Dzieje Kultury Nowożytnej Zachodu, Wykłady z Pieńkosem

Celem wykładu jest prześledzenie historii kultury europejskiej, ale nie za pomocą panoramy dziejów „od wieku X do wieku Y”. Wykład miał charakter nie chronologiczny, lecz skupiał się na pewnych problemach i aspektach kultury europejskiej, które wyróżniają ją spośród innych kultur, stanowią o jej wyjątkowości. Problemy te przedstawione są na przestrzeni kilku epok (skaczemy z epoki do epoki).

Pieńkos skupił się też na sposobach analizy kultury przez wielkich badaczy kultury, rzucając co chwila nazwiskami, autorami książek, przykładami ze sztuki, ale powiem szczerze nie opracowałam tego dużo (poza tym większość tych nazwisk i książek jest w spisie lektur). Jeśli chodzi o przykłady ze sztuki, fizycznie nie oglądałam tych slajdów, więc jest tylko kilka przykładów architektury.

Pierwszy cykl wykładów poświecony był wyjaśnieniu kluczowych słów składających się na nazwę wykładu DKNZ „Kultura” „Nowożytność” „Zachód”

Pojęcie „Nowożytność”

Pojęcia nowożytność i nowoczesność używane są wymiennie. Słowo współczesny w rozumieniu potocznym, nie jako epoka historyczna. Słowo „Nowożytność” używane jest w celu określenia czasu przejścia z epoki Średniowiecza do Renesansu.

Modus- modo (łac.) –zwrot od teraz, od tej chwili, dopiero co zachodzi, dopiero co się wydążyło, jest świeże, nowe. Przymiotnik modernus, modern (łac.) - Cos nowsze od czegoś; coś świeżego, dopiero co zrodzonego – pochodne słowa: nowożytny, nowoczesny, współczesny. Określenie czegoś co jest przeciwstawianie temu co Starożytne, tradycyjne. W wieku XVII, XVIII używane w zabarwieniu dodatnim, wartościującym pozytywnie. Nowsze jest lepsze od starego, na zasadzie postępu. Myślenie historyczne, czas upływa, przynosi zmiany, myślenie postępowe, porzucanie starego dla nowego.

Metodyka nauk humanistycznych wychodzimy z założenia ze daty przełomowych wydarzeń historycznych (politycznych, wojennych, gospodarczych) nie są ważne dla historyków kultury, ponieważ kultury nie da się ograniczyć ścisłymi datami. Procesy przemiany kultury przebiegają długoterminowo. Daty stosuje się umownie, symbolicznie, w celu ułatwienia, uproszczenia. Umowne, symboliczne daty wyznaczające początek Nowożytności i końca Średniowiecza.

1453 zdobycie Konstantynopola przez Turków, koniec cesarstwa bizantyjskiego, klęska Zachodu ze Wschodem.

1492 odkrycie Ameryki przez Kolumba, kontakt Zachodu z inna cywilizacja, z zamorskimi kulturami, z nieznanym dotychczas światem zamorskim. Odkrycie Innego, Obcego.

1543 dzieło Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”, teoria heliocentryczna, wywołujące jedną z największych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną niekiedy "przewrotem kopernikańskim" – zmiana wyobrażenia o kształcie świata.

1517 tezy Marcina Lutra, proces reformacji religijnej, rozłam w kościele chrześcijańskim (protestantyzm), zmiana światopoglądu, zmiana społeczna, kulturowa, zmiana relacji Człowiek – Bóg.

1

Symboliczne, umowne daty wyznaczające przejście, przełom z Nowożytności do Współczesności.

1789 Rewolucja francuska, epoka Napoleońska, procesy które przygotowały rewolucje, kontynuacja skutków rewolucji, zburzenie starego porządku, ustanowienie nowego.

1848 Wiosna Ludów, budowa państw narodowych w Europie.

Pojęcie „Zachód”

Tożsamy z określeniem geograficznym sfer świata, w sensie kulturowym Zachód jest tożsamy z Europą, obejmuje całokształt europejskości promieniujący poza kontynent Europy – misje chrześcijańskie (krucjaty), odkrycia geograficzne, kolonizacja europejska, Stany Zjednoczone, Australia. Pojęcie europeizacji - eksportowania modelu, wzoru zachodniego kultury.

Podstawy, fundamenty kultury zachodu: Antyk i chrześcijaństwo.

Tradycja antyczna (Grecji i Rzymu) - wzorowanie się na strukturach społecznych, politycznych, filozoficznych, wzór artystyczny.

Chrześcijaństwo, judeochrześcijański świat, który jest tworem kultur śródziemnomorskich. Wyróżnik kultury europejskiej, chrześcijaństwo pojmowane nie jako konkretna religia, ale aspekt definiujący europejskość.

Refleksja postkolonialna- demaskuje konstrukcje myślenia o kulturze zachodniej, zwraca uwagę że z tradycji antycznej korzystała nie tylko kultura europejska, ale tez kultura islamu, (Bliski Wschód, Turcja,) tez ma prawo uważać się za dziedzica antyku śródziemnomorskiego. Wyparcie wschodniego-bizantyjskiego chrześcijaństwa, który też czerpał z dziedzictwa antycznego. Bliski Wschód widziany jest jako obcy, inny. Europa-świat chrześcijański łaciński (Rzym) kontra świat wschodniego chrześcijaństwa (Bizancjum), który wrzuca się do jednego wora z judaizmem.

Fundament językowy: łacina, później prym wiodą języki włoski, francuski, angielski (ale wszystkie te języki czerpią z łaciny- leksykalnie, strukturalnie).

Poprzez kontrast, porównanie, sytuacje graniczne z innymi kulturami, zderzenia cywilizacji, następuje przejaskrawienie cech kultury zachodniej ( różnice religijne, obyczajowe, kulturowe). Konflikt z imperium tureckim, osmańskim. Konflikt ze światem islamu dzisiaj.

Pojęcie „Kultura”

Kultura (łac.) cultus agri "uprawa ziemi" – uprawa roli, starania ludzkie przekształcające, poprawiające, wydobywające wartości z przyrody, z natury; przekształcenie przyrody na swoja korzyść, proces rozwijania, uprawiania, poprawiania, doskonalenia.

Pierwszy raz termin kultura został użyty przez Cycerona I w p. n. e. termin cultura animi- uprawa duszy, umysłu, uprawianie umysłu intelektu, doskonalenie, utrzymywane w dobrym stanie.

Samuel von Pufendorf XVII wiek - filozof niemieckiego, teoretyk prawa. W 1672r sformułował podział na „stan natury” i „stan kultury”. Stan kultury - porządek

2

wprowadzony przez człowieka (prawa, obyczaje, język, religia, nauka, wynalazki, sztuka, wszystko czym człowiek odcina się od swojego biologicznego istnienia). Stan natury (biologiczny świat).

Jacob Burckhardt XIX wiek – szwajcarski historyk sztuki, literatury, teoretyk renesansu i baroku. W 1860 wydał dzieło „Kultura Odrodzenia we Włoszech”. Rozpowszechniając termin „renesans” na oznaczenie epoki w kulturze europejskiej XVI-XVII wieku. Określa kulturę jako ogólny stan duchowy (mentalność, sposób pojmowania świata) danego narodu w danym czasie. Kładł nacisk na wartość sztuki, kultury i estetyki dla analiz życia społecznego i politycznego epoki.

Edward Taylor XIX wiek – amerykański antropolog kulturowy, socjolog, badał kultury prymitywne Indian. Praca „Kultura prymitywna” z 1871 stworzył pierwszą definicję naukową kultury: „Kultura lub cywilizacja to złożona całość, struktura, obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, obyczaje i wszytki inne nawyki i zdolności nabyte przez człowieka jako członka społeczności.”

Termin Kultura i nowożytność, nowoczesność zaczęły być stosowane w tym samym czasie XVII/XVIII/XIX w, nabierając swojego współczesnego kulturowego znaczenia. W pozytywnym synonimicznym znaczeniu procesów ewolucyjnych, mechanizmu postępu. Kultura, postęp, cywilizacja to „my” czyli Zachód, kultura Zachodu.

Problem/Zjawiska w kulturze europejskiej – charakterystyczne dla niej.

Antyk Śródziemnomorski (tradycja antyczna Greków i Rzymian) –jest fundamentem, korzeniami, budulcem na którym opiera się kultura europejska. W epoce Renesansu Zachód określa siebie jako wybrańców dziejów, spadkobierców, którzy dokonują odrodzenia tego co było najwartościowsze w kulturze antyku.

Renesans –( fran. renaissance) odrodzenie, odrodzenie starożytność, „Złoty wiek, epoka wielkości i wzlotu”, koniec XV wieku i XVI wiek. Renesans sam określił się jako ruch ku przeszłości, chciał wrócić do źródeł piękna, których upatrywał w antyku. Z podziwem odnosi się do przeszłości antycznej - cesarstwa rzymskiego , jako czasów świetności, wielkości. Celem epoki renesansu jest przywołanie świetności antyku po wiekach średnich (którym było średniowiecze). Ruch ku przeszłości, ale jednocześnie ku postępowi , na zasadzie czym więcej zaczerpniemy z dawnej doskonałości tym szybciej pójdziemy do przodu. Doskonalenie cywilizacji obecnej, czerpiąc z dorobku przeszłych wieków. Wektor ku przeszłości dawnej (antycznej), przy odrzuceniu przeszłości bliskiej (średniowiecza) i wektor ku przyszłości (postęp). Zasługą renesansu jest odrzucenie średniowiecza, jako wieków „ciemnych, zacofanych, barbarzyńskich”. Przez całe średniowiecze antyk był, tylko nie uświadomiony jako coś odrębnego, odległego. Po średniowieczu, w renesansie poczucia codziennej obecności wzorców starożytności już nie, dlatego następuje zwrot do niej, świadomy wysiłek wykopania starożytności, wyidealizowanie przeszłości. Odtworzenie epoki.

Humanizm – ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, głównym prądem intelektualnym epoki renesansu. Humanizm epoki odrodzenia przeciwstawia się średniowiecznemu teocentryzmowi, koncepcją antropocentryzmu. Naczelne hasła humanizmu zaczerpnięte z antyku – „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”, „Człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Humanizm koncentruje uwagę na

3

sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju. Następuje emancypacja jednostki- skupienie na bycie jednostki, samoistnym, autonomicznym bycie w sensie kulturowym. Pojmowanie człowiek jako indywidualności.

Określenie kultury europejskiej jako kultury jednostki. Filozofia humanizmu. Renesans. Wartością, wyznacznikiem odniesienia jest jednostka ludzka, kreatywna, twórcza, kult jednostki, praw człowieka. Pogardzanie kulturami, w których jednostka się ni liczy.

Klasycyzm – klasycy, klasyczny, klasycystyczny… XVIII, XIX ruch manifestujący nawrot do antyku, nawrót do klasycznych wzorów starożytnych. Uznaje że najwyższą doskonałość kultura osiągnęła w antyku, starożytności grecko-rzymskiej ( filozofia, rzeźba, prawo rzymskie, retoryka, poezja, literatura, polityka-demokracja ) dlatego następuje zwrot ku tym wzorcom, wektor pozytywny.

Classis/ classicus (łac.) znaczenie dosłownie: wyższa warstwa społeczna, o najwyższym statusie majątkowym. Przymiotnikowe znaczenie metaforyczne: lepszej klasy, lepszego stylu, lepszego rządu, w sensie wzorcowe. Kultura zachodu definiuje siebie jako kulturę klasyczną, wysokiego rzędu, nie tylko chodzi o czerpanie wzorców z antyku, ale o to że jest to kultura wyższego rzędu – tendencja kultury zachodniej do wywyższania się. W XVIII następuje również rozwój badań archeologicznych- odkopanie antycznych Pompei, co dało możliwość konfrontacji idealnych wyobrażeń z rzeczywistością. Porządkowanie, badanie antyku.

Obecność tradycji antycznej w różnych dziedzinach kultury zachodniej:

( przez powielanie wzorców i form antycznych, które zmieniają swe znaczenie w danym kontekście historycznym)

wzorce z prawa rzymskiego, nazwy instytucji państwowych, cesarstwo francuskie na wzór cesarstwa rzymskiego, cesarz Napoleon – na zwór cezara. Hasło polityczne „nowe Ateny ” - miraż wielkości, doskonałości, aspiracji do dziedzictwa antycznego (w stosunku do rozbudowy miast, stworzenia drugiej potęgi na równi tej ateńskiej).

republikański system Kapitol w USA, kult starożytnej demokracji, antyczna symbolika władzy w systemach totalitarnych XX wieku - nazizmie,

faszyzmie, stalinizmie– scenografia, wizualna oprawa, architektura oficjalnych gmachów państwowych, nazewnictwo, tytuły.

literatura – mity antyczne, nawiązania do antyku. Znajomość tekstów antycznych i łaciny podstawą wykształcenia humanistycznego.

sztuka i architektura: (Klisze - powtarzany schemat architektoniczny)

Grobowiec Napoleona I Bonapartego- Cesarza Francuzów w Kościele Inwalidów Dôme des Invalides, w Paryżu. Kościół wzniesiony w 1706 roku na polecenie Króla Słońce Ludwika XIV. Monumentalny budynek z kopułą na wzór kopuły panteonu w Rzymie. Kult cesarza, imperium francusko-rzymskie, cesarz jest boskim namiestnikiem imperium, sarkofag z czerwonego porfiru (kamień ten był używany przez rzymskich cesarzy do produkcji swoich posągów)- symbolizujący najwyższą władze cesarska, surowa, antyczna forma.

4

5

Brama Brandenburska w Berlinie XVIII w – na wzór propylei akropolu ateńskiego. Brama wjazdowa do reprezentacyjnej części miasta - centrum ideowo- polityczno-kulturalne, główne instytucje państwowe, uniwersytet, rezydencje cesarskie, władzy. Gmach parlamentu Rzeszy w Berlinie Reichstagsgebäude XIX w – na wzór Panteonu w Rzymie (rotunda z kopułą, portyk, tympanon, kolumny)

Łuk triumfalny – rzymskie łuki, brama wjazdowa dla imperatora, dwa łuki napoleońskie w Paryżu - L'Arc de Triomphe, wyznaczają oś miasta.

Panteon paryski z XVIII w – początkowo kościół patronki Paryża św. Genowefy. Obecnie panteon francuzów- podczas rewolucji znaczenie panteonu zsekularyzowano do miejsca naznaczonego chwałą, wielkością narodu. Składa się tam prochy zasłużonych dla państwa. Styl klasycystyczny, na planie krzyża greckiego z kopułą centralną i 4 spłaszczonymi kopułami bocznymi oraz z kolumnowym portykiem wejściowym. Wzorowany na panteonie rzymskim.

6

Hala Ludowa, Hala Stulecia we Wrocławiu (1911-13) żelbeton, panteon, cylinder z płaską kopułą i kolumnowy portyk, pomnik chwały, wielkości.

Rezydencje, pałace prywatne, w stylu klasycystycznym miały podnosić prestiż siedziby i rodziny. Charakterystyczne cechy architektoniczne: portyk, tympanon i kolumny. Belweder.

Dworek polski XVIII wieku, Rzeczpospolitej szlacheckiej

Rzeźby - pomnik konny Marka Aureliusza w Rzymie / kopia tegoż pomnika- pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Greckie, hellenistyczne rzeźby, naturalistyczne.

7

Problem/Zjawiska w kulturze europejskiej – charakterystyczne dla niej (c.d.)

Sekularyzacja -proces zeświecczenie, odchodzenie od systemu wartości religijnych, coraz mniej wartości opieranych pod względem Boga, przejście do humanizmu i antropocentryzmu, odwrócenie myślenia od Boga, od religii. Od XVIII w do dzisiaj. Żadna inna kultura w dziejach ludzkość nie przeprowadziła na sobie takiej akcji sekularyzacyjnej, odreligijnienia życia, pozbycia się odniesień do religii, zmniejszenie wpływów politycznych, gospodarczych Kościoła. Fundament chrześcijański humanizowane, świecki, jako model kulturowy społeczny, z coraz mniejszym czynnikiem religijnym. Etymologia słowo seaculum- czas od narodzin do śmierci, wyznaczający czas życia jednostki. Pierwotnie saeculum oznaczało "pokolenie", okres życia pewnego pokolenia a z czasem zaczęto używać go w znaczeniu dzisiejszego "wiek". Później "saeculum" stało się synonimem tego, co światowe, doczesne, przemijające. Słowo saecularis, czyli "świeckie", odnosi się do tego wszystkiego co wiąże się z "tym światem" i stąd także samo słowo "świecki" ("z tego świata").

Inne kultury statyczne ze względu na podporządkowanie religijne, świat wyznaczony był przez religie, religijny system wartości. Mechanizm sekularyzacji mechanizmem napędowym kultury zachodniej. Kultura europejska zdobywcza, kreatywna, ekspansywna, naruszająca zastany porządek świata.

Historyzm – jako światopogląd, szersza tendencja myślenia w kategoriach historyzmu, jako charakterystycznej cechy zachodniej kultury europejskiej.

Narodziny historyzmu XVIII w Oświecenie. Odkrycia z różnych dziedzin łączą, nakładają, uzupełniają się i tworzą kompleksową wiedze, ujednoliconą wiedzę historyczną. Dawność staje się historycznością, gdyż zostaje skrupulatnie, dokładnie, szczegółowo określona, zbadana, potwierdzona faktami i opisana. Historystyczny styl myślenia: wszystko w świecie jest łańcuchem zjawisk, mechanizmem powiązanych zjawisk, które się rozwijają, wznoszą ku doskonałości.

W XIX w rozwinęły się katedry historii na uniwersytetach europejskich, nastąpiła specjalizacja historii na dziedziny i działy (np. historia sztuki, archeologia, numizmatyka).

Historia (gr./łac.) –widzenie bezpośrednie, bycie naocznym świadkiem, świadectwo, sprawdzone źródła .

Pojmowanie historii w Antyku. Opowieści bajeczne, mity są podstawą wiedzy o przeszłości. Funkcjonowanie Świata wyjaśniane jest boskim mechanizmem działania. Antyczni historio graficy porządkowali i zapisywali dzieje, bez rozpoznania, bez badania faktów, lecz opowiadali dzieje bajecznie, „przeszłość jako przedmiot wiary” poza czasem historycznym.

Pojmowanie historii w Średniowieczu- jako zbioru wydarzeń, których człowiek nie rozumie, bo kierowane są one wolą boska, której człowiek nie jest w stanie pojąć. Człowiek nie może zrozumieć boskiego mechanizmu funkcjonowania świata, nie podejmuje się wiec takich prób.

Pojmowanie historii w epoce Nowożytnej, narodziny historycyzmu. Rewolucja myślenia - mechanizm tłumaczenia, wyjaśnienia, weryfikacji (szukanie źródeł , badanie prawdziwości tekstów na podstawie języka, rozpoznanie co jest wiarygodne a co nie, naukowe

8

potwierdzanie hipotez, – „historia jako przedmiot wiedzy”. Ciekawość, potrzeba wyjaśnienia mechanizmem rozwoju badawczego. Przeszłość jest do pojęcia i do ogarnięcia rozumem, można ja badać, uporządkować ja naszym rozumiem i zrozumieć to co się działo, bez odwołania do „boskiej woli”, to człowiek jest w stanie nadać dziejom sens. Człowieka uznaję się za byt aktywny, który jest zdolny powodować zmiany trwałe, który potrafi zapoczątkować procesy, zmiany - to aktywność człowieka, zmienia świat. Historycy eliminują elementy mistyczne, bajeczne z koncepcji dziejów. Bo nie było faktów potwierdzających ich prawdziwość. Poprzez rozwój historii – myślenia historycznego zmieniła się mentalności ludzi,. Świat jest całkowicie wyjaśnialny przez człowieka. Wszystko da się poznać, potrzeba tylko odpowiednich narzędzi technicznych, nie ma niczego niemogącego zostać zbadanym przez rozum ludzki. Do człowieka dociera że człowiek jest sprawca tego co się wydarzyło w świecie. Konsekwencją myślenia historycznego w stosunku do instytucji jest myślenie w kategoriach, stworzenia, założenia, rozpoczęcia działania instytucji w jakimś określonym celu i po wykonaniu tego celu, zakończenie działania tej instytucji.

Pierwsze Biblioteki publiczne 1600 roku w Oksfordzie i Mediolanie. XVI/XVII wiek to czas rozwoju, ogólnodostępnych źródeł informacji, które do tej pory były zamknięte w klasztorach, w zamkach królewskich (dostępne dla ograniczonej grupy społecznej).

W XVII/XVIII w rozwija się pojecie zabytku- czegoś co powstało dawno i jest wspaniale, nasz dzisiejszy splendor buduje się na tych zabytkach, jesteśmy spadkobiercami dawnej chwały tych budynków. Zabytek to cos co zasługuję na ocalenie i przekazanie potomności, trzeba go chronić, bo jest świadkiem historii, świadectwem swoich czasów.

Stosunek człowieka do natury.

Wyodrębnienie człowieka ze świata natury. Podział Pufendorfa na „stan kultury” i „stan natury”. Uznanie natury jako świata zewnętrznego, zdystansowanie jednostki ludzkiej wobec natury. Z pośród wszystkich dzieł boga- człowiek wybił się na pierwszą pozycję, reszta świata stworzonego przez boga jest na niższej pozycji. Próba zbadania, ekspansja naukowa, poznawcza, opanowująca naturę (odkrycia mórz, gór, wulkanów, lodowców), walka z żywiołami, trzymanie natury w ryzach. Dynamizm kultury europejskiej dążenie do postępu, polepszenia swojego statusu ; kreatywność naukowa, technologiczna, artystyczna. Powstanie koncepcji krajobrazu, pejzażu, wyodrębnienie natury i „ja- obserwatora”. Zupełnie odwrotne jest podejście do natury kultur azjatyckich- człowiek stanowi integralną część natury, tworzy z nią harmonijną całość.

Miasto – w koncepcji społecznej, politycznej, kulturowej, urbanistycznej.

Historię cywilizacji Zachodu starożytnej europy piszę się jako historię starożytnych miast np. Mezopotamii, Babilonu, greckie polis- państwa miasta. My zajmiemy się miastem nowożytnym (od XV w. Renesans), miastem które jest na nowo stworzonym modelem funkcjonowania społeczeństwa. Uznając że starożytne modele miejskie zostały zaniechane, zaprzepaszczone przez wieki średnie, renesans je odradza, przez powoływanie się na wzory starożytnych republik miejskich- greckich i rzymskich. Odnawiając ideę idealnego społeczeństwa, którym jest społeczeństwo miejskie. Miasto utożsamia się z cechami pozytywnymi, z rozwojem, postępem. Miasto równa się cywilizacja. Podczas gdy wieś utożsamiana jest z czymś gorszym, z zacofaniem, ciemnotą. Wieś jest anachroniczna musi ustąpić miastu, nowoczesności. Ucieczka społeczeństw ze wsi do miast. zaprzepaszczenie

9

dorobku wieków średnich, czerpanie wzorców z antyku, epoka odrodzenia tego co najlepsze, czas tworzenia nowego.

Miasto idealne. Miasto - mały organizm zbudowany według idealnego wzorca - epoka Renesansu. Architekt florencki Antonio Filarete zaprojektował miasto idealne, wzorcowe, modelowe. Idealnie regularne na planie gwiazdy wpisanej w koło, miasto zamyka się w tej figurze. Instytucje podstawowe dla funkcjonowania miasta (ratusz, rynek, siedziba władcy, kościół ) są w środku i promieniują na zewnątrz (koncepcja środka ideowego). Założenie filozoficzne, ze mamy do czynienia z żywym organizmem- społecznością, która da się wtłoczyć w ten kształt i będzie w nim funkcjonować. Miasto zamknięte, nie znoszące zmiany, nie mogące się rozwijać, rozprzestrzeniać, bo jest zamknięte. Jest to pewnego rodzaju utopia społeczna. Rozplanowanie miasta na planie figur geometrycznych ma odwzorowywać/nadawać miastu ład, porządek, i regularność. Społeczeństwo wtłoczone w ten ideał, ład rytmiczny, poddane jest odgórnej dyscyplinie.

Miasto Zamość – „perła polskiego renesansu”. Według planu weneckiego architekta Bernardo Morando. Rynek idealnie kwadratowy, na głównej osi w centrum znajduje się rezydencja magnata (hierarchia), regularność ulic.

Escorial (hiszp. Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial) – monumentalny architektonicznie zespół pałacowo- klasztorno- biblioteczny w San Lorenzo de El Escorial, 45 kilometrów na północny zachód od Madrytu. Kompleks zbudowano z szarego granitu, w powściągliwym i surowym stylu późnego renesansu. Wybudowany w XVI w, za panowania króla Filipa II Habsburga. Nekropolia hiszpańskich monarchów i ośrodek kontrreformacji. Zbudowany na idealnym planie prostokąta.

Wersal pod Paryżem, XVII w. - zbudowane od zera, na zasadach idealnych, regularne, symbol państwa, władcy Ludwika XIV (władcy absolutnego, który stworzył na nowo państwo francuskie, przeprowadzając reformy wojskowe, gospodarcze, szkolnictwa, instytucje organizacja i nadzór). Wersal jest miniaturą, odbiciem absolutystycznego państwa

10

francuskiego– zorganizowanego, zdysplinowanego, nowoczesnego, idealnie funkcjonującego państwa i społeczeństwa. Odcięcie od przeszłości, starego pałacu (Luwru), budowa nowego kompleksu pałacowego- Wersalu. W samym centrum osi geometrycznej- sypialnia królewska, wszystko od tego miejsca, schody, korytarze, pokoje rozchodzi się koncentrycznie, promieniuje na zewnątrz. Symbolicznie wszystko jest podporządkowane władcy. Promienista, koncentryczna idea wyraża podporządkowanie, królowi, władzy, wprowadza hierarchia, lad i dyscyplinę.

Sankt Petersburg w Rosji, wybudowany na początku wieku XVIII, na polecenie cara Piotr I. Nowa stolica stworzona od zera, które miało świadczyć o narodzinach potęgi państwa rosyjskiego. Pałac Zimowy wzorowany na Wersalu. Założenie stworzenie miasta idealnego - ambicja, pokaz siły i władzy cara. Miasto miało być modelem nowoczesnej Rosji, czerpiącej z wzorców zachodnich i tworzącej własną potęgę.

Pierwsze miasta amerykańskie z XVIII w. stanowe stolice, republikańskie miasta, demokratów, idealne miasta renesansowe, nie musiały być fortyfikowane wiec nie musiały być wpisane w regularny kształt, ale zachowały geometryczność, prostotę, ład i porządek formy architektonicznej.

Washington założona w 1790 r. stolica Stanów Zjednoczonych. Washington powstał od podstaw na dotychczas niezagospodarowanym terenie. Głównym autorem koncepcji miasta był Pierre Charles L'Enfant, francuski architekt, inżynier oraz urbanista. Czerpał z wzorców barokowych – zawierała elementy takie jak szerokie aleje rozchodzące się promieniście z prostokątnych oraz okrągłych placów, Washington miał być jak amerykański Paryż" z "niską, dogodnie rozmieszczoną" wzdłuż "lekkich i otwartych" ulic zabudową. Zabytki Biały Dom, Washington National Cathedral, Pomnik Jeffersona, Kapitol, Pomnik Lincolna i Pomnik weteranów Wietnamu - reprezentują architekturę klasycystyczną, gregoriańską, neogotycką oraz modernistyczną.

11

Nowoczesne miasto przemysłowe –francuskie miasto Chaux wokół salin Arc-et-Senans, którego architektem był Claude Nicolas Ledoux francuski, klasycystyczny architekt królewski. Miasto założone w 1771. Miasto przemysłowe, jedna linia produkcji - wytwarzanie soli. Na planie prostej figury geometrycznej, zamknięte w okręgu, wnętrze miasta dokładnie rozplanowane co do funkcji. W centrum najważniejszy budynek - siedziba władzy - dom dyrektora fabryki, który wyznacza oś miasta. Wszystko jest widziane z tego punktu miasta – funkcja: zarządzania, nadzorowania, utrzymania ładu (dyrektor obserwator). Wokół domu dyrektora, na półokręgu znajduje się kościół, sąd, ratusz, szkoła, siedziby nadzorców, sortownie pakownie, budynki przemysłowe. Dopiero w następnych pierścieniach okalających centrum powstały domy robotnicze, co jest odwzorowaniem hierarchii społecznej w mieście. W centrum- siedziba dyrektora – na obrzeżach siedziby robotników. Monumentalizm budynków, siedziby dyrektora, budynku fabryki ma symbolizować siłę, powagę, wywierać wrażenie fortecy i wzbudzać szacunek. Ideą miasta przemysłowego jest idea gospodarczości, wytwórczości, ekonomiczności, dlatego budynki charakteryzuje mała, ograniczona ilość ozdób - minimalizm formy. Jedynie kamienna dekoracja ściany -płaskorzeźba skrystalizowanej soli- symbol miasta. Zasada ekonomiczności, plan zakłada rozwój gospodarczy, dlatego wprowadzono porządek, ład, które usprawniają pracę. Hierarchia ważności- podporządkowanie jednej grupy (robotników), społeczeństwo trzymane w ryzach, wciśnięte w nieprzekraczalne, niereformowalne ramy, aby był porządek i skupienie na pracy, dla ich dobra. Cel poprawa bytu społeczeństwa poprzez pracę, produkcję i rozwój gospodarczy.

12

Miasta przemysłowe w Polsce: Łódź- przemysł włókienniczy. Żyrardów- tworzony od zera budynki pożytku publicznego- szpital, przedszkole.

Wielkie miasta XIX, XX wiek, według idei regulacji, wytworzonych na zachodnioeuropejskich wzorcach, osiągnięcie kultury zachodu- wielkie miasta. (Wielkie miasta chińskie i japońskie przeistoczyły się według idei miasta zachodniego).

Miasto w XX wieku

Awangarda - ruch kulturowy, artystyczny, polityczny w latach 20 i 30 XX wieku w Europie. Twórcy awangardy odrzucali dotychczasowy dorobek kulturowy i poszukiwali nowych, oryginalnych rozwiązań ideowo-artystycznych. Zjawisko awangardy w sztuce wiązało się z powstaniem nowych kierunków w sztuce takich jak: Futuryzm, Ekspresjonizm, Kubizm, Dadaizm, Surrealizm, Fowizm. Konstruktywizm. Charakterystyczne cechy awangardy to pionierstwo, pogarda dla kanonów wytworzonych w przeszłości, traktowanie sztuki jako prekursora społecznego postępu, czerpanie inspiracji, zachwyt nad techniką i nauką. Hasło Miasto – Masa – Maszyna (3M). apologizacja miasta nowoczesnego, jako ideału świata nowoczesnego.

Le Corbusier (1887-1965) architekt, urbanista, malarz i rzeźbiarz szwajcarskiego pochodzenia, czołowy przedstawiciel modernistycznego stylu międzynarodowego. Wizjoner, mający poczucie misji społecznej, polepszenia warunków życia.

W początku XX wieku w większości dużych miast warunki mieszkalne stawały się coraz gorsze. Na skutek uprzemysłowienia wzrosło zanieczyszczenie środowiska, robotnicy pracowali w niezdrowych warunkach. Ubogie warstwy społeczne zamieszkiwały ciasne śródmiejskie dzielnice, przeludnione i stanowiące nieludzkie warunki życia..

Karta Ateńska (franc. Charte d'Athènes) — uchwalony na IV Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej w 1933 w Atenach dokument zawierający postulowane zasady nowoczesnego projektowania urbanistycznego. Karta ateńska została przygotowana pod przewodnictwem Le Corbusiera i omawia rozdzielenie obszarów funkcjonalnych miasta oraz stworzenie racjonalnej i zdrowej przestrzeni życia. Jest to też swoisty dokument mówiący o tym jak należy budować miasta, aby utrzymać kontrolę, władzę nad społeczeństwem. Planowanie miast – planowanie społeczeństwa.

Odrzucenie zasady jakimi do tej pory się posługiwano w budownictwie. Tworzenia całkiem nowego (od A do Z) na gruzach starego. Podział miasta na funkcje - mieszkalne, komunikacyjne, robotnicze, zdrowotne, szkolne. Struktury organizacyjne - geometria, symetria, porządek, zasada powtarzalności, ekonomiczności, jak najtaniej, jak najszybciej, racjonalny projekt urbanistyczny, planowanie miasta jako całego, skończonego organizmu (abstrakcja, miasta utopijne). Idea awangardowa w urbanistyce - okiełznanie ogromnej grupy ludzkiej, założenie odgórne ich potrzeb, budowanie określonej ilości szkól, mieszkań, ulic.

Ujednolicenie, standaryzacja życia - poprzez blokowiska - standard metrażowy, metraż przypadający na 1 człowieka, łazienka, kuchnia toaleta przypada na jedno gospodarstwo mieszkalne, zasada równości, ekonomiczności. Spółdzielnie mieszkaniowe – skupiska określonych grup zawodowych.

13

Osiedla mieszkalne (są miniatura miasta) mają infrastrukturę zaspokajającą główne potrzeby życiowe - przedszkole, szkoła, kino, pralnie, sklepy, park. Zrównanie potrzeb – równość, egalitaryzm.

Dyscyplina władzy nad społeczeństwem, które jest wtłoczone w struktury miasta. Życie codzienne, czas wolny, rozrywka rozplanowane są według struktury miasta. Miasto jest uporządkowane, zarządzane silna ręką - totalitarna idea życia. Idea osiedli jest zawsze ta sama, może się tylko różnic formą. Ale od początku jest zaplanowane na podstawie odgórnego założenia, nie przewiduje zmian tego założenia. Miasto ma wyglądać że jest uporządkowane, że jest poddane dyscyplinie, ktoś nad nim panuje (odgórny plan) –harmonijna idea utopijnego miasta.

Miasto Brazylia, po II wojnie światowej. Zaplanowano miasto w środku kontynentu, nowa stolica, zbudowane od podstaw, ode zera, symbolicznie było to „założenie nowego miasta- nowego państwa”. Miasto nie rozbudowało się poza architektoniczne granice, bo było sztucznie odgórnie założone.

Nowa Huta (nowe miasto przemysłowe) w pobliżu Krakowa (przeciwwaga dla Krakowa). Modernizacja- wprowadzenie nowego, wzorcowego modelu, który ma przekształcić to co zastane.

Miasta sypialniane ościenne wokół głównego miasta, bez szpitala, uczelni wyższej, ośrodków kultury.

Osiedle Ursynów w Warszawie, lata 70. Projektant Marek Budzyński.

Cywilizacja obrazu, obrazkowa, wizualna, media wizualne - Niesłychana potrzeba wizualizacji wszystkiego, omamienia oczu ludzkich, głód rozrywek wizualnych.

Fotografia (gr. phōtós – światło; gráphō – piszę) pisanie, rysowanie za pomocą światła – zbiór wielu różnych technik, których celem jest zarejestrowanie trwałego, pojedynczego obrazu za pomocą światła. W roku 1826 roku została zrobiona pierwsza fotografia stworzona przez Francuza Josepha - Nicéphore'a Niepcego na wypolerowanej płycie metalowej. W 1839 - Francuz Louis Jacques Daguerre zademonstrował Akademii Francuskiej zdjęcie fotograficzne otrzymane na warstewce jodku srebra, powstałej w wyniku działania pary jodu na wypolerowaną płytę miedzianą pokrytą srebrem. Jest to symboliczny rok wynalezienia fotografii. Rząd francuski oficjalnie ogłosił wynalazek fotografii (dagerotyp )jako francuski dar dla cywilizacji światowej. Oczywiście aparat fotograficzny i materiał światłoczuły, były znane już wcześniej, chodziło jednak o uzyskanie trwałego obrazu. Nad fotografią w tym samym czasie pracowali tez Anglicy. Wynalazkiem brytyjskim jest wielorazowa, fotografia negatywowo-depozytowa – bardziej ekonomiczne medium. Fotografię wykorzystano przede wszystkim jako medium wizualizujące wiedzę - dokumentacja zabytków za pomocą fotografii, fotograficzne katalogi wszystkiego w celu udokumentowania i przekazania, totalna encyklopedia fotograficzna. Udostępnienie wiedzy, przyspieszenie wymiany informacji, poszerzenie wiedzy. Fotograf został równouprawniony z malarzami i dziennikarzami opisującymi zdarzenia na „płótnie”, fotografia uzyskała równy status ze sztuką. George Eastman – w 1881 r stworzył mały, powszechnie dostępny aparat fotograficzny na rolki – Kodak, wkrótce rozwinął też sieć zakładów wywołujących odbitki. Co zrewolucjonizowało fotografię, każdy mógł robić zdjęcia i oddać je do wywołania. Narodziny

14

fotografii, masowej, amatorskiej, szybkiej, taniej. Z techniki ograniczonej fotografia stała się powszechnym dobrem ludzkości, masowo używana. Fotografia cyfrowa XX w.

Fotografia była uznana za instrument filozoficzny, elementem zmieniającym postrzeganie świata, nie tylko za technikę.

Panoramy, wynalazek XIX wieku – obraz malowany, rysowany szerszy niż kąt widzenia człowieka stojącego nieruchomo, panoramiczne, połączenie końców obrazów, zamknięcie w cylindrze, stworzenie złudzenia, otoczenia przez obraz, brak świadomości końca i początku obrazu. Iluzja przeniesienia do świata obrazu. Panorama Racławicka.

Kino

Kinematograf (gr. 'kinematos' -'ruch' i 'gráphein'- 'pisać') - aparat do realizacji i ekranowej projekcji ruchomych obrazów, wyświetlania sekwencje ruchowych fotografii. Twórca prototypu - kinetoskopu - Thomas Edison w 1892 roku. Bracia Lumière w 1895 przekształcili wynalazek Edisona w kinematograf.

Kultura europejska - Kultura spektaklu, spektaklowa, spektakularna, -pokazowa, wystawiana na widok, , zjawisko wystawy. synonim słowa wystawa.

Kult przedmiotów- gromadzi się je, kolekcjonuje i pokazuje się je innym, wystawia na widok publiczny, w celu trafienia do obiegu handlowego (wystawy sklepowe).

Reprodukcje obrazów, zwielokrotnione obrazy tego samego XVIII w. Mnożenie informacji o wszystkim, skłonność do mnożenia i pokazywania obrazów, aby jak największa grupa miała do nich dostęp, Wzrost liczby ilustracji w książkach, wszelkiego rodzaju. XVIII w. Wielka encyklopedia francuska- kompendium wiedzy, wizualizacja ilustracjami. Coraz więcej podręczników, kompendiów, oprócz tekstu obraz wizualny jest już niezbędny. Poczucie ataku obrazami, reprodukcji, przedstawień malowanych, rzeźbionych.

Wystawa malarstwa i zjawisko muzeum XVII/XVIII wiek. Potrzeba pokazywania publiczności jakiegoś zakresu przedmiotów, rodzi się szeroka publiczność XVIII w- demokratyzacja społeczeństwa, rozszerzenie dostępu do edukacji i innych sfer i dóbr. Pojawiają się np. teatry z niskimi cenami biletów, lub z wejściówkami, aby jak najwięcej ludzi miało dostęp do tego dobra kultury. Z elitarnego do egalitarnego. Przyrost masy obiektów interesujących masy społeczne.

Umasowienie dostępu- wystawa publiczna, wystawa Akademii Królewskiej we Francji połowa XVII, regularnie od drugiej połowy XVIII w. w Paryżu co 2 lata. Wystawa wszystkich najważniejszych twórców, cała produkcja artystyczna, wystawa darmowa. Salony paryskie. Rozgłos europejski, tysiące ludzi przyjeżdżało obejrzeć tę wystawę, broszury, pamflety, artykuły prasowe, rynek medialny, promocja artystów. Rozkwit kultury wizualnej, pokazanie obrazów publiczności. Akademia przyjęła obowiązek wystawiania dzieł, efektów swojej pracy. Królewski aparat finansowania artystycznej działalności i jej nadzór, królewski mecenat.

Wystawy Światowe - powszechne, uniwersalne wystawy, EXPO – II połowa XIX w. Wystawa wszystkiego co ludzkość wyprodukowała. Świat w miniaturze, wyjęty z kontekstu podzielony na kategorie, uporządkowany jak w encyklopedii i wstawiony w gablotki, wystawiony dla

15

szerokiej publiczności. Były to wielkie show, spektakl, zetknięcie się ze wszelakimi przejawami świata, trwały tygodniami, skupiały ogromne ilości ludzi i różnych atrakcji.

Wystawa Światowa w Londynie w 1851 roku. Budynek Cristal Palace- ogromna szklana hala wystawowa, symbol niepowstrzymanej doskonałości człowieka zachodu, największa ówczesna budowla świata i wystawa wszystkiego, powszechna, wystawiano w gablotach nawet ludzi innych ras, kultur. Świat sprowadzony do rangi obiektu, przedmiotu oglądanego, podziwianego przez człowieka zachodu, który wyznaczył mu kategorie, ramy, nadal nazwy. Wizualizowana historia świata, dziejów ludzkości, wystawa jest podręcznikiem, encyklopedią wizualną. Potrzeba zaspokojenia ciekawości, głodu wiedzy o świecie.

Wystawa Światowa w Paryżu w 1889 roku. Budowa wieży Eiffla - demonstracja poziomu wiedzy inżynierskiej i możliwości technicznych epoki, symbol ówczesnej potęgi gospodarczej i naukowo-technicznej Francji.

Imperializm, kolonializm europejski uwidacznia się w potrzebie tworzenia wystaw światowych – chwalenia się dorobkiem swojej cywilizacji, degradując przy tym inne kultury. Pokazujemy to co jest nasze, wielkość imperium, zasięgu imperium kolonialnego brytyjskiego, popis potęgi. Popis technicznej możliwości człowieka zachodu. Tendencja zdobywania i kontrolowania świata, potrzeba wystawy , prezentacji „co nie jest wystawione nie istnieje”.

Świat jako wystawa obrazu, sekwencja obrazów. Przechodzenie świata z istnienia rzeczywistego w medialne, wizualne. Współcześnie Media pokazują nam odlegle zakątki świata, katastrowy, programy historyczne - pozory świata, zatarcie granicy miedzy prawdą, rzeczywistością, a symulantem.

Instytucje składowe nowoczesnego miasta. wiezienie/szpital psychiatryczny, cmentarz , szpital - jako aspekty ładu, porządku, dyscypliny, struktury.

Zagadnienie wiezienia / szpitali psychiatrycznych.

Paul Michel Foucault (1926-1984) filozof francuski, twórca książki „Nadzorować i karać. Narodziny więzienia ” 1975. Foucault porównuje współczesne społeczeństwo do projektu więzienia w układzie Panoptikonu. Budynek w kształcie pierścienia z izolatkami z oknem na zewnątrz i do wewnątrz (jasność i prześwietlenie – przeciwstawione starej ciemnicy, ciemnicy lochów). W środku budowli znajduje się wieża kontrolna, gdzie nadzorca przez okno wewnętrzne izolatki obserwuje zamkniętych (wykluczone ze społeczeństwa jednostki niebezpieczne i chore). Obserwowany, zamknięty w celi- izolatce jest przedmiotem obserwacji nadzorcy, jest nieustannie przez niego obserwowany, nadzorowany. Jednostki niebezpieczne są od siebie oddzielone nie ma więc ryzyka buntu, spisku, zgubnych wzajemnych wpływów w wypadku więźniów, epidemii choroby- w wypadku chorych. Każda z jednostek zamkniętych, zyskuje własną przestrzeń, nie jest na nic narażony poza kontrolą strażnika, jest to więc system humanitarny, dbający o prawa jednostki – równość traktowania więźniów, egalitarność warunków w których są zamknięci. Więzień ma poczucie bycia obserwowanym non-stop, 24 h na dobę. Władza (nadzór) mimo że jej nie widać jest wyczuwalna, obecna. Przez to utrzymany zostaje porządek i utrzymany szacunek, respekt do władzy. Jest to wizja współczesnego państwa przenikniętego siecią stosunków władzy, bardzo rozbudowaną aparaturę władzy - władzy zdecentralizowanej, bezosobowej, wszechobecnej. Utopia władzy totalitarnej, która wszystko widzi, wszystko słyszy.

16

Reforma szpitalnictwa, XIX w. Rozdzielenie chorych według podziału na choroby, chory na X jest wydzielony od chorych na Y. System pawilonowy- oddziały chorób, specjalistyczne definiowanie chorób i wykluczanie ich, zrobienie z nimi porządku, pokazujemy społeczeństwu że panujemy nad sytuacją, oddzielamy przestępców, chorych psychicznie, chorych, pozostaje zdrowe społeczeństwo. Wprowadzenie ładu i dyscypliny, wyleczenie społeczeństwa z jednostek chorych, dysfunkcjonalnych, sklasyfikowanie ich, zbadanie i wprowadzenie mechanizmów naprawczych. Oświeceniowy konspekt na społeczeństwo uporządkowane.

Pojawienie się nowoczesnych cmentarzy – przełom XVIII/XIX wieku

Wcześniejsze cmentarze, przy/ pod/w kościołach, przy klasztorach, lub gdziekolwiek, często zbiorowo, bez regulacji prawnej. W pobliżu cmentarzy żywiołowo rozwijało się życie -działały sklepy, chramy, teatrzyki, prostytucja, były to terytoria nie odgrodzone od reszty miasta.

Paryż, zamykanie, likwidowanie cmentarzy przykościelnych od końca XVIII w do II połowy XIX w, oczyszczanie miasta z cmentarzy kościelnych. Cmentarz Père-Lachaise, główny cmentarz miejski, miasto żywych tworzy miasto zmarłych w swoim obrębie, granicach, lub w okolicy miasta. Pochówek zmarłych może odbywać się tylko w tym jednym, administracyjnie oznaczonym miejscu, sanitarnie oddzielonym murami. Uporządkowany, zdyscyplinowany teren, mini utopia miejska, symetria alei, uporządkowany układ, rygor. Cmentarze odgrodzone murem, z okazałymi bramami wjazdowymi – wjazd do miasta umarłych. Cmentarz publiczny, komunalny, z założenia nie jest cmentarzem wyznaniowym, sekularyzacja cmentarzy. Dla wszystkich wyznań.

Park publiczny, otwarta dla wszystkich przestrzeń zielona, przeznaczona do rekreacji. Oznaka luksusu miasta i społecznego, wizytówka bogactwa, dbałości o zdrowie. Wodociągi, kanalizacja, aparatura czyszczenia miasta, higienizacji.

Centrum i peryferie. (tego wykładu nie było wśród nagrań, dlatego jest tak mało)

Problem centrum i peryferii, kultura zachodnia wytworzona przez centra kulturowe (Rzym, Paryż ) z drugiej strony peryferie i prowincje, prowincjonalizm brytyjski i amerykański . Kultura centralistyczna- miejska, kilka miast było maszynami napędzającymi rozwój kulturowy, z centrum promieniuje model kulturowy (Rzym, Paryż )peryferia (Anglia- rewolucja przemysłowa, Ameryka-demokracja ) również miały ogromny wpływ na rozwój kultury, ścieranie się koncepcji z centrum i peryferii, niewiele innych kultur w dziejach ludzkości, miało taki spolaryzowany charakter.

Paradoks Szwajcarii

Leży w samym sercu Europy, jest jakby miniaturą Europy, niektóre cechy kultury europejskiej doprowadziła do stanu idealnego i wdrożyła je w życie. Czynnik zasilania kultury przez peryferie. Kraj wyspa, osobny, świadomie izolujący się. Kraj bez narodu, obywatele struktury państwowej, ale etnicznie, kulturowo przynależą do innych grup. Powstanie konfederacji państw-kantonów w 1291r. Każdy kanton, ma własne prawa i język. Wiele kultur, wiele wyznań. Po klęsce w Bitwie pod Marignano w 1515 roku - ogłoszenie absolutnej i odwiecznej neutralności Szwajcarii. Praworządność, porządność- realizacja ideału demokratycznej republiki, federacji wszystkich krajów na równych prawach z wcieleniem w życie pewnych ideałów politycznych, kulturowych. Kraj realizacji pewnych

17

zasad politycznych, kraj który przyjął reformacje. Radykalna, czysta forma. Otwartość na wpływy z zewnątrz- imigrantów, przy zachowaniu własnych zasad. Protestancka pracowitość, nakaz pracy i bogacenia się. Praca na własny rachunek i otwartość. Zurich- centrum nauki i kultury. Genewa – kosmopolityczne miasto.

18