TEMI I SODR@INI

XIX. ELEMENTI NA @IVOTNATA SREDINA

‡ PRIRODNI ELEMENTI NA @IVOTNATA SREDINA (VOZDUH, VODA, PO^VA, RAS-TITELEN I @IVOTINSKI SVET)

‡ ANTROPOGENI ELEMENTI NA @IVOTNATA SREDINA (NASELENIE, NASELBI, STOPANSTVO)

‡ ZAGADUVAWE I ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA ‡ ZAGADUVAWE NA VOZDUHOT ‡ ZAGADUVAWE NA VODATA ‡ ZAGADUVAWE NA ZEMJI[TETO ‡ ZAGADUVAWE NA RASTITELNIOT I NA @IVOTINSKIOT SVET

106

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

PRIRODNI ELEMENTI NA @IVOTNATA SREDINA (VOZDUH, VODA, PO^VA, RASTITELEN I @IVOTINSKI SVET)

Prirodni elementi na `ivotnata sredina se: – vozduh, – voda, – po~va, – rastitelen i `ivotinski svet.

Vozduh Vozduhot e gasovita materija. Se sostoi od azot (78%), kislorod (21%) i 1% se drugi materii – jagleroden dioksid, vodorod, helium, vodna parea i drugi. Vozduhot e osnova za opstanok na `ivotot na Zemjata. Najva`na sostojka na vozduhot za `ivotot na Zemjata e kislorodot. Nego go koristat i rastenijata i `ivotnite. @ivotnite i ~ovekot ne mo`at da izdr`at bez vozduh pove}e od nekolku minuti. Rastenijata, niz procesot fotosinteza, se najgolemi proizvoditeli na kislorod, potoa algite vo vodata i fitoplanktonite. Opasnosta od namaluvawe na kislorodot vo vozduhot se gleda vo uni{tuvaweto na {umite i vo zagaduvaweto na vozduhot i na vodite.

Voda Vodata e te~na materija sostavena od vodorod i kislorod ‡ H2O. Taa pretstavuva sostaven element na ̀ ivotnata sredina, koj ima golemo zna~ewe za opstanokot na rastitelniot i na `ivotinskiot svet. Vodata e osnova vo koja zapo~nuva `ivotot i so koja mo`e da se odviva. Vodata na Zemjata e prisutna vo atmosferata, vo hidrosferata i vo litosferata. Najgolemi koli~estva se zastapeni vo hidrosferata, odnosno vo okeanite, vo

ZAPOMNI

Bez vozduh, voda i hrana nema `ivot. Zatoa, ne gi zagaduvaj vozduhot, vodata i po~vata i ne gi zagrozuvaj rastenijata i `ivotnite! Gri`i se za site za da opstane{!

ZADA^A

Razmisluvaj kako bi se »~uvstvuval ~ovekot i kolku dolgo bi opstanal bez ~ist vozduh, voda i po~vi, kako osnova za opstanok na rastenijata i na `ivotnite. Zapi{i gi tvoite gledi{ta!

RAZGOVOR

[to di{eme? »[to pieme? »Kakvi treba da bidat »vozduhot {to go di{eme, vodata {to ja pieme i hranata {to ja jademe?[to e potrebno za da vireat »rastenijata?

^ista voda^ist vozduh

107

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INAmoriwata, vo rekite i vo gle~erite. Okeanite i moriwata zafa}aat dve tretini od povr{inata na Zemjata. ^ovekot, kako dominantno su{testvo na Zemjata, osven za piewe (opstanok), ja koristi vodata i za razni drugi potrebi vo doma}instvoto, vo industrijata, vo energetikata, za navodnuvawe, za rekreacija i sli~no. Taka, ~ovekot vlijae negativno vrz vodata.

Po~va Po~va pretstavuva rastresitiot del na povr{inata na Zemjata. Taa e tenka pokrivka vo cvrsta materija vo ~ij sostav pove}e od 50% se razni materii. Ostatokot go pravat vozduh, voda i razni ostatoci od organski materii na rastitelniot i na `ivotinskiot svet. Zemji{teto e izvor na energija (fosilni goriva), razni mineralni materii neophodni za `ivite organizmi. Obrabotlivata po~va, kako proizvodna sredina na razni rastitelni vidovi, e neophodna za opstanokot na ~ovekot. Zemji{teto e osnova za izgradba na razni objekti, `iveali{te na razni rastitelni, `ivotinski vidovi i mikroorganizmi. Zemji{teto e izvor na najkvalitetna voda za piewe.

Rastitelen i `ivotinski svet Rastitelniot i ̀ ivotinskiot svet se dinami~ni elementi od koi zavisat opstanokot na na{ata planeta i razvojot na ~ove~kata civilizacija. Raznovidnosta i rasprostranetosta na rastitelniot i na `ivotinskiot svet so edno ime se narekuva biodiverzitet. Vo nego osobeno golema uloga vo zbogatuvaweto na atmosferata so kislorod i apsorbiraweto na jaglerod dioksid imaat rastenijata. Nivnoto vlijanie e golemo i vo reguliraweto na vodniot re`im na kopnoto. Biodiverzitetot za `ivotinskiot svet voop{to, kako i za ~ovekot e va`en za zadovoluvawe na potrebite za hrana, obleka, rabota, zdravje i drugo.

PRA[AWA

Koi se prirodnite elementi »na `ivotnata sredina?[to e vozduhot i od {to se »sostoi?Koja sostojka na vozduhot »e osnova za opstanok na rastitelnite i na `ivotinskite vidovi?Kako se uni{tuva »kislorodot?[to e vodata i od {to se »sostoi?Zo{to e va`na vodata i kade »se sre}ava?[to se po~vi i zo{to se »va`ni?Kako se narekuvaat so »zaedni~ko ime rastitelniot i `ivotinskiot svet?Za {to mu slu`at »rastitelniot i `ivotinskiot svet na ~ovekot?

Po~va

[arplaninec (`ivotno)Jabolknica (rastenie)Deca (~ovek)

108

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

ANTROPOGENI ELEMENTI NA @IVOTNATA SREDINA (NASELENIE,

NASELBI, STOPANSTVO) Antropogeni elementi na `ivotnata sredina se: – naselenie, – naselbi, – stopanstvo,

Naselenie Naselenieto e eden od antropogenite elementi na `ivotnata sredina, koj, glavno, go opfa}a naseleniot del na Zemjata, poznat kako ekumena. Najva`ni elementi na naselenieto od aspekt na `ivotnata sredina se: – brojot na naselenieto, – razmestenosta na naselenieto, – gustinata na naselenost. Brojot na naselenieto vlijae vrz `ivotnata sredina preku obemot na promenite {to gi pravi ~ovekot vo prirodata. Odnosno: kolku pove}e lu|e na eden prostor tolku pove}e potrebi za pre`ivuvawe i opstanok, odnosno intervenciite na prirodata se mnogu pogolemi, a golem del od niv se so negativni posledici.

Brojot na naselenieto na Zemjata e razli~en i so tendencija kon postojano zgolemuvawe. Razmestenosta na naselenieto i brojot na naselenieto porano bile pomali. Naselenieto bilo razmesteno na pomal prostor. Najzastapeno bilo po dolinite na pogolemite reki, vo potoplite kraevi, kako: Nil, Ind, Huang He, Tigar i Eufrat, primorskite delovi na Sredozemnoto More itn. Po golemite geografski otkritija ekumenata e pro{irena so pogusto naseluvawe na kontinentite na stariot, no i na

GODINA SVETAFRI-

KAAZIJA EVROPA

SEV. AMER.

JU@.AMER.

AVSTR.OKEAN.

1750 791 106 502 163 16 2 21850 1262 111 809 276 38 26 21950 2519 221 1398 547 167 172 131970 3692 357 2143 656 285 232 191980 4435 470 2632 692 361 256 231990 5264 622 3168 722 442 284 262000 6071 796 3680 728 520 316 312008 6707 973 4054 732 577 337 34

Pregled na dinamikata na naselenieto vo svetot po kontinenti, izrazeno vo milioni

RAZGOVOR

Kade `iveeme? »Kade rabotime i zo{to? »[to gradi ~ovekot? »[to pravi ~ovekot so »prirodata?

Gradska naselba

U~enicite ne se obvrzani da gi u~at podatocite na pamet

109

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INAkontinentite na noviot svet ‡ Amerika i Avstralija. Denes vo svetot ima pove}e od 6,5 milijardi lu|e. Lu|eto, so isklu~ok na Antarktikot, se razmesteni na site kontinenti. No, razmestenosta ne e ramnomerna. Ima teritorii so mnogu golema gustina na naselenost, kako na primer Evropa ‡ osobeno Zapadna i Centralna Evropa, isto~nite delovi na Kina, Indija i Indokina, severnite delovi na Egipet, okolu Gvinejskiot Zaliv vo Afrika, Ju`noafrikanskata Republika, Priatlantskata Nizina vo Severna Amerika i drugi teritorii. Teritorii so mala gustina na naselenost se: Kanada, aziskiot del na Rusija, pustinata Sahara, Amazonija, planinskite sistemi itn.

Naselbi Naselbite se mesta so postojana ili povremena koncentracija na lu|e, vo koi se odvivaat proizvodni, kulturni i drugi dejnosti, nivniot op{testven i li~en `ivot. Naselbite se centri na proizvodstvo i potro{uva~ka na materijalni proizvodi i centri vo koi se vr{i reprodukcija na naselenieto. Naselbite se delat na dve osnovni kategorii: – selski i – gradski. Vo naselbite se sproveduvaat razni op{testveno-proizvodni odnosi. Vo selata naselenieto prete`no se zanimava so primarni proizvodni dejnosti: zemjodelstvo, sto~arstvo, {umarstvo, a vo gradovite so golem broj naselenie se vr{at sekundarni i drugi dejnosti, kako: industrija, soobra}aj, trgovija, zdravstvo, obrazovnie itn. So napredokot na tehnikata i tehnologijata brojot na naselenieto vo gradovite postojano se zgolemuva. Vo Evropa gradskoto naselenie iznesuva 72%, vo Severna Amerika 81%, vo Ju`na Amerika 78%, vo Azija 41%, vo Afrika 39%, a vo Avstralija 80%. Gradovite, kako element na `ivotnata sredina, so procesite na urbanizacija i industrijalizacija imaat golemo vlijanie vrz naru{uvaweto na prirodnite odliki na okolnata `ivotna sredina.

Stopanstvo ^ovekot vo funkcija na svojata egzistencija razviva aktivnosti za obezbeduvawe razni materijalni proizvo-di ‡ hrana, obleka, tehnologii i drugo. Vo toj proces toj proizveduva i prerabotuva razni surovini. Del od niv se koristat neposredno (plodovite na prirodata), a del se pre-rabotuvaat. Zadovoluvaweto na svoite potrebi ~ovekot go ostvaruva preku razni stopanski granki: primarni dejnos-ti (zemjodelstvo, sto~arstvo, {umarstvo, lov i ribolov); sekundarni dejnosti (industrija, energetika, grade`ni{tvo, zanaet~istvo); tercijarni dejnosti (soobra}aj, trgovija, ugostitelstvo, obrazovanie, zdravstvo).

PRA[AWA

Koi se antropogenite »elementi na `ivotnata sredina?[to e ekumena i kade se »prostira?Kako se delat naselbite? »[to predizvikuva »naselenieto vo golemite gradovi?Kolkav e brojot na gradskoto »naselenie po kontinenti?Kako vlijae stopanstvoto vrz »`ivotnata sredina?

Fabrika

RE^NIK NA POIMI

DEGRADACIJA NA @IVOTNA-TA SREDINA – naru{uvawe na prirodnite karakteristiki na vozduhot, vodata, zemji{teto, rastitelniot i `ivotinskiot svet – so razni aktivnosti predizvikani so prirodni ili antropogeni procesi. ZAGADUVAWE NA @IVOT-NATA SREDINA – emisija na razni gasoviti, te~ni i cvrsti materii vo prirodata.ZAGROZUVAWE NA @IVOT-NATA SREDINA – uni{tuvawe na rastitelnite i na `ivotin-skite vidovi.ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA – spre~uvawe na procesite na zagaduvawe i degradirawe na prirodnite karakteristiki na vozduhot, vodata, zemji{teto, rastitel-niot i `ivotinskiot svet.

110

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

ZAGADUVAWE I ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA

Zagaduvaweto i za{titata na `ivotnata sredina stanaa svetski problem. Golemata koncentracija na naselenieto vo odredeni oblasti e pridru`ena so prisustvo na industrija, soobra}aj, energetika, deponii na razni otpadni materii i drugo. Seto toa predizvikuva zagaduvawe na ̀ ivotnata sredina. Vo toj proces se zagaduvaat prirodnite elementi na `ivotnata sredina, kako {to se: – vozduhot, – vodata, – zemji{teto/po~vata, – rastitelniot i `ivotinskiot svet.

ZAGADUVAWE NA VOZDUHOT

Vozduhot – kako prirodna gasovita materija, koja 99% se sostoi od azot i kislorod, a 1% od razni drugi materii – niz ~ove~kite aktivnosti se zagaduva so razni {tetni materii. Izvorite na zagaduvawe na vozduhot se: – prirodni i – ve{ta~ki.

Prirodni zagaduva~i na vozduhot Prirodnite izvori na zagaduvawe na vozduhot poteknu-vaat od vulkanskite erupcii, od zemjotresite i od po`arite. Prirodnite izvori na zagaduvawe se incidentni ‡ povre-meni, pridru`eni so vulkanski gasovi, prav predizvikan od potresi i od ~ad.

RAZGOVOR

Dali si videl/a ili »do`iveal/a po`ar?Dali si videl/a fabri~ki »oxaci koga ~adat?[to pravat avtomobilite so »izduvnite gasovi?

PRA[AWA

Koi se prirodni, a koi »antropogeni zagaduva~i na vozduhot?Kako se javuvaat prirodnite »zagaduva~i na vozduhot?Kako se javuvaat i kako »vlijaat ve{ta~kite zagaduva~i na vozduhot?Koi se opasni materii i {to »pravat tie vo vozduhot?[to e smog? »Kakvi merki se prezemaat za »za{tita na vozduhot?

Prirodno zagaduvawe na vozduhot

111

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INAVe{ta~ki zagaduva~i na vozduhot Ve{ta~kite izvori na zagaduvawe na vozduhot poteknu-vaat od industrijata, od soobra}ajot, od energetikata, od sogoruvaweto na razni otpadni materii itn. Ve{ta~kite izvori na zagaduvawe na vozduhot se postojani. Niv gi pre-dizvikuvaat industriskite kapaciteti, sogoruvaweto na cvrsti i te~ni goriva vo doma}instvata, termoelektrocen-tralite, toplanite, motornite vozila i razni intervencii na lu|eto niz sekojdnevnoto `iveewe i rabotewe.

Opasni materii Navedenite izvori predizvikuvaat zagaduvawe na vozduhot so sulfur dioksid, azotni oksidi, jagleroden mo-noksid, olovo i olovo sulfat, ~ad i razni ~estici ‡ aero-aero-sedimenti. Vakvite emisii vo oblastite kade {to se silno koncentrirani (golemite gradovi), predizvikuvaat pojava na smog. Smogot e kombinacija na ~ad i magla, so sostojki od razni {tetni materii za rastitelniot i za `ivotinskiot svet. Vakvata situacija predizvikuva seriozni opasnosti za zdravjeto i vitalnosta na lu|eto i za drugite `ivi organiz-mi. Zatoa e neminovno da se prezemat merki za za{tita. Vo taa smisla, kaj objektite-zagaduva~i mora da se instaliraat soodvetni uredi (filtri) i procesi za pro~istuvawe na vozduhot pri negovata emisija. Od druga strana, mora da se prezemat merki za upotreba na surovini so pomalku {tetni materii, da se usovr{at postojnite i da se primenat novi, uslovno re~eno, po~isti bezotpadni tehnologii.

DOZNAJ POVE]E

Vulkanite se delat na ak-tivni i izgasnati. Za aktivni vulkani se smetaat onie ~ii erupcii se slu~ile vo mi-natoto i za koi postojat do-kumenti ili soznanija. Za izgasnatite vulkani nema istoriski podatoci. Denes se smeta deka na Zemjata ima pove}e od 600 aktivni vulkani. Najmnogu gi ima na bregovite na Tihiot Okean (Ognen pojas). Aktivni vulkani se: Kal-buko i Osorno vo J. Amerika; Popokatapetl vo Sr. Amer-ika; Klu~evskaja Sopka na Kam~atka vo Rusija; Fuxijama vo Japonija; Krakatau i Tam-bora vo Indonezija; Mon Pele na Malite Antili; Kilauea i Mauna Loa na Havai; Sent Hel-ens vo SAD; Kamerun vo Af-rika; Etna na Sicilija; Vezuv vo Italija; Hekla na Island i dr.

ZADA^A

So fotoaparat nabquduvaj i napravi fotografii na »antropogeno zagaduvawe na vozduhot!

Ve{ta~ko zagaduvawe na vozduhot

Deponija – zagaduva~ na vozduhot

112

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

ZAGADUVAWE I ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA

ZAGADUVAWE NA VODATA

Vodata vo prirodata se sre}ava vo: – te~na sostojba (mirni vodi ‡ okeani, moriwa i ezera), prote~ni vodi (izvori, reki i kanali); – gasovita sostojba (vodna parea vo vozduhot ‡ obla-obla-cite); – cvrsta sostojba (gle~erite na visokite planini i vo polarnite prostori). Vo osnova, vodata e ~ista vo prirodata. Me|utoa, po priroden i po ve{ta~ki pat vo vodite se vnesuvaat razni materii, taka {to vodata {to stanuva neupotrebliva ili opasna za `ivite organizmi i za ~ovekot se smeta za zagade-na. Procesot na zagaduvawe na vodite vo uslovi na razviena industrijalizacija i urbanizacija, razvoj na sovremenoto zemjodelstvo i zemjodelska tehnologija, demografska eksplozija i sli~no – stanuva u{te poobemen. Glavni zagaduva~i na vodite se industrijata, komunal-nite otpadni vodi (fekalna i atmosferska kanalizacija), otpadni vodi od zemjodelstvoto, od termoenergetski objek-ti, deponiite na cvrst otpad, prerabotkata na ruda i naf-teni derivati i drugo. Spored svojstvata na otpadnite materii, zagaduvaweto na vodata mo`e da bide: – fizi~ko, – hemisko, – biolo{ko.

Fizi~ko zagaduvawe Fizi~koto zagaduvawe na vodata se odnesuva na promeni na nejzinite fizi~ki svojstva, kako {to se: temperatura, proyirnost, zamatuvawe i radioaktivnost. Fizi~koto za-gaduvawe nastanuva so mehani~ko vnesuvawe na razni cvrsti otpadoci i ~estici vo vodata, zagreani vodi od industrisko-energetski objekti, radioaktivni materii itn.

Hemisko zagaduvawe Hemiskoto zagaduvawe naj~esto nastanuva so vnesuvawe na razni hemiski soedinenija vo vodata {to poteknuvaat od industriskite procesi od zemjodelskite povr{ini, od ur-banite sredini i drugo.

Bilo{ko zagaduvawe Biolo{koto zagaduvawe se vr{i so vnesuvawe na razni organizmi vo vodite, kako {to se bakterii, virusi i raz-

ZAPOMNI

Bez voda nema `ivot! Zatoa, ne ja zagaduvaj vodata i bori se da ne ja zagaduvaat drugite! Ne frlaj otpadoci vo vodata! Ne tro{i mnogu voda i {tedi ja! Ne pu{taj nepotrebno topla voda!

RAZGOVOR

Mo`e li da se `ivee bez »voda?Kakva treba da bide vodata »{to ja koristi ~ovekot?Kade ima ~ista voda? »Kako ja zagaduva ~ovekot »vodata?

^ista voda

113

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INAni izumreni rastitelni i `ivotinski vidovi. Vakvite zagaduva~i predizvikuvaat razni zaboluvawa kaj orga-nizmite. Denes vo svetot najzagadeni se vodite vo moriwata i vo rekite vo gusto naselenite i industriski razvieni regioni. Pokarakteristi~ni se rekite: Rajna, Sena, Volga, Huang He, Gang, Misisipi i drugi. Problemot na zagaduvawe na vodata e mo{ne zagri`uva~ki. Tokmu zatoa e neminovna op{ta gri`a za za{tita i unapre-unapre-duvawe na postojniot kvalitet na vodite.

Merki za za{tita Merkite za za{tita se razli~ni, i toa: ‡ spre~uvawe na vnesuvaweto na zagadeni materii vo vodnite ekosistemi; ‡ organizirawe na zatvoreni sistemi na pro~istuvawe na otpadnite vodi i pove}ekratno iskoristu-vawe na istata voda vo tehnolo{kite procesi, vo industri-jata i drugite postrojki; ‡ pro~istuvawe na otpadnite vodi so mehani~ki, so fizi~ko-hemiski i so biolo{ki metodi. Vo ovaa smisla se gradat razni pro~istitelni stanici za vodata. Gri`ata za za{tita na vodata mora da ja sproveduva sekoj poedinec bidej}i e op{to poznato deka bez voda nema ̀ ivot. Razmisli za ovoj problem!

Zagaduvawe na vodata

^ovekot i vodata

Stanica za pro~istuvawe na vodata

PRA[AWA

[to e vodata i vo kakva »sostojba se sre}ava vo prirodata?Kako se zagaduva vodata? »Spored svojstvata na »otpadnite materii, kakvo mo`e da bide zagaduvaweto na vodata?Kako se manifestira »fizi~koto zagaduvawe na vodata?Kako se manifestira »hemiskoto zagaduvawe na vodata?Kako se manifestira »biolo{koto zagaduvawe na vodata?Koi merki mora da se »prezemat za za{tita na vodata?

ZADA^A

Probaj da ja zagadi{ vodata fizi~ki i hemiski, taka »{to vo edna ~a{a }e stavi{ {e}er, a vo druga zemja. Opi{i {to se slu~uva!

114

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

ZAGADUVAWE I ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA

ZAGADUVAWE NA ZEMJI[TETO

Zemji{teto, odnosno povr{inskiot rastresit del na Zemjata e mo{ne zna~aen za egzistiraweto na rastitelniot i na `ivotinskiot svet. Zemji{teto, poto~no po~vite se mnogu va`ni kako prirodni sredini za razni rastitelni vi-dovi i za odgleduvawe na razni `ivotinski vidovi. Vakvite povr{ini, kolku i da se golemi, sepak, se ograni~eni. Del od niv ne mo`at da se koristat od klimatski pri~ini, kako na primer: vo pustinite vladeat visoki temperaturi i nema dovolni koli~estva voda; vo polarnite predeli, pogolemite geografski {iro~ini i na visokite planini vodata e vo cvrsta sostojba i se prisutni niski temperaturi, na planin-ite ima golemi nakloni na zemji{teto i nedostig na rabot-na sila, a del se mo~urlivi teritorii. Taka, kvalitetnite povr{ini za neposredno zemjodelsko proizvodstvo se rela-tivno mali, a problemot na zagaduvaweto i uni{tuvaweto na produktivnoto zemji{te stanuva pogolem. Zagrozuvaweto i zagaduvaweto na zemji{teto se vr{i: – prirodno, – antropogeno. Prirodno zagrozuvawe na zemji{teto se vr{i niz procesot na erozija na zemji{teto i osiroma{uvawe na povr{inskiot sloj.

Antropogeno zagrozuvawe i zagaduvawe se vr{i so razni intervencii na ~ovekot na povr{inata na Zemjata. Takvi se: – neprekinato {irewe na gradovite vo prostori so produktivno zemji{te;

RAZGOVOR

Kade rastat rastenijata? »Kako vlijae ~ovekot vrz »zemji{teto?[to podrazbira{ pod »erozija na zemji{teto?

PRA[AWA

[to e zemji{te? »Za {to se koristi »zemji{teto?Kakva e sostojbata so »kvalitetnoto zemji{te za zemjodelsko proizvodstvo?Kako se vr{i antropogeno »zagrozuvawe na zemji{teto?Kakvo merki se prezemaat za »za{tita na zemji{teto?

Erozija na po~vata

Prirodno zagrozuvawe so branovi

Opo`arena {uma

115

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INA – izgradba na novi soobra}ajnici i industriski ka-paciteti; – deponirawe na otpadni materijali; – erozija na zemji{teto so se~ewe na {umite i izgradba na grade`ni objekti; – pogolemoto koristewe na hemiski sredstva vo zem-jodelskoto proizvodstvo; – primena na otpadni vodi vo procesot na zemjodel-skoto proizvodstvo; – otvorawe na golemi povr{inski rudarski kopovi; – deponirawe jalovina od rudnicite i od indus-triskoto proizvodstvo itn. Na ovoj na~in nastanuva seriozen proces na zagrozenost i zagadenost na obrabotlivite povr{ini so materii {to mo`at da bidat {tetni za rastitelniot i za `ivotinskiot svet.

Merki za za{tita So zgolemuvawe na brojot na naselenieto, se pove}e se zagaduvaat i zagrozuvaat zemjodelskite povr{ini. Tokmu za-toa, soodvetno na procesite na zagrozuvawe i zagaduvawe na zemji{teto, treba da se prezemaat merki za negova za{tita. Neposrednite merki pretpostavuvaat: – spre~uvawe se~ewe na {umite i intenzivirawe na procesite na po{umuvawe zaradi namaluvawe na erozijata na zemji{teto; – izbegnuvawe gradewe na industriski kapaciteti na produktivno zemjodelsko zemji{te; – stru~na upotreba na mineralni hemiski |ubriva vo zemjodelskoto proizvodstvo; – soodveten izbor na rastitelni sorti za konkretni teritorii, deponirawe razni otpadni materii vo specijal-ni deponii za otpad; – reciklirawe na edna{ upotrebenite materii itn. Merkite za za{tita na zemji{teto treba da gi prezemaat site – postojano i nasekade.

ZADA^I

Vo tvojata okolina opi{i »kakvi grade`ni ili drugi intervencii pravi ~ovekot vrz zemji{teto!Opi{i ja ili fotografiraj »ja erozijata na zemji{teto vo tvojata okolina!Ako eden pat e dolg 150 km »i {irok 25 m, presmetaj kolkava povr{ina od zemji{teto e uni{tena!

Sogoluvawe na zemji{teto Izgradba na pati{ta

Za{titni yidovi

116

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

ZAGADUVAWE I ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA

ZAGADUVAWE I ZAGROZUVAWE NA RASTITELNIOT I NA @IVOTINSKIOT SVET

Rastitelniot i `ivotinskiot svet na Zemjata, vo zavis-nost od klimatskite pojasi i razmestenosta na kopnoto i moriwata, e raznoviden i teritorijalno razli~en. Me|utoa, vlijanieto na ~ovekot e, isto taka, golemo, taka {to toj e glaven faktor za degradacija na rastitelniot i na `ivot-inskiot svet. ^ovekot go pravi toa so prekumerno i nera-cionalno iskoristuvawe na resursite od rastitelniot i od `ivotinskiot svet. Tipi~ni se primerite na uni{tuvawe na {umskite kompleksi poradi: – {irewe na novi teritorii na gradovite; – {irewe na zemjodelskite povr{ini; – upotreba na {umskoto drvo za greewe;

DOZNAJ POVE]E

Eden od na~inite za za{tita na {umite e procesot na obnovuvawe na {umite so po{umuvawe na odredeni teritorii. Taka, so toa se podobruva klimata, vodata vo zemji{teto se zadr`uva pove}e, a izvorite, potocite i rekite se so pove}e voda. Ima u{te mnogu drugi korisni raboti. Zatoa i ti bidi eden od onie {to gi za{tituvaat {umite i gi obnovuvaat so po{umuvawe.

RAZGOVOR

Kako se zagaduva i zagrozuva »rastitelniot svet?Vrz {to se odrazuva »zagrozuvaweto na rastitelniot svet?Zo{to lu|eto gi se~at »{umite?Dali treba da se lovat »`ivotnite i kolku treba da se lovi?

Se~ewe na {umite

117

IX. ELEM

ENTI NA @IVOTNATA SRED

INA – proizvodstvo na mebel i hartija; – izgradba na soobra}ajnici; – predizvikuvawe po`ari itn. ^ovekot go zagrozuva opstanokot na razni `ivotinski vidovi preku: nekontrolirana upotreba na hemiski sredstva {to se pu{taat vo prirodata, izgradba na infrastrukturni sistemi, izgradba na brani, se~ewe na {umite, prekumeren lov i ribolov – taka {to nastanuva celosno uni{tuvawe na odredeni `ivotinski vidovi. Zagrozuvaweto na rastitelniot i na `ivotinskiot svet zna~i naru{uvawe na prirodnata ramnote`a vo prirodata, odnosno zagrozuvawe i na samiot ~ovek. Za taa cel mora da se prezemat merki za za{tita na rastitelniot i na `ivot-inskiot svet. Za{titata naj~esto se vr{i so razni zakonski merki so koi se regulira so zabrani, no i so merki {to se vo funkcija na obnovuvawe, racionalno iskoristuvawe, pre-orientacija kon koristewe na drugi resursi itn. Za{titata na rastitelniot i na `ivotinskiot svet se vr{i posredno i so merkite za za{tita na vodite, vozduhot i zemji{teto. Pridones kon za{titata na rastenijata i na `ivotnite moraat da dadat site poedinci i institucii bidej}i tie se faktor za na{iot opstanok i opstanokot na idnite generacii.

ZADA^A

Opi{i kako se vr{i »uni{tuvaweto na {umite vo tvoeto mesto na `iveewe ili na drugi mesta. Za {to se koristat ise~enite drvja i dali se zasaduvaat drugi? Objasni dali i kako se vr{i za{tita na {umite!

PRA[AWA

Od {to zavisi razvojot na rastitelniot i na »`ivotinskiot svet na Zemjata?Kako gi uni{tuva ~ovekot {umite? »Kako direktno i indirektno vlijae ~ovekot vrz »zagrozuvaweto na `ivotinskiot svet?[to se zagrozuva so zagaduvaweto na rastitelniot i »na `ivotinskiot svet?So kakvi merki se za{tituvaat rastitelniot i »`ivotinskiot svet?

Izgradba na brani

Izlevawe na te~ni goriva

Zagrozuvawe na `ivotnite

Palewe na {umite

118

IX. EL

EMEN

TI N

A @IV

OTNA

TA S

REDIN

A

[to e smog? »Kakvi merki se prezemaat za za{tita na »vozduhot?[to e vodata i vo kakva sostojba se »sre}ava vo prirodata?Kako se zagaduva vodata? »Spored svojstvata na otpadnite materii, »kakvo mo`e da bide zagaduvaweto na vodata?Kako se manifestira fizi~koto »zagaduvawe na vodata?Kako se manifestira hemiskoto »zagaduvawe na vodata?Kako se manifestira biolo{koto »zagaduvawe na vodata?Koi merki mora da se prezemat za za{tita »na vodata?[to e zemji{te? »Za {to se koristi zemji{teto? »Kakva e sostojbata so kvalitetnoto »zemji{te za zemjodelsko proizvodstvo?Kako se vr{i antropogeno zagrozuvawe na »zemji{teto?Kakvo merki se prezemaat za za{tita na »zemji{teto?Od {to zavisi razvojot na rastitelniot i »`ivotinskiot svet na Zemjata?Kako gi uni{tuva ~ovekot {umite? »Kako direktno i indirektno vlijae ~ovekot »vrz zagrozuvaweto na `ivotinskiot svet?[to se zagrozuva so zagaduvaweto na »rastitelniot i `ivotinskiot svet?So kakvi merki se za{tituvaat »rastitelniot i `ivotinskiot svet?

TEMA 9

Koi se prirodnite elementi na `ivotnata »sredina?[to e vozduhot i od {to se sostoi? »Koja sostojka na vozduhot e osnova »za opstanok na rastitelnite i na `ivotinskite vidovi?Kako se uni{tuva kislorodot? »[to e vodata i od {to se sostoi? »Zo{to e va`na vodata i kade se sre}ava? »[to se po~vi i zo{to se va`ni? »Kako se narekuvaat, so zaedni~ko ime »rastitelniot i `ivotinskiot svet?Za {to mu slu`at rastitelniot i »`ivotinskiot svet na ~ovekot?Koi se antropogeni elementi na `ivotnata »sredina?[to e ekumena i kade se prostira? »Kako se delat naselbite? »[to predizvikuva naselenieto vo »golemite gradovi?Kolkav e brojot na gradskoto naselenie po »kontinenti?Kako vlijae stopanstvoto vrz `ivotnata »sredina?Koi se prirodni, a koi antropogeni »zagaduva~i na vozduhot?Kako se javuvaat prirodnite zagaduva~i na »vozduhot?Kako se javuvaat i kako vlijaat ve{ta~kite »zagaduva~i na vozduhot?Koi se opasni materii i {to pravat tie vo »vozduhot?

PRA[AWA OD TEMA 9