1

E.D.L.G.EQUIPO DE DINAMIZACIÓN DA

LINGUA GALEGA DOCONSERVATORIO PROFESIONAL

DE MÚSICA DA CORUÑA

Uxía Vilar Pazos (coordinadora)Julia Cristina López Rodríguez

Carlos Soto SobradoAbel R. Sánchez SánchezMiguel Fernández Lema

Roberto Silva Seara

Deseño e maquetaciónUxía Vilar Pazos

EditaConservatorio Profesional de

Música da Coruña

ImprimeGráficas Orzán, S.L.

Depósito Legal: C-2876-2010I.S.S.N.: 2172-0940

2

3

6

19

21

27

28

35

50

SUMARIO

Saúdo do directorJesús López Prado

O coro do CMUS Profesional da Coruña e… “No bico un cantar”Julia Mª Dopico Vale

Rueiro musical da CoruñaMargarita Viso Soto

V Festival de Bandas 2018Raúl Galán Cerveró e Julio Cabo Messeguer

Bernardo Freire: “a forxa dun músico de Cedeira en Uruguai” JuliaMª Dopico Vale

Concerto da Coral Polifónica Follas NovasFernando Vázquez Arias

A técnica Alexandre e a súa aprendizaxeMiguel A. Pardo Teijeiro

Conferencia no Conservatorio Profesional de música o día 6 defebreiro ás 18 horas. Orixe de Canuto Berea RodríguezPor Manuel Rico Verea

O recuncho da creatividade

2

SAÚDO DO DIRECTOR

A revista A la lá segue sendo un foro ondetodos os membros da nosa ComunidadeEducativa poden participar.

En primeiro lugar, quero facer referenciaa diversas actividades complementarias eextraescolares feitas polo nosoConservatorio que fan del un referentemusical na nosa comunidade:

As semanas musicais, os intercambios conoutros centros, as actuacións de distintosdepartamentos en colexios da nosacidade, os encontros de música decámara, a organización de distintoscursos de interpretación impartidos porprestixiosos músicos, os recitais de fin deGrao Profesional, o concurso de solistasque segue tendo unha gran acollida porparte do alumnado, os actos queconmemoraron o día das Letras Galegas,a semana solidaria a favor do Banco deAlimentos “Rías Altas”e de Cáritas, na queparticiparon todas as agrupacións doCentro, o concerto solidario a favor daONG “tierra de hombres” que se celebrouno Palacio da Ópera e no que actuaron ascatro orquestras e o coro de G.P, e aparticipación no VI festival “Arte polaigualdade” organizado pola SecretaríaXeral de Política Lingüística e a XefaturaTerritorial de Educación celebrado noTeatro Colón, onde participou oconxunto de acordeóns. Neste cursoorganizouse tamén o pasado 13 de maio,dentro da semana de conmemoración dasLetras Galegas, o VI Festival de Bandas noque participaron as tres agrupacións doconservatorio. Dito acto tivo lugar nos

xardíns do Centro e contou cunha grandeafluencia de público.

Por último quero resaltar os actos dacelebración do 75 aniversario dafundación do Conservatorio da Coruñacuxo colofón foi o concerto celebrado odía 5 de maio no Palacio da Ópera, noque participaron as orquestras, bandas ecoros dos conservatorios Profesional eSuperior da Coruña. As miñas felicitaciónsa todos os músicos das agrupacións, aosprofesores colaboradores, e en especialaos directores das agrupacións Julio Cabo,e Fernando Briones .

En segundo lugar, quero salientar o grantraballo que ven desenvolvendo oClaustro de Profesores, e a súaimplicación en todas as actividadesorganizadas. Froito disto é a grancantidade de alumnos/as que aproban asprobas de acceso aos distintosconservatorios superiores tanto nacionaiscomo doutros países.

En terceiro lugar, quero dar as grazas atodos os membros da comunidadeeducativa que dalgunha maneiracolaborastes nos proxectos realizadosneste curso, e participastes naelaboración desta décima edición darevista A LA LÁ, e, en especial, aosmembros do Equipo de Dinamización daLingua Galega e en especial a súacoordinadora Uxía Vilar, a ANPA Mifasol,a todos os directores das agrupacións,aos distintos coordinadores do Centro ea todos os membros do Equipo Directivo.

Jesús López Prado

3

O CORO DO CMUS PROFESIONALDA CORUÑA E… “NO BICO UNCANTAR”

Julia Mª Dopico Vale, profesora delinguaxe musical do ConservatorioProfesional de Música da Coruña

No mar pola arelamireina pasarna frente una estrelano bico un cantar…

Presento nestas xenerosas páxinas deALALÁ o meu artigo publicado en“Galicia Ártabra Digital”, “Diario deFerrol” e “Galicia Digital” en relacióncoa celebración do marabillosoencontro musical “No Bico un Cantar”que viviu no curso 2017-2018 a súa VIedición. Unha edición na que por

primeira vez participa o alumnado deNEE (Necesidades Educativas Especiais)tras a súa acertada integración no CoroInfantil do CMUS Profesional da Coruñadirixido polo profesor Antonio Facal.

Destaco particularmente este aspectopor ser este proxecto, o de atención aoalumnado de NEE, único en Galicia ealgo posible grazas á perseveranza dodirector do centro, Jesús López que

sigue velando pola súa permanenciaxunto a súa coordinadora actual IsabelGómez e todos os profesores queparticipan do mesmo. Durante douscursos consecutivos puiden compartira experiencia de impartir clase delinguaxe musical e educación auditiva evocal ao alumnado de NEE, algograndemente enriquecedor humana eafectivamente e penso que tamén

4

eficazmente xa que con todo o traballoque require fomos explorando novas ediversas prácticas que cristalizan naparticipación como dicía antes destesalumnos en “No bico un cantar” e antesnos Encontros de Atención áDiversidade, no concerto Arte polaIgualdade celebrado no Teatro Colón

da Coruña e no Concerto no Palacio daÓpera con motivo do 75º Aniversariodo Conservatorio da Coruña no que,dirixidos polo profesor FernandoBriones interpretaron a “Suite Disney”con arranxos de Hugo Paradela.Vivencias valiosísimas para eles, quedescobren asombrados un mundo

novo e para os seus pais e familias.Vivencias compartidas con entusiasmoe ilusión por todos os que puidemos sertestemuñas da integración real destesalumnos no entorno educativo a travésda maxia da música.

Parabéns Laura, Eva, Lucía, Ángeles,Inés, os dous Mateos e Antonio!

Isto estivo... moi ben!!!

NO BICO UN CANTARNo Bico un Cantar é un certamemusical que se celebra desde hai seisanos cada primeiro venres de xuño e noque participa o alumnado dosConservatorios dependentes daConsellería de Cultura, Educación e

5

Ordenación Universitaria da Xunta deGalicia grazas á iniciativa do Consello daCultura Galega e da Secretaría deCultura da Xunta, elixíndose para cadaocasión unha temática e un lugar.Esta vez foi Betanzos, a cidade cuxafundación atribúese ao caudillo celtaBreogán e concretamente na Igrexa deSan Francisco, unha xoia do góticoconstruída no S. XIV baixo o mecenadodos Andrade.Á orde de 500 alumnos aos que sesumaron os do Conservatorio deCulleredo, Betanzos, Escola Municipalda Coruña e Coro Cantábile foron osauténticos protagonistas dainesquecible xornada na que setraslada aos intérpretes a paixón polanosa música e poesía.A temática xirou en torno ao Alalá, ocanto secular que nos transporta atempos lonxanos, unha “oración deharmonías” que mantén vivo o lumesagrado da alma galega, soando tras a

obertura instrumental do magnífico“Quinteto de Metais Hércules Brass” ospopulares Alalás de Muxía, Camariñas eAs Mariñas, para continuar cunhaestrea absoluta, o Alalá á vellaManeira, sobre un fermoso poema deManuel Rivas: “ Eu non sabía quehabía/ tanta alegría nas bágoas/ ninneve nas vidueiras/ nin esperanza nasmágoas…”. Os arranxos do Mestre JuanDurán, xenial compositor e a expertabatuta de M. Zumalave fixeron desteun concerto inesquecible, que concluíuexitosamente coa interpretación dotema que se converteu nun “clásico” docertame, Maio Longo, impregnado demelancólica tenrura.Ferrol súmase a este éxito e persoal eexcepcionalmente ao dos meusalumnos de necesidades educativasespeciais, que por primeira vezparticipan neste encontro. A todos…parabéns!!

6

RUEIRO MUSICAL DA CORUÑA

Margarita Viso Soto, pianistaacompañante do ConservatorioProfesional de Música da Coruña

INTRODUCIÓN

Na cidade da Coruña existen diversasrúas e inscricións públicas co nome depersoeiros e colectividades que tiverone teñen gran importancia na historia danosa música. Este rueiro musical é unconvite a todos os que teñades espíritode detective para tratar de atopar asrúas, placas e monumentos que aquí semencionan con breve explicación doshomenaxeados. Tentei ser exhaustiva epoñer todas as que hai. Non sei se oconseguín. Se alguén atopa algunharúa, placa ou monumentoconmemorando algunha persoa ouefeméride musical, que o faga saber ánosa comunidade, para meirandecoñecemento da nosa historia musical.

Alcalde Canuto Berea (Canuto BereaRodríguez; A Coruña 28-VI-1836; 24-II-1891). Violinista, pianista, profesor,director, empresario e editor. Da saga

musical dos Berea, foi o máis destacadodeles. O seu almacén de música quefuncionou na Coruña ata 1985 pormedio dos seus sucesores, Puig eRamos, contiña unha gran cantidade departituras que hoxe en día se atopan no“Arquivo Canuto Berea” da Deputaciónda Coruña, sito no Teatro RosalíaCastro. Foi director da orquestra desteteatro. Escribiu obras de diversosxéneros, entre elas, zarzuelas. Destacaa muiñeira La Alfonsina que seguesendo moi popular e que foiinterpretada por primeira vez nosXogos Florais de 1861 pola orquestrano teatro.

As súas edicións musicas de obras deAdalid, Montes, Chané, Baldomir, Lens,etc. foron moi significativas noRexurdimento Musical de Galicia.

Cidadán moi relevante, ocupou moitoscargos. Entre outros o de presidente doCirco de Artesáns (“Reunión, Recretivae Instructiva de Artesanos”) onde xa deneno formara parte, como violín, dasúa orquestra cando se fundara o Circoen 1847. Así mesmo foi alcalde dacidade.

A súa rúa é perpendicular á rúa Real,onde estaba situado o almacén demúsica.

7

Andrés Gaos (Andrés Gaos Berea; ACoruña, 21-III-1874; Mar del Plata, 15-III-1959). Violinista, director ecompositor. Estudiou en Madrid, Paríse Bruxelas. Realizou xiras por Europa edespois se embarca para Cuba,establecéndose finalmente en Bos Airesonde compatibiliza as súas clase comoprofesor cas súas xiras por todaAmérica. Retírase dos concertos en1933. Representa á Arxentina naExposición Universal de París en 1937.Como compositor deixou varias obrasnotables entre as que destacan unhaSonata para violín e piano op. 37, osAires Gallegos e Nuevos Aires Gallegospara piano, a sinfonía En las montañasde Galicia. Estas últimas inspiradas entemas do noso folclore. Tamén é moicelebrada a súa peza Rosa de Abrilinspirada no texto homónimo deRosalía.

A súa rúa está no barrio da Agra doOrzán. A placa da súa casa natal está noOrzán.

Castro Chané (José Mª CastroGonzález; Santiago, 18-I-1856; LaHabana 24-I-1917). Director,compositor e guitarrista. De familia demúsicos, reside nos seus primeiros anosen Santiago e logo pasa á Coruña ondevivirá. Dirixiu varios orfeóns (“OrfeónBrigantino”, “Hijas de María”) obtendoimportantes éxitos con “El Eco”. NaCoruña foi profesor na Escola de BelasArtes de Solfexo Aplicado ao Conxuntode Masas Corais. A súa fama chega ataCuba dende onde o reclaman para oCentro Galego. Marcha a Cuba a finaisde 1893 onde desenvolve –igual que naCoruña- unha gran actividade cultural emusical. Amigo de Curros Enríquez,escrebe a música para os seus poemasCantiga, Os teus ollos, Un adiós aMariquiña e Tangaraños. Tamén eraamigo de Alfredo Fernández “Nan deAllariz” quen escrebe a letra para amarcha Ei! galegos adiante, compostapara a colocación da primeira pedra donovo pazo do Centro Galego de LaHabana o 8 de decembro de 1907. EnCuba pertenceu á comisión xestorapara a creación da Real AcademiaGalega.

8

En Cuba tamén dirixe diversos coroscomo “Ecos de Galicia”, “CantoresCeltas” e un coro exclusivamentefeminino.

Soamente volveu a Coruña en dúasocasións: para dirixir un festival demúsica galega en 1907 e paraacompañar ao cadaleito de Curros en1908. Despois de morto, o seu cadáverfoi repatriado á Coruña.

A súa rúa está na zona de CatroCamiños.

Conservatorio (Conservatorio de ACoruña, 1942). O noso conservatorionaceu no seo da “SociedadFilarmónica” sobre o ano 1935. No ano1942 é cando adquiren oficialidade osestudos nel impartidos dependendonese aspecto do Ministerio deEducación. No 1989 pasa a dependerda Xunta de Galicia.

Esta praza, para poñelo difícil, non digoonde está.

Coral El Eco (A Coruña 1881). Fundadapor Pascual Veiga como Orfeón xa quenaquela época só os homes formabanparte das agrupacións corais. É a coralmáis antiga de España. Entre os seusdirectores hai que mencionar a Chané,Baldomir, Farto, Luis de Bernardi,Eugenio Barrero, Fernández Amor,González de Velasco Francisco Méndez,Rodrigo A. de Santiago, Rogelio Groba,Gumersindo Lago, Fernando V. Arias,Marcel van Bree, Alejo Sanchís e,actualmente, Pedro Martínez Tapia.

Promoveu a celebración -26-x-17- do IEncontro de polifonía galega “PascualVeiga”.

Esta escaleira está detrás do concello.

9

Coro Cántigas da Terra (A Coruña1916). Créase, como outros corosgalegos da época, a imitación do coro“Aires de Terra”, que tiña comodistintivo interpretar exclusivamentemúsica do noso folclore a capella oucon acompañamento dos instrumentostradicionais. Tamén contaba con corpode baile e sección de declamación coasque representaban obras de teatrogalego, como seguen facendo naactualidade. Leandro Carré, amigo deFarto, colaborou en moitas obrasescribindo os libretos. O primeirodirector foi Maurio Farto, sendo taméndirectores destacables ManuelFernández Amor e Adolfo Anta a quenlle tocaron os tempos difíciles daditadura. Tamén foron directoresEdilberto Suárez Pedreira e JulioOrtega. O director actual é CésarConcheiro. O arquivo deste coro contacun dos fondos máis completos da súaclase, que inclúe importantescoleccións de partituras, obras deteatro, instrumentos e escenografías.

Esta praza está na zona da Torre. Aplaca está no Teatro Rosalía.

Gaiteiro Leonardo Corral Vázquez(Leonardo Corral Vázquez. Recelle,Portomarín 28-VIII-1919; Morás,Arteixo, 27-VIII-1997). Chegou á Coruñao ano 51. Tocou con “Cántigas daTerra”, viaxando con eles a Barcelona.Foi o creador do grupo “Os Catro deGalicia” nomeado así porque, nunprincipio era un de cada provincia, logorebautizado como “Os cinco deGalicia”. Tocou co gaiteiro Cardellefacendo grupo cos seus respectivosfillos na percusión. Traballaba tamén cogrupo de “O’Xestal” co que gravou porprimeira vez (1968) a Marcha Solene doAntigo Reino de Galicia que atopara OXestal na catedral de Lugo.

Tocaba moito nas festas da contorna daMariña coruñesa e ás veces tiña quepartillar o grupo en tres para atendertoda a demanda que tiña.

Esta placa está na praza Padre Rubinos,zona dos Mallos.

10

Javier Fonte (Javier Fonte Gundín; ACoruña, 18-V-1940; 11-XI-1995).Barítono. Alumno de María LuisaNache, foi o barítono solista da estreano 1972 da cantata Nova Galicia deRogelio Groba. Baixo a súa direccióninterpretou tamén a Carmina Burana.Foi solista e bailador solista en“Cántigas da Terra”. Tamén foi directordeste coro. Gravou con “Cántigas daTerra” Un adiós a Mariquiña. Taméngravou en disco, xunta José Luis Abad,

ca Agrupación Albéniz, a primeiraversión da habanera Qué más se puedepedir que vivir en La Coruña?, letra deAntonio Gundín e música de EnriqueIglesias. Javier Fonte é autor de variasobras como o Himno do Liceo deHockey (letra e música), o Himno doChaston e a Foliada da Cidade Vella(letra e música).

A súa rúa está na zona da Torre e omonumento, nos xardíns daMaestranza.

John Lennon (John WinstonLennon; Liverpool, 9-X-1940; NovaYork, 8-XII- 1980). Cantante ecompositor. Un dos membrosfundadores de “The Beatles”, o grupomáis exitoso comercialmente da músicapop. Despois efectuou carreira ensolitario. Xunto a súa esposa, Yoko Ono,foi activista pola paz. Foi asasinado.

Esta estatua está no centro.

11

José Baldomir (José BaldomirRodríguez; A Coruña 26-XI-1865; 1-II-1947). Compositor, director e pianista.Discípulo de Marcial del Adalid Gurreae de Marcial de Torres Adalid. Foidirector do “Orfeón Brigantino”, das“Hijas de María”. O terceiro director de“El Eco” despois de Veiga e Chané.Membro moi activo das “Irmandadesda Fala de A Coruña”, escribiu encolaboración con Ramón Cabanillas aópera A Virxe do cristal baseada nalenda de Curros Enríquez que non sechegou a representar. A que si seestreou no Teatro de la Zarzuela foiSantos e Meigas, zarzuela con letra deManuel Linares Astray (1908), obtendonotable éxito. Pero o que máis fama lledeu ao longo dos anos foron as súascancións, moitas escritas sobre texto deRosalía como Mayo longo e publicadaspor Canuto Berea. Meus Amores conletra de Salvador Golpe seríauniversalmente famosa. Foi profesor naEscola de Belas Artes.

A súa rúa está no barrio da Agra doOrzán e a placa informativa (o ano denacemento que nela figura estáequivocado) na propia rúa.

Juan Montes (Juan Montes Capón;Lugo 13-IV-1840; 24-VI-1899).Compositor, pianista e director.Estudou no Seminario de Lugo aíndaque abandonou os estudoseclesiásticos para adicarse só á música.Parece que foi discípulo do organista dacatedral, Isidoro Blanco, a quen ásveces substitúe. Será pianista no“Círculo de las Artes de Lugo” e taméndo “Casino de Caballeros”. Tamén tiñao “Sexteto Montes” para estes fins. En1876 0 Concello de Lugo encárgalle acreación dunha banda municipal da queserá director ata 1884. No 1878 crea a“Estudiantina lucense” composta porun coro e un grupo instrumental. Estaagrupación durou só un ano perodeixaría a semente para a creación do“Orfeón lucense”, orfeón que acadaránumerosos éxitos. Este orfeón pasará adenominarse “Orfeón Gallego” en1887. Montes exerceu de mestre aolongo de toda a súa vida, non só

12

dirixindo o coro da Schola Cantorum doSeminario senón tamén formandomúsicos e cantores. Anotaba cantos dofolclore que escoitaba e que acabaronengrosando o Cancionero Musical deGalicia de Casto Sampedro y Folgar.Morreu repentinamente o día do seusanto en 1899. É autor de diversasobras relixiosas e tamén para banda,piano, canto, etc. É o autor de NegraSombra que, sobre poema de RosalíaCastro e publicada por Canuto Berea,converteríase en peza emblemática danosa música.

A súa rúa está na zona da Merced.

Maestro Anta (Adolfo Anta Seoane; ACoruña 18-IV-1900; 22-II-1978).Investigador, director de corais,compositor. De noviño estivo na bandade Castropol que chegou a dirixir, edespois na banda do “Reximento deInfantería Isabel la Católica”. Dirixiu“Cántigas da Terra”, a coral de Sada,“Brétemas e Raiolas”, a agrupación“Aturuxo” a coral da “Fábrica deTabacos”. Fixo moito labor de difusiónda música dos nosos devanceiros e da

súa historia, tamén recompilou folcloreque harmonizaba para as corais.Compuxo diversas escenas corais comoA foliada, Brétemas e raiolas, A romaríae A sega. Académico da Real Academiade Belas Artes, foi o instaurador dopremio Marcial del Adalid. Defensor danosa música nos momentos máisdifíciles, contan as crónicas que nosanos 50 e, tras finalizar unha cea degala ofrecida a Franco, este saíu aobalcón principal do pazo de María Pita.Na praza se celebraba un concerto demúsica nomeada naqueles tempos“regional” e Anta subiu ao balcón deautoridades a pedirlle a Franco permisopara interpretar o Himno galego, dianteda sorpresa dos militares e convidadosque rodeaban a Franco, quen lleautorizou a interpretación.

A súa rúa está na zona do Millenium.

13

Maestro Clavé (José Anselmo Clavé yCamps; Barcelona, 21-IV-1824; 25-II-1874). Director, compositor, poeta epolítico. Colaborou na creación doprimeiro periódico comunista, “LaFraternidad”.

Actuaba como músico nos cafés deBarcelona e, como era moi popular, foichamado para dirixir un grupo demúsica, “La Aurora”. Como o grupo eramoi heteroxéneo no relativo aosinstrumentos, Clavé optou por faceloscantar a todos e creou a coral, “LaFraternidad” (1850), primeira enEspaña. Con esta coral, Clavépropúxose achegar a música e a culturaá clase traballadora. Tamén fundou a“Sociedad Coral Euterpe” e apublicación periódica “Eco de Euterpe”.

Foi arrestado en diversos momentos dasúa vida a causa das súas actividades afavor da clase traballadora.

Polo seu exemplo se crearon moitascorais en toda España convertendo ocanto coral nunha actividade propia dasclases traballadoras. O movementoorfeónico de Galicia non é alleo a estainfluencia, de aí a dedicatoria dunharúa na nosa cidade.

Esta escaleira está na zona de JuanFlórez.

Marcial del Adalid (Marcial del Adalid yGurrea; A Coruña, 24-VIII-1826;Lóngora, Liáns, Oleiros, 16-X-1881).Compositor e pianista. Foi discípulo deMoscheles en Londres. Escribiu moitasobras de piano de estilo romántico. Acomposición da súa zarzuela PedroMadruga veuse interrompida polofalecemento do libretista FernandoFulgosio. Máis adiante, en colaboracióncon Achilles de Lauzières convertiríaana ópera Inés e Bianca. Esta óperadesenvólvese en Galicia e ten a PedroMadruga tamén como protagonista,usando motivos do noso folclore.Escribiu moitas cancións para voz epiano en diversas linguas, ata quecompón Cantares Viejos y Nuevos deGalicia nos que alterna –sempre engalego- cancións da súa creación conharmonizacións de temas populares.Compuxo a Marcha Triunfal Galiciapara orquestra, posiblemente oprimeiro intento histórico de escribir ohimno de Galicia. É o precursor donacionalismo musical galego.

A súa rúa está na zona da praza deVigo.

14

Mauricio Farto Parra (Santibáñez deValcorba, Valladolid, 21-IX-1867; ACoruña 23-IV-1947). Director ecompositor. Despois de escoitar a“Banda del Regimiento de Zamora nº 8”(que tiña a súa base na Coruña esempre interpretaba música galega),decide ir á Coruña e ingresar nesabanda onde é alumno do seu director,José Braña Muíño. Esta banda estrea asúa primeira obra, Froleos, sobre temaspopulares, na Coruña. Farto funda arondalla “Blanco y Negro”. Foi directorde “El Eco” e crea o coro “Cántigas daTerra”. Recolleu moito folclore quelogo harmonizaba para o coro, comopor exemplo a celebérrima O quer quelle quer. Despois de “Cántigas da Terra”funda o coro “Queixumes dos pinos” eposteriormente o coro “Saudade”.Xunto co seu amigo Leandro CarréAlvarellos é o creador do xénero daestampa galega, sendo a primicia asTres estampas galegas (interpretadapolo coro e a banda do nosoconservatorio no 2016 no Auditorio deGalicia e despois no noso centro). Ocoro “Saudade” foi o que a estreou en1924.

A súa rúa está na zona da Torre.

Miguel Fleta (Miguel Burro Fleta;Albalate del Cinca, Huesca, 1-XII-1897; A Coruña, 29-V-1938). Un dosmeirandes tenores do século XX. Deorixe humilde, de neno traballou depastor. Estudou no Conservatorio deBarcelona e enseguida se consagrou anivel mundial cantando no Teatro Realde Madrid, no Colón de Bos Aires, noMetropolitan de Nova York e na Scalade Milán. Neste teatro estreouTurandot de Puccini, cantando o rol deCalaf, baixo a dirección de Toscanini.Estivo vinculado a José Antonio Primode Rivera. Na Coruña, onde morreu,realizou as súas derradeiras actuaciónsen Carmen.

Esta placa está na praza de Ourense.

15

Mozart (Wolfgang Amadeus Mozart;Salzburgo, Austria 27-I-1756; Viena, 5-XII-1791). Compositor e pianista. Autorde numerosas obras orquestrais, decámara, concertos, relixiosas (el eracatólico) e diversas óperas entre as quedestacan Le nozze di Figaro e DonGiovanni con libreto de da Ponte. É undos compositores máis importantes detodos os tempos.

A súa rúa está no Birloque.

Padre Rosendo Salvado (Fray RosendoSalvado y Rotea: Tui, Pontevedra, 2-III-1814; Roma, 29- XII-1900). Misioneirobenedictino. Organista e pianista.Aproveitou a súa importante facetamusical para recadar fondos para a súamisión en Australia ofrecendoconcertos. Fixo unha gran labor cosaborixes australianos a quen ademaisensinaba música e chegou a formar coneles unha orquestra. Escribiu variasobras de virtuosismo para o piano ealgunhas obras relixiosas para coro eórgano. Para defender aos aborixes dosabusos dos europeos solicitou aInglaterra ser declarado aborixe.

A súa rúa está en Monte Alto.

Pascual Veiga (Pascual Veiga Iglesias:Mondoñedo, 9-IV-1842; Madrid, 12-VII-1906). Director de orfeóns, compositore organista. Foi organista da Colexiatada Coruña onde organizou tamén unhaorquestra. Foi o impulsor doimportantísimo movemento orfeónicode Galicia que inicia en 1865 na Secciónde música da sociedade “FraternidadJuvenil”, seguirá co “Orfeón Brigantino”(que estrenará a célebre Alborada enPontevedra no 1880), co “Orfeóncoruñés”, co “Nuevo Orfeón” (que será“El Eco” en 1882), e co “OrfeónCoruñés nº 4” (porque era o cuarto quecreaba na Coruña). Con este últimoconsegue o primeiro premio e amedalla de ouro do concurso daExposición Universal de París de 1889(onde se inaugura a torre Eiffel).

Foi profesor de Solfexo na Escola deBelas Artes (hoxe Escola Pablo Picasso).Logo trasladouse a Madrid en 1896onde foi profesor do ConservatorioNacional. En Madrid dirixía o “OrfeónMatritense” e o “Orfeón do CentroGalego”.

Escribiu, entre outras obras, variascantatas e escenas corais (Os ártabros;

16

Gallegos ¡A Nosa Terra!). É o autor damúsica do Himno Galego.

A súa rúa está no barrio da Agra doOrzán.

Pucho Boedo (José “Pucho” BoedoNúñez; A Coruña 4-I-1929; A Coruña 28-I-1986). Cantante. Comezou a cantar en“Radio Juventud” da Coruña, tamén naorquestra “Eslava” e logo na orquestra“Oriente”. Foi fichado pola orquestra“Los Trovadores”, despois taméncantou con “Los Satélites” viaxando coneles a Venezuela. Volveu para actuarnovamente con “Los Trovadores” cosque gravou os seus primeiros discos.Pero sería con “Los Tamara” dePrudencio Romo cos que acadaría

meirande popularidade, actuando noOlimpia de París e compartindoescenario con Charles Aznavour eJacques Brel.

A súa voz transmitía non sei queemoción particular que o fixo moipopular e querido. Con Pucho Boedo acanción galega protagonizou unrexurdir en anos moi difíciles, cantandoos poemas de Curros Enríquez, CelsoEmilio Ferreiro, Eduardo Pondal eRosalía Castro que musicaba PrudencioRomo.

As súas estatua e placa están noVentorrillo, e o monumentoconmemorativo na praza de Azcárraga.

17

Rodrigo A. de Santiago (RodrigoAlfredo de Santiago Majo; Director ecompositor: Baracaldo, Vizacaya, 23-IX-1907; A Coruña, 30-IX-1985). Director ecompositor. Estudou en Bilbao conRafael Navarro, violín, e Jesús Guridi,harmonía. Foi director de banda enMunguía, Vizcaya; Valencia de donJuan, León, da “Banda Municipal daCoruña” (1947-1967) e en Madrid. NaCoruña tamén dirixiu a “OrquestraMunicipal” e a coral “El Eco”. Foiprofesor de harmonía e composición donoso conservatorio e subdirector domesmo. Deixou escritos musicais ediversas obras, tanto para banda comosinfónicas ou sinfónico corales. Escribiua zarzuela La Noche de San Juan conlibreto de Iglesias de Souza que seestreou no Teatro Rosalía o 8-IX-1951.

A súa rúa está no Ventorrillo.

Sinfónica de Galicia (OrquestraSinfónica de Galicia –OSG- A Coruña1992). Creada e financiada poloConcello de A Coruña. Non conta, salvo

algunha honrosa excepción, conmúsicos galegos. Tivo como directorestitulares a Sabas Calvillo, Víctor PabloPérez, e, actualmente, DimaSlobodeniouk.

Esta rúa é perpendicular a Juan Flórez.Cambiáronlle o nome que tiñaanteriormente que era Cabo SantiagoGómez por mor da “debidarestauración da memoria histórica”.Non obstante (se ve que o da memoriahistórica é relativo) o nome orixinal darúa, anterior ao devandito Cabo, eraAntonio Lens, que foi alcalde, creadorda “Cociña Económica” e irmán deEnrique Lens Viera (importante pianistae compositor, autor de obras galegaspara piano e canto e piano).

Sta. Cecilia (Cecilia de Roma; Data denacemento descoñecida, Morreu o 22de novembro dun ano entre o 180 e o350). Foi unha nobre romanaconvertida ao cristianismo emartirizada pola súa fe. Foi canonizadacomo santa polo papa Gregorio XIII en1594. É venerada na Igrexa ortodoxa ena católica. Na Igrexa católica é a

18

patroa da música, dos poetas e doscegos (xunta Sta. Lucía). Os seusatributos son o órgano, o laude, aspartituras e as rosas.

A súa rúa está na Torre.

Trompeta. Como todos sabemos, é uninstrumento de vento metal. Ignoro omotivo de nomear así a esta rúa, quede seguro ten unha explicación moiantiga e interesante.

Esta rúa está na zona da praza doHumor.

Varela Silvari (José María Varela Silvari:A Coruña, 1-II-1848; Madrid 10-V-1920). Pianista, director, compositor eperiodista. Autor de moitas obras,tanto vocais, como de piano, de cámara

e zarzuelas. Tiña relacións con Portugale con Suíza, onde tivo diversasdistincións. A súa produción comoperiodista musical é moi numerosa endiversos periódicos de Madrid eBarcelona. Fundou na Coruña osemanario “El Eco Musical” en 1877 een Madrid o “Boletín Musical”. Publicatamén diversos libros entre os que sepoden citar Historia de la Músicaportuguesa (Santiago 1875) ou aHistoria de la Música en Galicia: Galeríabiográfica de músicos gallegos (ACoruña 1883).

A súa rúa está detrás do concello.

Fontes

Gran Enciclopedia Galega. Silverio Cañada, Editor. Santiago-Gijón. 1974.

Wikipedia. Enciclopedia libre.

CORA, Xosé e PARDO de NEYRA, Xulio: Pascual Veiga.Consellería de Cultura. Xunta de Galicia. Santiago deComposotela. 1996.

LASTRA MAGADÁN, Teresa: Xoán Montes. Biografía. ElProgreso. Lugo 2002

GÓMEZ ECHEMENDIA, Sixto e CANCELA MONTES, Alberto:Chané. O nacemento da Música Popular Galega. aCentralFolque. Santiago de Compostela. 2017.

Investigacións propias.

Agradezo a Nano Ruibal e Mª Carmen Pampín Maquieira osdatos que tan amabelmente me proporcionaron sobreJavier Fonte. Así mesmo a Raúl Galego García e a MarinaCastro os datos aportados sobre Leonardo Corral Vázquez.

19

V FESTIVAL DE BANDAS 2018

Raúl Galán Cerveró e Julio CaboMesseguer, directores das bandasXuvenil e Sinfónica do ConservatorioProfesional de Música da Coruña

O pasado domingo 13 de maio,celebrouse nos xardíns doconservatorio o V Festival de Bandas,enmarcado nos actos da celebración dodía das Letras Galegas. Neste concerto,participaron as tres bandas do Centro:a Banda Infantil – Dir. César Núñez, aBanda Xuvenil – Dir. Raúl Galán e aBanda Sinfónica – Dir. Julio Cabo.

O encargado da presentación desteacto foi o profesor Carlos Soto enrepresentación do Equipo deDinamización da Lingua Galega.

O repertorio que se interpretou foimaiormente de autores galegos. Nestaocasión a Banda Xuvenil interpretou aobra A batalla de Elviña (obra obrigadano certame de bandas de Galicia) docompositor e exalumno do centro,actualmente director da banda deZamora, Manuel Alejandro López Pérezo cal tivo a amabilidade de asistir aoconcerto.

Este festival vai consolidándose ano aano nunha tradición na comunidadeeducativa do conservatorio, no que seconta coa colaboración do ANPA naorganización, agasallando aos alumnoscon distintos produtos das tendascomerciais que patrocinan o acto.

20

O concerto das Letras Galegas que secelebra nos xardíns do conservatorio, eao que tamén acoden moitos veciñosdo barrio ao escoitar as bandas, é o demaior afluencia de público de todo ocurso, xuntando máis de 700 persoas.

Foi un gran día de convivencia entre osalumnos dás diferentes bandas, pais epúblico que puideron gozar coas obrasque se interpretaron no Festival.

21

BERNARDO FREIRE: “A FORXADUN MÚSICO DE CEDEIRA ENURUGUAI”

Julia Mª Dopico Vale, profesora delinguaxe musical do ConservatorioProfesional de Música da Coruña

Pouco documentada e menos coñecidaé a vida e obra do músico de CedeiraBernardo Freire ao que hoxe nosaproximamos grazas á documentaciónque un día facilitou o seu sobriño,Francisco Freire e López de la Ballina,depositario do legado musical evivencial do Mestre. Nin na “Casa deGalicia”, nin no “Centro Gallego deMontevideo” (que recollen a actividadesocial e cultural de tantos galegos nopaís) teñen novas ou constancia daimportante actividade que o músico,director e compositor galego do S.XXlevou a cabo en Urugay onde emigra eleva a cabo a súa inxente labor artística.Galicia non se pode permitir este “luxode esquecementos”, sendo inminentela necesidade de volver e devolver oprestixio dos músicos que nosprecederon e dos que podemos citaramplos exemplos: José Arriola (hoxesituado como un dos grandescompositores do S.XX cuxa obra foirecuperada por “O Consello da CulturaGalega” e gravada pola “RealFilharmonía de Galicia” dirixida poloMestre Maximino Zumalave), CarmenOsorio, Jesús Dopico, Juan José Castro

(pai e fillo) e tantos nomes queconstitúen a nosa propia historia e acultura que nos define e identifica.Desta maneira engadimos o nome doMestre Bernardo Freire ás páxinas danosa propia entidade.

Bernardo Freire López

Nado en Cedeira o 21 de xullo de 1894(como reza a súa partida denacemento), fillo de Amando FreireSuanzes e Rosa López Ballina, oriúndosambos do mesmo lugar, que era poraquel entón unha Vila dinámica, activae próspera, cun censo de habitantesque supera ao actual. Neste contextode expansión económica e demográficaxorde o gusto e a afección pola músicapopular, reflexada na formación de“bandas” que Jesús Quintana (memoriaviva desta realidade) describe:

Existía a “Banda Vella”, creada en 1898e dirixida polo entón boticario GerardoVillabrille Abella e despois xorde a“Banda Nova” a cuxo fronte estabaLeonardo Bouza, “disidente” daanterior e protexido do cura. Ambasagrupacións compiten intensa eapaixonadamente, algo que incrementao interese popular e tamén (hai quedicilo) o entusiasmo musical. Unharivalidade da que “O Sabino” – JoséMuiño García- , poeta popular daqueltempo, deixa constancia nos seusversos: “… A banda vella pillou outroritmo/ambas tiñan músicos expertos/pillou o mando Manolo Lourido/

22

empezaron as xaneiras nosconcertos…”.

Neste ambiente social e tamén noentorno familiar (eran once irmáns etodos recibiron formación musical)nace a vocación de Bernardo Freire. Asprimeiras clases recíbeas do boticario,Gerardo Villabrille Abella que ensinabasolfexo xunto a Juan Quintana Suárezaos novos da Vila e as aldeas próximasque acudían camiñando ou en bicicletapara aprender e ensaiar coasmencionadas bandas co fin de lucir osseus mellores repertorios nas festas doverán. Despois instruirase en Ferrol, coorganista da Concatedral de San Julián,D. José Bretóns.

Xorde en Galicia o fenómeno e anecesidade migratoria. Nenos, mozos…

buscan en América (a terra prometida),un mellor porvir, un futuro deprosperidade. En 1.950 Uruguaipresentábase como o centro político ecultural máis importante deIberoamérica, verdadeiro foco da vidaartística e intelectual. Montevideo, acapital, situada a orelas do Río da Plata,a máis nova de América Latina,promete prosperidade económica ereforma social baixo a figura de JoséBattle y Ordóñez. Alí instálase BernardoFreire para seguir a súa formaciónmusical. Primeiro no hoxe desaparecido“Instituto Verdi”, onde aprendeharmonía, contrapunto e composición,co mestre Luis Sambucceti, actuandoparalelamente como frautista endistintas orquestras co fin de podersufragar os seus propios estudos.Constancia e talento acompáñanlle epronto pasará de alumno a profesor nocitado Instituto. Logra a praza deprofesor de frauta na “EscuelaMunicipal de Música de Montevideo”,formando a futuras xeracións que seintegrarán nas agrupacións da capital esegue coa súa carreira de intérprete:Primeiro frautista na “BandaMunicipal” e posteriormente naincipiente “Ossodre” (OrquestraSinfónica do Servicio Oficial de DifusiónRadio Eléctrica) fundada en 1.931, unhadas orquestras máis importantes deIberoamérica e a máis antiga. O MestreFreire toca en ambas formacións antesde pasar á dirección orquestral.Primeiro, subdirector da “Banda

23

Municipal de Montevideo” e despoisflamante director, nova da que se faieco o “Ideal Gallego”: “De Montevideollega una noticia que ha de llenar desatisfacción a los gallegos, siempre tanpendientes de lo que ocurre en lospaíses hispanoamericanos…. DonBernardo Freire López acaba de serdesignado nuevo director de la BandaMunicipal de la capital uruguaya… Sucarrera musical ha sido brillantísima yplagada de éxitos, reconocidos ahoracon su reciente nombramiento parapuesto tan destacado en su profesión”.Desde este posto realizará unencomiable traballo seleccionandoprogramas de alta calidade,instrumentando partituras clásicas edifundindo a música contemporánea.Máis adiante o seu nome inscríbese nanómina de grandes batutas queconducen á “Ossodre” como as deVilla-Lobos, Kleiber, Copland,Strawinsky… Baseándonos nosprogramas existentes, Freire dirixiráesta orquestra a lo menos tres veces,unha delas co violinista Isaac Stern traso seu debut no “Carnegie Hall” en 1937co Concerto para violín e orquestra enSol Maior de Mozart e o Concerto en Remenor Op. 61 de Beethoven, o únicoque o compositor universal escribiupara este instrumento e consideradodurante moito tempo como“intocable”. A crítica de Montevideomostra o seguinte xuizo: “El conductorFreire López merece másoportunidades que una actuación

esporádica…no sobran directores ennuestro país- ni en ninguna parte- quemantengan la actuación de este músicoserio, competente y valioso”.

Así fiase a actividade e virtude doMestre Freire nun feito senprecedentes algo ao que hai que sumara súa labor como compositor e quechega as miñas mans manuscrita einédita, en experiencia apaixonante,descubrindo nela unha música de granfactura.

A obra compositiva do maestro Freire.

A “SINFONÍA CLIMÁTICA”

Obra sinfónica para orquestra decreación incidental, baseada nadiversidade climática que presenta ocontinente americano. Desenvólveseen tres movementos baseados en tresclimas musicais:

O primeiro movemento en dous“tempos”: “Lento” e “Allegro nontroppo”, correspóndese ao clima deAmérica do Norte; o segundo,“Andante Tranquilo- como unensueño”- ao clima de América Central,o Caribe, transportándonos as súastemperaturas cálidas con ritmosirregulares, harmónicos na arpa esordina nos violíns; e o terceiro,“Allegro con brío”, correspóndese aoclima da Cordilleira Andina, cos seusmisteriosos rituais e introducindo na

24

plantilla orquestral unha inusual“quena”.

LA OBERTURA PARA FUENTEOVEJUNA

O 22 de xaneiro de 1955 no “ParqueRivera” de Montevideo prodúcese unfeito singular: a posta en escena daobra teatral ”Fuenteovejuna”, do“Fénix de los ingenios”, Lope de Vega,interpretada pola recén creada“Comedia Nacional” dirixida polacélebre Margarita Xirgu, unha lendaconsagrada do arte escénico español eamericano. A actriz, a pesar de afirmar“no mantener nunca intervenciónpolítica”, tomaba partido nasrepresentacións das súas obras en prodos oprimidos, xulgando feitos sociais ecriticando inxustizas das que eraobxecto o pobo. Ela será a “MarianaPineda” de Lorca, a “Virgenrepublicana” do “Fermín Galán” de

Alberti…Sueños de liberdade que alevarán- dados os acontecementospolíticos e sociais destas décadas en

España- a ausentarse do seu paísdurante 33 años, se ben a súa apariciónno “Nuevo Mundo” americano foiabsolutamente deslumbrante. Ela levoua países sen tradición teatral (México,la Habana, Perú, Colombia, Arxentina…)o restablecemento dos clásicos e acreación do teatro moderno español,obtendo o clamor popular pola súaforza, a súa paixón e a súatransformación na escena. O TeatroSolís, romántica estampa deMontevideo, escenario dos concertosque dirixía o Mestre Freire, era tamén asede do “teatro-escuela” dirixido por“la Xirgu”, representándose neltraxedias, farsas, sainetes, comedias….A colaboración entre os directores da“Escuela de Arte Dramático” a “EscuelaMunicipal de Música” e o “Museo

25

Teatro” era frecuente, polo que non éde estrañar co encargo da músicaincidental creada para a representaciónde “Fuenteovejuna”, a obra “máisdemocrática” de teatro castelán na quea unidade do pobo é a base do triunfo(“quidquid multis peccatur, inultumest”), recaíse en mans do MestreFreire, como efectivamente foi:

“El Parque Rivera de Montevideo es elmarco que presta a la representaciónde masas la grandeza que exigía elambiente colectivo de“Fuenteovejuna”, en donde entraba latropa a caballo, para lo que contaronincluso con la colaboración del ejército.La música de Bernardo Freirecompletaba la escenografía, sonandosus compases pensados esta vez para elteatro, para la puesta en escena, parala gestualidad y para la danza”.

A estructura xeral da obra musical é aseguinte:

I. OberturaII. Coral (Al Val de Fenteovejuna)III. Canción (Sea bienvenido)IV. Danza

-Intervalo-V. Escena- PantomimaVI. PastoralVII. IdilioVIII. Cortexo Real (Marcha)

De todas estas partes, que constitúen aobra completa, chega tan so a“Obertura”, estruturada en tresmovementos: o “Andante”, co que

empeza a obra; o “Allegretto”, máis áxile rítmico, de sonoridades plenas, e o“Lento”, que termina co “tutti”orquestral.

A música desta “Obertura paraFuenteovejuna” soou en vivo e endirecto e en estrea absoluta tras apublicación de sendos traballos en“Ferrol Análisis” nunha xira deconcertos da Orquestra Joven de laSinfónica de Galicia dirixida para aocasión por Andrés Salado que tiveronlugar en abril de 2015: o día 1no“Auditorio de Galicia” de Santiago deCompostela, o día 6, no “Teatro Jofre”de Ferrol organizado pola “SociedadFilarmónica Ferrolana”, e o día 7 nocoruñés “Teatro Rosalía de Castro”. Oprograma completouse co “Concertopara óboe e orquestra” de BohuslavMartinu, “Un americano en París” deGershwin e “Estancias” de AlbertoGinastera. Destes concertos existentestemuñas gravadas, constituíndo amúsica do Mestre Freire unhainteresantísima aportación á par queunha agradable experiencia (como todaboa obra de arte ten que complacertanto no ámbito intelectual como nosensorial), algo que moi ben poderíarepetirse, tratando de incluir estafermosa música nos repertoriosorquestrais.

Destas dúas obras, a “SinfoníaClimática” e a “Obertura paraFuenteovejuna”, existen partiturasmanuscritas, recuperadas do arquivo

26

do xa mencionado Francisco Freire eLópez de la Ballina. Pero aínda quedaconstancia, a través do “Diccionario dela Música Española eHispanoamericana”, de máis obracompositiva d Maestre Freire:

Música Sinfónica

- “Intermezzo sinfónico” (1936)- “Platense” (1937)- “Cantata para tres” (1946)- “Sinfonía Concertante Nº 2”

(1963)- “Ancha Castilla” (1964)

Cancións

- “Canción del Sauce Llorón”(1937)

Ex xeral pode decirse que a obra doMestre Bernardo Freire parte dunconcepto romántico ao que sumaelementos de plena vixenciacontemporánea, dos que é bocoñecedor, creando unha música seria,de elaborada técnica (que el domina),plena, propia do seu tempo e taméndunha persoal identidade co distinguee diferencia.

Ata aquí chegaron as averiguacións, seben queda espazo aberto para a súaampliación. O músico, o compositor, oMestre Bernardo Freire, sen dúbidamereceo.

27

CONCERTO DA CORALPOLIFÓNICA FOLLAS NOVAS

Fernando Vázquez Arias, profesor defundamentos de composición doConservatorio Profesional de Músicada Coruña

O pasado dia 8 de xuño de 2018, noauditorio da Fundación Barrie de laMaza da Coruña, tivo lugar o concertodo socio da "Coral Polifónica FollasNovas" dirixido por Fernando V. Arias,no que este ano foron convidados aparticipar como solistas: Susana Garcia(soprano), Lucia Iglesias (soprano),Irene Zas (mezzo-soprano), DanielCanosa (tenor), Alejandro Baliñas(baixo), cinco estudantes decanto, alumnos do ConservatorioProfesional de Música da Coruña paraestrear dúas obras do compositorFernando V. Arias.

Para esta ocasión o compositorescribeu unha obra, texto e música, conacompañamento de piano "Dúo paraSusana e Lucía", no que describebasicamente aos estudantes de música,

de calquera parte do pais, tendo quexustificarse ante a sociedade pordecantarse polos estudos de música.Outra das obras estreadas foron"Coruña é unha Serea" (versión coral) ,e os "Valses Gallegos", compostosorixinalmente para orquestrasinfónica, escoitándose por primeiravez no ano 1994, interpretados polaOrquestra Nacional de Moldovia, noTeatro Nacional da Ópera de Kishinao,baixo a dirección do propio autor.En Novembro do 2017, Fernando V.Arias, realiza unha versión vocal paracuarteto vocal e coro que se estreouconxuntamente cos solistasseleccionados.

O próximo día 24 de xuño, no AuditorioMunicipal de Melide, terá lugar a estreado "Requien por un gaiteiro" obraescrita tamén por Fernando V. Ariaspara coro, orquestra de cordas, piano egaita, sobre textos de Xosé ManuelBroz, en homenaxe póstumo a Mingosde Pita, persoeiro indiscutible dacultura melidense.

28

A TÉCNICA ALEXANDER E A SÚAAPRENDIZAXE

Miguel A. Pardo Teijeiro, profesor detrompeta do Conservatorio Profesionalde Música da Coruña

Neste curso realizouse un seminariorelacionado coa “Técnica Alexander”pertencente á Actividade de Plan deFormación Permanente do Profesorado(PFPP) na que se intentaron acadar osseguintes obxectivos:

- Coñecer as nocións anatómicas útilespara a actividade musical, os principiosde firmeza e flexibilidade e ocoñecemento do concepto de empregodo corpo e a súa repercusión nofuncionamento musical.

- Destacar a importancia daobservación para identificar un mal usocorporal na actividade musicalelevando o grao de conscienciasensorial propioceptiva.

- Crear un pequeno manual no que seindiquen as posicións correctas para asúa práctica instrumental.

- Aprender e practicar estiramentos eexercicios sinxelos para reducir atensión muscular resultante da prácticainstrumental e previr lesións.

O proceso da aprendizaxe requirecambio, un cambio no que o corpopode ser un aliado ou un impedimento.A Técnica Alexander é unha ferramentaque nos axuda a estar en contacto co

corpo e as súas necesidades.Móstranos a posibilidade de gozar conresponsabilidade e desenvolvendo acapacidade de elixir e adaptarnos ásesixencias que van aparecendo senfacernos dano.

Introdución

A Técnica Alexander leva o nome doseu creador, Frederick MatthiasAlexander (1869-1955). Alexander,nado en Tasmania (Australia) foi unactor que se atopou, ao principio dasúa carreira, cun problema recorrentede afonía que ameazaba o seu proxectode dedicarse á recitación. En vista deque os médicos e profesores de voz aosque recorreu non puideron axudarlledecidiu atopar en por si a orixe dosseus problemas de voz.

Facendo isto embarcouse nunfascinante proceso de estudo de simesmo no que era á vez o obxecto paraestudar e o suxeito que o estudaba.Aprendeu a observar as súas reacciónsaos estímulos da vida cotiá, os seusdesexos; aprendeu a discernir entre finse medios e a decidir cando uns ououtros debían prevalecer. Aprendeu ausar o seu pensamento de maneiradirixida e consistente, utilizando aconciencia e a intención para cambiarcousas no seu corpo; deu coaactividade oposta á excitación que faique reaccionemos automaticamente aun estímulo: a inhibición.

29

Fotografía de Alexander na súa xuventude

Esta calidade do uso dun mesmo é apedra angular que dá sentido á súaTécnica. Non é tanto aprender a facerben as cousas como deixar de facer oque interfire cos mecanismos naturaisxerando problemas. A inhibición,segundo a entende Alexander, é unhaactividade na que o sistema nerviosoestá implicado na actividade, non haiun abandono senón unha decisióndiferente que favorece deixar de facero que non é necesario e poñer aosistema nun lugar no que podeempezar de cero evitando os usosnocivos e ineficaces.

Unha vez resoltos os seus problemas,xente de diversos ámbitos con doenzasvarias empezaron a pedirlle que llesensinase o que el aprendera. Alexanderquedou moi sorprendido candoconstatou que problemasaparentemente moi diferentespodíanse resolver apelando ao que eldescubrira en si mesmo. Parecía haberun denominador común nos problemasque tiña a xente que buscaba a súaaxuda. Este denominador era sendúbida a forma en que o uso afecta aofuncionamento. Se nos usamos osistema respectando o deseño é moiprobable que funcione ben; cando istonon ocorre o problema non chega deinmediato, pero cando chega eempezamos a buscar unha solución, éfácil ver a conexión entre uso efuncionamento. O complicado é atoparunha técnica que os conecte, este é omérito de Alexander.

Un vehículo: o corpoA súa Técnica parte do corpo; este é ovehículo que usamos para ir cambiandoo que nos fai falta para funcionarmellor, usamos a capacidade de sentir,de observarnos, de decidir quequeremos para nós mesmos nundeterminado momento. Pero isto nonquere dicir que haxa unha separaciónentre corpo e mente. De feito,Alexander deuse conta rapidamente deque a mente está integrada no corpo ecomprendeu que a disociación non tensentido á hora de estudar a actividade

30

humana. Dicía que o ser humano é unser “ psicofísico” no que o mental e ofísico non se poden separar.Cada cousa que facemos ten diferentesmanifestacións, todas elas necesariaspara facela viable. Se eliximos, porexemplo, un acto como o de estudar, éfácil caer na tentación de pensar que éunha actividade puramente mentalpero, pensándoo mellor, podemos vero impacto que ten que nos doia ascostas ou a cabeza ou que esteamosnamorados ou que acabemos de terunha discusión desagradable. Así, paraconseguir unha máxima eficacia, haique considerar como estamos candonos poñemos a estudar, como nosexpomos á actividade desde o corpo. Éconveniente tamén observarnos nacadeira e ver como estamos sentados,observar onde está o computador ou olibro en relación aos ollos, se os pésestán no chan ou cruzamoshabitualmente unha perna sobre aoutra, se esta perna é sempre a mesmaou cambia. Podemos observar taménse usamos o respaldo da cadeira parasuplantar ás costas, ou é un apoio quenos axuda a cubrir a demanda que senos presenta. É interesante observarque facemos cos beizos, a mandíbula, alingua, o cello, a cara é unha fonteinesgotable de tensións residuaisinnecesarias e que gastan unha enerxíaque debería ir dirixida a outro lugar.

A aprendizaxe, un proceso deconstrución

Nesta Técnica hai varias partes que seunen para buscar un resultado. Porunha banda está o factor humano, oalumno e o profesor, dous serescambiantes que se teñen que adaptarcada día ás circunstancias vitais que sevan atopando; por outro está a Técnicaen si. Cada clase ten un protagonista: oalumno. Isto significa que é este o quedebe decidir se quere ir ás clases ecomo aproveitalas. O profesor nonpode ensinarlle ao seu pesar, acolaboración entre ambos é necesaria een cada clase o traballo en equipo é oque fai posible avanzar. A vontade doalumno de asistir a clases é o queconverte a aprendizaxe desta técnicanun proceso fascinante e único. Peroisto poderíase aplicar a calquera cousaque aprendamos, a calquera idade.

A miúdo óese aos estudantes expresaras súas queixas respecto á aprendizaxe.Estudar non é unha tarefa fácil. Requiretempo, disciplina, sistemática,intelixencia, paciencia e moitascualidades que hai que desenvolver.Repito, cualidades que hai quedesenvolver, xa que moitas delas, aíndasendo innatas, requiren ser construídase implementadas cada vez. E é por istoque non se pode tomar a treo, hai queser conscientes de que durante moitosanos un estudante medio non sabe calé o seu potencial, nin comoaproveitalo. O propio proceso de

31

aprender hai que aprendelo. Unha vezfeito isto, cada cousa que se aprendeten unhas características propias quehai que considerar; entre elas, ascalidades, preferencias e contexto decada persoa. Aprender unha mesmaactividade pode ser totalmentediferente nun momento ou outro davida dunha persoa e, se non fai unhalabor reflexiva das necesidades ecircunstancias que ten nese momento,é fácil que a aprendizaxe se convertanunha cuestión de obrigación; oobxectivo entón vólvese tanimportante que se pasan por alto osmedios para conseguilo,incrementándose así a desorde internanunha manifestación ou outra.

A cuestión fundamental é aaprendizaxe en si mesmo. Candoaprendemos pasamos de “non saber” a“saber”. Algo que non estaba na nosaexperiencia vital ou no noso intelectopasa a formar parte do noso ser,convértese en algo que nos “pertence”e que podemos usar en función dasnosas necesidades.

Para adquirir coñecemento, xa sexaintelectual ou experimental, é

necesario pasar por un camiño poloque nunca pasamos e que nos poderesultar moi estraño e mesmoasustarnos. É moi importante ter unhaactitude construtiva e consistentecando aprendemos algo; isto implicatomarse o erro como unha partefundamental da aprendizaxe, unaspecto que hoxe en día é poucoaceptado. A pretensión, a fantasía queimpera, é que a aprendizaxe será fácil efluída, que o coñecemento fluirá doprofesor ou do libro ao alumno deforma espontánea e como porencantamento; que os conceptos seránentendidos de inmediato e sennecesidade de reflexión nin prácticapor parte do que aprende. Calqueraque aprendese algo ao longo da vidasabe por experiencia que isto non écerto en absoluto; e con todo o que seobserva é que a xente pretende ter oresultado de forma inmediata einequívoca, custa aceptar aequivocación e é raro que a xente sedea conta de que pretender aforrarseos erros non fará máis que impedir, enúltima instancia, que obteña ocoñecemento que estaba a buscar.

32

Tanto na interpretación coma na vida cotiá, o pianistaArthur Rubistein representa un excepcional exemplo de

bo porte.

Dá igual o que esteamos a aprender;pode ser unha actividade intelectual ouben unha aptividade física na que acoordinación e a habilidade persoalentren en xogo. En calquera caso éaconsellable facer un estudo daactividade e das circunstancias que nosrodean, así como das nosas aptitudespersoais e os nosos desexos. Antes de“poñerse a iso” hai que empezar por“parar”. Trátase tan só de darse tempo,un momento, unhas horas quizais. Estaactitude básica fai que nos acheguemosa nós mesmos e podamos vernosdoutra forma; poderemos albiscar sede verdade queremos aprender estanova actividade ou quizais as nosasrazóns para conformarnos a ela, no

caso de que non sexa unha eleccióntotalmente libre. Poderemos sopesar oque está ao noso favor e o que nosprexudica e tamén como podemosrestrinxir as nosas limitacións, á vezque potenciamos as calidades. Candonos expomos así a unha novaaprendizaxe, a actitude é basicamenteconstrutiva; non imperan os obxectivossenón os medios que nos damos paraconseguir o que nos propuxemosaprender. Todo o mundo pode lembrarmoitas experiencias deste tipo e é fácillembrar as sensacións; a miúdosentimos medo, ansiedade,preocupación, inseguridade.

O medo: un motor, un obstáculo

A cuestión do medo merece unhamención especial xa que aínda que éunha emoción que está na esencia doser humano, unha emoción que podesalvarlle a vida en certas circunstancias,pode xerar bloqueos se aparece candonon é necesaria. Máis aínda, podechegar a instalarse de tal forma nunhapersoa que non é que teña un medopuntual senón que vive con medo eenfronta as diferentes situacións da súavida co medo como leito sobre o que oresto das súas reaccións se inician.

Nestas circunstancias a liberdade deelección vese seriamente coartada e émoi difícil ser construtivo e gozar áhora de aprender algo novo. Candoocorre isto, o proceso complícase xa

33

que por unha banda desexamos unhacousa e polo outra a dificultamos. Osobxectivos confúndense cos medios,non vemos a forma en que podemosconseguir o que “debemos” conseguir eao mesmo tempo tampouco vemos ocamiño de negarnos, de cambiar deopción persoal. Para conseguir oobxectivo sen facerse dano é precisoconsiderar a situación de formaobxectiva e individual, preguntarnosque queremos e cales son as condiciónsque nos acompañan, así como os usosnocivos que facemos dos nososmecanismos.

A Técnica Alexander é unha ferramentamoi útil á hora de manexar o medo quenos bloquea cando estamos a aprenderalgo. Achéganos a nós mesmos eaxúdanos a decidir sobre os nososobxectivos. É un traballo sobre unmesmo, usando como base o corpo,movementos sinxelos e a coordinación.

O medo e todas as emocións humanasteñen unha manifestación física quepode pasar desapercibida se noscentramos exclusivamente noobxectivo que nos propuxemos. Candonos atopamos con algunha dificultadeno proceso dunha aprendizaxe adoitahaber un bloqueo, un afastamento doobxectivo sen que haxa achegamento anós mesmos. Isto impide desenvolverunha actitude que favorece aprendernese momento e deixa unha pegadaque o impedirá no futuro. Todo seconstrúe, tanto as calidades como as

limitacións; e o corpo é o depositariodesta construción. Nun momento dadoé o que nos avisa de que algo vai mal eque temos que prestar atención ao queestamos a facer con nós mesmos.

Na imaxe da esquerda observamosunha excesiva laxitude no torso e naactitude xeral. O resultado tradúceseen incomodidade a medio e longoprazo, xunto con falta de implicación naactividade. O exceso de tensión econsecuente arqueamento cara adentro (hiperlordosis lumbar) quevemos na figura do centro ocasionamolestias na musculatura e limita arespiración. Na imaxe da dereitaobsérvase unha postura centrada eequilibrada do torso. Esta forma deutilizar o corpo xera óptimas condiciónstanto para o benestar do intérpretecomo para a súa actividade musical.

Que podo facer por min?

A Técnica Alexander axúdanos enprimeiro lugar a sentir o corpo, deforma que podemos identificar oshábitos que nos están impedindoaprender. Isto require certo tempo e avontade de achegarse a un mesmo para

34

que a base da comunicación cunmesmo estea axustada. Unha vezidentificados os hábitos propón unmétodo concreto e sistemático paraimpedir que o hábito apareza unha soavez.

Desta forma os alumnos comezan unharelación consigo mesmos que a miúdoresulta sorprendente; conseguenentender algunhas das súas dificultadese tamén as motivacións que teñencando emprenden unha novaactividade. É un proceso novo efascinante no que constatan a relaciónintrínseca entre o corpo e a mente entodas as súas manifestacións.

Ao final, este proceso ten moito quever cos desexos que temos. Candopregunto á xente que quere adoitaresponder “estar ben”, “que a miñafamilia estea ben”, “ser feliz”, etc. Porsuposto. Pero estes desexos sondemasiado amplos e complexos eapenas dependen de nós. A preguntaque fago é “que quero para minagora?” Agora, neste momento. Paramin, de min, das miñas pernas, dasmiñas costas, dos meus beizos ou amiña garganta.

Este traballo propón respostas a estaspreguntas, unhas respostas queconxugan os desexos co deseño. Entodo o proceso o alumno vaiaprendendo e experimentando o poderque ten sobre a súa propia vida. Máisaló de téñoos “que” existe aposibilidade de aclarar cales son os

desexos propios. Isto non se consegue,por suposto, rapidamente ninenfocando o traballo de formasuperficial pero certamente é unha dasposibilidades que ten o ser humano,unha posibilidade que lle pertence e áque ten pleno dereitoindependentemente do que os demaisou a sociedade espere de cada un.

Esta actitude non ignora a necesidadede respectar as regras sociais; moi aocontrario. Simplemente pon á nosadisposición unha apertura mental quenos dará acceso a un amplo abanico deopcións á hora de reaccionar a unestímulo. Terá ademais un impactopositivo no goce da vida xa que oproceso da vida é un camiño constantede aprendizaxe e cambio; se podemosfacelo gozando da aprendizaxe asensación será moi diferente. A istopode axudar o traballo de TécnicaAlexander.

Referencias Bibliográficas.

A tono; Ejercicios para mejorar el rendimiento delmúsico. Fàbregas Molas, Sílvia; Rosset Llobet, Jaume.Editorial Paidotribo

El manual de la Técnica Alexander. Richard Brennan.Ediciones Plural.

El Cuerpo Recobrado. Introducción al MétodoAlexander. Michael Gelb. Ediciones Urano

Guía de introducción a la técnica Alexander aplicada alámbito laboral. Mireia Mora Griso. Ed. Foment delTreball Nacional.

Formación para la autogestión del trabajador. MireiaMora Griso. Ed. Foment del Treball Nacional.

Técnica Alexander para músicos. Rafael García Martínez.Ediciones Robinbook.

Interpretación musical y postura corporal. SusanneKlein-Vogelbach. Akal Música.

35

CONFERENCIA NO CONSERVATORIOPROFESIONAL DE MÚSICA O DÍA 6 DEFEBREIRO ÁS 18 HORAS: ORIXE DECANUTO BEREA RODRÍGUEZ

Manuel Rico Verea, etnomusicólogo

A familia Canuto Berea

Falar de Canuto Berea é falar da vidamusical desta cidade durante centocincuenta anos.

Falar de Canuto Berea é falar do mundoda edición musical de obras doscompositores máis importantes deGalicia, de luthieres, de venda e aluguerde instrumentos musicais e dereprodución, de novas metodoloxíasmusicais importadas de Europa, endefinitiva, é falar da planificaciónmusical da cidade da Coruña.

Falar da familia de Canuto Berea é falarde grandes creacións musicais, damuiñeira sinfónica, la Alfonsina, demelodías como Un suspiro, de suites ede grandes creacións de paisaxesmusicais inspiradas en temas

tradicionais de Galicia: Aires Galegos,Rosa de Abril, A suite Galaica, En lasmontañas de Galicia, (...).

Estamos aquí para afondar nas raícesdunha saga personalizada na figura tansobranceira de Canuto Berea, de orixetan difusa ata agora. Neste paísnaceron moitas persoas que dedicarona súa vida ao engrandecemento deGalicia. Sebastián Canuto, Canuto Xosé,Canuto e Andrés Canuto conformanunha saga exemplar na creación, napromoción e na difusión da nosacultura musical que compre visualizar,traer á memoria... porque é de xustizarecordar a todos os que foron bos exenerosos con Galicia.

36

A orixe do antropónimo Verea, Bereaou Brea

Cada persoa é unha concreción danatureza humana e por iso nos recordaa filosofía que un dos principiosfundantes de cada un de nós é a nosaidentidade.

Somos singulares porque cadaquén ésempre o mesmo en comunicación couniverso e cos semellantes. Esaidentidade concretase nun nome,nunha casa e mesmo, no microcosmosonde vivimos, nun alcume máisidentificador.

Cada un dos nosos nomes e apelidosidentifícanos e sitúannos no mundo.Vincúlanos directamente co noso grupohumano, coa nosa estirpe, coa nosafamilia.

Mais a corrección lingüística dos nososnomes e apelidos patrimoniais nonsempre se respectou e así vemos como,persoas da nosa mesma árborexenealóxica, teñen modificada a súaortografía que naqueles temposdependía da formación do escribinte,dos cregos ata avanzado o século XIX, etamén das normas vacilantes da linguaromance utilizada nas certificacións,durante o XVII-XVIII e parte do XIX , queera o castelán.

Tiña eu un interese persoal en acadar aárbore xenealóxica da familia agora queestou xubilado e, pouco a pouco, fun

descubrindo nos arquivos, cada día, unanaquiño da intrahistoria familiar epersoal.

Tiven que acudir aos rexistros dasparroquiais de San Miguel de Boimil eSan Martiño de Andavao quefuncionaron a partir de 1650 conmoitas deficiencias formais que seforon emendando de forma progresivacoas constitucións do sínodocompostelán de 1746.

No ano 1704 atopamos a primeiracertificación dun Pedro de Brea casadocon Pascuala do Pazo que nace sobre1640 e que fina no 1714. Pero éarredor do 1600 cando se crea enAndavao a casa dos Verea e Aguiarprocedentes de San Estevo do Campo eemparentados despois cos Prado doRego do Pazo, pazo de Bieite, casa doBoído, etc. Os primeiros nomes deVereas que atopamos nos rexistros sondúplices dos desta casa: Pedro,Gregorio, Xoán, Inés, Catarina, etc.

No 1717 aparece no rexistro outroPedro de Berea, fillo do anterior,casado con Xoana Rodríguez, veciñosde Andavao que bautizan ao seu filloFernando de Berea Rodríguez e son osseus padriños Fernando de Ron, dacasa do Boído de Boimorto, e a súamuller, Luísa Varela, de Andavao.

37

Tres anos despois, no mesmo libro decertificacións, lemos: “(...) Bauticé (...)a un hijo legítimo de Pedro de Berea esu mujer Juana Rodríguez vecinos deBoymil. Púsele por nombre PabloAntonio Canuto. Fueron sus padrinos

Isidro Gómez Fraguioi vecino deSantiago de Boimorto e ManuelaRodríguez de Andavao (...). IsidroGómez Fraguío é da casa do Boído eManuela Rodríguez é irmá de Xoana, amuller de Pedro.

Certificado de bautismo de Fernando, irmán de PabloAntonio Canuto

Certificado de bautismo de Pablo Antonio Canuto

38

Orixe toponímica

O apelido Verea ten unha orixetoponímica. Usouse, utilizando aproposición ‘de’ ata avanzado o séculoXIX nos documentos dos rexistrosestudados das freguesías de Andavao eBoimil: Andrés de Verea, Caterina deVerea, Inés de Verea, Lourenzo deVerea, María de Verea, Pedro de Verea,Xoán de Verea, etc. Na lingua coloquial,no rural, aínda se utiliza na actualidadeesta preposición de pertenza paraidentificar a estirpe de cada quen epara definir a identidade con máisprecisión.

Na rama familiar dos Vereas de Boimile doutras moitas casas, sobre todo asintroducidas no ámbito da fidalguía dazona, o apelido Verea superou enmoitos casos os avatares dasdeturpacións e tamén dascastelanizacións programadas.

Mais non sucedeu o mesmo en todas asramas desta árbore xenealóxica.Resulta evidente a arbitrariedade darepresentación deste apelido nosdiferentes libros de rexistro parroquialou civil. Unha mesma persoaatopámola grafada como Verea, Bereaou Brea.

A introdución do “B” no apelido tivomoito que ver a vacilación ortográficada lingua española antes de 1815, anono que se consuma definitivamente oproceso de modernización ortográficada lingua castelá que é a utilizada nos

libros de rexistro eclesiástico e,posteriormente, no civil.

Xoán de Verea, o primeiro que vén paraa casa de Verea do Campo, despoisdenominada casa Verea de Vilanova,era fillo de Lourenzo, da casa dosVereas de Cardeiro. Estes Verea deCardeiro, no século XIX, vironmodificada a grafía do apelido grafada“Brea” e así permanece na actualidade.

A grafía correcta vai depender, xa quelogo, dos autores dos documentos quereflicten un nivel de formación, naescrita, moi dispar. Na maioría doscasos tampouco tiñan a referenciaexacta entre unha poboación senescolas e con formación restrinxida só aunha fidalguía e a casas labregas fortesnas que se valoraba unha formaciónhumanística básica e, para isto,enviaba os fillos a unha escola selectivade pago.

Recordemos que a escola pública deBoimorto para todo o concello créaseno ano 1857 despois de promulgar a LeiMoyano de Instrución Pública.

A familia de Pedro de Verea, pai dePablo Antonio Canuto

Centrámonos na significativacertificación que mostramosanteriormente e que tamén copiamosliteralmente, incluídos os errosortográficos e os cultismos latinizantesaprendidos nos centros de formacióneclesiástica: En diez y nuebe días del

39

mes de Enero año de mil sietecientos eveinte, yo, el infra escripto vice cura deSan Miguel de Boymil Bauticé e puse losSantos oleos a un hijo legítimo dePedro de Berea e su mujer JuanaRodríguez vecinos de Boymil púsele pornombre Pablo Antonio Canuto fueronsus padrinos Isidro Gómez Fragíovecino de Santiago de Boymorto yManuela Rodríguez vecina de Andabao,a quienes advertí el parentescoespiritual (...).

A liñaxe dos Fraguío permanece nomorgado da Casa do Boído, que iniciaPedro Sánchez Fraguío casado conMaría de Ron e Tovar a principios doXVIII.

Pablo Antonio Canuto, xa que logo, ésobriño e afillado de ManuelaRodríguez e afillado de Gómez Fraguío.O seu irmán, Fernando, é afillado docapitán Ron e Tovar. Ambas familias seunen na casa do Boído de Boimorto,morgado dos Ron e Tovar, que vaipasar a ser propiedade dos Varela deSan Xiao de Zas de Rei, do arciprestadode Abeancos, da diócese de Lugo.Tamén van emparentar coa casa deGolán, do mesmo arciprestado, os Rone Tovar e os Vereas, polo que pode quesexa a vía de promoción da familia dePablo Antonio Canuto que, deacomodados labregos, apadriñado porunha saga de militares sitúa ó seu fillo,Ramón, en Ronda e, posteriormente enZaragoza onde se inicia a saga demúsicos que segue ata a actualidade.

Pedro de Berea, o pai deste Canuto,fina o 6 de setembro de 1723 candoCanuto só conta con tres anos e este xanon volve aparecer nos arquivosparroquiais.

Segundo nos documenta o libro dafábrica de San Miguel de Boimil, PedroBerea era posuidor dun extenso lugaren Gárdema, aldea de Boimil que xaposuía o seu pai chamado tamén Pedrode Verea. Mercan a súa posesiónFerndo Ron e Sánchez Moscoso e, xaque logo, axúdanlle á viúva de Pedro,Xoana Rodríguez, con tres fillos, que éirmá de Manuela, esposa de IsidroGómez Fraguio, a buscarlle unha saídasocial.

Na súa diáspora persoal, Paulo AntonioCanuto levou consigo varias marcasque se repiten na familia de SebastiánCanuto Berea Ximeno nado tamén o 19de xaneiro, e os seus descendentes:“Canuto” e Verea grafado con ‘B’,“Berea”.

Primeira marca

Por que o nome de Canuto? Dise da“familia Verea”, polo menos noexpediente de limpeza de sangue deJuan Varela Fondevila Verea, nado nopazo de Folladela, que son “cristianosviejos” e, xa que logo coñecen osantoral e mesmo a vida e milagres decada santo.O día que nace Pablo Antonio Canuto, o19 de xaneiro, celebra a igrexa o día deSan Canuto, rei de Dinamarca, que

40

desde neno se distinguira pola piedadee o celo relixioso. Din as crónicas quelimpou o mar de piratas e o seu reinode desordes e vicios. Asociou o poderreal ó poder eclesiástico ó que llepermitiu toda unha serie de impostos.Dicía que o ben do estado dependía daprudencia do gobernante pero, porquerer emprender a reconquista deInglaterra, as súas xentes danlle mortedentro da igrexa onde estaba orando,feito polo que é canonizado santomártir.

Canuto é un nome singular e cunhafilosofía de vida que debe coñecer moiben a familia xa que non se vai repetir onome en ningún habitante de Andavaoou Boimil.

En oito xeración da familia o nome deCanuto vai designar a seisdescendentes.

Segunda marcaConsistiu en transmitir ata aactualidade o apelido grafado con “B”tal como se asentou no rexistroparroquial de Boimil e que se debeutransmitir documentalmente na súadiáspora persoal.A historia do apelido Verea ou Bereaten unha dependencia, xa que logo,dos autores dos documentos.Non só se reflicte este erro ortográficonas certificacións destas freguesías.Tivo moito que ver o conflito entre o be o v na lingua castelá na que aíndapermanecen moitas palabras cunharepresentación gráfica distinta da súaetimoloxía. Aínda no século XIX, XoséMoscoso, do Pazo de Bieite deBoimorto, avogado da Real Audiencia,redactor dos Estatutos do colexio deavogados da Coruña, fundador eDecano Presidente, casa no ano 1756con Bernardina de Verea. Xosé, comoavogado, litixia no seu nome, no da súadona Bernardina Verea, no de BaltasarVerea, coengo da colexiata de SantaMaría do Campo, no de Juan Antoniode Verea e outros. Todos eles vanaparecen no expediente grafandoVerea con “B” aínda que toda adocumentación familiar reivindica epermanece co apelido grafado con “V”.

41

Esta é a causa de que, segundo o censoconsultado temos na actualidade enGalicia 211 persoas que grafan oapelido Verea e 98 que o grafan Bereae moitos máis que o grafan Breapertencendo á mesma árborexenealóxica.

Terceira marcaA terceira marca que leva a familiaCanuto van ser os nomes reiterados narama dos Verea de San Estevo doCampo e as súas ramificacións na súaplanificación de expansión territorial ede ascenso social. Na familia CanutoBerea é moi significativo que no séculoXVII e XVIII se sucedan e reiteren,como na casa central e outras ramas daárbore dos Verea, os nomes de Pedro,Gregorio, Sebastián, Ramón, Juan, etc.

Cuarta marcaOs padriños de Fernando e o seu irmánPablo Antonio Canuto pertencen áfamilia do capitán Ron e Tovar, aosFraguío de Santiago de Boimorto, e aosRodríguez, de San Martiño deAndavao. Eles van ser, sen dúbida, osseus valedores ao quedar orfos de pai.Pero os Canuto Verea teñen máisvínculos que naquela época erandecisivos, sobre todo se sabemos que afamilia Verea tivo, desde o século XVI,unha clara planificación de expansiónxeográfica na zona central do Tambre eunha planificación tamén para acadarun ascenso social baseada nas unións

matrimoniais pactadas coas familiasmáis poderosa.Encontramos outro dato no Libro dafábrica da igrexa de San Miguel deBoimil que principia no ano 1730. Nesteano certifica os ingresos o reitor dafreguesía segundo lle manifesta omordomo e textualmente: “así mismodebío recibir de Bartolomé SánchezMoscoso y mas llevadores del lugar deGárdema que poseyó Pedro de Verea(...) seis ferrados de centeno que pagacada año”Seis anos máis tarde aparece esteingreso expresado literalmente: así“Item seis ferrados de centeno queantes pagaba don Bartolomé SánchezMoscoso por el lugar de Gárdoma yahora pagan de esta manera: PedroVarela das Seixas vecino de la feligresíade Andavao dos ferrados; donFernando de Ron vecino de Santiagode Boimorto otros cuatro y ademas deello otro medio que dejó a la fábricadoña María de Ron, su hermana que entodos hacen seis y medio”.Quere isto dicir que o compadre dePedro de Verea, que finou no ano 1923,Fernando de Ron, adquiriulle a metadedas terras de Pedro, á súa viuva e conseguridade se fixo cargo da promocióndos seus fillos. A outra metadeadquiriuna Pedro Varela, parente damuller de Fernando Ron.Hai unha rama dos Verea que acadaaltas graduacións militares que taménemparenta cos Fraguío e os Ron eTovar, padriños de Fernando e Paulo

42

Antonio Canuto Berea Rodríguez. AnaMaría Seixas casa con DomingoRodríguez Verea, da Casa dos Verea deCodeseda. O seu neto, Jacobo AntonioVerea, é capitán do Rexementoprovincial de Betanzos e o seu bisneto,Ignacio de Verea Pol e Hermida, é“maestrante” na Real Maestranza deCaballería de Ronda. Repárese queperden o apelido Rodríguez parautilizar Verea pola marca do apelido.Ademais desta unión de familiassabemos que os Vereas de Codeseda –Gregorio Rodríguez de Verea- son amesma familia na súa orixe ca dosVerea de Queirís, de Santaia de Moar –Domingo Rodríguez de Verea- e gardana mesma sintonía na súa alianza dosVerea e Aguiar establecida a partir daunión entre Gregorio de Verea, fillo dePedro e Constanza, da casa de SanEstevo do Campo con Mariana , da casados Aguiar de San Estevo de Pantiñobrede Arzúa. Incluímos esta forte alianzacoa casa dos Vereas de Andavao-Mezonzo dado que nacen da expansiónda primeira xeración dos Vereas de SanEstevo do Campo.Unha irmá de Ana María, María dasSeixas, casa con Andrés de Ron, fillo docapitán Fernando Ron e Tovar, padriñode Fernando Verea Rodríguez, o irmánde Canuto. Andrés é da mesma idadeca Pablo Antonio Canuto.Pero hai máis Vereas militares:No último cuarto do século XVIII, Pedrode Alcántara Verea Aguiar e Mosqueraera Brigadier dos reais exércitos,

rexedor de Santiago (e señor deAndeade).O seu avó Pedro Antonio Verea eAguiar fora coronel do Rexementoprovincial de Santiago e estivera naguerra da independencia en Astorga.No 1780 tamén ingresa na RealCompañía de Gardas Mariñas FranciscoVerea Hermida e, 20 anos despois,Joaquín Verea e Aguiar aparece nanómina de Auditor de guerra dosExercitos.Tamén sabemos que o Pazo deAndeade está moi unido á casa deAndavao pois un neto de Juan deVerea e Marina Codesido vai casar coaherdeira de Andeade. Trátase deGregorio Verea e Aguiar López, fillo deMaría de Verea e Aguiar e Codesidoque casa con Juan López de Buazo.

ConclusiónTemos claras as marcas de Canuto eBerea. Tamén sabemos que Pedro, paide Pablo Antonio Canuto, avó deRamón, bisavó de Juan e Tataravó deSebastián Canuto Berea levan a serie denomes dos Vereas de Andavao e de SanEstevo do Campo.Coñecemos a importancia dos militaresnas casas citadas de Andeade,Codeseda e Queirís dos Verea e Aguiar.Cónstanos que probaron nobreza paradiferentes cargos Joaquín Verea eAguiar, auditor de guerra dos exércitos,Ignacio de Verea Pol e Hermida, paramaestrante de Ronda, Francisco VereaHermida, para a Compañía de gardas

43

mariños, Manuel Verea, secretariohonorario da súa maxestade, GregorioVerea e Aguiar e Francisco Verea eAguiar, para cargos no Santo Oficio daInquisición, etc.Tamén sabemos a importancia social emilitar dos padriños de Fernando ePablo Antonio Canuto Berea. Só nosqueda por saber para que parroquia dobispado de Lugo marcharon os fillos dePedro de Berea ao quedar orfos pois sóencontramos ao seu neto, procedentedo bispado de Lugo, en Ronda, Málaga,onde casa no último terzo do séculoXVIII.

A planificación e expansión dos Vereae BereaEntenderemos mellor a forte alianzadas diferentes Casas dos Verea se nosaproximamos ao estudo de LauraRodicio. Na súa tese de historiamoderna Laura asevera que “a saga dosVerea destaca pola súa capacidade deadaptación que lle permite estarpresentes desde o século XVII ata oprimeiro terzo do XIXpatrimonializando cargos no Cabidoeclesiástico de Ourense”. Refírese ahistoriadora ós Verea de San Estevo doCampo. Pero tamén patrimonializancertos cargos na Real Audiencia daCoruña, no Santo Oficio da Inquisición,nos exércitos e noutros cargosadministrativos e eclesiásticos.A orixe dos Vereas de Boimorto está naxeración de Juan de Berea, fillo dePedro de Verea, da Lavacolla, e

Constanza Seoane , de Pantiñobre, osprimeiros posuidores do Pazo de SanEstevo do Campo. Juan de Verea eAguiar Seoane casa, sobre 1650, conMarina Codesido, filla de Gregorio deFreixido e Catalina de Codesido, de SanPedro de Cardeiro, para dar lugar aosVereas do actual concello de Boimortoe Mezonzo estudada polo historiadorAntonio Presedo e que el denomina “osprimeiros da Casa dos Verea deAndavao”. Esta parella vai ter osseguintes fillos: Gregorio, Sebastiana,Mariana, Antonia, María, MaríaDominga, Caterina e Andrés.Tres fillas ingresan en Santa Clara deAllariz con dotes de 1200 ducados quepagan Gregorio –de San Estevo doCampo-, a de Sebastiana Verea, eSebastián –tamén de San Estevo doCampo- a Mariana e Antonia VereaCodesido.Unha cuarta filla, María de Verea eAguiar Codesido, casa con Juan Lópezde Buazo e teñen, polo menos, seisfillos: Pedro, Andrés, Brais, MaríaBernarda, Juán e Gregorio Verea eAguiar Codesido.Este último, Gregorio de Verea eAguiar, señor das casas das Torres deBrates e Buazo, casa con HelenaBernarda Pacheco de Castro MonteroFigueroa, dona da Torre e Coto deAndeade (1721).Unha quinta filla, Caterina de Vereareforza a alianza cos Codesido e casacon Pedro de Codesido.

44

Outro fillo, Andrés Verea e Aguiar, casacon Ana Varela de Costoia, da casa deGolán, do arciprestado de Abeancosque tamén emparentarán cos Ron eTovar.Este matrimonio de Andrés e Ana tivocatro fillos. Francisco e Xosé foroncregos. Xosefa casa con Andrés SánchezBarallobre de Roade. Herdan omorgado de OPA Gregorio de Verea eAguiar que casa con Andrea MaríaVarela da freguesía de San Martiño deAndavao, lugar de Areas. Unha filladeles, Ana, vai casar con FranciscoVarela Fondevila e o seu fillo JuanVarela Fondevila Verea será bispo deTanes e auxiliar da sede de Santiago.Só con estes exemplos é benperceptible esta planificación familiarque tiña, xa que logo, a clarapretensión de lograr un ascenso socialmediante a política matrimonial conoutras liñaxes da zona polo que,xeración tras xeración, se expande deAndavao, da Casa de Opa de Mezonzo,ás parroquias de Cardeiro, Boimil,Boimorto, Sendelle, Viladavil, Folladela,Golán, Arzúa, Melide, etc.Tamén é visible a planificación deintroducir a descendencia nasorganizacións da igrexa, do exército, doSanto oficio da Inquisición e dosdiferentes corpos administrativos deletrados. Recordemos que unha dasfuncións dos familiares eclesiásticos, ostíos cregos, era mellorar a dote dasmulleres que ían casar con casas

labregas importantes ou con fillos decasas fidalgas.En xeral, esta rama familiar manténunha orde na asignación dos nomes,despois das xeracións dos Pedro, coapreferencia de Gregorio, Sebastián,Juan, Ramón, etc. Esta preferenciatamén é asumida polas distintasramificacións da familia. Taménprevalecía o apelido Verea, aínda quefora da nai, sobre todo nos destinadosao servizo da igrexa. Os tres nomesestán presentes no mesmo espazotemporal para designar algún dos fillosde diferentes casas Verea. Na deCanuto levan esta orde: Ramón, Juan,Sebastián. Na casa de San Estevo doCampo permanecen en variasxeracións.Estes nomes tamén se van repetir nosVerea que van para a parroquia deCurantes da Estrada, denominada enBoimorto ‘A Terra de Baixo’. Para alí vaioutro Pedro de Verea, labrego quecasa con María Filloy sobre 1780. O seufillo Juan Verea Filloy casa conFlorentina García de Porto, sobre 1810.O seu fillo, Ramón Silvestre VereaGarcía, que nace no ano 1833 e fina enBos Aires no ano 1899, é o inventor daprimeira máquina calculadora,patentada por el, que suma, restamultiplica e divide.Finalmente, esta planificación incluíarealizar as unións matrimoniais namesma zona xeográfica coas familias delabregos máis poderosas e coas familiasfidalgas se posuían o dote necesario

45

que, aquí, nesta rama familiar, dote eformación estaba a cargo do “tío cura”,racioneiro, coengo, abade, lectoral etc.

Volvendo á Familia Canuto Berea esintetizandoOs biógrafos documentan que o seupai, Sebastián Canuto Berea Ximeno,nace en Zaragoza no ano 1810 ondeexerceu como director de orquestra eque o seu avó, Ramón de Berea,aparece en Ronda, procedente dobispado de Lugo. Sebastián CanutoBerea Ximeno, trasládase para aCoruña e aquí vai nacer o novo CanutoXosé Berea Rodriguez. Recordemos queRamón, Xoán e Sebastián son tresnomes reiterados nas casas Verea.O primeiro Canuto e o seu irmánFernando, apadriñados polo capitánRon -dos Ron e Tobar do Boído- e LuisaVarela de Andavao e Isidro GómezFraguío e Manuela Rodríguez, damesma familia, tiveron que serpromocionados por esta familiainfluínte no ámbito militar e social coasramificación que tiñan en diferentespazos de Boimorto e, tamén noarcediagado de Abeancos (Melide) dadiocese de Lugo, en Asturias e unharama en Venezuela.O Capitán Fernando Rodil de Ron eTobar, nomeado tamén Fernando deRon e Rodil, ou Díaz Rodil de Ron casoucon Da. María García Varela, (padriñode Fernando, irmán de Canuto no ano1717). ii

Non se precisa máis clarificación paraver os vínculos desta familia cosCanuto Berea e, para mais claridadeteremos que profundar nas casas deSan Xiao das Varelas, en Zas de Rei e enGolán, nas Rozadas e na Coruña.A diocese de Lugo limita co actualconcello de Boimorto, da diocese deSantiago, no arcediagado de Abeancosonde nace o bispo de Tanes XoánVarela Fondevila Verea. Neste caso osapelidos Varela e Verea proceden deAreas, Andavao e Santa María deMezonzo.As mesmas casas fidalgas de Folladela eSan Xiao, de Abeancos se vinculan coascasas do vínculo de Vilanova nosÁnxeles, da Torre de Andavao,Boimorto, Dormeá e Rodieiros.Indícanos isto que moi doadamentedebe ser certo que Pablo AntonioCanuto Berea Rodríguez, marchara deBoimil para o arcebispado de Lugo. Sóprecisamos desvelar para que freguesíae atopar esa xeración perdida que nospermitiría afirmar que o compositor damuiñeira sinfónica La Alfonsina,pioneiro con Chané e Pascual Veiga doorfeonismo galego, ten as súas orixesna freguesía de San Miguel de Boimildo concello de Boimorto.

Sebastián funda na cidade da Coruña ohistórico comercio musical CanutoBerea e, cando fina no ano 1853,sucédeo no histórico comercio eempresa editorial da rúa Real, 38, o seufillo primoxénito, Canuto BereaRodríguez.

46

Canuto Berea Rodríguez foi pianista,violinista, compositor, director daorquestra do teatro principal e alcaldeda cidade. Tivo sete fillos con AnaRodrigo. Un deles herdará as dúasmarcas citadas, ‘Canuto e Berea’,Canuto Berea Rodrigo.

Un tío seu, tamén na Coruña, NicasioBerea Rodríguez, foi un lutier, unafinador e reparador de instrumentosmusicais. O seu sobriño AndrésCanuto Gaos Berea –que taménutilizou a identidade de Berea Gaos-tamén nacerá na Coruña e será un grancompositor e violinista. Con 18 anoscomeza a súa carreira internacionalcomo concertista de violín e, conteimosía familiar, tamén compón a súafamosa Muiñeira para violín e piano amais doutras obras inspiradas na súaterra xa fóra de Galicia: Aires Galegos,Nas montañas de Galicia e,parafraseando a Rosalía, Rosa de Abril.Con 20 anos realiza unha xira deconcertos por Cuba, México eArxentina que será a súa segundapatria. No ano 1900, segundo elmesmo diría, “coma moitos galegosembarquei en Vigo, o Vigo sen peiraoque nos levaba ao barco en canoasesperanzadoras. Cheguei a Bos Aires eseguín fiel a Galicia e ao meu destinode músico, sempre co violín debaixo dobrazo, como levando o meu propioféretro”.

Na súa estanza, na Arxentina, destinode moitos galegos, tamén coincidiu conoutros Vereas da diáspora, Manuela e

Dolores Verea Rodríguez, irmás de meuavó, Xosé Verea Noia, fillo de VitorioVerea , o último reloxeiro que poñía enmarcha tódolos reloxos do museo doconcello da Coruña cada verán. Xosé, oseu fillo, co mesmo oficio, seguiu aestela de súas tías Manuela e Dolores etamén foi para aquelas terras. Fina noano 2002 e a súa necrolóxica reflicte asúa filosofía de vida: “Xosé Verea Noia(Pepe) finou o 27 de febreiro de 2001(...) emigrante de Noia, A Coruña, o seupobo natal que nunca esqueceu e que olevou sempre no máis profundo do seucorazón galego, de pura cepa, honrou aterra que o veu nacer e aquela que orecibiu, Córdoba, Arxentina, que lle deua paz, o traballo e a liberdade que alóna súa patria soñou”.

Pablo Antonio Canuto BereaRodríguez, nado en Boimil no ano1720, sería o pai de Ramón Berea, coareferencia biográfica de nado nadiocese de Lugo, avó de Juan, bisavóde Sebastián Canuto e tataravó deCanuto Xosé Berea Rodríguez, nado naCoruña no ano 1836.

Outros descendentes

Recibo un comunicado de MargaritaViso, tan contenta como expresiva, conovo dato sobre Canuto Berea que osbiógrafos traían de Zaragoza. Nestamisiva tamén viña unha sorpresa duncoñecido pianista norteamericano quetraduzo á nosa lingua:

47

O último músico da familia CanutoBerea, Jim Spencer Berea, pianista enNova Iorqueiii

“Canuto Berea foi o pai de AlessandroBerea, que estudou dereito na U. DeMadrid, embaixador de España enXibraltar, Inglaterra, e Nova Orleáns.Cando o meu avó Pedro era neno,España e Inglaterra estaban en guerrapor Xibraltar e ían asasinar ao meubisavó Alessandro, á súa esposa Sofía,ao meu avó e aos seus irmán se irmás.Escaparon silandeiros pola noite deInglaterra e colleron un barco paraNova Orleans, Louisiana, onde vivirondurante varios años ata que se formoua Liga das Nacións en Nova York.

O meu avó Pedro Xulio Berea foi paraNova York onde coñeceu á miña avoaMildred Aimee López, muller incrible,procedente de España (Sevilla eBarcelona).

Mildred era unha coñecida guionista deHollywood (escribiu varias películas deBetty Davis), profesora universitaria etamén músico. Miña nai é a única filladeles nada en 1934.

A miña avoa Millie Mildred, planearalevarme un año á Coruña, cando eraneno. Mostrábame todas as bonitasfotos da cidade, todos os meus tíos eprimos, os festivais de gaita, e porsuposto todo sobre Canuto comoalcalde da Coruña, etc. Teño unhapintura da compañía de música Canuto

Berea na miña sala de estar e algunhasfotos máis. Pero miña avoa finoucando eu tiña 8 años e nunca puidenvisitar España.

A familia de meu pai pertence á familiada Princesa Diana Spencer. De feito, oactual conde (o irmán de Diana, CharlesEverett Spencer) comparte o nomeexacto co meu pai (Charles EverettSpencer).

Os seus antepasados emigraron no1800 desde Inglaterra, ás Bahamas edespois para Florida, onde naceu o meupai.

Espero que nun verán poida ir a esaterra por primeira vez. Sempre soñeicon ver A Coruña. Miña nai, DoloresAimee Berea, foi unha famosasoubrette coloratura soprano quecantaba en el Met.

Realmente quero aprender a falargalego con fluidez. Encontro que éunha lingua elegante. (...).

Tamén chega ás miñas mans unconcerto e unha versión de Un Suspirode Canuto Berea, interpretado polotenor, Fernando Ensenat Berea, fillo deMaría Luísa Berea, veciña desta cidadeda Coruña, neto de Manuel Berea deLlano, bisneto de Carlos Berea Tejada etataraneto de Manuel Berea Rodríguezo terceiro irmán de Canuto BereaRodríguez.

48

Nesta cidade da Coruña, dos fillos,netos, bisnetos e tataranetos deSebastián Canuto Berea Ximeno(Canuto Xosé, Ubaldo, Nicasio, Manuel,Clotilde, Balbina, Elvira e Pilar) temosvarios músicos que merecen unpróximo traballo que prometemos paraun próximo número.

Árbore xenealóxica da Familia Canuto Berea RodríguezÁrbore xenealóxica da familia de Pedro de Berea e Xoana Rodríguez que viviron na

freguesía de San Martiño de Andavao e San Miguel de BoimilPedro de Berea casa con Juana Rodríguez

viven na freguesía de Andavao e BoimilPablo Antonio Canuto Berea Rodríguez

nace en Boimil o 19-01-1720Padriños de bautizo Isidro Gómez Fraguio de Boimorto e Manuela Rodríguez de Andavao.

Fernando, o seu irmán, ten por padriños ó capitán Fernando de Ron (Boimorto) e a súa muller,Luísa Varela (Andavao). Ten outro irmán chamado Joseph.

Ramón Berea, aparece en Ronda sen que reflictan a súa orixe de forma clara.

Casa con Mariana González en Ronda, Málaga.Juan Berea González ivnace en Ronda sobre 1780,

Casa con Magdalena Ximeno de ZaragozaSebartian Canuto Bereav nace en Zaragoza o 19-01-1813 – A Coruña, 1853).

Casa con María Rodríguez de RibadeoCanuto X. Berea Rodríguez nace na Coruña, 1836 - 1891.

Casa con Ana Rodrigo García

Outros irmáns: Ubaldo Manuel, Nicasio, Clotilde, Balbina, Elvira e Pilar.

Canuto Berea Rodrigo nace na A Coruña, 1874 – Barcelona, 1935De Pilar Berea Rodriguez, irmá de Canuto Xosénace Andrés Canuto Gaos Berea/ Berea Gaos

(A Coruña, 1875 – Mar del Plata 1959)Creador de paisaxes musicais inspiradas en melodías populares de Galicia

Fillo: Gaos Guillochón (Violinista)De Alejandro Berea Rodrigo, fillo de Canuto X.

nace Pedro, neto de Canuto, Dolores Aimee Berea, soprano no Met de Nova Iorque, bisnetae segue a saga co tataraneto Jim spencer Berea, pianista en Nova Iorque.

49

ii Veciños de Boimorto tiveron por fillos a Andrés de Ron e Tobar, que casa con María das Seixas Mosquera e Andrade, o CapitánBaltasar de Ron e Tobar, a Gonzalo de Ron e Tobar, cura, veciño de Boimorto en 1693 e a Antonia de Ron Rodil e Tobar que casoupor 1687 con D. Antonio López de Costoia e Saavedra da casa grande dos López de Costoia, sita na freguesía de San Xoán deGolán.

Estes tiveron a Ana-Margarita de Costoia e Ron, chamada de Ron e Tobar e Costoia, que casou na parroquia de Santa María deCuiña, en Oza dos Ríos, o 16 de marzo de 1705 con D. Cristóbal-Ventura de Parga e Aguiar, fillo de D. Antonio de Araujo e Parga eda súa primeira muller Da. Inés de Aguiar e Moscoso. Foron señores do Pazo de Rozadas, na freguesía de San Simeón de Rodieiros,concello de Boimorto.

Estes tiveron a Pedro-Carlos de Ron e Tovar que adoptou los apelidos maternos foi Alcalde de San Sebastián de los Reyes,Tenente de Xustiza Mayor de Orituco, Teniente Justicia Mayor de Santa María de Ipire, Xuíz de Comisos General de Llanos delDepartamento de Quebrada Honda, Unare e os seus anexos, na Provincia de Venezuela, onde fundou una extensa descendencia.

Tamçen tiveron a Da. María de Ron e Tobar, veciña de Santiago do Boimorto e madriña en 1706 da súa sobriña Da. María-Antoniade Parga e Ron, filla dos mencionados D. Cristóbal-Ventura de Parga e Aguiar e de Da. Ana-Margarita de Ron e Tobar.

iv Fillos de Juan e Magdalena: Mariano, Sebastián Canuto, Nicolasa María, Manuela, Marcelina, Feliciano Sandalio, Juan Francisco,Romualdo, María Ana, Manuela Micaela, Mauricio Nicolás.

v Fillos de Sebastián e María Antonia: Canuto José, Ubaldo, Manuel, Nicasio, Clotilde, Balbina, Elvira e Pilar.

50

51

Joel A. Mato Paz (3ºGE)

52

SOLUCIÓNS