Pronesia intelektuale (PI) eshte termi qe pershkruan idete, shpikjet,teknologjite, punimet artistike, muziken dhe

letersine, te cilat jane :fillimisht te pakuptueshme kur krijohen, por qe behen me vlere, kur formohen si produkte1

Pronesia intelektuale eshte aplikimi komercial i mendimeve imagjinare, per te zgjidhur nje s:fide artistike ose

teknike, ajo nuk eshte produkt ne vetvete, por nje ide speci:fike prapa tij, menyra se si ajo shprehet, emertohet,

pershkruhet. Pronesia intelektuale njedh nga bazat e risive ne njohurite ekzistuese. Ajo eshte rezultat i permiresimit

krijues mbi ate s;fare ka funksionuar mire ne te kaluaren, ose i shprehjeve te reja krijuese te ideve dhe

koncepteve te vjetra.Pronesia intelektuale eshte nje koncept i vjeter.

Termi i referohet gjeresisht per krijimet e mendjes njerezore. Drejtat e pronesise intelektuale te mbrojtur interesat e

krijuesve duke u dhene atyre te drejtat e pronesise mbi krijimet e tyre. Dy deget e pronesise intelektuale:

Pronesise Industriale dhe Copyright. Prones intelektuale zakonisht ndahet ne dy dege, dmth te pronesise

industriale, te cilat ne pergjithesi mbron shpikje, dhe te drejten e autorit, e cila mbron veprat letrare dhe

artistike. Pronesise industriale merr nje sere formash. Keto perfshijne patentat per te mbrojtur shpikje, dhe dizenjot

industriale, te cilat jane krijimet estetike percaktimin e paraqitjen e produkteve industriale. Pronesise industriale

gjithashtu mbulon market tregtare, shenjat e sherbimit, layout-harton e qarqeve te integruara, emrat dhe emertimet

tregtare, si dhe treguesit gjeografike, dhe mbrojtje kunder konkurrences se pandershme.Copyright lidhet me krijimet

artistike, te tilla si libra, muzike, piktura dhe skulptura, filma dhe teknologji me haze veprave te tilla si programet

kompjuterike dhe bazave te te dhenave elektronike. Ne shumicen e gjuheve evropiane tjeter pervec; anglishtes, te

drejten e autorit eshte i njohur si te drejtat e autorit. Ndryshe nga mbrojtja e shpikjeve, ligji mbron te drejten e autorit

vetem ne formen e shprehjes se ideve, e jo idete e tyre. Qe mbrojtje per shpikjet i jep te drejten monopol per te

shfiytezuar nje ide, nje mbrojtje te tille eshte e shkurter ne kohezgjatje, zakonisht rreth 20 vjet.

Ligji Venecian i vitit 1474, shpesh eshte referenca, per sa i perket perqasjes sistematike fillestare ne mbrojtjen e

shpikjeve prej nje lloj forme patente, nderkohe qe percakton nje te drejte ekskluzive te nje individi, duke eliminuar

per here te pare, interesin publik.ne vi tin 1967, kur u themelua Organizata Boterore e pronesise intelektual WIPO , e

cila menyre aktive u perpoq te promovonte termin.

Traktatet e para nderkombetare te pronesise intelektuale: i Parisit dhe i Bernes. Ne gjysmen e dyte te shekullit

XIX, te mirat dhe punetoret qe kalonin kufijte nacionale, sollen nje vale globalizmi per fuqite industriale. Megjithese

ishin nxjerre ligje per patenten, ne disa vende filloi te ndihej kerkesa per mbrojtjen nderkombetare te shpikjeve.

Ne fakt, ekzibicionistet e ~~zuan te ndiqnin ekspoziten nderkombetare te shpikesve ne Vjene, ne vitin 1873 sepse ata

ishin fiksuar q e idete e tyre do te vidheshin dhe do te shfrytezoheshin komercialisht ne vendet e tjera. Ky incident

rezultoi ne lindjen e konventes se Parisit per mbrojtjen e Pronesise Industriale, ne vitin 1883 traktati i pare kryesor

nderkombetar, i krijuar per te ndihmuar individet e nje vendi te siguronin mbroj~en ne vende te tjera per krijimet e tyre

intelektuale. Nje mbrojtje e tille mori formen e te drejtave te Pronesise Industriale, ne formen e patentave, makinave

dhe dizenjove industriale.

Ne mes te shekullit te XIX-te, autore te mirenjohur po shikonin qe veprat e tyre po prodhoheshin e shiteshin

ilegalisht ne vende te tjera, dhe per to, ata nuk mermin ndonje te ardhur. Me qellim qe te eliminonin kete praktike

autori frances Victor Hygo organizoi nje grup "'\ .......autoresh ne Lidhjen Nderkombetare te Letersise, per te vendosur

nje forme te thjeshte te mbrojtjes nderkombetare te puneve te tyre. Me 1886, per te siguruar hazen per njohje te

ndersjelle te se drejtes se autorit midis vendeve te ndryshme, nje tjeter traktatnderkombetar i pronesise intelektuale

ishte krijuar, K~ e Deme-s, per mbrojpuneve letrare dhe artistike. Thelbi i te dy konvent~ ishte parimi i trajtimit

ombetar d.m.th "mbrojtje e njejte midis ven~sve dhe te huajve".

Elemente te pronesise intelektuale Pronesia intelektuale perbehet prej nje marie elementesh dhe konceptesh, te

cilat, te marra se bashku perbejne pronesine intelektuale. Elementet e saj, mbulojne aspekte te fushave te ndryshme

te jetes, shkences, teknologjise etj, duke perfaqesuar nje tufe te drejtash per t'i krijuar ekskluzivitet mbajtesit te tyre.

Disa prej elementeve te pronesise intelektuale jane: e drej!a e autorit, te drejtat morale, treguesit gjeografike, te

drejtat e dizenjove industriale, patentat, veshjet tregtare, markat.

E Drejta e Autorit E drejta e autorit mbron punet origjinale te autoresise, te :fiksuar ne nje medium te

prekshem te shprehjes, si dhe shume pune te tjera drejta e autorit i siguron zoterues1t te saj te drejtat ekskluztve per

t1 nprodhuar dhe shpemdare materialin ose per ta perdorurose shfaqur ate publikisht, megjithese nje numer i ufizuar

riprodhimesh te punes se mbrojtur mund te lejohet te behet prej te tjereve per qellime te ndryshme.Punet me te

drejte autori, mund te regjistrohen ne zyrat e te drejtes se autorit. S.h..u.m--e- -v-e_n_de_ ofrojne mbr~jtje te se dreites

se autorit pa regjistrim, ndersa te tjerat ofrojne pak ose aspak ~mbrojtje, sidomos per punet e shtetasve te huaj. Ne

pjesen mete madhe te vendeve tebotes, kohezgjatja e pranueshme per shume pune e se drejtes se autorit, eshte gjithe

jeta e autorit plus 50 ose 70 vjet . E drejta e autorit pergjithesisht mbaron ne fund te vitit te fundit, sesa ne daten

ekzakte te vdekjes se autorit.E drejta e autorit eshte e drejta ekskluzive e kopjimit te nje vepre krijues e ose _Rer te

lejuar dike te beje dicka te tille. E drejta e autorit mbi nje veprer Iinde automatikisht ne momentin e krijimit te vepres

origjinale ose te prejardhur.

Pse te mbrojme te drejten e autorit E drejta e autorit dhe te drejtat e lidhura me te jane thelbesore per krijimtarine

njerezore,duke u dhene ne kete menyre nxitje krijuesve ne formen e njohjes dhe shperblimeve te drejta ekonomike.

Sipas ketij sistemi te drejtash krijuesit jane te sigururar qe veprat e tyre mund te shpemdahen pa friken e kopjimit te

paautorizuar dhe piraterise. Kjo eshte per te ndihmuar rritjen e aksesit dhe per te shijuar kenaqesine e kultures,

njokurive dhe argetimeve ne te gjithe boten Kur nje person krijon nje veper letrare, muzikore, shkencore apo

artistike, ai/ ajo eshte titullari i asaj vepre dhe eeshte i/e lire per te vendosur mbi destinacionin apo fatin e

perdorimit te saj. Ai person (i quajtur krijuesi ose autorit ose titullari i te drejave) mund te kontrolloje fatin. e vepres.

Meqenese, nga ligji dhe konventat, vepra eshte e mbrojtur nga e drejta e autorit qe nga momenti i krijimit dhe nuk ka

nevoje per formalitete si kusht I asaj mbroj tjeje.

E drejta e autorit eshte mbrojtja ligjore e shtrire te titullari i te drejtave ne nje veper origjinale qe ai ka krijuar. Ajo

perbehet nga 2 grupe kryesore te drejtash: te drejtat ekonomike dhe te drejtat morale. .

Te drejtat ekonomike, jane te drejtat e riprodhimit, transmetimit, performances publike,pershtatjes, perkthimit,

recitimit ne public, shfqajes publike, shperndarjes e keshtu me radhe.

Te drejtat morale, perfshijne te drejtat e autorit per te kundershtuar ndonje shtremberim, gjymtim apo

modifikim/ndryshim tjeter qe mund ti behet vepres se tij qe mund te demtoje nderin apo reputacionin e tij.

Kuptimi i autoresis Au tor i vepres eshte 9do person fizik ose nje grup personash fizike, me emrin e te cilit/ve

vepra eshte shfaqur per here te pare ne publik, me perjashtim te rastit kur vertetohet se autoresia i perket nje ose disa

personave fizike, te tjere nga ata qe kane emrat ne veper.

Cilat te drejta parashikon e drejta e autorit Krijuesit origjinale te veprave te mbrojtura me te drejten e autorit, dhe

trashegimtareve te tyre, kane te drejta te caktuara themelore. Ata mbajne te drejten ekskluzive per perdorim

ose te autorizojne te tjeret per te perdorur vepren mbi kushte dhe marreveshje te rena dakord. Krijuesi i vepres mund

te ndaloje ose te autorizoje:Riprodhimin e saj ne forma te ndryshme, te tilla si publikimet e shtypura ose regjistrimin

e tingujve; performancen e tij publike, si ne nje drame ose veper muzikore; regjistrimet e tij, per shembull, ne formen

e kompakt disqeve,kasetat ose videokaseta; transmetimet e saj me ane te radios, kabell ose satelit; perkthimet ne

gjuhe te tjera, ose pershtatja e saj, te tilla si nje novele ne skene.

Mbrojtja e te drejtave te lidhura me te drejten e autorit Duke pasur parasysh te drejtat e parashikuara nga e

drejta e autorit te aplikuara per autoret, "te drejtat e lidhura", gjithashtu te njohura edhe si "te drejta fqinje" kane te

bejne me kategori te tjera te pronareve te te drejtave, domethene, artisteve interpretues e ekzekutues, prodhuesve te

fonogrameve dhe te organizatave transmetuese. Te drejtat e lidhura jane te drejta qe i perkasin interpetuesve,

prodhuesve te fonogramit,dhe organizatave transmetuese ne lidhje me interpretimet e tyre, fonogramet dhe

trasmetimet respektive.

ldete, metodat apo konceptet mbrojtja e tyre nga e drejta e autorit E drejta e autorit shtrihet vetem tek

shprehjet dhe jo tek idete, procedurat, metodat e veprimit ose konceptet matematikore si te tilla. Organizatat

transmetuese jane te mbrojtura si mbajtes te te drejtave te lidhura sipas Konventes Nderkombetare per

Mbrojtjen e Interpretuesve. Nje karakter mund te jete i mbrojtur sipas te drejtes se autorit nese eshte nje shprehje

orgjinale e nje autori. Artikujt tregtare te tilla si lodrat, lojrat interaktive, librat dhe veshjet duke perfshire karakteret

gjithashtu mund te jene te mbrojtura nga te drejtat e pronesise intelektuale ne rrethana te caktuara, kryesisht e drejta

e autorit dhe tregtimi I markave, se bashku me fushat e tjera te ligjit. Shtrohet pyetja se a munt te jet nje emer, titull,

slogan apo logo e mbrojtur nga e drejta e autorit. Ne rrethanat mete shumta e drejta e autorit nuk i mbron emrat. E

drejta e autorit mund ose mund te mos jete ne dispozicion per titujt, sloganet dhe logot, ne varesi te faktit nese ato

permbajne a}.ltoresi te mjaftueshme.

Copyright Per qellime te mbrojtjes se drejtes se autorit, termi "veprat letrare dhe artistike ", kuptohet

per te perfshire c;:do veper origjinale e autoresise, pavaresisht nga meritat e tij letrare dhe artistike • ldete ne pune

nuk duhet te jete origjinal, por forma e shprehjes duhet te jete nje krijim origjinal te autorit. Konventa e Bemes per

Mbrojtjen e Veprave Letrare dhe Artistike (neni 2) thote: "Veprat letrare dhe artistike ''Shprehja duhet te p erfthije

te gjitha te prodhimit ne fushen letrare, shkencore dhe artistike, ·t;do gje mund te jete menyra apo forma e te

shprehurit te saj" ... Konventa vazhdon _.ne listen shembujt e meposhtem te punimeve te tilla: libra, pamflete dhe

shkrimet e tjera; leksione, adresa, predikime; vepra dramatike ose dramatico-muzikore; veprat koreografike dhe

entertainments ne shfaqje memec; kompozimet muzikore, me ose pa fjale; veprat kinematografike te cilat jane

asimiluar vepra e shprehur nga nje proces analog me kinematografine; veprat e, duke pikture, arkitekture, skulpture

gdhendje, dhe litografi; vepra fotografike, te cilat jane asimiluar vepra e shprehur nga nje proces analog me

fotografine; veprat e artit te aplikuar, ilustrime, harta, plane, skica dhe vepra tredimensionale ne lidhje me,

gjeografise, te topografise, arkitektures dhe shkences; "Perkthimet, pershtatjet, aranzhmanet e muzikes dhe

ndryshimet e tjera te nje vepre letrare dhe artistike, te cilat duhet te mbrohen si vepra origjinale, pa cenuar te drejten

e autorit ne vepren origjinale, koleksionet e veprave letrare dhe artistike, si enciklopedi dhe antologji te cilat, per

shkak te zgjedhjes dhe rregullimin e permbajtjes se tyre, perbejne krijime intelektuale, duhet te mbrohen si te tilla,

pa cenuar te drejten e autorit ne secilen prej veprave qe jane pjese e koleksioneve te tilla . Programet kompjuterike

jane nje shembull i mire i nje lloj pune qe nuk eshte perfshire ne listen ne Konventen e Bernes dhe jane te mbrojtura

ne haze te Traktatit WIPO Copyright (1996).Edhe Prodhimet Multimedia Nderkohe qe asnje perkufizim te

pranueshme ligjore eshte zhvilluar, ka nje konsensus se kombinimi i tekstit te shendosha dhe imazhet ne nje format

dixhital, i cili eshte here i kapshem nga nje program kompjuterik, misheron nje shprehje origjinale e autoresise te

mjaftueshme per te justifikuar mbrojtjen e prodhimeve multimediale nen ombrellen e autorit.

Te drejtat e mbrojtura intelektuale Tipari me i rendesishem i cdo lloj te pasurise eshte qe pronari vepren e vet

kriuese mund ta perdor ate vetem personalisht, pra, si te doje, dhe se askush tjeter nuk mund ligjshmerisht ta

perdorin ate krimtari pa autorizimin e tij kjo eshte nje lloj privatsie personale. Te drejtat e dhena sipas ligjeve

kombetare te pronarit te drejtes se autorit ne nje veper e mbrojtur jane zakonisht te drejta ekskluzive per te autorizuar

nje pale te trete per te perdorur, subjekt te punoje per te drejtat e njohura ligjerisht dhe interesat e te ljereve. Ka dy

lloje te drejtat sipas autorit. Te drejtat ekonomike te lejoje qe pronari te drejtat per shperblim financiar njedhin nga

perdorimi i veprave te tij nga te tjeret. Te drejtat morale te autorit te lejoje per te ndermarre veprime te caktuara per

te ruajtur lidhjen personale midis tij dhe punojnesve. Shumica e te drejtave te autorit thuhet se autori ose te drejtat

pronari ka te drejte te autorizoje ose per te parandaluar akte te caktuara ne lidhje me nje pune. Pronari drejtat e

punes mund te ndaloje ose me autorizim ta bejne riprodhimin e saj ne forme te ndryshme, te tilla si botime te

shtypura apo regjistrime zanore; shperndrujen e kopjeve; performancen e tij publike; transmetimin e tij ose

komunikime te tjera per publikun; perkthimin e tij ne gjuhe te tjera; pershtatja e tij, te tilla si nje roman ne nje skenar.

Riprodhimi, shpemdarjen dhe te drejtave te ngjashme qe jan pjese e kesaj qeshtje. Nje tjeter e drejte e cila eshte

arritur te njohjet gjithnje e me gjere, dhe eshte perfshire ne Traktatin Copyright-WIPO, eshte e drejta qe te autorizoje

qiradhenien e kopjeve te kategorive te caktuara te veprave, Kjo u be e nevojshme per te parandaluar ahuzimin e te

drejtes se pronarit te drejten e autorit per riprodhimin kur petparimet teknologjike here te lehte per klientet me qira

per kopje e veprave te tilla. Se fundi, disa ligje te drejten e autorit te perfshije nje te drejte te kontrollojne importimin

e kopjeve si nje mjet per te parandaluar erozionin e parimit te drejtes se autorit territorialitin, qe eshte, interesat e

ligjshme ekonomike te pronarit e drejta e autorit do te rrezikoheshin ne qofte se ai nuk mund te ushtrojne te drejtat e

riprodhimit dhe shpemdarjen ne haza territoriale. Nje shfaqje puhlike, E drejta e transmetimit Sip as Konventes se

Bernes, autoret kane te drejten ekskluzive per te autorizuar puhlikun, qe transmetimin e performances dhe

komunikimit te veprave te tyre ne publik. Opinionet ndryshojne si ne te cilat te drejta duhet te aplikohen per keto

aktivitet. E drejta e autorit WIPO Traktati (WCT) (neni 8) sqaron se ajo duhet te mhulohet nga nje e drejte

ekskluzive, te cilat Traktati i pershkruan si te drejten e autorit per te autorizuar per te here punimet e tyre ne

dispozicion te puhlikut

Pronesia dhe bartja e ushtrimi i Copyright Pronari i autorit ne nje pune eshte ne pergjithesi, te pakten ne shkalle te

pare, personi I cili krijoi te punes, dmth autori i vepres. Por kjo nuk eshte gjithmone rasti. Konventes se Bemes (neni 14 )

permhan rregullat per percaktimin e prones~se fillestare te te drejtave ne veprat kinematografike. Ligjet e shume vendeve

te siguroje se te drejtat e pronarit fillestar ne nje veper mund te transferoje te gjitha te drejtat ekonomike te nje pale te

trete. Te drejtat morale, duke qene personale te autorit, nuk mund te transferohen • Autoret mund te shese te drejtat per

veprat e tyre ndaj individeve apo kompanive me te mira ne gjendje te tregut te punimeve, ne kemhim te pageses. Keto

pagesajane here shpesh varen nga perdorimi aktual te punes, dhe jane te referuara me pas si honorare. Transferet e autorit

mund te marre nje nga dy format: detyra dhe licencave.

Sipas nje detyre, pronari i te drejtave te transfertave te drejte te autorizojne ose te ndalojne veprime te caktuara te huluara

nga nje, disa ose te gjitha te drejtat sipas autorit.Nje detyre eshte nje transferim i se drejtes se prones. Pra, nese te gjitha te

drejtat jane te caktuar, personi te cilit te drejtat jane caktuar te hehet pronari i ri i autorit. Ne disa vende, nje detyre te

drejtes se autorit nuk eshte ligjerisht e mundur, dhe vetem licencimi eshte e lejuar. Licencimit do te thote se pronari i te

drejtes se autorit mhan pronesine, por autorizon nje pale te trete per te kryer akte te caktuara te mhuluara nga te drejtat e tij

ekonomike, ne pergjithesi per nje periudhe te caktuar kohe dhe per nje qellim specifik. Per shemhull, autori i nje romani

mund te jape nje licence per nje hotues te heje dhe te shperndaje kopje te vepres se tij. Licencat mund te jete ekskluzive,

ku pronari i autorit nuk eshte dakord qe te autorizoje ydo parti tjeter per kryeijen e akteve te licencuar ose jo-ekskluzive,

qe dote thote se pronari i autorit mund te autorizoje te tjeret per te kryer akte te njejta. Nje licence, ndryshe nga nje detyre,

ne pergjithesi nuk percjelle te drejte te autorizoje te tjeret per te kryer akte te mbuluar nga te drejtat ekonomike.

Pirate ria Termi i piraterise eshte perdorur ne pergjithesi per te pershkruar shkeljet apo mashtrimet te se drejtes se

autorit, te hera me qellim, ne sh.kalle tregtare.Mallrat e falsifikuarajane ato mallra te cilat shkelin nje te drejte te

pronesise industriale. ZPI (Zyra e Pronesise Intelektuale) I ndeshkot te gjitha keto: Markat tregtare, dizajnit

industriale, patentat etj, te cilat jane regjistruar ne Zyren e Pronesise Industriale (ZPI) nuk mund te perdoren pa

autorizimin e bartesit te se drejtes. Eksitojne edhe mallrat pirate, qe konsiderohen mallrat qe shkelin te drejten e

autorit si psh kopjimi ilegal i CD-ve, DVD-ve, program eve kompjuterike etj.

Te drejtat morale Nocioni i te drejtave morale eshte nje nocion qe ka lindur ne vendet qe aplikojne te

drejten civile ose civillaw • Vendet ndryshojne nga njeri-tjetri per sa i perket menyres se si ato i perkufizojne dhe i

mbrojne te drejtat morale. Franca mund te quhet vendi qe i njeh ne menyren me bujare keto te drejta. Ndersa ne

vendet qe aplikojne common law, ne pergjithesi ka pasur nje ngurrim per njohjen e te drejtave morale. Te drejtat

morale te autorit njihen edhe nga legjislacioni shqiptar. Sipas Ligjit tone per te Drejten e Autorit, autori ka keto te

drejta morale: 1. E drejta per t'u njohur si autor i vepres . 2. E drejta per te mbetur anonim ose per te perdorur

pseudonim. 3. E drejta per te kundershtuar <;do lloj shtremberimi, heqje a ndryshim dhe <;do veprim tjeterperymues

ndaj vepres qe dote cenonte nderin dhe emrin e autorit. 4. E drejta per te kundershtuar bashkautoresine e vendosur ne

menyre arbitrare nga te tjeret. Konventes se Bernes (neni 6 ) kerkon nga vendet anetare per te dhene te autoreve:

te drejten per te kerkuar autoresine e vepres (i quajtur nganjehere te drejten e atesise) dhe te drejten te kundershtojne

<;do deformim apo ndryshimi i punes, ose masa te tjera nen<;mues ne lidhje me pune, e cila do te jete i demshem

per te nderuar te autorit ose reputacionin (i quajtur nganjehere te drejten e integritetit).

Treguesit gjeografike (GI) Nje tregues gjeografik, shpesh me shkurtimin GI, eshte nje emer ose shenje e perdorur

mhi disa produkte, e cila korrespondon me nje vendndodhje gjeografike specifike ose origjine, si per shemhull nje

qytet, nje rajon ose nje vend. Perdorimi i nje GI-je, mund te veproje si nje <;:ertifikate, qe tregon se produkti zoteron

disa ciH~si te caktuara ose gezon nje reputacion te caktuar ne saje te origjines se tij gjeografike.Me shpesh, nje

regues gjeografik perbehet prej emrit te vendit te origjines se te miraveSidoqofte, perdorimi I treguesve gjeografik

nuk eshte i limituar thjesht tek produkte bujqesore. Nje tregues gjeografik eshte nje shenje e perdorur per mallrat qe

kane nje te ve9ante prejardhjes gjeogra:fike dhe posedojne cilesi ose nje reputacion qe jane shkak per kete vendin e

origjines. Koncepti i treguesve gjeografike perfshin Emertimet e origjines. Shembuj te emertimeve te origjines te

cilat jane te mbrojtura ne shtetet pale te Marreveshjes se Lisbones per Mbrojtjen e te Emertimet e origjines dhe

regjistrimin e tyre Nderkombetare perfshijne "Havana" per duhanin rritur ne rajonin Havana e Kubes, ligjet per

mbrojtjen e markave certi:fikimit apo Emertimet e origjines.

Emerat tregtar Nje tjeter kategori e prones industriale jan edhe emrat tregtar - komerciale, eshte emertimi qe

identifikon nje ndermanje. Ne shumicen e vendeve, emrat e tregtise mund te regjistrohet me nje autoritet qeveritar.

Megjithate, sipas nenit 8 te Konventes se Parisit per Mbrojtjen e Prones Industriale. Mbrojtjen ne pergjithesi do te thote se

nje emrim tregtar i nje ndermanje nuk mund te jete perdorur nga nje sipermanje tjeter ose si nje emer tregtar ose si nje

tregti ose te shenoje e ~herbimit; dhe se nje emri ose emertimi I ngjashem me emrin tregtar, qe te mund te mashtroje

publike, nuk mund te perdoret nga nje sipermanje tjeter ne asnjemenyre.

Te drejtat e dizenjove industriale Te drejtat e dizenjove industriale jane te drejta te pronesise intelektuale, qe

mbrojne dizenjon vizuale te objekteve. Nje dizenjo industriale perbehet prej krijimit te nje forme, konfiguracioni ose

kompozimi te modeleve ose ngjyrave, ose kombinimi i modeleve dhe ngjyrave ne forme tredimensionale qe permbajne

vlera estetike. Regjistrimin e dizajnit industrial mbron kunder shfrytezimit te paautorizuar te projektimit ne artikuj

industriale. Ajo i jep pronarit te dizajnit te drejten ekskluzive per te here, te importuar, te shitur, me qira ose ofroje per

shitje artikuj te cilen zbatohet nga ana e dizajnuesit ose ne te cilat dizajni eshte misheruar.e drejta e dizajneve ndryshon

nga vendi ne vend. Zakonshme Afati maksimal eshte 10 deri ne 25 vjet, te ndare shpesh ne kushtet qe kerkon pronarit te

rinovoje regjistrimin per te marre nje zgjatje te afatit.

Patentat dhe shpikjet Nje patente eshte nje set i te drejtave ekskluzive, i dhene prej nje shteti nje te patentuari,

per nje periudhe kohe te fiksuar, ne shkembim te bezjes publike ne menyre te rregulluar te disa detajeve te disa

pajisjeje, metode, proc:;esi ose perbezje te nje substance, e cila eshte ere e dobishme dhe qe sjell risi, ose e

aplikueshme ne industri. Nje problem round te jete i vjeter apo te ri, por zgjidhja, ne menyre me meritor marrin

emrin e shpikjes, duhet te jete nje gje e re. Thjesht nje gje e zbuluar dic:;ka qe tashme ekziston ne natyre, te tilla si

nje gje e panjohur me pare. Pra procesit per nxjerzjen e nje substance te re nga nje fabrike, apo gjesend round te jete

nje shpikje. Zgjidhjet e reja jane, ne thelb, idete, qe jane te mbrojtura si te tilla. Keshtu mbrojtjen e shpikjeve edhe ne

haze te patentes Patenta, gjithashtu referohet si patentave per shpikje, jane mjetet me te perhapura te mbrojtjes se te

drejtave te shpikesit. Ta mun te themi thjesht, nje patente eshte e drejte e nje shpikesi ku nga nje shtet, ose nga

nje zyre rajonale vepron per disa Shtete, e cila lejon shpikesit te pezjashtoje te tjeret qe te shfiytezuar komercialisht i

tij te shpikje per nje periudhe te kufizuar, ne pergjithesi 20 vjet. Duke i dhene nje te drejte ekskluzive, patentave

o:frojne stimuj per individet, duke u o:fruar atyre nje njohje te tyre kreativitetin dhe shperblim material per shpikjet e

tyre te tregtueshme. Keto stimuj inkurajojne risi, e cila nga njera ana kontribuon ne rritjen e vazhdueshme e cilesise

se jetes njerezore. Fjala patente, ose letra patente, gjithashtu nenkupton dokumentin e leshuar perkates nga

autoriteti i qeverise. Ne menyre qe te marre nje patente per nje shpikje, shpikesi, ose personi qe punon per te, paraqet

nje aplikim per patente kombetare dhe rajonale zyra. Jo te gjitha shpikjet jane te patentueshme. Ligjet ne pergjithesi

kerkojne qe nje shpikje te permbushe kushtet e meposhtme, i njohur si kerkesat dhe kushtet e patentimin:

Zbatueshmeria industriale (utility). Zbulimet e substancave natyrore, metodat per trajtim mjekesor (ne krahasim me

per produktet mjekesore), dhe c;do shpikje ku parandalimet tregtare e shfiytezimit jane te nevojshme per te mbrojtur

rendin publik, moralin apo shendetit publik. Personi te cilit i eshte dhene nje patente, eshte i njohur si patente,

pronari i patentimit ose mbajtesi patentes. Mbrojtjajepet per nje periudhe te kufizuar, ne pergjithesi 20 vjet.

V eshj et tregtare Veshjet tregtare u referohen karakteristikave te paraqitjes vizuale te nje produkti ose

paketimi te tij (ose madje fasada e nje ndertese, si per shembull nje restorant), e cila mund te jete regjistruar dhe mbrojtur,

perballe te qenit e perdorur prej konkurrenteve, me te njejten menyre si marka. Keto karakteristika perfshijne formen

tredimensionale, dizenjon grafike, kolorin, ose madje aromen e nje produkti dhe/ose paketimin e tij. Ekzistojne dy

kerkesa te thjeshta qe duhen te plotesohen per mbrojtjen e veshjeve tregtare. E para eshte, qe ato ve<;ori duhet te

jene te afta te funksionojne si nje tregues burimi - duke identifikuar nje produkt te ve<;ante dhe prodhuesin e tij tek

konsumatoret. Se dyti veshjet tregtare, duhet te jene jo funksionale qe te mbrohen ligjerisht; pemdryshe ajo eshte nje

<;eshtje subjekt i ligjit te patentave. <;fare eshte funksionale, varet fuqimisht prej produktit te ve<;ante. Per te qene

jo funksionale, ajo nuk mund te ndikoje mbi kostot, cilesine e produktit ose aftesine e nje prodhuesi per te

konkurruar efektivisht.

Marklat Tregtare (Trademarks) Nje marke eshte nje shenje dalluese (®, TM)e ndonje lloji te caktuar, e cila eshte

perdorur prej ndonje organizate per te identifikuar ne menyre unike veten, produktet dhe sherbimet e saj tek

konsumatoret, dhe per te dalluar organizaten, produktet dhe sherbimet e saj, prej atyre te organizatave te tjera. Nje

marke eshte nje lloj i pronesise industriale, e cila eshte e dallueshme prej formave te tjera te pronesise intelektuale.

Tradicionalisht nje marke perfshin nje emer, fjale shprehje, logo, simbol, dizenjo, imazh, ose nje kombinim te

ketyre elementeve.Simboli ™, mund te perdoret kur te drejtat e markes pretendohet, por qe marka nuk eshte

regjistruar ne zyren e markave te nje vendi ose juridiksioni te ve<;ante, ndersa shenja ® perdoret kur marka eshte

regjistruar. Sidoqofte, ne juridiksionet e ndryshme eshte e jashteligjshme perdorimi i simbolit ® ne lidhje me nje

marke, kur ajo marke nuk eshte regjistruar. Nje marke tregtare eshte nje shenje, ose nje kombinim i shenjave, qe

dallon mallrat ose sherbimet nga nje ndermanje ne tjetr. Shenja te tilla mund te perdore fjale, shkronja,

numra, foto, forma dhe ngjyra, si dhe si <;do kombini111 te mesiperme.psh Coca-Cola, shenjat (si ulerime e luanit

qe I paraprin filma te prodhuar nga MGM). Nje marke tregtare eshte nje shenje e perdorur ne mallra ose ne lidhje me

marketingun e mallrave. Nje marke tregtare e perdorur ne lidhje me sherbimet e caktuar eshte quajtur nje sherbim

honuar. E gjithe kjo vlen edhe per markat e sherbimit. ne pergjithesi, nje marke kryen keto kater funksione kryesore.

Keto kane te bejne me dallimin e mallrave ose sherbimeve te shenuar, tregtare e tyre origjinen, cilesine e tyre dhe

promovimin e tyre ne treg: Per te dalluar produktet dhe sherbimet e nje ndermanje nga nje ndermarrje tjerer. Marka

tregtare nuk jane perdorur vetem per te dalluar apo per t'iu ne nje ndermanje te caktuar ose nje cilesi te ve9ante, por

edhe per te nx.itur shitjet. Nje marke tregtare qe eshte per te permbushur kete funksion duhet te jene te zgjedhur me

kujdes. Ajo duhet te kapet per konsumatorin, te krijoje interesin dhe te krijoi nje ndjenje frymezimi e besimi per

perdorim. Tek keto konventa si te WIPO, Konventa e Bemes, Konventa e Parisit, nder te tjera), kompanit e

nd:ryshme duhet te regjistrojn patentat dhe markat tek agjensit e caktuar ku autoritetet e pershtatshme per ata te

drejtat te jene te zbatueshme ne ne shtetin e caktuar.

Te drejtat ekonomike Te drejtat ekonomike e autorit, eshte nje e drejten ekskluzive per sh:frytezimin e punes se

tije ne 9faredo lloj forme ligjore dhe te nxjerrin e fitimit monetary si nga ana personale autoriale dhe te autorve te

tjere me marveshie kontraktore te pales autoriale qe deshiron ti bart te drejtat ekonomike peronittjeter. Nje gje duhet

ditur se Monopoli zgjat tere jeten e autorit dhe shtatedhjete vjet pas vi tit kalendarik te vdekjes se tij ne kete menyre

e parashe bedhe ligji i France Riprodhimet ekonomike te drejtave autorjale eshte qeshtje ne nje menyre indirekte

(shtypje, skanim, perpunim te te drejtes me lejen e autorit e drejta e perfaqesimit, komunikimi e vepres per publikun

me 9do mjet, duke perfshire edhe shfaqjen ne pub like, performancat e ndryshe, transmetimit, etj.

Rishitje e se drejtave te autorve jane e drejte e patjetersueshme e autorit qe i lejon te tjeret qe te perfi.tojn

komercialisht me nenshkrimin dhe kontraktimin e veprese se tine haze te te drejtes ekonomike, varsisht me nje

perqindje e te ardhurave nga shitja e tyre ti takoj autorit, si dhe ti ket te qarta te drejtat kuotori nese nje gje e till eshte

veper e perhas~et edukative, shkencore ose informacion qe tregon emrin e autorit dhe te hurimin e kriuar.

Dispozitat e licences per te drejten autoriale dhe intelektuale, (Neni 2) Per qellime te ketij ligji, 9'faredo

perkufizimi apo rregulle e interpretimit nga neni 4 I Kodit Doganor dhe te Akcizave te Repuhlikes se Kosoves, do te

zhatohet edhe ne kete Ligj. Mallrat qe shkelin te drejten e pronesise intelektuale- nenkuptojne: Mallrat e

falsifikuara: duke perfshire paketimin, mhajtjen pa autorizim te hartesit te se drejtes te markes identike tregtare qe

eshte e regjistruar ne menyre valide perkitazi me te njejtin lloj te mallrave, apo marke tregtare qe nuk mund te

dallohen ne aspektin thelhesor nga ajo marke tregtare, dhe e cila i shkel te drejtat e hartesit te markes tregtare ne haze

te ligjit ne fuqi ne Kosove; 9do simhol i markes tregtare (duke perfshire shenjen dalluese, fjalet, shkronjat, figurat,

fotot, vizatimet, komhinimet e ngjyrave, format tridimenzionale, format e mallrave dhe paketimet e tyre;

Mallrat e piraterisii: mallra te cilat jane ose permhajne kopje te hera pa miratimin e hartesit te se drejtes se autorit

ose te drejtes se nderlidhur me te, kur heija e ketyre kopjeve do te paraqiste shkelje te hartesit te se drejtes se autorit

ose te drejtes se nderlidhur me te ne haze te legjislacionit ne fuqi ne Kosove; mallrat qe shkelin patenten, dizajnin

industrial, te drejten e emertimit te prejardhjes. Legjislacionin ne fuqi ne Kosove, 9faredo modeli apo forme, e cila

eshte ne menyre specifike e dizajnuar apo e pershtatur per prodhimin e mallrave qe e shkelin te drejten e

pronesise intelektuale po ashtu do te trajtohen si mallra qe shkelin te drejten e pronesise intelektuale, nese perdorimi

i modeleve ose formave te tilla shkel te drejten e bartesit te se drejtes ne Republiken e Kosoves, te tilla si pajisjet,

produktet, pjeset perberese, kartat smart, dekoderet ose software, swap sisteme ose sisteme per ndryshime tjera.

E drejta e pronesise intelektuale <;ka konsiderohet mall i falsifikuar ne jeten e perditshme dhe si dalohen ato kjo

eshte nje lloj brenge qe secilin e preokupon qdo dite ne tregun e tanishem global. Mallrat e falsifikuara jane ato

mallra te cilat shkelin nje te drejte te pronesise industriale. Dhe qe markat e tyre nuk jan te regjistruan ne zyrat

kombetare apo ato nderkombtare. Markat tregtare, dizajnit industriale, patentat etj, te cilat jane regjistruar ne Zyren e

Pronesise Industriale (ZPI) nuk mund te perdoren pa autorizimin e bartesit te se drejtes. Eksitojne edhe mallrat

pirate, qe konsiderohen mallrat qe shkelin te drejten e autorit si psh. Kopjimi ilegal i CD-ve, DVD-ve, programeve

kompjuterike etj.

Pronesia intelektuale ne Shqiperi e Kosove Prona Intelektuale: Ligji per mbrojtjen e autorit dhe artistit, shperdorimi

dhe pirateria. Ne vendin tone jane tre agjenci, te cilat mbrojne te drejtat e pronesise intelektuale, megjithate puna e tyre

has ne shume pengesa, te cilat vijne nga shkaqet te ndryshme, si mos funksionimi i ligjit, dhe ne disa raste dhe nga

mosnjohja e tij. Shkelja e te drejtave te autorit ne vendin tone ka here qe shume artiste te njohur te reagojne ndaj

ketij fenomeni, qe sot eshte i pranishem ne tregun shqiptar. Shpesh here artistet ankohen se puna e tyre demtohet

shume per shkak te piraterise se paligjshme dhe mungeses se zbatimit te ligjit per te drejten e autorit. Nderkohe qe

rregullat dhe ligjet nuk zbatohen, pasojat bien mbi pronesine intelektuale. Eshte folur shume mbi shkeljet e te

drejtave, megjithate shume pak eshte here ne kete drejtim. Ne tregun shqiptar sot shkelen hapur te drejtat e pronesise

intelektuale, por masat qe merren per te parandaluar kete fenomen jane shumet pakta. Per sa i perket vendit tone,

tashme pronesia intelektuale eshte nje koncept i cili po fiton qytetarine. Keshtu, gjithnje e me shume, te gjithe

elementet qe e perbejne ate po behen te degjuar, dhe jo vetem ne ambientet teknike, por ato po shoqerohen prej

legjislacionit mbeshtetes, organeve perkatese te cilat e administrojne ato, traktateve dhe marreveshjeve ku vendi yne

eshte pale, etj. Per fund mund te theni se: Muzika, filmat, librat, arti shpikjet e ndryshme, si dhe format e tjera te

lcrijimtarise dhe shprehjes jane tregues te progresit social dhe cilesise se jetes. Si pronesi private te krijuesve te tyre

origjinale ato jane vleresuar dhe mbrojtur nga shoqeria per rolin e tyre ekonomik, politik dhe kulturor - si shprehje e

trashegimise dhe e perpjekjeve njerezore.Teresia e tyre shprehur me termin Pronesi Intelektuale eshte here object

mbrojtje qe heret, me Ligjin Venecian te vitit 1474, si perqasje fillestare sistematike ne mbrojtjen e shpikjeve prej

nje lloj forme patente; duke vazhduar me Konventen e Parisit; te vitit 1883, si traktati i pare nderkombetar, per te

ndihmuar individet e nje vendi te siguronin mbrojtjen ne vende te tjera per lcrijimet e tyre intelektuale; si dhe pak

vjet me pas me 1886, konventa e Beme-s, nje tjeter traktat nderkombetar per mbrojtjen e puneve Ietrare dhe artistike,

per njohje te ndersjelle te se drejtes se autorit midis vendeve te ndryshme. Disa nga elementet e pronesise ntelektuale

jane: e drejta e autorit, te drejtat morale, treguesi gjeografik, te drejtat e dizenjove industriale, patenta, veshjet

tregtare, markat etj . traktateve apo organizmave qeverisese te PI-ve, nderkombetare rajonale dhe globale,

(WIPO,EPO, TRIPS) ku Shqiperia ka aderuar me kohe.Ne vendin tona ekzistojne institucione (ose strukture NGO

apo GO) te cilat interesohen (jane pergjegjes/e) per <;eshtjet e pronesise intelektuale, por ende duken larg tandardeve

te BE dhe WIPO, intelektuale.Me qellim forcimin e te drejtave te pronesise intelektuale, jane ndermarre veprime prej

strukturave te ndryshme por ende nuk ka politika dhe programe qeveritare te iremenduara e koordinuar persa i

perket luftes kundra piraterise dhe produkteve te falsifikuara. Niveli i piraterise ne vendin tone, eshte ne nje shkalle

mesatare, dhe gjendja e legjislacionit dhe moszbatimi i ligjit…