Amir HALEP

ELEKTRINE INSTALACIJE I OSVJETLJENJE

__________________________________________________________________________ 1

PREDGOVOR Na pisanje ove knjige me ponukala injenica da u naoj strunoj literaturi nije na odgovarajui nain obraena problematika elektrinih instalacija i osvjetljenja, a svakako i elja da se pomogne uenicima i nastavnicima kola u kojima se nastava odvija prema novom NPiP za zanimanje elektriar koji je razraen u okviru PHARE VET programa. Naime, prva verzija ove knjige je uraena 2000. godine kao skripta, tokom realizacije PHARE VET programa. Svjestan sam da u knjizi ima izvjesnih nedostaka, te su u tom smislu sve dobronamjerne primjedbe dobrodole. Na kraju bih iskazao svoju zahvalnost svima koji su mi pomogli pri izradi knjige. Autor

__________________________________________________________________________ 2

SADRAJ 1.UVOD .....................................................................................................................................4 2.ELEKTROINSTALACIONI MATERIJAL I PRIBOR ............................................................... 5 2.1.Goli provodnici .................................................................................................................. 5 2.2.Kablovi i kablovski pribor ................................................................................................... 5 2.3.Pad napona i strujno optereenje kablova ......................................................................... 9 2.4.Instalacione cijevi i pribor ................................................................................................. 14 2.5.Prikljuni ureaji ............................................................................................................... 14 2.6.Osigurai .......................................................................................................................... 15 2.7.Prekidai .......................................................................................................................... 20 2.8.FID (RCD) sklopke ........................................................................................................... 27 2.9.Odvodnici prenapona ...................................................................................................... 28 2.10.Elementi gromobranske instalacije ................................................................................ 28 2.11.Komponente EIB sistema .............................................................................................. 29 3.ZATITA OD ELEKTRINOG UDARA .............................................................................. 34 3.1.Djelovanje elektrine energije na ljudski organizam ........................................................ 34 3.2.Prva pomo pri elektrinom udaru ................................................................................... 35 3.3.Zatita od direktnog dodira .............................................................................................. 35 3.4.Istovremena zatita od direktnog i indirektnog dodira ..................................................... 35 3.5.Zatita od indirektnog dodira ........................................................................................... 35 3.6.Oznaavanje mehanike zatite ..................................................................................... 36 4.UREAJI ELEKTRINIH INSTALACIJA ........................................................................... 38 4.1.Brojila utroene elektrine energije ................................................................................. 38 4.2.Razvodni ureaji .............................................................................................................. 39 4.3.Kuni prikljuak ................................................................................................................ 40 4.4.Izjednaavanje potencijala u objektu ............................................................................... 45 4.5.Pomoni izvori elektrine energije ................................................................................... 46 4.6.EIB instalacioni sistem i njegovo programiranje .............................................................. 47 4.7.Telefonske centrale .......................................................................................................... 48 4.8.Sistem kablovske TV........................................................................................................ 49 4.9.Interfoni ............................................................................................................................ 50 4.10.Protivpoarni alarmni sistem .......................................................................................... 51 4.11.Protivprovalni alarmni sistem ......................................................................................... 52 4.12.Ureaj za podizanje i sputanje roletni .......................................................................... 54 4.13.Ureaj za stalni nadzor izolacije .................................................................................... 55 5.ELEKTRINO OSVJETLJENJE ......................................................................................... 55 5.1.Osobine svjetlosti ............................................................................................................. 55 5.2.Elektrini izvori svjetlosti .................................................................................................. 55 5.3.Svjetlosne armature ......................................................................................................... 58 5.4.Zahtjevi za dobro osvjetljenje ........................................................................................... 59 5.5.Proraun elektrinog osvjetljenja ..................................................................................... 60 5.6.Proraun elektrinog osvjetljenja primjenom raunara .................................................... 60 5.7.Elektrino osvjetljenje zatvorenih prostora ...................................................................... 61 5.8.Elektrino osvjetljenje otvorenih prostora ........................................................................ 61 6.IZVOENJE ELEKTROMONTERSKIH RADOVA ............................................................. 63 6.1.Izrada uzemljenja ............................................................................................................ 63 6.2.Montaa gromobranske instalacije .................................................................................. 67 6.3.Podzemno polaganje kablova ......................................................................................... 68 6.4.Postavljanje golih vodia ................................................................................................. 69 6.5.Postavljanje samonosivih kablovskih snopova ............................................................... 70 6.6.Izvedba elektrinih instalacija ......................................................................................... 71 6.7.Izvoenje telekomunikacionih instalacija ......................................................................... 78 6.8.Izvoenje signalnih instalacija ........................................................................................ 79 6.9.Izvoenje elektrinih instalacija na mjestima ugroenim eksplozivnim smjesama ......... 80 6.10.Ispitivanje ispravnosti elektrine instalacije .................................................................. 81 6.11.Otklanjanje kvarova na elektrinim instalacijama ......................................................... 85 7.PRILOZI ............................................................................................................................. 87 7.1.Spisak elektroinstalaterskog alata .................................................................................. 87 7.2.Tabele ............................................................................................................................. 88 7.3.Primjer projekta elektrinih instalacija i osvjetljenja ........................................................ 94 __________________________________________________________________________ 3

1.UVOD Elektrine instalacije se izvode u stambenim objektima, poslovnim prostorima, industriji, poljoprivrednim dobrima, gradilitima itd. Postoje sljedee vrste instalacija: elektroenergetske, gromobranske, telekomunikacione i signalne. Elektroenegetske instalacije se izvode kako bi se osiguralo napajanje potroaa elektrinom energijom. Gromobranska instalacija se postavlja u cilju zatite ljudi i objekata od tetnog djelovanja atmosferskog elektrinog pranjenja. Telekomunikacione instalacije omoguavaju prijenos podataka. Postoje sljedee vrste telekomunikacionih instalacija: telefonske instalacije, instalacije interfona, instalacije zajednikih radio i TV antena, instalacije interne televizije, instalacije razglasa, instalacije raunarskog sistema, instalacije centralnog sistema asovnika itd. U signalne instalacije spadaju: instalacije elektrinog zvonca, instalacije protivpoarnog sistema, instalacije protivprovalnog sistema i instalacije poziva u hotelima i bolnicama. Kao to se vidi, signalne i telekomunikacione instalacije su srodne i oekivati je da e daljim razvojem tehnike doi do njihovog integriranja. Elektroenergetske i gromobranske instalacije spadaju u grupu instalacija jake struje dok se telekomunikacione i signalne instalacije ubrajaju u instalacije slabe struje. Pitanja i zadaci: 1.Nabrojati vrste elektrinih instalacija ! 2.Objasniti ulogu elektroenergetskih instalacija ! 3.Objasniti ulogu gromobranskih instalacija ! 4.Objasniti ulogu telekomunikacionih i signalnih instalacija !

__________________________________________________________________________ 4

2.ELEKTROINSTALACIONI MATERIJAL I PRIBOR 2.1.Goli provodnici Goli provodnici su metalne ice i ipke razliitih oblika i prijesjeka, bez izolacije. Upotrebljavaju se u elektrinim postrojenjima i za izvoenje nadzemnih vazdunih mrea. U postrojenjima se najee koriste pravougaone bakarne ipke (sabirnice) za elektrino povezivanje elemenata postrojenja. Za izradu nadzemnih telefonskih mrea se koriste bakarne ice, a za elektroenergetske nadzemne mree provodnici od aluela. Aluel je kombinacija elinih i aluminijskih ica. eline ice imaju veliku zateznu vrstinu, a aluminijske su dobri provodnici, tako da aluel predstavlja dobru kombinaciju. Prijesjek aluel provodnika je prikazan na slici 1.

Sl. 1. 2.2.Kablovi i kablovski pribor Kablovi slue za napajanje potroaa elektrinom energijom i za prijenos elektrinih odnosno optikih signala. Elektrini signali se prenose bakarnim vodiima, dok se optiki signali provode kroz stakleno vlakno. Optiki kablovi su u sve iroj upotrebi u komunikacijama. Konstrukcioni elementi kabla su prikazani na slici 2.

Sl. 2. Provodnici (vodii) sa izolacijom se zovu ile. Cjelina od nekoliko ila se zove jezgro. Plat se postavlja u cilju zatite jezgra. Plat se izrauje od gume, PVC-a ili metala. Omota je mehanika zatita kabla. Kod telekomunikacionih kablova ile se formiraju u parice i etvorke. Dvije ile ine paricu, a etiri etvorku. Provodnici mogu biti puni i upredeni od vie tanjih ica. Za pokretne potroae se obavezno upotrebljavaju upredeni (licnasti) provodnici. Danas se koriste sljedei izolacioni materijali: guma, polivinilhlorid (PVC), polietilen i silikon. Kablovi izolirani gumom se koriste za napajanje pokretnih potroaa. Kablovi izolirani polivinilhloridom su u najiroj upotrebi. Polivinilhlorid gori samo ako je iznad plamena, ali se plamen ne iri. Polietilen ima sve dobre osobine polivinilhlorida, a uz to ima veu otpornost na poviene temperature. Silikon se koristi za izolaciju kablova koji napajaju grijae i drugdje gdje je prisutna visoka temperatura. Kompletna oznaka kabla prema vaeem JUS standardu ima sedam dijelova, ali u praksi se najee koriste skraene oznake. Npr. kabl sa tri ile povrine poprenog presjeka provodnika 2,5 mm2 izoliran polivinilhloridom se oznaava: PP-Y 3x2,5 mm2 .

__________________________________________________________________________ 5

Kao to je vidljivo prvi dio oznake se odnosi na vrstu izolacije, a drugi na broj i prijesjek provodnika. Najee upotrebljavani kablovi su: P/L, GG/J, P, P/F, PP-Y, PP/R, PP 00, PP41, PP 44, TI, Y(St)Y, X 00-A, X 00/0-A i koaksijalni kablovi (sl. 3).

Sl. 3. Kabl P/L se upotrebljava za napajanje pokretnih potroaa manje snage kao to su npr. stone lampe, radio-aparati itd. Sadre dvije ile sa licnastim provodnicima. Za napajanje pokretnih potroaa kao to su elektrini tednjaci, mjealice i sl. se koriste kablovi GG/J. Sadre tri ili pet ila ovisno o tome da li napajaju monofazne ili trofazne potroae. Kabl P ima jednu ilu sa punim provodnikom, a koristi se za oienje u elektroormarima. Kabl P/F ima jednu ilu sa upredenim finoinim provodnikom, a najee se koristi za galvansko izjednaavanje potencijala. Kablovi tipa PP-Y i PP/R se koriste za izvoenje elektrinih instalacija niskog napona. Kabl PP-Y je okruglog, a PP/R pljosnatog prijesjeka. Kabl PP-Y je kvalitetniji u odnosu na PP/R (sl. 4).

Sl. 4. Kabl PP/R se ne smije koristiti u vlanim prostorijama kao to su npr. kupatila i podrumi i ne smije se postavljati direktno na drvo. Kabl PP-Y se smije koristiti u vlanim prostorijama i smije se postavljati direktno na drvo. Kablovi PP-Y i PP/R se izrauju kao troilni i petoilni. Troilni se koriste za napajanje monofaznih, a petoilni trofaznih potroaa. Kod troilnog kabla izolacija faznog vodia (L) je crne boje, izolacija neutralnog vodia (N) je plave, a zatitnog vodia (PE) uto-zelene boje. Petoilni kabl ima jo dva fazna vodia, jedan smee i jedan crne boje. S obzirom da kod petoilnog kabla imamo dvije crne ile, one se razlikuju tako to je jedna na obodu, a druga u sredini kabla. Kabl PP-Y ne smije biti izloen direktnom sunevom svjetlu. Tamo gdje je prisutno direktno djelovanje sunevih zraka koristi se kabl PP 00. Za kabl PP-Y se koriste i oznake PGP i NYM. Kablovi PP 00, PP 41 i PP 44 se koriste za napajanje potroaa veih snaga. Kabl PP 00 ima plat i omota od polivinilhlorida, dok PP 41 i PP 44 imaju metalne platove to ih ini daleko otpornijim na mehanika naprezanja. Plat kabla PP 44 je od pocinane ice to ga ini otpornim na agresivne sredine tako da se moe polagati u rijeke i more. Druga oznaka za kabl PP 00 je NYY. Kabl TI se koristi za izvoenje telefonskih instalacija, a Y(St)Y za prijenos podataka brzinom do 10Mbit/s. Za __________________________________________________________________________ 6

visoke brzine prijenosa podataka se koriste osmoilni kablovi UTP, FTP i STP. Kablovi X 00-A i X 00/0-A imaju provodnike od aluminijuma, a izolaciju od polietilena. Kabl X 00/0-A za razliku od X 00-A ima nosivo ue. Predstavljaju samonosive kablovske snopove (SKS) i koriste se za niskonaponske nadzemne mree i za nadzemne kune prikljuke. Koaksijalni kablovi impedanse 75 se koriste za antenske instalacije i kod pojedinih vrsta raunarskih mrea. Usljed proticanja elektrine struje kroz provodnike dolazi do zagrijavanja provodnika i njihove izolacije. To je naroito tetno u sluaju kratkih spojeva kada kroz kablove teku veoma jake struje usljed kojih moe doi do izgaranja izolacije. Vrijeme u kojem smije da tee struja kratkog spoja, a da ne doe do oteenja kabla se rauna po formuli: kA tz = ( --------)2 [s], IKS A [mm2] - povrina poprenog prijesjeka provodnika IKS [ A] - struja kratkog spoja k - koeficijent ovisan o vrsti kabla.

gdje je:

Energija zagrijavanja provodnika se rauna pomou formula: l E = I KS2 R tz = IKS2 -------- tz A E = c l A T [J] gdje su: E energija zagrijavanja - specifini otpor provodnika l - duina provodnika A - popreni prijesjek provodnika c - specifina toplota provodnika T - dozvoljeno poveanje temperature provodnika. Iz navedene dvije formule dobivamo: IKS2 l tz ------------------- = c l A T A c T A2 tz = --------- ------- [s] IKS2 kA tz = (-----------)2 [s] I KS Koeficijent za bakarne provodnike iznosi: k = 115 za izolaciju od polivinilhlorida (PVC) k = 134 za izolaciju od gume k = 143 za izolaciju od polietilena. k= c T ---------- [J]

__________________________________________________________________________ 7

Zatitni ureaj (osigura ili sl.) mora reagirati u vremenu kraem od tz da izolacija kabla ne bi izgorila. Primjer: Bakarni kabl izoliran polivinilhloridom sa poprenim prijesjekom A = 50 mm2 je optereen strujom kratkog spoja IKS = 5 kA. Izraunati koliko je maksimalno dozvoljeno trajanje kratkog spoja ! Rjeenje: kA 115 50 tz = ( -------- )2 = (--------------)2 = 1,32 [s]. I KS 5 000 Kabl smije biti u kratkom spoju najdue 1,32 sekunde. Kablovski pribor ine sljedei elementi: 1.)kablovske kape 2.)kablovske glave 3.)kablovske spojnice 4.)kablovske papuice (stopice) 5.)spojne ahure 6.)kablovske obujmice 7.)kablovske uvodnice. Kablovske kape se upotrebljavaju kao privremena zatita krajeva kablova od prodora vlage koja moe tetno utjecati na izolaciju kabla. Izrauje se od kablovske mase kojom se zaliva kraj kabla. Kablovska glava je trajna zatita kraja kabla od prodora vlage, a ujedno omoguava da se krajevi kabla otvore i ile pripreme za spajanje. Na slici 5 je prikazan kraj kabla sa kablovskom glavom.

Sl. 5. Kablovske spojnice se upotrebljavaju za spajanje kablova. Dugo vremena su bile u upotrebi metalne spojnice, a danas se sve vie koriste spojnice od smolastih masa. Prijesjek metalne spojnice je dat na slici 6.

__________________________________________________________________________ 8

Sl. 6. Spajanje provodnika se vri lemljenjem ili kablovskim ahurama, nakon ega se spojnica zaliva kablovskom masom za izolaciju. Kod spojnica od smolastih masa se ne vri zalivanje. Postoje toploskupljajue i hladnoskupljajue spojnice od smolastih masa. Toploskupljajue spojnice se zagrijavanjem plinskim gorionikom sljepljuju za kabl. Sljepljivanje hladnoskupljajuih spojnica se vri hemijskim putem. Kablovske papuice (stopice) se koriste za spajanje kablova u elektroormarima. Postoji prava papuica i papuica za spajanje pod pravim uglom, kao to je prikazano na slici 7.

Sl. 7. Spojne ahure slue za spajanje provodnika. Dva kraja provodnika se uvlae u ahuru, a zatim se klijetima vri stezanje ahure ime se ostvaruje spoj provodnika. Kablovske obujmice se upotrebljavaju za postavljanje provodnika na zidove, stropove, uad i metalne konstrukcije. Izrauju se od metala i plastike, a uvruju se ekserima, vijcima, lijepljenjem i savijanjem. Na slici 8 su prikazane razliite konstrukcije obujmica.

Sl. 8. Za uvrivanje kablova na metalne ipke se koriste savitljive obujmice izraene od limene trake presvuene plastikom. Kablovske uvodnice slue za uvoenje kablova u elektroormare. Izrauju se od metala i plastike, a uloga im je da tite izolaciju kabla od oteenja i da omogue zaptivanje uvoda kabla u ormar. 2.3.Pad napona i strujno optereenje kablova Odabir poprenog prijesjeka kabla se vri prema dva kriterija: prema padu napona na kablu i prema strujnom optereenju kabla. Uporedimo li provodnik sa vodovodnom cijevi pad napona se moe uporediti sa padom pritiska, a strujno optereenje sa protokom. Ukoliko kroz pretanku cijev pokuamo propustiti veliku koliinu vode doi e do pucanja cijevi. Analogno tome, ako kroz pretanak provodnik pokuamo propustiti jaku struju doi e do pregorijevanja provodnika. Osim toga pri proraunu strujnog optereenja vodimo rauna i o stalnosti rada potroaa, jer nije svejedno je li potroa stalno u pogonu ili samo povremeno te o ukupnom optereenju potroaa. Prema vaeim propisima dozvoljen je pad napona 3% na kablovima koji napajaju rasvjetu, a 5% za sve ostale potroae. Procentualni pad napona se rauna po formuli: U u = --------- 100 [%] U gdje je: U [V] - apsolutni pad napona U [V] - napon izvora.

__________________________________________________________________________ 9

Primjer: Izraunati procentualni pad napona ukoliko je apsolutni pad napona U = 11,83 V, a mreni napon U = 400 V ! Rjeenje: U 11,83 u = ------- 100 = ----------- 100 = 2,958 % U 400 Posmatrajmo jedan monofazni potroa (sl. 9a) !

Sl. 9. a) Apsolutni i procentualni pad napona na vodu se raunaju po formulama: P 2l P U = R I = R ------ = ------------ ----- [V] U A U

U 200 l P u = ------- 100 = -------------------U U2 A gdje je:

[%],

R [] - otpor provodnika I [A] - struja u provodniku P[W] - snaga potroaa l [m] - duina provodnika [mm2 / m] - specifini otpor provodnika A[mm2] - povrina poprenog prijesjeka provodnika. Ukoliko se snaga uvrtava u kW i jo uvrstimo specifine otpornosti bakra i aluminija dobivamo formule za proraun pada napona na monofaznim kablovima pri naponu U = 220V: 0,0741 l P u = ------------------- [%] - bakar A 0,119 l P u = --------------------- [%] - aluminijum A Istim postupkom se dobivaju i formule za trofazni sistem linijskog napona 380 V: 0,0124 l P u = -------------------- [%] - bakar A

__________________________________________________________________________ 10

0,02 l P u = ------------------- [%] - aluminijum. A Primjer: Izraunati pad napona na trofaznom bakarnom kablu prijesjeka A = 120 mm2 i duine 160 m koji napaja potroa snage P = 116 kW.

Rjeenje: 0,0124 l P 0,0124 160 116 u = ------------------- = --------------------------- = 2,9 [%] A 120 Ukoliko kabl napaja vie potroaa, pad napona na kraju voda se rauna kao suma padova napona na pojedinim dionicama (sl 9b).

Sl. 9. b) Za raunanje struja monofaznih i trofaznih potroaa se koriste formule: P I = ------------------ [A] - monofazni potroai Uf cos P I = ----------------------- [A] - trofazni potroai 3 Ul cos gdje je: Ul = 3 Uf P [W] - snaga potroaa cos - faktor snage potroaa Uf fazni napon Ul linijski napon. Primjer: Izraunati struju monofaznog potroaa snage P = 2500 W, faktora snage cos =0,7 pri faznom naponu Uf = 230 V ! Rjeenje: P 2500 I = ----------------- = ---------------- = 15,5 [A] U f cos 230 0,7 Primjer: Izraunati struju trofaznog potroaa snage 116 kW, faktora snage 1,0 pri linijskom naponu 400 V !

__________________________________________________________________________ 11

Rjeenje: P 116 000 I = ------------------------ = ---------------------- = 167,4 [A] 3 Ul cos 3 400 1,0 Ovako izraunata struja se mora podijeliti korekcionim faktorima ukoliko se polae vie kablova u kablovskom kanalu i ako temperatura okoline odstupa od 30 C. Korigirana vrijednost struje se rauna po formuli: I I Z = ---------- [A] k 1 k2 Korekcioni faktor za broj kablova u kablovskom kanalu k1 je dat u tabeli 1. Tabela 1.BROJ KABLOVA

1 1,00

2 0,90

3 0,80

4 0,75

5 0,70

6 0,65

7 0,60

8 0,60

9 0,60

10 0,60

k1

Korekcioni faktor za temperaturu okoline je dat u tabeli 2. Tabela 2. C k2 15 1,15 20 1,10 25 1,05 30 1,00 35 0,94 40 0,88 45 0,82

Kada je u pitanju napajanje elektromotora korigirana struja se dodatno uveava za 50%. Ovo je neophodno zbog injenice da elektromotori pri uklapanju povlae nekoliko puta jae struje nego pri normalnom pogonu. Za ovako odreenu struju motora se oitava potreban popreni prijesjek u tabeli propisanoj standardom DIN VDE 0298 T4 (JUS N B2 752). Navedena tabela ima est kolona za monofazne i est kolona za trofazne potroae. Npr. za kabl PP-Y 3x1,5 mm2 koji napaja monofazne potroae imamo dozvoljene struje prema tabeli 3. Tabela 3. UVJETI I [A] A 15,5 B1 17,5 B2 15,5 C 19,5 E 20 F 20

Prva kolona je oznaena slovom A i odnosi se na provodnike instalirane u termoizoliranim zidovima i kanalima. Druga kolona B1 se odnosi na kablove instalirane u instalacionoj cijevi ili kanalu unutar zida od betona ili cigle. Kolona B2 se odnosi na kablove instalirane u instalacionoj cijevi ili kanalu koji su montirani na zid. Kolona C se odnosi na kablove instalirane na zid ili u zid od betona ili cigle bez instalacionih cijevi. Kolona E se odnosi na kablove u vazduhu udaljene minimalno za 1/3 debljine kabla od zida. Posljednja F kolona se odnosi na kablove u vazduhu udaljene od zida minimalno za jednu debljinu kabla (sl. 10).

Sl. 10. __________________________________________________________________________ 12

Standardom DIN VDE 0100 T430 5.5.1 je predvien izuzetak za kablove koji napajaju trofazne protone bojlere. Za napajanje trofaznih protonih bojlera vai tabela 4. Tabela 4. A [mm2] 4 6 10 A 40 A 50 A B1 40 A B2 40 A C 40 A 50 A E 40 A 50 A F 40 A 50 A -

Primjer: Odrediti potreban prijesjek bakarnog kabla za napajanje monofazne utinice 16 A, ukoliko se kabl instalira podbukno u juvidur cijevi sa temperaturom okoline do 40 C ! Ukupna duina kabla je 17 m. Rjeenje: Dozvoljen pad napona je u = 5% tako da minimalan prijesjek kabla mora biti: 0,0741 17 220 16 10-3 0,0741 l P 0,0741 l U I 10-3 A -------------------- = -------------------------------- = ---------------------------------------- = 0,89 [mm2]. u u 5 Korigirana vrijednost struje je: I 16 I Z = ----------- = ------------- = 18,2 [A]. 1 0,88 k 1 k2 Kabl instaliran podbukno u juvidur cijevi spada u skupinu B1. Iz tabele oitavamo da struji 18,2 A odgovara kabl prijesjeka 2,5 mm2. Primjer: Odrediti kabl za napajanje elektromotora snage P = 7,5 kW sa iskoritenjem = 0,82 i faktorom snage cos = 0,80. Duina kabla je l = 35 m, a instalira se na kablovskom regalu u skupini od est kablova na temperaturi okoline 40 C. Rjeenje: Elektrina snaga motora je: P 7,5 Pel = ------ = --------- = 9,1 [kW]. 0,82 Dozvoljeni pad napona je u = 5% tako da minimalni prijesjek kabla mora biti: 3 0,0124 l Pel 3 0,0124 35 9,1 A ---------------------------- = ------------------------------ = 2,37 [mm2]. u 5 Koeficijent 3 je stavljen radi uveanja za tri puta zbog jae struje pri pokretanju. Struja motora je: Pel 9 100 I = --------------------- = ---------------------- = 17,3 [A]. 3 Ul cos 3 380 0,80 Korigirana vrijednost struje je:

__________________________________________________________________________ 13

I 17,3 IZ = ----------- = ----------------- = 30,2 [A]. 0,65 0,88 k 1 k2 Ovu vrijednost struje uveavamo za 50%: IZ1 = 1,5 IZ = 1,5 30,2 = 45,3 [A]. Kabl instaliran na kablovskom regalu pripada skupini B2. Iz tabele oitavamo da struji I = 45,3 A odgovara prijesjek 10 mm2. Primjer: Odrediti kabl za napajanje elektromotora snage P = 7,5 kW sa iskoritenjem = 0,86 i faktorom snage cos = 0,84. Duina kabla je l = 15 m, a instalira se nadbukno na temperaturi okoline 35 C. Rjeenje: Elektrina snaga motora je: P 7,5 Pel = ------ = --------- = 8,7 [kW]. 0,86 Dozvoljeni pad napona je u = 5% tako da minimalni prijesjek kabla mora biti: 3 0,0124 l Pel 3 0,0124 15 8,7 A ---------------------------- = ------------------------------ = 0,97 [mm2]. u 5 Koeficijent 3 je stavljen radi uveanja za tri puta zbog jae struje pri pokretanju. Struja motora je: Pel 8 700 I = --------------------- = ---------------------- = 15,4 [A]. 3 Ul cos 3 380 0,86 Korigirana vrijednost struje je:

I 15,4 IZ = ----------- = ----------------- = 16,4 [A]. 1 0,94 k 1 k2 Ovu vrijednost struje uveavamo za 50%: IZ1 = 1,5 IZ = 1,5 16,4 = 24,6 [A]. Kabl instaliran nadbukno pripada skupini E. Iz tabele oitavamo da struji I = 24,6 A odgovara prijesjek 2,5 mm2. Prijesjek zatitnog PE vodia, ako je od istog materijala kao i fazni provodnici, se odreuje prema tabeli 5.

__________________________________________________________________________ 14

Tabela 5.PRIJESJEK FAZNOG PROVODNIKA A [mm2] NAJMANJI PRIJESJEK 2 PROVODNIKA AP [mm ] ZATITNOG

A 16 16 < A 35 A > 35

A 16 A/2

2.4.Instalacione cijevi i pribor Instalacione cijevi tite kablove od mehanikih , termikih, hemijskih i drugih utjecaja okoline. Istovremeno cijevi imaju ulogu da tite objekat od poara kojeg mogu izazvati kablovi, jer se cijevi izrauju od teko gorivih materijala. Cijevi se izrauju od plastike (polivinilhlorid ili polietilen) i od metala. Postoje savitljive i krute cijevi. Metalne savitljive cijevi se koriste u industriji za napajanje maina. Velika prednost metalnih cijevi je to komunikacioni i signalni kablovi instalirani u njima nisu izloeni elektromagnetnim smetnjama. Pri izboru cijevi treba voditi rauna o unutarnjem prijeniku cijevi i vanjskom prijeniku kabla. Za spajanje krutih cijevi se koriste spojnice i koljena (lukovi). Na krajeve metalnih cijevi se obavezno postavljaju zavretci u cilju zatite kablova ili se krajevi cijevi zaobljuju. Metalne cijevi moraju biti plastificirane sa unutarnje strane, a ukoliko nisu pri instaliranju se moraju uzemljiti radi sprjeavnja strujnog udara u sluaju oteenja izolacije kabla. 2.5.Prikljuni ureaji Prikljuni ureaji se koriste za spajanje pokretnih potroaa kao to su npr.: elektrine pegle, TV aparati, aparati za zavarivanje itd. Prema namjeni, prikljuni ureaji su podijeljeni na: 1.)utinice (prikljunice), 2.)utikae, 3.)natikae i 4.)rave. Utinice se prema ugradnji dijele na podbukne (p/), nadbukne (n/) i prijenosne koje se koriste kod produnih kablova. Prema broju faza imamo monofazne i trofazne utinice, a prema stupnju zatite imamo nezatiene utinice, utinice za vlane prostorije i utinice za prostore ugroene eksplozivnim smjesama. Posebna vrsta utinica su utinice sa ugraenom prenaponskom zatitom. Danas su u upotrebi mnogi elektronski ureaji koji su jako osjetljivi na povienje napona. To su npr. raunari, TV aparati i drugi ureaji. Da bi se ovi ureaji zatitili preporuljivo je da se napajaju preko utinica sa prenaponskom zatitom. Ove utinice imaju ugraen osigura koji pregorijeva pri povienju napona. Da bismo znali da li je osigura ispravan u ove utinice se ugrauje kontrolna lampica. Takoer imamo posebne utinice za telefonske instalacije, TV instalacije, instalacije mree raunara i instalacije zatitno niskog napona. Oznake utinica su date na slici 11a.

Sl. 11. a) Osnovni podaci o utinici su radni napon i radna struja. Standardne struje utinica su: 10A, 16A, 32A, 63A i 125A. Utinice za podbukno instaliranje se montiraju u instalacionim kutijama prenika 55 mm. Pri instaliranju se obavezno mora izvriti spajanje zatitnog PE vodia na zatitne kontakte. Kod trofaznih utinica raspored prikljuaka je dat na slici 11b (pogled sa prednje strane utinice). Treba voditi rauna da se ne zamjene zatitni PE i neutralni N vodi, jer e u tom sluaju pri ukljuenju potroaa FI sklopka izvriti iskljuenje.

__________________________________________________________________________ 15

Sl. 11. b) 2.6.Osigurai Osigurai su elementi instalacije koji tite ostale elemente od kratkih spojeva i preoptereenja. Postoje topivi osigurai i automatski prekidai (LS prekidai). Naziv LS potie kao skraenica od njemakih rijei Leitungs Schutz (zatita vodia). Za automatske osigurae se jo koristi termin instalacioni automatski prekidai. 2.6.1.Topivi osigurai Na slici 12 je prikazan prijesjek umetka (patrona) topivog osiguraa.

Sl. 12. Kroz kvarcni pijesak su provuene olovna nit i nit za zatezanje obojene ploice kroz koju tee struja. Pri proticanju jae struje nego to je predvieno ove se niti istope ime se prekida tok struje. Usljed topljenja zatezne niti obojena ploica otpadne to signalizira pregorijevanje umetka. Topivi osigura se sastoji od sljedeih dijelova: 1.)podnoje, 2.)kalibarski prsten, 3.)umetak i 4.)glava (kapa). Ovi elementi su prikazani na slici 13.

__________________________________________________________________________ 16

Sl. 13. Uloga kalibarskog prstena je da sprijei postavljanje umetka za jau struju nego to je potrebno. Ukoliko se pokua staviti vei umetak on nee moi ui u otvor kalibarskog prstena. Postoje sljedee vrste podnoja osiguraa: 1.)TZ 2.)EZ 3.)UZ - spajanje provodnika se vri sa zadnje strane - spajanje provodnika se vri sa prednje strane - univerzalno podnoje sa spajanjem i sa prednje i sa zadnje strane.

Postoje ponoja osiguraa koja se na podlogu montiraju vijcima i podnoja koja se postavljaju na montanu inu. Posebna vrsta osiguraa su visokouinski osigurai koji se prema JUS standardu oznaavaju slovima NV, a prema DIN standardu NH. Na slici 14 su prikazani umetak i podnoje NV (NH) osiguraa.

Sl. 14. Za montau NV (NH) osiguraa se koristi poseban alat ruka. 2.6.2.Automatski osigurai Automatski osigurai iskljuuju vod sa napajanja u sluaju kratkog spoja i u sluaju preoptereenja. Zatita od kratkog spoja se vri pomou elektromagneta, a od preoptereenja pomou bimetalne trake. Na slici 15 je prikazana bimetalna traka u prijesjeku.

Sl. 15. __________________________________________________________________________ 17

Kao to se vidi bimetalna traka se sastoji od dvije trake od razliitih metala koje su spojene zavarivanjem ili zakovicama. Razliiti metali imaju razliite koeficijente temperaturnog izduenja tako da se bimetalna traka savija pri zagrijavanju (sl. 16).

Sl. 16. Prijesjek automatskog osiguraa je dat na slici 17.

Sl.17. Struja tee preko kontakata na bimetalnu traku, a zatim na elektromagnet. Sa slike se vidi da je bimetalna traka omotana icom kroz koju tee struja. U sluaju preoptereenja ica se zagrije usljed ega se bimetalna traka savije i otkai ruicu koja dri kontakte. U trenutku kratkog spoja kroz osigura potee jaka struja, tako da elektromagnet jakom silom povue kotvu koja otkai ruicu. Oznake topivog i automatskog osiguraa su date na slici 18.

Sl. 18. Prednost automatskih osiguraa nad topivim je to nije potrebno mijenjati patron pri kratkom spoju, ve samo izvriti ukljuenje pomou ruice. Slaba strana automatskih osiguraa je to u sluaju jaih struja kratkog spoja dolazi do zavarivanja kontakta, tako da osigura ne izvri iskljuenje. Zato se automatski osigurai ne smiju koristiti kao glavni osigurai na objektu. 2.6.3.Podaci o patronama osiguraa Najvaniji podaci o patronu osiguraa su: 1.)nominalna struja In, 2.)maksimalni radni napon, 3.)radna karakteristika i 4.)tip.

__________________________________________________________________________ 18

Nominalna struja se na svakom patronu ispisuje brojevima i oznaava bojom obojene ploice. Da bi se olovna nit unutar patrona istopila potrebno joj je dovesti energiju Et potrebnu za zagrijavanje do take topljenja. Ova energija se rauna po formuli: E t = R I2 t [J] Et 1 t = ------ -----[s] R I2

gdje je R otpor olovne niti, I struja koja tee kroz nit, a t vrijeme za koje se nit istopi. Kriva prikazana na slici 19 se zove karakteristika osiguraa.

Sl. 19. Sa slike se vidi da je vrijeme topljenja olovne niti, a to znai i vrijeme iskljuenja, krae to je struja kroz osigura jaa. Prema obliku karakteristike imamo: trome, brze i ultrabrze osigurae (sl 20).

Sl. 20. Pri istoj struji ultrabrzi osigurai najbre pregore. Karakteristika se na patronu oznaava velikim slovima: - M tromi - G(L) brzi - R ultrabrzi. Lijevo od oznake karakteristike se nalazi oznaka podruja moi prekidanja: a ogranieno podruje prekidanja g neogranieno podruje prekidanja.

Primjeri primjene patrona: a) patron gG (gL) se koristi za zatitu vodova koji napajaju omske i malo induktivne potroae b) patron aM se koristi za zatitu vodova koji napajaju elektromotore c) patron aR se koristi za zatitu elektronskih ureaja.

__________________________________________________________________________ 19

Kod automatskih osiguraa oznaka za ultrabrze je A, B za brze, C za trome i D za veoma trome. Postoje sljedei tipovi patrona: 1.)tip D 2.)tip DO 3.)tip NV (NH). Patroni D i DO su okrugli i koriste se za navojna kuita TZ, EZ i UZ, s tim to su DO manjih dimenzija. NV(NH) su noasti patroni. 2.6.4.Upute za osiguravanje Osigurai se postavljaju: 1.)na poetku svakog neuzemljenog provodnika dueg od 1 m (sl. 21),

Sl. 21. 2.)kod smanjenja prijesjeka provodnika (sl. 22) i

Sl. 22. 3.)na mjestu uvoenja kabla u zgradu kao glavni (tarifni) osigurai (sl. 23).

Sl. 23 Osigurai se ne postavljaju: 1.)na vodovima kraim od 1 m, 2.)na zatitnim PE vodiima, 3.)na neutralnim N vodiima osim u sluaju da je neutralni vodi manjeg prijesjeka od faznih vodia, a osigurai u faznim vodiima ne tite dovoljno neutralni vodi i 4.)ako bi pregorijevanjem osiguraa nastala opasnost, npr. kod elektromagnetnih dizalica ne postavljamao osigura na napajanje elektromagneta. Ako se osigurava neutralni N vodi mora se postii da pri njegovom iskljuenju budu iskljueni i fazni vodii. Pri spajanju topivih osiguraa potroa se spaja na navoj, a napajanje na sredinji kontakt podnoja osiguraa. Ukoliko se u glavnom razvodnom ormaru (GRO) postavlja glavna sklopka ili rastavlja, osigurai se postavljaju iza glavne sklopke (sl. 24).

__________________________________________________________________________ 20

Sl. 24. Pri osiguravanju se mora postii selektivnost iskljuivanja. Selektivnost podrazumijeva da u sluaju kvara na jednom dijelu mree ostaje sauvano napajanje ispravnog dijela mree. Selektivnost se postie postavljanjem osiguraa manje struje na krajeve odvoda (sl.25). Ponekada je potrebno sa karakteristike osiguraa oitati vrijeme pregorijevanja da bi se provjerilo da li e dalji osigura prije pregoriti.

Sl. 25. 2.7.Prekidai Koriste se sljedee vrste prekidaa (instalacionih sklopki): taster (tipkalo), jednopolni prekida, jednopolni prekida sa regulacijom, dvopolni prekida, tropolni prekida, serijski prekida izmjenini prekida i krini prekida. Uz prekidae se koriste ureaji: impulsni automat i stubini automat. Koriste se sklopke sa sljedeim strujama: 6A, 10A, 16A i 25A. 2.7.1.Taster Taster (tipkalo) se koristi za ukljuenje elektrinog zvonca i za davanje signala impulsnom i stubinom automatu. Oznake tipkala na dvopolnoj i jednopolnoj shemi su date na slici 26.

Sl. 26. 2.7.2.Jednopolni prekida Jednopolni prekida se koristi za ukljuenje rasvjete, zidnih elektrinih grijalica, ventilatora itd. Oznake jednopolnog prekidaa su na slici 27.

Sl. 27.

__________________________________________________________________________ 21

Na slici 28 su date sheme spajanja jednopolnog prekidaa i sijalice.

Sl. 28. Za spajanje se koristi kabl PP-Y 3x1,5 mm2 ili PP/R 3x1,5 mm2 koji imaju po tri provodnika. Nain spajanja je prikazan na slici 29.

Sl. 29. Prekida se obavezno postavlja na fazni vodi. Pri spajanju sijalinog grla faza se spaja na sredinji kontakt grla, a neutralni vodi na navoj. Posebna vrsta jednopolnih prekidaa su potezni prekidai ija oznaka je data na slici 30.

Sl. 30. Oni se smiju ugraivati i u kupatilima, a najee se koriste za ukljuenje zidne grijalice. Oznaka jednopolnog prekidaa sa ugraenom regulacijom jaine svjetlosti je prikazana na slici 31.

Sl. 31. Ovi prekidai se ponekada zovu potamnjivai. 2.7.3.Dvopolni prekida Dvopolni prekida se koristi za ukljuivanje bojlera. Obino se izvodi sa polugom (kip prekida). Oznake dvopolnog prekidaa su na slici 32.

__________________________________________________________________________ 22

Sl. 32. 2.7.4.Tropolni prekida Tropolni prekida se koristi za ukljuenje trofaznih potroaa. Oznake tropolnog prekidaa su na slici 33.

Sl. 33. 2.7.5.Serijski prekida Serijski (dvostruki) prekida se koristi kada je potrebno sa jednog mjesta ukljuivati dva potroaa. Oznake serijskog prekidaa su na slici 34.

Sl. 34. Sheme spajanja dvije sijalice i serijskog prekidaa su na slici 35.

Sl. 35. Nain spajanja je prikazan na slici 36.

__________________________________________________________________________ 23

Sl 36. Sijalice se spajaju kablom sa tri ile, a prekida kablom sa pet ila (PP-Y 5x1,5 mm2 ili PP/R 5x1,5 mm2), jer su nam potrebna dva fazna provodnika. 2.7.6.Izmjenini prekida Stubita i hodnici su esto osvijetljeni jednom sijalicom. Da bismo tu sijalicu mogli upaliti i ugasiti i na poetku i na kraju hodnika, odnosno stubita, konstruirani su izmjenini prekidai. Oznake izmjeninog prekidaa su na slici 37.

Sl. 37. Sheme spajanja sijalice i dva izmjenina prekidaa su na slici 38.

Sl. 38. Sijalica se spaja kablom sa tri ile, a razvodne kutije i prekidai kablom sa pet ila. Nain spajanja je prikazan na slici 39.

__________________________________________________________________________ 24

Sl. 39. 2.7.7.Krini prekida Krini prekidai su konstruirani da bi se na stubitima i hodnicima mogla paliti i gasiti rasvjeta sa tri mjesta. Danas se jako malo koriste, jer su ih istisnuli impulsni i stubini automati. Oznake krinog prekidaa su na slici 40.

Sl. 40. Funkcija krinog prekidaa je prikazana na slici 41.

Sl. 41. Kao to se vidi on omoguava ukrtanje provodnika. Sheme spajanja krinog i dva izmjenina prekidaa su na slici 42.

__________________________________________________________________________ 25

Sl. 42. Nain spajanja je prikazan na slici 43.

Sl. 43. 2.7.8.Impulsni automat Impulsni automat (impulsni prekida) je ureaj koji omoguuje da se sa vie mjesta moe upaliti i ugasiti jedna svjetiljka. Koristi se u stubitima, hodnicima, predsobljima i holovima. Svjetiljke se pale i gase pritiskom na tipkalo. Jednim pritiskom na tipkalo svjetiljka se pali, a narednim pritiskom gasi. Impulsni automati se konstruiraju na bazi bistabilnog multivibratora. Sheme spajanja impulsnog automata i tri tipkala su na slici. U ovom primjeru su spojena tri tipkala mada se moe spojiti proizvoljan broj tipkala (sl. 44 i 45).

Sl. 44.

__________________________________________________________________________ 26

Sl. 45. 2.7.9.Stubini automat Stubini automat se spaja na potpuno isti nain kao impulsni automat. Za razliku od impulsnog automata stubini automat nakon odreenog vremena automatski iskljui rasvjetu. Oznaka stubinog automata je na slici 46.

Sl. 46. 2.8.FID (RCD) sklopke FID (RCD) sklopke se koriste kao osnovna zatita od elektrinog udara. Naziv FID potie od engleskih rijei Fail [feil] greka i Device [divajs] ureaj , odnosno ureaj struje greke, a naziv RCD potie od engleskih rijei: Residual Current Device [rezidual karent divajs] to znai ureaj diferencijalne struje. Ponekada se koriste i skraenice FI i ZUDS (Zatitni Ureaj Diferencijalne Struje). Postoje FI sklopke za monofaznu i trofaznu struju (dvopolne i etvoropolne). Princip rada sklopke e biti objanjen na primjeru monofazne sklopke (sl. 47).

Sl. 47. Kada na potroau nema kvara suma struja koje proteku kroz feritni prsten je jednaka nuli tako da se u namotajima na prstenu ne inducira struja. U sluaju kvara kroz feritni prsten i zatitni provodnik PE potee struja kvara Id, usljed ega se u namotajima inducira struja.Ova struja tee kroz elektromagnet koji privue kotvu i iskljui prekida. Radi testiranja FI sklopke se postavlja taster S i otpornik R. Kada pritisnemo taster sklopka mora iskljuiti napajanje. Najvaniji podaci o FI sklopki su nominalna struja In i proradna struja greke Id. Najee se koriste sklopke sa proradnom strujom greke Id = 0,03 A, jer je to struja koja nije opasna po ljudski ivot. Postoje potroai kao to su npr. jai elektromotori koji u normalnom radu imaju izvjesnu struju greke koja nije opasna. Ovakvi potroai se napajaju preko FI sklopki sa jaom strujom greke npr. Id = 0,5 A, Id = 1 A ili vie. Naime, ukoliko bi njih napajali preko FI __________________________________________________________________________ 27

sklopki sa Id = 0,03 A moglo bi doi do iskljuenja sklopke u normalnom radu. Oznaka FI sklopke je na slici 48.

Sl. 48. FI sklopka moe imati K, G i S karakteristiku. FI sklopke sa K karakteristikom imaju veoma kratko vrijeme iskljuenja od maksimalno 200 ms, dok G sklopke, koje se najvie koriste imaju vrijeme iskljuenja do 300 ms. Sklopke sa S karakteristikom su selektivne i koriste se u glavnim strujnim krugovima. Imaju veoma dugo vrijeme iskljuenja od 500 ms. Proizvode se FI sklopke tipova AC, A i B. AC sklopke se koriste samo za izmjeninu struju, sklopka A za izmjeninu i pulsirajuu jednosmjernu struju dok se B sklopke mogu koristiti i za izmjeninu i za jednosmjernu struju. Savremene glavne sklopke imaju ugraen modul diferencijalne struje (DI modul) koji obavlja funkciju FID sklopke. Ove sklopke mogu prekidati struje reda stotina ampera, a diferencijalne struje greke su reda desetaka ampera. Vrijeme iskljuenja je podesivo do 1 s. 2.9.Odvodnici prenapona Usljed udara groma, iskljuenja jakih potroaa ili sl. dolazi do pojave visokih napona u niskonaponskoj mrei. Ovi visoki naponi (prenaponi) tetno djeluju na potroae, a mogu biti i opasni po ljude. Da bi se navedene tetne posljedice izbjegle na kunom prikljunom ormaru ili glavnoj razvodnoj tabli, instaliraju se odvodnici prenapona kao to je prikazano na slici 49.

Sl. 49. Kao to se vidi odvodnici se spajaju izmeu faza i zatitnog uzemljenja.Odvodnici prenapona su varistori. Zatitno uzemljenje odvodnika prenapona smije imati otpor do 5 . 2.10.Elementi gromobranske instalacije Gromobranska instalacija se izrauje od sljedeih elemenata: eline pocinane trake ili trake od nehrajueg elika pravougaonog prijesjeka 20x3 mm i 25x4 mm, potpora, spojnica, mjernih kutija i hvataljki. Osim trake esto se koristi i ica odgovarajueg prijesjeka. Potpore se koriste za uvrenje trake na zidove i krov. Izrauju se potpore za beton, za drvo, za metal i za krovne koruge (sl. 50).

__________________________________________________________________________ 28

Sl. 50. Spojnice slue za spajanje trake. Mjerne kutije se postavljaju u fasadu kako bi se pri mjerenju otpora uzemljenja u njima otpojila traka uzemljenja od trake prema hvataljkama. Hvataljke su element gromobranske instalacije koji prihvata elektrino polje oblaka. Izrauju se od eline pocinane trake koja se na kraju odsijee pod otrim uglom. 2.11.Komponente EIB sistema Razvojem tehnologije u privatne kue, stanove i poslovne prostore se ugrauje sve vie razliitih elektroureaja koji su rasporeeni po cijelom objektu i zahtijevaju komunikaciju njihovih podsistema. To su npr. ureaji za automatsko ukljuenje rasvjete, ureaji za sputanje i podizanje roletni, ureaji za reguliranje zagrijavanja prostorija, alarmni ureaji itd. Da bi se ovi ureaji povezali u jedinstven sistem potrebno je instalirati jako mnogo kablova. Istovremeno u graevinarstvu se sve vie ugrauju novi materijali. Klasine fasade zamjenjuje staklo, aluminijum i plastika, pa se instalacije uglavnom polau u sputene stropove ili dvostruke podove iz kojih se grana prava uma najrazliitijih kablova i cijevi. Takve hrpetine isprepletanih kablova u kombinaciji sa cijevima centralnog i podnog grijanja postaju velika opasnost od poara. Da bi se smanjio broj kablova koji se instaliraju odlueno je da se ureaji konstruiraju tako da vie razliitih ureaja koristi jedan kabl za komunikaciju BUS kabl. Da bi se ovo omoguilo donijet je evropski standard za prikljuenje i rad ureaja koji komuniciraju pomou zajednikog kabla. Ovaj standard je nazvan EIB (European Installation Bus). Za sada je omogueno zajedniko spajanje ureaja za upravljanje rasvjetom, zagrijavnjem i roletnama, a radi se na razvoju alarmnih i ostalih sistema koji bi mogli koristiti zajedniki medij. Ve su u upotrebi protivpoarni alarmi po EIB standardu, te senzori poplave i kretanja. Trenutno se kao zajedniki komunikacioni medij koristi kabl Y(St)Y 2x0,8 mm ili napojni energetski kabl. Meutim, u toku je razvoj komunikacije preko IC zraka, radio-vezom, preko fiberoptikog kabla itd. Svakodnevno se razvijaju nove i nove komponente EIB sistema, pa emo ovdje opisati samo one najvanije i najee koritene. To su: taster, postolje za taster, binarni ulaz, svjetlosni senzor, temperaturni senzor, binarni izlaz, izvrni modul za roletne, analogni izvrni modul, displej, ispravlja, konektor, RS-232 interfejs i prigunica. Taster slui za runo ukljuenje i iskljuenje potroaa. Ukoliko se vod energetskog napajanja ne koristi kao komunikacioni medij mora se do tastera dovesti kabl Y(St)Y 2x0,8mm koji slui za komunikaciju sa ostalim komponentama (npr. sa binarni izlazom koji ukljuuje i iskljuuje sijalicu). U tom sluaju uz taster se obavezno naruuje i njegovo postolje u kome je upravljaka elektronika. Ukoliko pak kao komunikacioni medij koristimo napojni kabl potreban nam je binarni ulaz. Tada nam nije potreban specijalni EIB taster, ve koristimo obini instalacioni taster. Svjetlosni senzor mjeri jainu suneve svjetlosti i alje informacije ostalim EIB komponentama putem komunikacionog medija. Najee se postavljaju etiri svjetlosna senzora usmjerena na etiri strane svijeta. Izvrni moduli za podizanje i sputanje roletni dobivaju od svjetlosnih senzora informacije o jaini suneve svjetlosti i u skladu sa tim podiu i sputaju roletne. Istovremeno binarni izlazi pale i gase rasvjetu. Ponekada se paljenje rasvjete vri postepeno pomou analognih izvrnih modula. Temperaturni senzor mjeri temperaturu izvan zgrade ili u pojedinim prostorijama i putem komunikacionog medija informira regulatore jaine grijanja. Na __________________________________________________________________________ 29

pojedinim mjestima u zgradi se postavljaju displeji koji daju informacije o radu sistema. Ispravlja, prigunica, RS-232 interfejs i konektor se instaliraju na razvodnoj tabli. Ukoliko se koristi samo jedna BUS linija prigunica nije neophodna, jer je njezina funkcija da razdvaja linije. Takoer, ukoliko se kao BUS koristi napojni vod 220 V nije neophodan konektor. U tom sluaju treba voditi rauna da sve komponente budu vezane na istu fazu. Za instaliranje na razvodnoj tabli se koristi standardna montana ina na koju se nalijepi podatkovna ina. Da bi se sprijeio eventualni kratki spoj na neiskoritena polja montane ine, postavi se pokriva. Kabl Y(St)Y 2x0,8mm se na komponente spaja pomou BUS stezaljki koje se nabavljaju odvojeno. Omota kabla je obino zelene boje. Oznake komponenti su date na slici 51.

Sl. 51. Shema spajanja binarnog izlaza u svrhe paljenja sijalice je data na slici 52.

Sl. 52. Binarni izlaz preko BUS kabla Y(St)Y 2x0,8 mm dobiva signal od tastera kada treba da upali ili ugasi sijalicu. Kao to je ve reeno signal upravljanja se moe voditi i putem kabla za napajanje, ali se tada mora voditi rauna da sve komponente budu vezane na istu fazu. Na slici 53 je prikazana struktura male BUS instalacije sa samo jednim tasterom i jednom sijalicom koja se pali preko binarnog izlaza:

Sl. 53. __________________________________________________________________________ 30

Na jednu BUS liniju se moe spojiti do 256 komponenti, a duina linije moe biti do 1000 m, ako se kao BUS koristi parica Y(St)Y 2x0,8mm. Po potrebi se u oblast (area) vee do 15 BUS linija pomou linijskih kaplera, a takoer do 15 oblasti se pomou oblasnih kaplera spaja na kimu sistema to je ilustrirano na slici 54.

Sl. 54. S obzirom da je problematika EIB instalacija nova u naoj literaturi da ne bi dolazilo do problema u interpretaciji pojmova, u tabeli 7 je dat uporedni rjenik. Svaka inteligentna komponenta ima svoju fiziku adresu koja se ispisuje na komponenti, npr. 11.15.003. Fizika adresa ima sljedeu strukturu: XX.YY.ZZZ broj oblasti broj linije broj komponente Tabela 7 BOSANSKI JEZIK napojna jedinica RS-232 interfejs konektor binarni ulaz taster podatkovna ina stezaljka pokriva postolje za taster binarni izlaz

ENGLESKI JEZIK power supply interface RS-232 connector binary input push button data rail connection block cover strip coupling unit binary output

NJEMAKI JEZIK spannungsversorgung schnittstelle RS-232 verbinder binaereingang taster datenschiene BUS klemme abdeckung busankoppler binaereausgang

__________________________________________________________________________ 31

Pitanja i zadaci: 1.Nabrojati vrste golih provodnika ! 2.Koji materijali se koriste za izradu golih provodnika ? 3.Objasniti konstrukcione elemente kabla ! 4.ta je parica ? 5.Kakve vodie imaju kablovi za napajanje pokretnih potroaa ? 6.Nabrojati materijale koji se koriste za izoliranje kablova ! 7.Koji se kablovi koriste za napajanje pokretnih potroaa velike snage ? 8.Koji se kablovi koriste za izvoenje elektroenergetskih instalacija ? 9.Da li je kabl PP/R okrugao ili pljosnat ? 10.Smije li se kabl PP/R instalirati u kupatilu ? 11.Smije li se kabl PP/R instalirati direktno na drvo ? 12.Objasniti boje izolacije petoilnog energetskog kabla ? 13.Od ega su izraeni platovi kablova PP 00, PP 41 i PP 44 ? 14.Smije li se kabl PP 44 polagati u rijeke i more ? 15.Koji se kablovi koriste za izvoenje telefonskih instalacija ? 16.Koji se kablovi koriste za prijenos podataka ? 17.ta je SKS ? 18.Objasniti razliku izmeu kablova X 00/0-A i X 00-A ! 19.Koja je primjena koaksijalnih kablova ? 20.Izvesti formulu za dozvoljeno vrijeme trajanja struje kratkog spoja ! 21.Izraunati dozvoljeno vrijeme trajanja kratkog spoja ukoliko je prijesjek bakarnog kabla izoliranog PVC-om 50 kvmm, a struja kratkog spoja 500 A ! 22.Nabrojati elemente kablovskog pribora ! 23.Objasniti primjenu kablovskih kapa ! 24.Objasniti primjenu kablovskih glava ! 25.Objasniti primjenu kablovskih spojnica ! 26.Objasniti primjenu kablovskih papuica ! 27.Objasniti primjenu spojnih ahura ! 28.Objasniti primjenu kablovskih obujmica ! 29.Objasniti primjenu kablovskih uvodnica ! 30.Koje spojnice se koriste za ravanje kablova ? 31.Nabrojati kriterije za odabir poprenog prijesjeka kabla ! 32.Objasniti vaei standard za dozvoljeni pad napona ! 33.Izvesti formulu za pad napona na monofaznom vodu ! 34.Izraunati pad napona na trofaznom bakarnom kablu prijesjeka 120 kvmm i duine 400 m koji napaja potroa snage 50 kW ! 35.Izraunati struju monofaznog potroaa snage 2 kW, faktora snage 1,0 pri faznom naponu 220 V ! 36.Izraunati struju trofaznog potroaa snage 90 kW, faktora snage 0,8 pri linijskom naponu 380 V ! 37.Objasniti korekcione faktore strujnog optereenja ! 38.Zato i koliko se uveava struja elektromotora pri odabiru prijesjeka kabla ? 39.Objasniti uvjete instaliranja kablova ! 40.Koja je razlika izmeu uvjeta E i F ? 41.Koja je uloga instalacionih cijevi ? 42.Od kojih materijala se izrauju instalacione cijevi ? 43.Nabrojati vrste instalacionih cijevi ! 44.Kako su podijeljeni prikljuni ureaji prema namjeni ? 45.Kako su podijeljeni prikljuni ureaji prema ugradnji ? 46.Objasniti konstrukciju i namjenu utinica sa prenaponskom zatitom ! 47.Nacrtati oznake monofazne utinice i telefonske utinice ! 48.Nabrojati standardne struje utinica ! 49.Objasniti ulogu zatezne niti u patronu topivog osiguraa ! 50.Nabrojati dijelove topivog osiguraa ! 51.Objasniti ulogu kalibarskog prstena osiguraa ! 52.Nabrojati i objasniti vrste podnoja topivog osiguraa ! 53.Koje oznake se koriste za visokouinske osigurae ? 54.Objasniti princip rada automatskog osiguraa ! 55.Koja je glavna slabost automatskih osiguraa ? __________________________________________________________________________ 32

56.Smiju li se automatski osigurai koristiti kao glavni osigurai ? 57.Nabrojati podatke o patronu osiguraa ! 58.Objasniti oznaavanje karakteristike patrona osiguraa ! 59.Koji vodovi se tite patronima gG (gL), a koji patronima gM ? 60.Objasniti oznaavanje karakteristike kod automatskih osiguraa ! 61.Nabrojati tipove patrona ! 62.Gdje se moraju postaviti osigurai ? 63.Gdje se ne postavljaju osigurai ? 64.Gdje se pri spajanju topivih osiguraa spaja dovod, a gdje odvod (potroa) ? 65.Da li se u GRO osigurai postavljaju prije ili poslije glavne sklopke ? 66.Kako se postie selektivnost iskljuivanja pri osiguravanju ? 67.Nacrtati oznake topivog i automatskog osiguraa ! 68.Nacrtati oznake na jednopolnoj i dvoplnoj shemi za taster, jednopolni, dvopolni i tropolni prekida ! 69.Nacrtati oznake serijskog prekidaa ! 70.Nacrtati jednopolnu i dvopolnu shemu i nain spjanja serijskog prekidaa i dvije sijalice ! 71.Nacrtati jednopolnu i dvopolnu shemu i nain spjanja dva izmjenina prekidaa i sijalice ! 72.Nacrtati jednopolnu i dvopolnu shemu i nain spjanja dva izmjenina prekidaa, jednog krinog prekidaa i jedne sijalice ! 73.Nacrtati dvopolnu shemu spajanja impulsnog i stubinog automata ! 74.Objasniti namjenu i rad FI sklopke ! 75.Navesti dva glavna podatka o FI sklopki ! 76.Nabrojati vrste FI sklopki ! 77.Zato kod odreenih potroaa koristimo FI sklopke sa strujom greke od 0,5A ili ak 1A ? 78.ta su prenaponi ? 79.Nacrtati emu spajanja odvodnika prenapona u trofaznom sistemu ! 80.Nabrojati elemente gromobranske instalacije ! 81.Objasniti razloge uvoenja EIB instalacionog sistema ! 82.Koji komunikacioni mediji se koriste pri izvoenju EIB instalacija ? 83.Koji elementi EIB instalacije se instaliraju na razvodnoj tabli ? 84.Objasniti strukturu fizike adrese EIB komponente ? 85.Kojim EIB komponentama se dodjeljuje fizika adresa ?

__________________________________________________________________________ 33

3.ZATITA OD ELEKTRINOG UDARA 3.1.Djelovanje elektrine energije na ljudski organizam Djelovanje elektrine energije na ljudski organizam zavisi od sljedea tri faktora: 1.)napona izvora, 2.)frekvencije struje i 3.)vremena djelovanja. Struje visokih frekvencija teku povrinom koe i uglavnom izazivaju opekotine. Struje niskih frekvencija i jednosmjerna struja izazivaju grenje miia zbog ega je uobiajen naziv ,,elektrini udar. Naime, pri dodiru dijela pod naponom usljed grenja miia dolazi do brzog pomjeranja tijela ovjeka. Sumnjiv provodnik nikada ne treba doticati unutarnjom, ve vanjskom stranom ake, da se usljed grenja ake ne bi vrsto uhvatio provodnik pod naponom. Doticanje treba vriti desnom rukom da struja ne bi tekla kroz srce. Ljudsko srce je po svojoj grai mii i u sluaju da kroz njega potee dovoljno jaka struja usljed snanog grenja srca dolazi do smrti ovjeka. Pri proticanju struje niske frekvencije kroz ljudski organizam ovisno o jaini struje i vremenu djelovanja nastupaju sljedee posljedice: 1.)struja se ne osjeti (I < 1 mA); 2.)struja se vrlo slabo osjeti (1 mA < I < 30 mA); 3.)osjea se bol (I > 30 mA); 4.)nastupa ukoenost; 5.)nastupa smrt; 6.)nastupa ugljenisanje tijela. Posljedice su ilustrirane na slici 55.

Sl. 55. Osim navedenih, kao posljedica elektrinog udara mogu se javiti: 1.)opekotine, od kojih su posebno opasne unutarnje opekotine koje nastaju usljed direktnog zagrijavanja organizma elektrinom strujom, 2.)mehanike povrede organizma usljed pomjeranja pri elektrinom udaru, 3.)elektrolitika oteenja organizma usljed procesa elektrolize koji nastaje pri protoku elektrine struje kroz ljudski organizam i 4.)guenje kao posljedica zavraanja jezika u dunik. 3.2.Prva pomo pri elektrinom udaru Prvi korak pri pruanju prve pomoi jeste odvojiti unesreenog od izvora napona. To se vri iskljuivanjem ili razdvajanjem unesreenog i dijela pod naponom pomou izolirane kuke ili __________________________________________________________________________ 34

slinog predmeta. U krajnjem sluaju spasilac moe stati nogama na izoliran predmet (suha daska, komad najlona i sl.) i rukama odvui unesreenog. Nakon toga se pristupa prijegledu unesreenog. Obino rad srca i disanje nisu zaustavljeni, ali gotovo po pravilu dolazi do zavraanja jezika u dunik, tako da unesreenom treba prstima izvui jezik kako bi mogao da die. Ukoliko unesreeni krvari hitno mu treba zaviti ranu kako bi se zaustavilo krvarenje. Rad srca i disanje se, po potrebi, uspostavljaju tako to se vri masaa srca i vjetako disanje metodom ,,usta na usta. 3.3.Zatita od direktnog dodira Zatita od direktnog dodira dijelova pd naponom se vri: 1.)izoliranjem dijelova pod naponom, 2.)stavljanjem dijelova pod naponom u kuita, 3.)stavljanjem dijelova pod naponom iza prepreka i 4.)stavljanjem dijelova pod naponom van dohvata ruke (postavljanje na visinu od minimalno 2,5 m ili na horizontalnu udaljenost 1,25 m). Kao dopunska zatita od dodira dijelova pod naponom se vri ugradnja ureaja koji vre automatsko iskljuenje dijela pod naponom u sluaju dodira. 3.4.Istovremena zatita od direktnog i indirektnog dodira Ova zatita se izvodi tako to se vri napajanje iz izvora sa niskim naponom. Dozvoljen je izmjenini napon do 50 V i jednosmjerni do 120 V. Kao izvori niskog napona se koriste: transformatori, ispravljai, generatori i akumulatori. Utinice i utikai za niski napon imaju posebnu konstrukciju, tako da se ureaji predvieni za niski napon ne mogu grekom ukljuiti na visoki napon. 3.5.Zatita od indirektnog dodira Indirektni dodir nastupa u sluaju kvara ureaja. Npr. u sluaju proboja izolacije grijaa bojlera na njegovom kuitu se javlja visoki napon. Zatita se izvodi: 1.)ugradnjom ureaja za automatsko iskljuenje napajanja u sluaju kvara, 2.)upotrebom ureaja sa dvostrukom izolacijom, 3.)stavljanjem ureaja u neprovodne (izolirane) prostorije tako da visoki napon na kuitu nije opasan, 4.)izjednaavanjem potencijala svih provodnih dijelova koji se istovremeno mogu dodirnuti, 5.)elektrinim odvajanjem napajanjem iz transformatora ili generatora koji nisu uzemljeni (sl. 56).

Sl. 56 6.)ugradnjom FI sklopke. Automatsko iskljuenje napajanja u sluaju kvara se najee realizira pomou osiguraa. Na slici 57 je prikazana situacija u trenutku kvara.

__________________________________________________________________________ 35

Sl. 57. U sluaju kvara preko faznog vodia L1, metalnog kuita i zatitnog vodia PE se uspostavlja strujni krug kroz koji potee znatno jaa struja nego u normalnom radu. Usljed toga pregori osigura ime se prekida napajanje ureaja. Da bi zatita djelovala kuite ureaja mora biti uzemljeno. Postoje sistemi uzemljenja: TN-S, TN-C, TN-C-S, TT i IT. Njihovo izvoenje je prikazano na slici 58.

Sl. 58. Stari nazivi za sisteme uzemljenja su: TN nulovanje, TT zatitno uzemljenje i IT nadzor izolacije. Prema tehnikim preporukama Elektroprivrede BiH u objektima za stanovanje je obavezna primjena TT sistema uzemljenja. 3.6.Oznaavanje mehanike zatite Mehanika zatita elemenata i ureaja elektrinih instalacija se oznaava slovima IP iza kojih slijede dva broja, npr. IP 41. Slova IP su skraenica od engleskih rijei International Protection [internenl protekn] to znai meunarodna zatita. Prva cifra nakon slova IP oznaava mehaniku zatitu od dodira dijelova pod naponom. Brojevi znae: 0 bez zatite 1 zatita od dodira rukom 2 zatita od dodira prstom 3 zatita od dodira izvijaem 4 zatita od dodira icom 5 zatita od ulaska praine 6 zatita od ulaska vazduha. Druga cifra nakon slova znai stepen zatite od prodiranja vode. Brojevi znae: 0 bez zatite 1 zatita od vertikalnog pada vode 2 zatita od pada vode pod uglom od 15 3 zatita od pada vode pod uglom od 60 __________________________________________________________________________ 36

4 zatita od prskanja vodom 5 zatita od mlaza vode 6 zatita od zapljuskivanja vodom 7 zatita od potapanja u vodu 8 ureaj moe raditi pod vodom. Primjer 1: IP 00 ureaj je bez zatite od dodira dijelova pod naponom i bez zatite od vode. Primjer 2: IP 41 ureaj sa zatitom dijelova pod naponom od dodira icom i od vertikalnog pada vode. Primjer 3: IP 20 ureaj sa zatitom dijelova pod naponom od dodira prstom i bez zatite od vode. Primjer 4: IP 68 ureaj hermetiki zatvoren, moe raditi pod vodom. Pitanja i zadaci: 1.Nabrojati faktore djelovanja elektrine energije na ljudski organizam ! 2.Koliku struju ljudski organizam ne osjea ? 3.Koliku struju ljudski organizam vrlo slabo osjea ? 4.Kojom stranom ake dotiemo sumnjiv provodnik ? 5.Objasniti pruanje prve pomoi pri elektrinom udaru ! 6.Nabrojati i objasniti metode zatite od direktnog dodira ! 7.Nabrojati i objasniti metode zatite i od direktnog i od indirektnog dodira ! 8.Nabrojati i objasniti metode zatite od indirektnog dodira ! 9.Objasniti automatsko iskljuenje napajanja pomou osiguraa ! 10.Nabrojati sisteme uzemljenja ! 11.Nacrtati izvoenje sistema uzemljenja ! 12.Objasniti oznaavanje mehanike zatite ureaja !

__________________________________________________________________________ 37

4.UREAJI ELEKTRINIH INSTALACIJA 4.1.Brojila utroene elektrine energije Elektrina brojila se upotrebljavaju za registriranje utroene elektrine energije. Dugo vremena su se ugraivala indukciona brojila koja se danas vie ne proizvode, a sreu se u starim objektima. Danas se proizvode i ugrauju elektronska mikroprocesorska brojila. Princip rada elektronskog brojila e biti objanjen na primjeru monofaznog brojila (sl. 59).

Sl. 59. Podaci o naponu i struji se uzimaju pomou dva analogno digitalna (A/D) konvertora. Ovi podaci se obrauju u raunaru, a rezultat se ispisuje na displeju. Indukciona brojila su morala imati poseban ureaj - uklopni sat da bi mogla mjeriti elektrinu energiju u dvotarifnom sistemu, to elektronskim brojilima nije potrebno, jer imaju ugraen uklopni sat. Takoer, elektronska brojila imaju ugraen ureaj - maksigraf koji evidentira najveu snagu koja je povuena iz mree. Prema tehnikim preporukama Elektroprivrede uz brojilo se ugrauje limitator (ograniava). Uloga limitatora je da u sluaju povlaenja iz mree vee snage od zadane (npr. vee od 7 kW) izvri iskljuenje. Po svoj konstrukciji limitator je automatski osigura. Ponovno ukljuenje se vri resetiranjem limitatora. Sheme spajanja brojila su date na slici 60.

Sl. 60.

__________________________________________________________________________ 38

Monofazna brojila se smiju instalirati samo kod potroaa manje snage. Pri izboru brojila se mora voditi rauna o struji potroaa. Ukoliko imamo veoma jak potroa brojilo se spaja preko strujnih mjernih transformatora (sl. 61).

Sl. 61. Oznaka brojila na jednopolnoj shemi je data na slici 62.

Sl. 62. Brojila se izrauju standardno za struje: 5A, 10A, 30A, 60A i 100A. 4.2.Razvodni ureaji 4.2.1.Razvodni ureaji jake struje Elektrina energija od mjesta proizvodnje do mjesta potronje prolazi kroz vie faza u kojima se transformira, prenosi, mjeri i rasporeuje za to su potrebni razni aparati i ureaji. Jedna cjelina takvih aparata i ureaja se zove razvodni ureaj. Postoje sljedee vrste razvodnih ureaja: razvodna postrojenja, razvodni ormari (RO), razvodne table (RT) i razvodne kutije. Razvodna postrojenja se koriste uglavnom na visokom naponu, a to su trafo stanice i sl. U svakom objektu postoji glavni razvodni ormar (GRO) ili glavna razvodna tabla (GRT) na koju se dovodi energija, a sa nje se distribuira prema ostalim razvodnim ureajima u objektu kao to je prikazano na slici 63.

Sl. 63. Razvodni ormari i razvodne table se izrauju od lima, silumina i od plastike. Zbog dobrih osobina plastike (otpornost na koroziju, niska teina, dobra elektrina izolacija) danas se sve __________________________________________________________________________ 39

vie razvodnih ureaja proizvodi od plastike. Razvodne kutije mogu biti okrugle i kvadratne. Okrugle se izrauju sa prenicima 70 mm, 80 mm i 100 mm, a kvadratne dimenzija 80x80 mm i 100x100 mm. Mogu biti nadbukne i podbukne. Postoje specijalne razvodne kutije za zidove od rigips ploa. 4.2.1.1. Razvodne table U manjim objektima, kao to su npr. porodine kue, najee postoji samo jedna razvodna tabla koja se napaja sa kunog prikljuka elektrine energije. U veim objektima, kao to su stambene zgrade, postavlja se glavni razvodni ormar sa koga se napajaju razvodne table za stanove. Razvodne table za stanove se moraju napajati kablom minimalnog prijesjeka 6 mm2. Pored napojnog kabla do stanskih razdjelnika (SR) se vodi i kabl PP 2x1,5 mm2 za napajanje signalne sijalice vie tarife. U veim stambenim zgradama svaki sprat ima svoj razvodni ormar koji se napaja osnovnim (ventilacionim) razvodom sa glavnog razvodnog ormara. Shema glavne razvodne table jednog stana ili manjeg poslovnog prostora je data na slici 64.

Sl. 64. Tabla se napaja sa kablovskog prikljunog ormara (KPO) u kome su osigurai 63 A. Na tablu se postavljaju odvodnici prenapona, za svaku fazu po jedan, ukoliko nisu montirani na KPO. Predvieno je dvotarifno brojilo sa uklopnim satom. Uz brojilo se instalira i limitator (ograniava) koji se ugrauje na razvodnu tablu. Sa brojila se energija vodi na zatitnu FI sklopku, a zatim na osigurae pojedinih potroaa. Danas se gotovo iskljuivo koriste automatski oaigurai. Sa brojila na FI sklopku se energija vodi kablom, a sa FI sklopke na pojedine osigurae eljevima. ealj je prikazan na slici 65.

Sl. 65. eljevi su jedan od drugog izolirani plastinim ulocima. Krajevi eljeva moraju biti izolirani plastinim poklopcima. Za neutralni N i zatitni PE vodi se unutar RT postave sabirnice na koje se vijcima spajaju provodnici. Osigurai i FI sklopka se postavljaju na montanu inu, a po potrebi se mogu uvrivati i vijcima. Danas imamo industrijski proizvedene razvodne __________________________________________________________________________ 40

table. Razvodne table se postavljaju podbukno ili nadbukno. Ispod svakog osiguraa se postavlja natpis sa nazivom ili brojem strujnog kruga kome pripada osigura. Ukoliko su ispod osiguraa brojevi strujnih krugova na tablu se stavlja tabela 8. Primjeri kvalitetno uraenih razvodnih tabli su dati na slici 66.

Tabela 8 BROJ 1 2 3 4 5 6 7 %

STRUJNI KRUG RASVJETA RASVJETA PRIKLJUNICE PRIKLJUNICE TROFAZNE PRIKLJUNICE BOJLER REZERVA IZJEDNAAVANJE POTENCIJALA

OSIGURA 6A 6A 16A 16A 3x16A 10A 16A %

Sl. 66. 4.2.1.2.Razvodni ormari Razvodni ormari se grade od lima. Shema jednog industrijskog razvodnog ormara je data na slici 67.

__________________________________________________________________________ 41

Sl. 67. RO se napaja kablom PP 00 4x185 mm2 koji se po uvoenju u ormar spaja na glavnu sklopku 400 A. Sa sklopke 400 A se napajaju sabirnice faza i neutralnog voda kao to je prikazano na slici 68.

Sl. 68. Ispred glavne sklopke se stavlja stakleni prozori ili je ruica sklopke izvan ormara kako bi se moglo izvriti iskljuenje u sluaju nude. Strujni mjerni transformatori su navueni na ile koji spajaju sklopku i osigurae. Osigurai se uvijek postavljaju iza glavne sklopke. Sekundari mjernih transformatora se spajaju na ampermetre ili brojilo. Osim ampermetara postavljaju se i voltmetri koji mjere fazne napone. Na sabirnice se vijcima spajaju vodovi koji napajaju osigurae odvoda. Vazduni razmak izmeu neizolovanih dijelova pod naponom mora biti minimalno 10 mm, a izmeu dijelova pod naponom i kuita minimalno 20 mm. Svi dijelovi pod naponom moraju biti zatieni od direktnog dodira sa nivoom zatite IP20. Ormar na slici ima tri odvoda. Svaki odvod ima po tri osiguraa i sklopku za iskljuenje. Odvodima se napajaju maine, motorni razvod, dizalini razvod, drugi razvodni ormari itd. Danas se sve vie koriste glavne sklopke koje se mogu iskljuiti naponskim okidaem. Naponski okida mora biti stalno pod naponom. U sluaju ispada napona na okidau sklopka se iskljuuje. Pri ponovnom dovoenju napona na okida sklopka se mora runo ukljuiti. Ovo se koristi za realizaciju iskljuenja u sluaju hitnosti, u sluaju poara i sl. Napajanje naponskog okidaa se izvodi preko pomone sklopke ili preko posebnih pomonih kontakata na glavnoj sklopki (leading auxiliary switch). Preko pomone sklopke se takoer napajaju sigurnosni sistemi koji moraju funkcionirati u sluaju izbijanja poara. To su npr. liftovi, protivpoarne pumpe itd. Na spojnjoj strani razvodnog ureaja se postavljaja vidljiva, postojana i trajno uvrena ploica sa ispisanim: nazivom proizvoaa, oznakom sistema uzemljenja (TT, TN-C ili drugi), naponskim nivoima i ostalim bitnim podacima o opremi. Osim navedene ploice se postavlja oznaka visokog napona. Razvodni ormari moraju biti atestirani i opremljeni jednopolnim shemama, a svi elementi unutar ormara moraju biti jasno oznaeni. 4.2.2.Razvodni ureaji slabe struje Od instalacija slabe struje najire su rasprostranjene instalacije telefonije i raunarskih mrea LAN. Postoji vie standarda za telefonske razdjelnike, a kod nas se najvie primjenjuju razdjelnici standarda LSA KRONE. U ovim razdjelnicima se ugrauju reglete za 10 i za 20 parica. Postoje ormarii Box I, Box II i Box III. Box I prima do 30 parica, Box II do 50 parica i Box III do 100 parica. Za razvodne ureaje raunarskih mrea postoje standardizovani razdjelnici u kojima se formiraju krajevi komunikacionih kablova, spajaju HUB ureaji itd.

__________________________________________________________________________ 42

4.3.Kuni prikljuak Postoje dva naina izvoenja kunog prikljuka na distributivnu mreu: nadzemni prikljuak i podzemni prikljuak. Nadzemni prikljuak se moe izvesti golim vodiima i kablovima. 4.3.1.Nadzemni prikljuak golim vodiima Nadzemni prikljuak se moe izvesti pomou krovnog nosaa i pomou zidnog (konzolnog) nosaa. Izvoenje kunog prikljuka pomou krovnog nosaa je prikazano na slici 69.

Sl. 69. Goli vodii od aluela moraju imati minimalan prijesjek 10 mm2, a jo bolje da imaju prijesjek 16 mm2. Kabl mora biti tipa PP i mora imati prijesjek minimalno 6 mm2, a jo bolje je da ima prijesjek 10 mm2. Svi metalni dijelovi (nosa, limeni crijep itd.) moraju biti pocinani. Kabl PP-Y 5x10 mm2 kod trofaznog odnosno PP-Y 3x10 mm2 kod monofaznog prikljuka se kroz nosa, a zatim kroz instalacionu cijev vodi do kunog prikljunog ormaria (KPO) u kome su glavni (tarifni) osigurai. Kod monofaznog prikljuka trebamo jedan, a kod trofaznog tri glavna osiguraa. Sa KPO se vodi kabl do glavne razvodne table (GRT). Izvoenje kunog prikljuka pomou zidnog nosaa je prikazano na slici 70.

Sl. 70. Nosa se cementira u zid. Napojni kabl se uvodi u objekat kroz uvodnu lulu i cijev. Zaptivanje cijevi se vri kitom, silikonom ili poliuretanskom pjenom. 4.3.2.Nadzemni kuni prikljuak pomou kablova

__________________________________________________________________________ 43

Ovaj tip prikljuka se moe izvesti preko krova i preko zida zgrade. Najee se koriste kablovi tipa SKS (samonosivi kablovski snop). Kablovi SKS imaju unutar plata nosivo ue. Krovni kablovski prikljuak je prikazan na slici 71.

Sl. 71. Kao to se sa slike vidi, u gredu se uvrne vijak sa kukom na vrhu na koju se vee nosivo ue kabla. Kabl se kroz limeni crijep provodi u unutarnjost krova. Mjesto ulaska kabla se od prokinjavanja titi silikonskim kitom. Zidni kablovski prikljuak je prikazan na slici 72.

Sl. 72. U zid se tiplom postavlja zidni vijak sa kukom na koji se preko vijka za zatezanje spaja nosivo ue kabla. Kabl se preko uvodne lule uvodi u objekat kroz zid. 4.3.3.Podzemni kuni prikljuak Podzemni kuni prikljuak se izvodi pomou kunog prikljunog ormara (KPO) koji se postavlja na fasadu objekta, 80 cm iznad tla. Postoje dvije vrste KPO: sa jednim uvodom kabla i sa dva uvoda kabla (sl. 73).

__________________________________________________________________________ 44

Sl. 73. KPO sa dva uvoda se koristi kao prolazni i njegova jednopolna shema je prikazana na slici 74.

Sl. 74. Unutar KPO se nalaze glavni osigurai, stezaljka za prikljuenje uzemljivaa i odvodnici prenapona. Kablovi za napajanje KPO se ukopavaju na dubini minimalno 60 cm, a najee 80 cm. Iznad kabla se postavljaju plastine crvene koruge (GAL titnici). Kabl se zatrpava slojem sitnog pijeska debljine 10 cm ili rastresitom zemljom bez kamenja. Zemlju treba nabiti radi odvoenja toplote. Na 40 cm dubine se postavlja crvena traka upozorenja. Kabl mora biti minimalnog prijesjeka 6 mm2 tipa PP 00 instalisan u cijevi. 4.4.Izjednaavanje potencijala u objektu Izjednaavanje potencijala u objektima je dopunska mjera zatite od elektrinog udara. Usljed kvara na elektrinoj instalaciji, ukoliko se ne provede izjednaavanje potencijala, moglo bi se desiti da dva razliita metalna predmeta (npr. radijator centralnog grijanja i kada) imaju razliku potencijala koja je opasna za osobu koja dodiruje dva predmeta istovremeno. Posebno velike razlike u potencijalu bi nastajale u sluaju udara groma u zgradu. Prema propisima na sabirnicu za izjednaavanje potencijala se spaja: temeljni uzemljiva, gromobranska instalacija, zatitni PE vodi elektrine instalacije i svi cjevovodi (vodovod, kanalizacija, centralno grijanje, gasovod, klimatizacija itd.). Izjednaavanje potencijala posebno veliki znaaj ima u kupatilu gdje se na sabirnicu za izjednaavanje potencijala moraju spojiti svi vodljivi dijelovi (esme, sifoni, slivnici, kada, bojler i sl.). Izjednaavanje potencijala se izvodi kablom P/F 1x6 mm2 utozelene boje. U kupatilu se do kutije za izjednaavanje potencijala dovodi kabl P/F 1x6 mm2, a dalje prema vodljivim dijelovima kabl P/F 1x2,5 mm2 ili P 1x2,5mm2. Kutija za izjednaavanje potencijala se instalira na visini 30 cm od poda, obino u blizini vrata, unutar kupatila.

__________________________________________________________________________ 45

Sl. 75.

Sl. 76. Svi prirubniki spojevi na cjevovodima, ventilacionim kanalima i sl. se moraju prespojiti u cilju izjednaavanja potencijala. Ovo prespajanje se izvodi FeZn trakom 20x3 mm ili bakarnom pletenicom prijesjeka 16 mm2 . U kotlovnici se na 40 cm visine od poda postavlja potencijalni prsten od FeZn trake 20x3 mm ili koja se montira na zid pomou potpora. U velikim prostorijama bez zidova kao to su npr. veliki trni centri u podu se betonira mrea za izjednaavanje potencijala od FeZn trake 20x3 mm. Na odreenim mjestima se postavljaju vijani izvodi u podu na koje se mogu spojiti npr. metalne police sa robom. Umjesto FeZn trake se moe koristiti traka od nehrajueg elika kao bolje, ali i skuplje rjeenje. 4.5.Pomoni izvori elektrine energije U sluaju prestanka napajanja elektrinom energijom iz mree najnunije napajanje elektrinom energijom se obezbjeuje iz pomonih izvora elektrine energije. Primjeri potroaa koji ne smiju ostati bez napajanja su: rasvjeta i oprema operacionih sala, telefonske centrale itd. Danas se kao pomoni izvori koriste agregati i elektronski izvori UPS. Naziv UPS je skraenica engleskih rijei Uninteruptible Power Supply [aninteraptibl pauer splaj] to znai neprekidno napajanje energijom. UPS se koriste za neprekidno napajanje ureaja manje snage kao to su npr. raunari, telefonske centrale, faks aparati itd. Za napajanje jaih potroaa se koriste agregati. Postoje agregati koji se pokreu runo i agregati koji se pokreu automatski po prestanku napajanja iz mree. Agregati sa automatskim pokretanjem imaju ugraene elektrine grijae motora tako da je motor uvijek zagrijan na radnu temperaturu, pa se moe odmah opteretiti punim optereenjem. Prespajanje potroaa sa mree na agregat se moe vriti runo pomou grebenaste sklopke ili automatski pomou kontaktora. Pri odreivanju potrebne snage agregata potrebno je voditi rauna ne samo o ukupnoj snazi potroaa, ve i o njihovim karakteristikama. Npr. elektromotori sa direktnim uklapanjem pri pokretanju povlae i do pet puta jau struju nego u __________________________________________________________________________ 46

normalnom radu, tako da nam je za pokretanje motora elektrine snage snage 2,5 kW potreban agregat snage priblino 10 kW i vie. Kod objekata veeg znaaja instaliraju se UPS i agregat pri emu se znaajni potroai napajaju sa UPS-a, a manje znaajni sa agregata. UPS se moe napajati i sa mree i sa agregata. 4.6.EIB instalacioni sistem i njegovo programiranje Za projektiranje elektrinih instalacija realiziranih EIB komponentama i za programiranje (parametriranje) samih komponenti se koristi programski paket ETS (EIB Tool Software) koji se moe nabaviti samo od EIB asocijacije u Belgiji i od ovlatenih distributera. Preko Interneta se moe dobiti demo verzija programa. Samo instaliranje programa se vri pokretanjem SETUP programa. U toku instalacije se odabere engleski ili njemaki jezik. Nakon to se izvri instaliranje potrebno je pokrenutu program, izabrati opciju ProductAdmin, a zatim importirati datoteku sa podacima o komponentama. Ova datoteka se dobiva od proizvoaa komponenti. Program ETS omoguava izradu projekta za objekat (veliki projekat) i projekta za jednu instalaciju (mali projekat). Pri radu nam znaajnu pomo moe pruiti asistent koji se poziva pritiskom na taster F2. Nakon to projektant izradi projekat instalateri pristupaju poslovima elektromontae. Pri samoj montai nije dovoljno komponente samo instalirati, ve je potrebno unijeti softver. Unoenje softvera u komponente se zove parametriranje komponenti. Postupak parametriranja komponenti ovisi o tome da li su one ve instalirane. Ukoliko komponente jo nisu instalirane postupak njihovog parametriranja je sljedei: 1.)na PC raunaru pokrenemo program ETS 2.)jednu po jednu komponentu RS-232 kablom spajamo na PC radi unosa adrese i programa 3.)miem u otvorenom projektu (Open) oznaimo komponentu i kliknemo na DLoad 4.)u zavisnosti da li smo spojeni RS-232 kablom direktno na komponentu ili na BUS, odaberemo opciju 5.)saekamo da se izvri unos podataka. Pri instaliranim komponentama radimo po sljedeem: 1.)spojimo PC raunar na RS-232 interfejs 2.)pokrenemo ETS program i pozovemo projekat (Open u okviru Com.Test menija) 3.)miem oznaimo komponentu i kliknemo na DLoad 4.)na komponenti pritisnemo servisni prekida, da bi se uplila LED dioda 5.)saekati da se unesu parametri (LED dioda se automatski gasi po unoenju parametara). Komponente prepoznajemo po njihovim fizikim adresama koje se ispisuju na svakoj inteligentnoj komponenti. U okviru Com.Test menija imamo opciju Test koja nam omoguava izvrenje dijagnostike sistema. 4.7.Telefonske centrale Telefonske centrale se prema namjeni dijele na javne i kune. Kune centrale se instaliraju za potrebe jedne privatne kue ili stana i za potrebe preduzea. Prema tehnologiji centrale dijelimo na analogne, digitalne (ISDN) i hibridne. Analogne telefonske centrale su klasine centrale koje su danas u najveoj primjeni. ISDN telefonija je novi sistem telefonije koji se intenzivno razvija i sve vie je u primjeni. Naziv ISDN potie od engleskih rijei Integrated Services Digital Network [integrejted servisis diditl netvk] to znai digitalna mrea sa integriranim uslugama. ISDN telefonija omoguava niz novih usluga koje analogna nije pruala, a ovdje emo navesti samo najinteresantnije: konferencijsko telefoniranje prijenos slike preusmjeravanje poziva.

__________________________________________________________________________ 47

Konferencijsko telefoniranje je telefonski razgovor u kome uestvuju vie od dva sagovornika. Na ISDN mreu se mogu prikljuivati telefoni koji osim zvuka prenose i sliku, tzv. videofoni. Preusmjeravanje poziva se koristi npr. ako smo jedno vrijeme odsutni iz svog stana, a elimo da primimo sve pozive. Tada pozive sa svog telefona preusmjerimo na drugi telefon koji nam je dostupan. Hibridne telefonske centrale su centrale koje se mogu spajati i na analognu i na digitalnu mreu. Kod analognih telefonskih aparata postoje dva naina biranja broja: pulsno i tonsko. Pulsno biranje je stari nain biranja koji se sve manje koristi, jer je tonsko biranje daleko bre i ugodnije za rad. Na slici 77 je prikazana blok shema telefonskog sistema privatne kue ili stana.

Sl. 77. Koristi se telefonska centrala sa dva vanjska prikljuka i est lokala (2/6). Telefonski aparati se postavljaju u dnevnu, spavau i djeiju sobu. Praktino je u dnevnoj sobi imati beini telefon. U radnu sobu se postavlja telefon sa telefaksom (FAX-om) i modem za prikljuak raunara na telefonsku mreu. Na ulazu se postavlja domofon pomou koga razgovaramo sa ulaza. Telefonska centrala se programira tako da svi vanjski pozivi idu na sve slobodne telefone. Vezu preuzima onaj ko prvi podigne slualicu i po potrebi je preusmjerava na drugi aparat. Po istoj blok shemi se moe izvesti telefonski sistem preduzea, uz razliku to se centrala programira tako da svi vanjski pozivi dolaze na jedan telefon koji se moe nalaziti kod portira, sekretarice ili sl. Uz telefonske aparate i telefonske centrale se esto postavljaju brojai impulsa. Da bi broja impulsa mogao da radi potrebno je na javnoj centrali podesiti da se alje signal 16 kHz o impulsima. 4.3.Sistem kablovske TV U velikim zgradama je nepraktino za svaki televizor postavljati posebnu TV antenu, ve se postavljaju zajednike TV antene (satelitske i klasine) za vie televizora. Da bi vie televizora moglo koristiti istu TV antenu potrebno je instalirati posebno pojaalo koje to omoguava (sl. 78.).

Sl. 78. Pojaalo se instalira na najviem spratu, a od njega se koaksijalnim kablom impedanse 75 signal razvodi do utinica pored TV aparata. Osim TV signala na pojaalo se esto spaja TV kamera koja se instalira na ulazu u zgradu. Za kablovsku TV se esto koristi skraenica CATV (CAble TV). Pored TV prijemnika na zajedniki sistem se spajaju i radio prijemnici. Savremeni sistemi kablovske televizije omoguavaju spajanje telefona i raunara u mreu. __________________________________________________________________________ 48

4.9.Interfoni Interfoni su ureaji koji slue za govornu komunikaciju unutar jedne zgrade ili manjeg kompleksa zgrada. U zgradama za stanovanje se koriste za povezivanje ulaza i unutranjosti kue. Posebna vrsta interfona koji se koriste u komunikaciji sa telefonskom centralom se zovu domofoni. Savremeni interfoni imaju ugraene mini kamere i monitore koji omoguavaju vizuelnu kontrolu ulaza. esto se u kombinaciji sa interfonom koriste i elektrine brave za vrata. Vrsta kabla za povezivanje interfona je propisana od strane proizvoaa. 4.10.Protivpoarni alarmni sistem Protivpoarni alarmni sistem ima ulogu da nadzire objekat na pojavu poara i da alarmira u sluaju njegove pojave. Savremeni alarmni sistemi imaju ugraene automatske telefone koji u sluaju poara alju poruku vatrogascima. Protivpoarni alarmni sistem se sastoji od vatrodojavne centrale (VDC) i odreenog broja javljaa (senzora) koji su rasporeeni po objektu i koji signaliziraju pojavu poara. Javljai se na centralu spajaju kablom Y(St)Y 2x0,8mm, a montiraju se na stropu prostorije. Razvijeno je mnogo vrsta javljaa poara, ali se danas najvie koriste: 1.)termiki, 2.)optiki, 3.)viekriterijalni, 4.)runi i 5.)infracrvene (IC) barijere. Termiki javljai pomou termistora mjere temperaturu u prostoriji. Ako temperatura pree 40C alarmiraju poar. Oznaka termikog javljaa je na slici 79.

Sl. 79. Optiki javljai pomou LED diode i fotodiode prate pojavu dima u prostoriji i po njegovoj pojavi alarmiraju. Oznaka optikog javljaa je na slici 80.

Sl. 80. Viekriterijalni (multikriterijalni) javljai prate temperaturu, pojavu dima i brzinu promjene temperature. Tek ako su sva tri ova kriterija ispunjena (visoka temperatura u prostoriji, prisutan dim, temperatura koja brzo raste) javlja alarmira poar. Viekriterijalni javljai su konstruirani radi eliminacije lanih alarma. Npr. optiki javljai alarmiraju poar i ako je u prostoriji prisutan dim od cigareta. Oznaka viekriterijalnog javljaa je na slici 81.

__________________________________________________________________________ 49

Sl. 81. Runi javljai poara imaju ugraen taster pomou koga se runo alarmira poar. Oznaka je na slici 82.

Sl. 82. IC barijera se satoji od IC predajnika i IC prijemnika koji se postavljaju na dva suprotna zida prostorije 83.

Sl. 83. U sluaju pojave dima snop IC zraka se remeti to registrira IC prijemnik koji alarmira poar. Prema tehnologiji javljai se dijele na: konvencionalne analogne adresibilne analogne digitalne.

Konvencionalni analogni javljai su se prvi pojavili. Sadre prekida koji se u sluaju alarma zatvara. Ovi javljai se na centralu spajaju mreama tipa zvijezda (star) pri emu svakoj prostoriji ili zoni zatite odgovara jedan krak zvijezde (sl. 84).

__________________________________________________________________________ 50

Sl. 84. Na kraj svakog kraka se postavlja otpornik ija je uloga da zatvara strujni krug. U sluaju prijekida kabla prema senzoru strujni krug se prekida to dovodi do alarma. Adresibilni analogni i digitalni javljai se spajaju na centralu prstenastom (ring) mreom. Prsten, u principu, ne mora biti zatvoren, ali se uvijek zatvara da bi se osiguralo dvostrano napajanje (sl. 85).

Sl. 85. Adresa javljaa se podeava pomou prekidaa na javljau. Pri putanju u rad vatrodojavna centrala se mora programirati prema projektu alarmnog sistema i prema uputama proizvoaa centrale. 4.11.Protivprovalni alarmni sistem Protivprovalni alarmni sistem ima ulogu da alarmira u sluaju pokuaja provale. Savremeni alarmni sistemi imaju ugraene automatske telefone koji u sluaju pokuaja provale alju poruku policiji. Protivprovalni alarmni sistem se sastoji od centrale za dojavu provale (CDP) i odreenog broja javljaa (senzora) koji su rasporeeni po objektu. Javljai se na centralu spajaju kablom Y(St)Y 3x2x0,8mm mreom tipa zvijezda (star) gdje svaki krak odgovara jednoj zoni zatite. Javljai imaju ugraen prekida sa mirnim kontaktom koji je u odsustvu alarma zatvoren. U trenutku alarma prekida se nakratko otvori ime daje signal centrali. Postoje sljedee vrste javljaa: 1.) 2.) 3.) 4.) 5.) 6.) infracrveni (PIR), detektori loma stakla, magnetni, detektori vibracija i umova, runi i noni.

Infracrveni javljai se montiraju na zidove, a reagiraju na kretanje. U literaturi se za njih esto koristi termin PIR javljai to je skraenica od engleskih rijei Passive Infra Red (pasivni infracrveni javlja). Oznake javljaa su na slici 86.

__________________________________________________________________________ 51

Sl. 86. Detektori loma stakla se postavljaju na zid, a reagiraju na zvuk loma stakla. Magnetni javljai se montiraju na okvire vrata i prozora, a alarmiraju u sluaju njihovog otvaranja. Detektori vibracija i umova se montiraju na zidove, vrata i prozore. Reagiraju u sluaju jae buke koja je posljedica pokuaja provale. Runi javljai slue za poziv u pomo. Postavljaju se na prikladna mjesta, na dohvatu ruke. Noni javljai se postavljaju u bankama ispod pultova. Omoguavaju alterskom slubeniku da pritiskom na pedalu pozove policiju. Postoje beini alarmni sistemi kod kojih javljai i centrala za dojavu provale komuniciraju radio-vezom. Nakon instaliranja alarmna centrala se programira prema projektu i prema uputama proizvoaa. 4.12.Ureaj za podizanje i sputanje roletni Shema ureaja za podizanje i sputanje roletni je data na slici 87.

Sl. 87. Roletne podie i sputa elektromotor koji ima dva smjera vrtnje, a smjeten je na prozoru. Smjer vrtnje, a time i podizanje ili sputanje rolet