcaktuar formimin e nj gjykate kushtetuese nnt antarshe pr t siguruar ruajtje e kushtetutshmris. M 09 prill 2008 Kuvendi i Kosovs miratoi Kushtetutn e Republiks s Kosovs, n t ciln Gjykata Kushtetuese zuri nj pozit institucionale t rndsishme.N kapitullin e tet, Kushtetuta ka prcaktuar Gjykatn Kushtetuese si autoritetin prfundimtar pr interpretimin e Kushtetuts duke akorduar nj vllim t gjer t juridiksionit kushtetues.

Ky rekurs kushtetues mund t prdore vetm pas shterimit t mjeteve t rregullta juridike dhe vetm pr s i takon shkeljeve konkrete dhe direkt t drejtave dhe lirive t prcaktuara me Kushtetut. Gjykata Kushtetuese prbhet nga (9) nnt gjyqtar t cilt emrohen nga Presidenti i Republiks s Kosovs, pr nj mandat 9 vjear , pa mundsi vazhdimi.

Vendimi pr t propozuar shtat nga gjyqtart varet nga miratimi i 2/3 t deputetve t Kuvendit t pranishm dhe q votojn kurse vendimi pr t propozuar 2 gjyqtart e tjer, merren me shumicn e votave t deputetve t Kuvendit , t cilt jan t pranishm dhe q votojn, por q mund t bhet vetm pas plqimit t shumics s deputetve t Kuvendit , t cilt i mbajn vendet q jan rezervuar ose garantuar pr prfaqsuesit e komuniteteve q nuk jan shumic n Kosov. Gjykata kushtetuese udhhiqet nga Kryetari dhe Zv. Kryetari i Gjykats Kushtetuese, t cilt zgjidhen nga vet gjyqtart e Gjykats Kushtetuese me votim t fsheht t gjyqtarve t gjykats, pr mandat tre vjear.

Gjykata Kushtetuese drejtohet nga Kryetari i Gjykats Kushtetuese, si cili koordinon aktivitetet e Gjykats, thrret dhe drejton seancat verbale, prfaqson Gjykatn Kushtetuese dhe nnshkruan aktet e Gjykats Kushtetuese, kryen detyra tjera t prcaktuara me kt ligj ose me rregulloren e puns s Gjykats Kushtetuese. Ndrsa Zv. Kryetari ushtron detyrat e Kryetarit vetm kur kryetari mungon. Mirpo Kryetari mund tja delegoj disa detyra t caktuara pr t mbshtetur kryetarin n ushtrimin e detyrs s tij.

Gjyqtart e GjK gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi nga detyra pr vendimet e marra brenda fushs s prgjegjsive si gjykats t GjK. Ata mund t shkarkohen nga Presidenti i R.KS me propozimin e 2/3 t gjyqtarve t GjK vetm pr krime t rnda ose mosprfillje t rnd t detyrave. Gjyqtart e GjK nuk mund t jen antar t ndonj partie, lvizje apo organizate tjetr politike. Nj mekanizm i rndsishm i pavarsis t GjK sht buxheit i saj. Siaps nenit 14 t Ligjit pt GjK, GjK financohet nga buxheti i Republiks s Kosovs. N fakt GjK fillimisht prgatit projektbuxhetin e saj vjetor t cilin ia drgon Kuvendit t Kosovs pr aprovim. Ligji pr GjK ka prcaktuar se ekzekutivi nuk mund t ndryshoj n fardo mnyre tjetr ta modifikoj ose t ndikoj n propozimin e buxhetit t prgatitur nga GjK. Buxheti i propozuar nga GjK prfshihet n trsi n propozimin pr Buxhetin e konsoliduar t Kosovs q i paraqitet Kuvendit t Republiks s Kosovs pr miratim.

Kontrolli abstrakt- GjK zhvillon kontroll kushtetues abstrakt me rastin e verifikimit t prputhshmris s ligjeve, te dekrete t Presidentit e t kryeministrit dhe t rregulloreve t Qeveris me Kushtetutn.

Kontrolli preventiv- Sipas nenit 113(5), 10 ( dhjet) a m shum deputet t Kuvendit t Kosovs brenda 8 ditsh nga dita e miratimit kan t drejt t kontestojn kushtetutshmrin e fardo ligji apo vendimi t miratuar nga Kuvendi.

Pr shkak t natyrs urgjente dhe ndjeshmris s shtjes q sht objekt shqyrtimi kushtetues GjK sht e detyruar t nxjerr vendim mbi kontestin jo m von se 60 dit pas dorzimit t krkess.

Kontrolli kushtetues i marrveshjeve ndrkombtare- Kushtetuta e RKS ka nj qasje relativisht miqsore ndaj s drejts ndrkombtare. Ky konstatim mbshtet n faktin marrveshjet e ratifikuara ndrkombtare bhen pjes e sistemit t brendshm juridik dhe zbatohen n mnyr t drejtprdrejt, me prjashtim t rasteve kur nuk jan t vet zbatueshme dhe zbatimi i tyre krkon nxjerrjen e nj ligji.Pr m tepr Kushtetuta prcakton se marrveshjet ndrkombtare te ratifikuara dhe normat juridikisht t detyrueshme t s drejts ndrkombtare kan eprsi ndaj ligjeve t Republiks s Kosovs.

Ankesa individuale kushtetuese- Kushtetuta ka prcaktuar se individt jan t autorizuar t ngren shkeljet nga autoritet publike t drejtave dhe lirive t tyre individuale t garantuara me Kushtetut, mirpo vetm pasi t ken shteruar t gjitha mjetet juridike t prcaktuara me ligj. Ky instrument apelues i mundson secilit individ t krkoj nga GjK mbrojtje kushtetuese n rast se pretendon se t drejtat dhe lirit e tija individuale t garantuara me Kushtetut jan shkelur nga ndonj autoritet publik.Verifikimi shkeljeve potenciale t kushtetutshmris s Presidentit

GjK e Kosovs ka kompetenc t gjykoj nse Presidenti i Republiks ka br shkelje serioze t Kushtetuts n kuptim t nenit 113 t Kushtetuts.30 apo m shum deputet t Kuvendit t Kosovs jan t autorizuar t ngren shtjen nse Presidenti i Republiks s Kosovs ka kryer shkelje serioze t Kushtetuts.Procesi Kushtetues- Rregullat e procedimit t nj krkese kushtetuese prcaktohen me Ligjin pr GjK dhe t Rregullores s Puns s GjK. Ky proces qeveriset nga Parimi i publicitetit, sipas t cilit seancat prfshir edhe shpallja e aktgjykimeve jan t hapura pr publikun dhe GjK mund t vendos t prjashtoj publikun kur vlerson q sht e nevojshme pr ruajtjen e sekretit shtetror, rendit ose moralit publik, informacionit t fsheht i cili do t rrezikohej nga shqyrtimi publik; jets private ose sekretit afarist t pals n procedur.

Vendimmarrja- GjK vendimet e saj i merr me shumicn e votave t gjyqtarve q jan t pranishm dhe q votojn. Ato duhet t jen n form t shkruara, t arsyetuara dhe t nnshkruara nga Kryetari i Gjykats Kushtetuese.

POLITIKAT JURISPRUDENCIALE

Trajtimi i politikave jurisprudenciale sht i natyrshm pr faktin q organet e mbrojtjes s kushtetutshmris jan n vazhdimsi n prpjekje pr t fuqizuar ndikimin e tyre prmes vendimeve kushtetuese ose duke preferuar vetprmbajtjen si nj tendenc pr t mos ndrhyr n fush veprimtarin e ligj dhnsit.

1. Origjinalizimi

Origjinalizimi sht nj parim i interpretimit gjyqsor q prpiqet pr t gjetur synimin ose kuptimin origjinal dhe nuk mund t krkoj interpretime t reja t huaja n kundrshtim me qllimin origjinal t autorve.2. Aktivizimi Gjyqsor ( judical activism)

Fjalori Blacks Law prcakton aktivizimin gjyqsor si nj filozofi t vendim-marrjes gjyqsore, ku gjykatsit lejojn q pikpamjet e tyre personale n lidhje me politikat publike, n mesin e faktorve t tjer, pr t udhhequr vendimet e tyre.

Traja thekson: 2 N raport me Kushtetutn aktivizimi nuk sht nj qndrim q e prfill at m pak se vetprmbajtja, por vese prbn nj mnyr tjetr t t shprehurit t saj. Si vetprmbajtja dhe aktivizimi gjyqsor ushtohen n emr respektimit t Kushtetututs- njra bindet me shum shkronjs tjetra me shum fryms t saj.

3. Vetprmbajtja gjyqsore ( judical seli-restraint)

Vetprmbajtja gjyqsore sht nj nga format e politiks jurisprudenciale e cila manifestohet me tendencn e organeve t drejtsis kushtetuese pr t dhn vendime kushtetuese n momente t tilla kohore ku prmasa e ndikimit t nj vendimi kushtetues nuk stimulon prplasjet n mes pushteteve ose nuk ndikon n luhatjen e rendit institucional.

4. Proporcionaliteti

Parimi i proporcionalitetit rrjedh nga e drejta gjermane dhe pr her t par ndikoi n t drejtn e BE-s n rastin Internationale Handelsgesellschaft m 1970: Nj autoritet publik nuk mund t vendos detyrime pr nj qytetar, prve deri n masn pr t ciln ato jan t domosdoshme n interes t publikut pr t arritur qllimin e nj mase t till.

19