engintopuzkanamis

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 253

MAX WEBERDE EKONOM, HUKUK VE RASYONALTE

Dr. Engin TOPUZKANAMI*

GR

Max Weber (21 Nisan 1864-14 Haziran 1920), Marx ve Durkheim ile birlikte modern sosyolojinin en nemli ve etkin figr olarak karmza kmaktadr. Bizim amzdan onu daha da nemli klan ise hukuk sosyolojisinin kurucu babas kabul edilmesidir1. Entelektel bir ortamda yetien Weber, erken yalardan itibaren Treitschke, Knapp, Dilthey ve Mommsen gibi Prusyann nde gelen isimleriyle bir arada olmutur2. Weber; tarih, hukuk, bilgi sosyolojisi, iktisat, din sosyolojisi, hukuk sosyolojisi gibi pek ok alanda alm ve dnya tarihini bilen son kii olarak anlmtr3. Aslnda hukuk ve hukuk tarihi okumu olan Weberin sosyolojiye geii daha sonra olmutur.

Weberin almalar, merkez brokratik bir devlet etrafnda rgt-lenmi kapitalist modern toplumun zmlemesine yneliktir. Bu zm-lemede Weber, modern kapitalist toplumlarn en temel zelliini rasyonel-leme olarak tehis eder4. Rasyonelleme, modern toplumdaki btn gelimelerde en etkin prensiptir. Kapitalizm, amaca dnk rasyonalite; modern hukuk ise mantksal formel rasyonalite niteliini tar. Tabi hukuku

* Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi

Anabilim Dal 1 Deflem, s. 37-38. 2 Giddens, Max Weber, s. 23. 3 Ikta, Hukuk Sosyolojisi, s. 54; Berberoglu, s. 38. 4 Deflem, s. 37; Aron, s. 397.

Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Cilt: 14, Say: 2, 2012, s.253-274 (Basm Yl: 2013)

254 Dr. Engin TOPUZKANAMI

pre-modern olarak nitelendiren Weber, kat biimde hukuk pozitivizmi benimsemitir.

Webere gre sosyoloji, toplumsal davran ele alr5. Toplumsal davran ancak yorumlayarak anlayabilir ve sebeplerini aklayabiliriz6. Weberin bu sosyoloji tanmndan kavram kmaktadr: anlamak, yorum-lamak ve aklamak. Anlay sosyolojisi olarak da adlandrlan bu yakla-mda, anlama, aklamann n art olarak karmza kar7. Anlama, davra-nn yorumlanmas sonucunda ortaya kar ve aktrn davranna verdii anlamn kavranmasn ierir.8

Anlay sosyolojisi, sosyolojinin inceleme metodunun tabiat bilimle-rinden farkl olduunu sylemekle birlikte, bilimselliini korumakta srar-lyd. Webere gre insan davranlar da ngrlebilir ve genellenebilir

5 Toplumbilim (olduka belirsiz olan bu terimi burada kullandmz anlamda,

toplumsal etkinlii yorumlama (deutend verstehen) yoluyla anlamak, bylece akn ve etkilerini nedensel olarak aklamak isteyen bir bilimdir. Etkinlik kavra-mn (Handeln), bireyin znel bir anlam ykleyerek yapt (ister da vursun, ister i dnyasnda kalsn; ister bir savsaklamadan, isterse bir hogrden olusun, belirleyici olan ey, ona ne lde znel bir anlam yklemekte olduudur) her trl insan davrann anlatmak zere kullanyoruz. Toplumsal etkinlik ile de, onu yapan bireyin ona balad znel anlam gereince bakalarnn davran-larn gz nnde bulunduran ve buna gre bir gidi (seyir) izleyen etkinlii anlatyoruz. Weber, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme, s. 10-11. Toplumsal eylem veya davran (sozialesHandeln) znel anlamn bir baka birey veya grupla ilikili olduu bir eylemdir. Giddens, Sosyal Teori, s. 237.

6 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 112 (Economy and Society, s. 4); Aron, s. 435; Ikta, Max Weberin, s. 274; Swingewood, s. 153.

(Not: Bu almada, Weberin Ekonomi ve Toplum adl almasna ska atf yaplmaktadr. Bu eserin Trke tercmesi yakn zamanda kt. Byk bir emek rn olan bu tercme, ne yazk ki, olduka skntl ve yer yer okunamaz nite-liktedir. Alnt yapmak durumunda kaldmda, byk lde yeniden eviri yap-tm ya da eviriyi dzelttim. Bu sebeple de gerekli hallerde, okuyucuya kolaylk salamas asndan hem Trke hem ngilizce baskya atf yaparak, sayfa numa-ralarn vermeye altm.)

7 zlem, s. 101. 8 Aron, s. 397.


nitelikteydi. Bu yzden insan eylemlerinin genellemeye msait olmadk-larn sanmak safsatayd; aslnda, toplumsal hayat insan davranlarndaki dzenliliklere dayanyordu, bu sayede bir birey, kendi eylemlerine baka birinin verebilecei muhtemel tepkileri hesaplayabiliyordu.9 Ancak yine de insan eylemleri, pozitivizmin varsayd ekilde, nesnel olarak ele alnabilir deildir10. Eylemin sbjektif bir ierii vardr ve failin eyleme verdii anlamn tespit edilerek yorumlanmas, insan davranndaki dzenlilikleri aklayabilmek iin gereklidir11.

Dolaysyla insana ve topluma ilikin bilimlerde (1) tarih yani hibir zaman tekrarlanamayacak olan ak ve (2) sosyoloji yani bu aktaki dzen-liliklerin ve kurumlarn kavramsal olarak yeniden kurulmas vardr12. nsan bilimleri, genellemeye konu olabilecek benzerlikleri arad gibi benzemez-likleri de tespit ederek almaktadr.

Weberin genel sosyolojik dncesi burada konu edilmeyecektir. Bu sebeple yukardaki ok ksa hatrlatmalar nda, Weberin hukuk, eko-nomi, rasyonalite ve bu arasnda kurduu ilikiyi ele almaya alacaz.

I. EKONOMK DZEN VE HUKUK DZEN

A. EKONOMK RASYONALTE VE HUKUK RASYONALTE

Yaygn olan yorumlara gre Weberin hukuk sosyolojisi, hukuk dn-cedeki rasyonelleme (mantk-biimsel rasyonalite) ile kapitalist ekonomik

9 Giddens, Max Weber, s. 48; Giddens, Sosyal Teori, s. 235. 10 Dolaysyla burada tabiat bilimlerinden, insan bilimleri alanna geilir. nsan bilim-

leri (ya da tin bilimleri) temel zellie sahiptir: Anlayc, tarihsel ve kltrel. Aron, s. 399.

11 Giddens, Max Weber, s. 47; Ayrca bkz. Giddens, Modern Sosyal Teori, s. 218 vd. Tarihsel ve sosyolojik bilimler, anlalr biimde yorumlarken ayn zamanda nedensel olarak aklamak isterler. Aron, s. 405.

12 Aron, s. 400. Weberin szleriyle, sosyoloji, insann toplumsal eylemiyle ilikili genel ilkeler ve kavramlar formle etmeye alr; buna karlk tarih zel, kltrel adan nemli eylemler, yaplar ve kiiliklerin nedensel analizi ve aklamasna yneliktir. Giddens, Sosyal Teori, s. 236.


ilikilerdeki amasal rasyonel eylem arasndaki balanty kurmak zere ekillenmitir.13 Baka deyile Weberin hukuk sosyolojisi incelemesi, belli hukuk yaplarn kapitalist gelimenin artlar olarak nasl ilev grd-ne hasredilmitir.14

Weber, Marxn snf ve ekonomik kar temelli yaklamn geni-leterek, iktidar, bir ya da birden fazla kiinin bir toplumsal eylem iinde, o eyleme katlan bakalarnn direniine karn da olsa, kendi iradelerini gerekletirme ihtimali olarak tanmlamt15. Bu, iktidar tek bir kaynaa (genellikle devlete) balama dncesinden farkldr. Marx da aslnda iktidardan deil, iktidarlardan sz etmiti. Ancak onun vurgusunda iktidar, belli bir snfa ait olarak gsterilmektedir16. Dolaysyla hukuk ve ekonomi arasndaki iliki de bir tahakkm ilikisidir.

Weber, Marxn aksine, hukuk ve ekonomi arasndaki ilikiyi, hukukun ekonomik karlara hizmet etmesi olarak sunmaz. Hukuk, hakim snfn ideolojik bir arac deildir; daha dorusu sadece bu ekilde tanmlanamaz.

13 Ewing, s. 491. Mantk-biimsel rasyonalite (logically formal rationality) en

yksek ifadesini Alman Pandekt hukukunda bulmaktadr. Weber, bunu be nerme ile ifade etmitir: Birincisi, her bir somut hukuk karar, soyut bir hukuksal ner-menin somut bir gerek duruma uygulanmas olmaldr; ikincisi, her somut durumda soyut hukuksal nermelerden hukuksal mantk yoluyla karar karmak mmkn olmaldr; ncs hukuk gerekte ya da fiilen hukuksal nermelerden oluan boluksuz bir sistem oluturmal veya en azndan byle boluksuz bir sistemmi gibi ele alnmaldr; drdncs, hukuksal adan rasyonel olarak akla-namayacak ne varsa o hukuksal olarak da geersizdir; ve beincisi, insanlara ait her sosyal eylem her zaman hukuksal nermelerin ya uygulamas ya da icras veya onun bir ihlli olarak grlmelidir; zira hukuk sisteminin boluksuzluu btn sosyal davranlarn boluksuz bir hukuksal dzenlemesiyle sonulanmaldr. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 29. (eviri dzeltildi. Kar. Economy and Society, s. 657-658.) (Vurgular yazarn)

14 Lash, s. 158. Ayrca bkz. Weber, Protestant, s. xxiix vd.; Trubek, s. 721-722; Swingewood, s. 169.

15 Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 268; Giddens, Sosyal Teori, s. 250; Swingewood, s. 201.

16 Giddens, Foucault, Nietzsche ve Marx, s. 269.


Ekonomik alt yap dnda, baka faktrlerin de hukukun geliiminde byk etkisi vardr. Weber, Marksist yaklamdaki alt yap-st yap ayrmndan yola kan ve hukukun, retim ilikileri ile iktidar sahiplerinin karlarnn bir yansmas olduu dncesini eletirmektedir. Hukukun, toplumsal yapy birebir yanstt ok doru deildir. Webere gre hukuk, sadece toplumsal yanstmaz ama ayn zamanda belli lde anonim ve kurucu (constitutive) nitelik tar17. Dolaysyla hukuk, ne sadece toplumsal yapnn bir yansmas ne de hakim snfn ideolojisinin bir rndr. Ksaca Webere gre kapitalizm ve hukuk, biri dierinin asl sebebi olmakszn paralel ve yekdierini destekleyen bir geliim gstermitir.

Kapitalizmin Avrupaya mahsus ykselii, kapitalizmin ruhu bak-mndan Hristiyanlktan (zellikle Protestanlktan), kapitalist retim biim-leri bakmndan ise Avrupa hukuk sistemlerinin elverililiinden kaynak-lanr18. Bu elverililik, dorudan ekonomik dnmn hukuku retme-sinden deil, Roma hukukuna dayanan halihazr hukukun, bu geliime uygun bir nitelik arz etmesinden kaynaklanr. Bu hukukun geliiminde, profesyonel hukuku snfnn ortaya k ya da mevcut siyas dzenekler daha belirleyicidir19. Ekonomik gelimenin buradaki etkisi, artan ya da yeni ortaya kan ekonomik ilikilerin yeni hukuk problemleri dourmas ve bunlarn zm iin bir talebin domasdr. Uzmanlam hukuk bilgisine artan ihtiya, profesyonel avukat ortaya kard.20 Bu talep, hukuk eitiminin de rasyonellemesini hzlandrmtr.

17 Kennedy, s. 1037. 18 Trubek, s. 723. 19 Trubek, s. 723; Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 26 ve 250 (Economy and

Society, s. 883); Weber, Protestant, s. xxxviii. Byle bir biimsel hukuka ynelik eilimde belirleyici olan hesaplanabilir hukuka ynelik burjuvazininkiler gibi pratik ihtiyalar, bu zel srete kayda deer herhangi bir rol oynamad. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and Society, s. 855.)

20 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 141. Eitimin rasyonalizasyounu iin bkz. Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 319-324.


Buradan kan ilk sonu, hukukun geliiminin yalnzca kapitalist snfn karlar ve iktisad iktidar ile aklanamayacadr.

Giddensa gre, kapitalist retim ile rasyonel hukuk arasndaki yaknlk, ikisinin de bnyesindeki hesaplanabilirlik faktrnden kaynakla-nyordu.21 Hesaplanabilirlik, piyasa aktrleri iin elzem bir n art olarak karmza kar22. Ancak yine Webere gre, hukukun kat biimde formel-lemesi (dolaysyla rasyonellemesi), ou kez ticar karlara aykr durumlar ortaya karmtr. Hukukun mantksal sistematizasyonu, hukuk teorisyenleri, renciler, hukuk doktorlar gibi hukuk aristokrasisi tarafn-dan gerekletirilmi ve ska hayattan kopuk olmakla eletirilmitir23. Dolaysyla aslnda Weber, hukukularn rettii rasyonel-formel hukuk ile ticar burjuvazinin ihtiya duyduu hesaplanabilir (ngrlebilir) hukuk arasnda belirgin bir fark olduunu ileri srmekteydi24. Bunun bir lde olan ve olmas gereken arasndaki gerilim olduu da sylenebilir.

Piyasa aktrlerinin ihtiya duyduu dzen (hesaplanabilirlik-ngrle-bilirlik), aslnda byk lde piyasa ahlk tarafndan salanr. nk piyasadaki ilikilerin devamll, ngrlebilirlie ve dzenlilie baldr. Weber, kapitalistlerin bireysel karnn, piyasann ilemesi ynndeki en byk gvence olduunu ileri srmektedir. Dolaysyla hukukun buradaki garantrl piyasa ahlkna nazaran ikincildir25. Hatta gelimi kapitalist toplumlarda, hukukun piyasa iindeki rol giderek gerilemektedir. Dolay-syla kapitalizm ve hukuk arasndaki iliki, bir nedensellik ilikisi deildir. Bunlar birbirlerini etkileyerek, az ok paralel bir geliim gstermilerdir.

lk dnem liberalizminin hukuk devleti anlayn oluturan prosedral hukuk devleti anlaynda, hukukun rol, bireylerin zgrlklerini koru-makla snrldr. zcana gre Weberin hukuk ve ekonomi arasnda kurduu iliki bunu ortaya sermektedir. Buna gre hukuk (sosyolojik anlamda)

21 Giddens, Max Weber, s. 56. 22 Ewing, s. 490. 23 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (Economy and Society, s. 855). 24 Ewing, s. 495. 25 Ewing, s. 490; Giddens, Max Weber, s. 56.


ekonomik kardan ok, kii gvenlii ve zgrlne ilikin unsurlar korur26. Ekonomik dzendeki deiimlere karn, hukuk dzeni belli bir sabitlikte kalr ve belli bir meselenin hukuk asndan deeri ya da konumu ekonomik sonulardan bamszdr. Sonu olarak hukuk dzeni tek tek kiisel ya da ekonomik karlar deil, bir btn olarak sistemin devamn korumaya almaktadr27. Temel olarak da bu koruma, szleme zgrln salayarak ve bu szlemelerin yerine getirilmesi iin gerekli zoru temin ederek salanmaktadr28. O sebeple hukuku snfn, dorudan ekonomik kar deil ama haklar ve zgrlkleri korumay hedefleyen, mantksal olarak tutarl, rasyonel ve btnlkl bir sistem olarak hukuk retme abas, kapitalizmin varlk artlarn temin etmektedir.

Son bir not olarak belirtilmelidir ki, buraya kadar sylenenler, ekonomi ve hukuk arasndaki balanty yok saymak veya basitletirmek iin deildir. Weber, bizzat kendisi idar ve hukuk yapdaki rasyonelleme olmakszn modern kapitalizmin var olamayacan belirtmiti29. Ayrca burjuva karlarnn, mlkiyet ve szleme haklarn garanti altna aldrmak iin yrtt mcadele, hukuk stnde byk etkiye sahiptir.

B. POZTF HUKUK VE SOSYOLOJK OLARAK HUKUK

Weber, hukuk ve ekonomi30 arasndaki ilikiyi ortaya koymak iin ncelikle hukuk, hukuk dzeni ve hukuk nerme kavramlarn, hem hukuk hem de sosyoloji asnda ele almaktadr31. Hukuk asndan (Weber dogmatik hukuku kastediyor) baktmzda, aradmz ey, normun anla-mdr. Bu, bir yandan geerlilik problemine, te yandan normun yorumu 26 Haklarn gvence altna alnm olmas, piyasann ngrlebilirlii asndan temel

nemdedir. Ewing, s. 498. 27 zcan, s. 213. 28 Ewing, s. 499. 29 Ewing, s. 501. 30 Weberin burada ekonomi terimi ile faraz bir dzen olarak hukukun karsndaki

gerek hayat kastetii anlalyor. 31 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311); San, s. 38;

Kennedy, s. 1042.


problemine ve bir btn olarak ise uygulanmay bekleyen, mantksal olarak tutarl ve boluksuz bir sistem olarak normlara32 iaret eder. Ancak her iki halde de hukuk dogmatiinin snrlar iinde kalrz.

Buna karlk, yukardaki kavramlar sosyolojik olarak deerlendir-diimizde, farkl bir durumla karlarz. Bu halde soru farkllaarak, sosyal eyleme katlan bireylerin, zellikle de belli bir iktidar kullanabi-lenlerin, normu geerli kabul ederek ona gre davranmalar halinde grupta ne olur, ekline dnr. Dolaysyla sosyolojik anlamda Hukuk Dzeni, geerlii zorlama cihaz ile teminat altna alnm bir dzeni ifade eder.33 lk durumda bir dzen tasavvurunun oluturulmas iin kurulan mantksal ve faraz bir sistem, ikinci durumda ise bu faraziyeye uyulmak (ya da uyul-mamak) suretiyle gereklik alannda ortaya kan olgu sz konusu olur. Sosyolojik anlamda hukuku, insan davranlarn gzlemleyerek ve Weberin belirttii gibi bu davranlarn anlamn tespit edip yorumlayarak tehis edebiliriz.

Webere gre hukuk dogmatii, belirli bir kiiler grubunun davra-nlar iin faraz olarak belirleyici bir dzen oluturan nermelerin doru anlamn amalar.34. Weberin hukuk dogmatiini ya da hukuk bilimini tanmlama ekli, aina olduumuz bir grnm arz eder. Hukuk dogmatii; hukukunun, hukuk ve mantk muhakeme erevesinde normun geerlilii ve anlam stnde almasdr35. Bu dnme biimi, olgusal deil normatif, 32 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221. (eviri dzeltildi. Kar. Economy and

Society, s. 855.) (Vurgu yazarn) 33 San, s. 39. (Vurgu yazarn) Weberin sosyolojik anlamda olan ile ahlk ya da

siyas olmas gereken arasnda kesin bir ayrm koyduu bilinmektedir. Kennedy, s. 1036.

34 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311). 35 Kennedy hukuk dncesindeki bu faaliyeti u ekilde zetlemektedir: Hukuk

dncede geerlilik konusundaki dnme faaliyeti, gereklie ilikin deil, bir normun sistem iindeki mantksal konumunu ve anlamn bulmaya yneliktir. Dolaysyla ahlk ya da ieriksel bir gereke aray deil, geerlilik ve anlama ynelik mantksal ve biimsel bir aratrmadr. Ayrca bilimsel niteliktedir nk geerlilik, sk bir mantksal srece tbi yorum faaliyeti ile tespit edilebilir. Kennedy, s. 1042.


deyim yerindeyse kat stnde bir akl yrtmeye denk der. Buna karlk sosyolojik ekonomi (Sozialkonomie - sociological economics), ekonomik hayatn artlar ve gerekleriyle biimlenmi, gerek insan davranlarna ynelmektedir. Ekonomik dzen, mallar ve hizmetler stndeki gerek kontroln dalmn ifade etmektedir. Dolaysyla sosyolojik anlamda geer-lilik, gereklikte fiilen grlen kurallar (daha doru deyile bu kurallarn davran stndeki etkisini) ve bu kurallarn kabul grme (ya da bu kural-lardan sapma) derecelerini dikkate alr36.

Bu iki yaklamn tamamen farkl sorunlar ele ald ve bunlarn konularnn birbiriyle dorudan balantl olamayaca aktr. Hukuk teorisinin ideal hukuk dzeni gerek ekonomik davran dnyas ile dorudan ilikili deildir; nk her ikisi de farkl dzeylerde var olur. Biri olmas gerekenin dnyasnda var olurken, dieri var olann dnyasn ele alr. Ancak, ekonomik dzenin ve hukuk dzeninin birbiriyle ok yaknda ilikili olduu sylenirse, ikincisinin (hukuk dzeni) hukuk deil, sosyo-lojik anlamda, yani ampirik olarak geerlilii anlalr. Bylece bu ba-lamda hukuk dzeni tamamen farkl bir anlam kazanr. Mantksal olarak geerlilii kantlanabilir bir kurallar dizgesine deil, insan davrannn aktel sebeplerini (determinants- Bestimmungsgrnde) tekil eden bir yapya iaret eder.37

Weber, ekonomik ya da sosyolojik anlamda dzen ve faraz bir dzen olarak hukuk (baka deyile, rasyonel dzen tasavvuru olarak hukuk) arasndaki fark ortaya koyduktan sonra, gndelik hayatta baz kiilerin, hukuk dzeni yle buyurduu iin belli davranlar sergilediini grebile-ceimizi38 ifade eder. Ancak hukuk dzeninin geerlilii iin bunun art olmadn ve aslnda pek ok durumda gndelik davranlarmz hukukun

36 Kennedy, s. 1043. 37 Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 432 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and

Society, s. 312) (Vurgular yazarn). 38 Hukuk dncesinin asl varsaym budur. Faraz olarak toplumsal hayat ve birey-

lerin davranlar, hukukun buyurduu normlara gre ekillenmeli ve bireyler bu normlara gre davranlarn dzenlemelidirler. Fiilen olan ise olduka karmak bir sre olarak karmza kar.


deil, alkanln yahut onaylanma/onaylanmama duygusunun ynlendir-diini belirtir. Ne var ki tamamen bu ekilde dndmzde, hukukun gelenek ve adetlerden bir fark kalmamaktadr. Bu bakmdan hukukun arkasndaki zorlayc gc unutmamak gerekir. Normun geerlilii ya da baars (success) iin, belli bir hukuk dzenine ve kanunlara inan besle-yen bireylerin, birebir bu inanla uyum iinde yaamalar ya da davranmalar gerekli ya da zorunlu deildir. Weberin yaklamna gre normun sosyo-lojik ya da ampirik geerlilii, bir davrann norma ynelmesinden (orientation of an action) ibarettir. Bizim anladmz haliyle hukuk, basite, ampirik geerlilik ihtimali, zel gvenceleri haiz bir dzendir.39

Buradaki gvenceler, normun uygulamas iin grevli kimseler eliyle kullanlan zoru ifade etmektedir. Bu zorlama, fiziksel ya da psikolojik olabilir. Ayrca dorudan ya da dolayl olarak uygulanabilir. Ancak Webere gre sosyolojik adan teminat altna alnm bir hukuktan sz edebilmek iin, kuvvete dayanmayan hukuk zorlama grevini yklenmi bir zorlama cihaznn varl ve bu zorlama cihaznn belli kurallarn geerliini salayacak kadar etkili olmas gerekli ve yeterlidir.40

II. HUKUK OTORTE VE DAR RASYONALTE

Weberin hukuka ilikin yaklam birka kavram ekseninde toplanr. Bunlar; zor (coercion), meruluk, rasyonalite ve normatiflik olarak belir-lenebilir41. Bunlar iinde zor, Weberin hukuk tanm asndan temel

39 Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 433 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and

Society, s. 313) (Vurgu yazarn). Weberin hukuk tanmndaki zorlayc cihaz (coercive apparatus) yani devlet, normun gereklikte uygulanmasn, deyim yerin-deyse geerliliini temin etmek sretiyle ngrlebilirlii ve dzenlilii artr-maktadr. Ewing, s. 491. Weberin modern devlet tanm da bu zorlayclk ile ili-kilidir. Devlet, belli bir arazi iinde, fiziksel iddetin meru kullanmn tekelinde (baaryla) bulunduran insan topluluudur. Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 132.

40 San, s. 40. Dolaysyla hukukun varl iin ihllere kar meru yaptrm uygu-lama kapasitesi ve ykmllne sahip bir birey veya genelde bir grup tarafn-dan desteklenmesi gerekir. Giddens, Sosyal Teori, s. 249.

41 Trubek, s. 725.


unsur olarak karmza kar. Webere gre belli bir dzeni hukuk olarak adlandrabilmemiz iin, gerek psikolojik gerekse fiziksel olarak, uymay salama ya da ihlli cezalandrma yetkisine sahip bir grevli grubunun varl arttr42. Bu tanm, bir yandan hukuku herhangi bir zor tehdidi ile ayn seviyeye ektii gibi te yandan da arkasnda herhangi bir zorlama cihaz bulunmayan kural, hukuk saymamaktadr43. Ancak hukuk dzenine uymay salayan ana etken, ou kez bu zorun varl deildir. Sosyolojik olarak geerlilik de diyebileceimiz, normlarn meruluuna duyulan inan, hukuk dzeninin ilemesini salar. Modern toplum artlarnda dinsel ya da gele-neksel meruluk ortadan kalkt iin hukukun meruluu rasyonellik yoluyla temin edilir. Weber bunu, egemenliin meru kullanm trleri olan, ideal otorite tipi ile aklar44.

Webere gre meru egemenlik trleri, saf tipte ortaya konabilir. (1) rasyonel temelde, (2) geleneksel temelde ve (3) karizmatik temelde. Gele-neksel ve karizmatik otorite tiplerinde meruluk inanc, irrasyonel temellere dayanr. Geleneksel otoritede bu, ok eski geleneklerin kutsallna () ve onlarn altnda uygulanan otoritenin meruluuna duyulan inan iken, karizmatik otoritede, belli bir kiinin kutsall, kahramanl yahut karak-terine duyulan ballktan kaynaklanr45. Weberin burada kulland meru-luk kavram, ahlk veya tabi hukuktan kaynaklanan veyahut hukuk geerlilik anlamnda bir meruluk deildir. Sana gre bu meruluk, kesin bir biimde ve sosyolojik anlamda bir meruluktur46. Egemenlii kullanan otoritenin bu davranna duyulan inan ya da rza, meruluun ieriini oluturur. Tiplerin birbirinden ayrt edilmesini salayan unsur ise bu inancn hangi temele dayanddr. Modern toplum artlarnda bu inancn kurulmas,

42 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 142 (Economy and Society, s. 34). 43 Trubek, s. 726. 44 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 334-335 (Economy and Society, s. 215-216).

Yine iyi bilindii gibi Weber, ideal tip yaklamna uygun olarak, bu tiplerden herhangi birinin tarihin belli bir annda saf biimde bulunmadn da sylemek-tedir.

45 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 335 (Economy and Society, s. 215). 46 San, s. 67 (Vurgu yazarn).


byk lde, gayr ahs bir dzen yani hukuk dzeni, e deyile hukuk devleti yoluyla salanr.

Rasyonel egemenliin sonucu olan hukuk otorite, kiisel nitelikte olmayan bir dzeni ifade eder. Bu halde bireyler, otoriteye kiisel bir ballk duymazlar. Otorite ile bireylerin ilikisi, o ilikinin artlarn ve snrlarn izen kurallar erevesinde gerekleir. Zaten buradaki otoritenin kayna da, otoriteyi kullanan kiinin bizatihi kendisi deil, hukuk dzeninin ona tand yetkidir47. Bu otoriteye itaat edenler, kiisel olarak zgr kimse-lerdir.

Hukuk otorite tanmnda dikkati eken unsurlar, gayr ahs bir dzen yani hukuk dzeni ve bu dzenin meruluuna duyulan inantr48. Bu inan, temel olarak rasyonel bir idar sisteme ve bu sistemi ayakta tutan kurallar btnne dayanr. Ancak bu sisteme uyma, gndelik hayat dzeni iinde her zaman, Weberin, amal-rasyonel veya deere ynelik rasyonel olarak nitelendirdii davranlar ile ilikili deildir. Hatta aksine ou kez, alkan-lk ve iselletirilmi normlar burada daha etkilidir49.

Bir ideal tip olarak hukuk otoritede () birey otoritesini, gelenein bir tortusu olmayan, aksine bilinli olarak amal-rasyonalite veya deer-rasyonalite balamna yerletirilen kiisel olmayan glere dayanarak uygulayabilir. Otoriteye tbi olanlar st otorite konumundakilere itaat ederler, ancak bu itaatin nedeni onlara kiisel ballklar deil, aksine bu otoriteyi tanmlayan kiisel olmayan gleri kabulleridir ()50

Hukuk otoritenin varl u artlara balanmaktadr51: (1) Genel uygu-lamaya dnk olarak konulmu kurallarn varl; (2) hukuk dzeninin, soyut kurallardan oluan tutarl bir btn olduu ve bu soyut normlarn, somut

47 Bugn de varln srdren karizmatik otoritede, meruluk, otoriteyi kullanan

kiinin ahsndan kaynaklanmaktadr. 48 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 334-335 (Economy and Society, s. 215-216). 49 Aron, s. 441. 50 Giddens, Sosyal Teori, s. 252. Ayrca bkz. Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 336-

337 (Economy and Society, s. 218). 51 Kennedy, s. 733.


durumlara uyguland ynndeki inan; (3) stn bizzat kendisinin de gayr ahs hukuk dzenine tbi olmas; (4) herhangi bir sosyal iktidar trne deil de soyut hukuk dzenine uyma ve (5) bu uymann rasyonel snrlar iinde gereklemesi. Hukuk otoritenin hem kuruluu hem de kullanlmas, herkes iin balayc nitelii olan rasyonel kurallar yani hukuk sistemi ile salanr. Bu kurallarn uygulanmas, modern devlette yaygn bir brokratik rgtlenme araclyla gerekletirilir.

Brokrasi, hem idar hem de yargsal rgtlenmenin biimidir. Hukuk otorite, brokratik organizasyonun varlna tbidir. Hukukun burada ikili bir grevi vardr. Birincisi, bu devasa kurumsal yap, hukukun temin ettii meruiyet sayesinde kabul ve rza grr. kincisi, hukuk bu devasa yapnn rasyonel ileyi mekanizmasn kurar. Biimsel, rasyonel ve tutarl bir btn olmas, gndelik rutin ve sreklilik asndan elzemdir. Webere gre brokrasi, bir yandan gittike byyerek iktidarn merkezlemesini salyor, te yandan da bireyi rasyonel, uzmanlam bir iblmne ve toplumsal yaamn btn alanlarnn giderek rasyonellemesine tbi klyordu.52

Burada Weberin brokrasiye dair zmlemeleri konunun dnda kalmaktadr. Vurgulanmak istenen husus, hukuk meruiyeti haiz otoritenin, brokrasi araclyla ve belli bir idar rasyonalite ile toplumsal dzeni saladdr.

III. HUKUKUN GELM SREC: TAB HUKUK VE HUKUK POZTVZM

Webere gre modern hukukun oluumunda, be faktr etkilidir53: (1) detler, (2) ilgililerin eylemleri (szleme), (3) yarg kararlar, (4) vahiy ve (5) kanun. Hukuk kurallar (teorik olarak), belli davranlarn fiil alkan-lklara (detlere) dnmesi ve zamanla balayclk kazanmas ile olu-maktadr54. Bu davranlarn bireyi aan bir biimde genellemesi ve bakalarnn da bu ynde beklentiler edinmesi, dzen ve kar temelli 52 Swingewood, s. 200. 53 San, s. 47-55. 54 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 120 (Economy and Society, s. 754); San, s. 47-

48.


rasyonalite oluumunda etkilidir. Nihayetinde bir zorlama cihaz tarafn-dan bu adetlerin ya da alkanlklarn desteklenmesi, hukuk kuralnn oluu-munu salar. Modern toplum asndan bu zorlama cihaz, meru iddet tekelini elinde bulunduran devlettir.

Yine teorik olarak hukuk ve prosedrn gelimesi, drt aamadan gemitir55: (1) hukuk peygamberlerinin hukuku vahyetmeleri, (2) hukuk otoritelerinin ampirik olarak hukuku yaratmalar ve bulmalar56, (3) sekler ve din iktidarn hukuk koymas ve (4) hukuk eitimi alm uzman kimseler tarafndan hukukun sistematik olarak dzenlenmesi ve yargnn profesyo-nellemesi. Ksaca belirtilen bu sre, rasyonel-formel bir hukuk anlayna ulaarak tepe noktasna varr.

Weber genel olarak rasyonelleme kavramn, birbiriyle ilikili anlamda kullanmtr:

(1) Dnyann (olumlu adan) entelektelizasyonu ya da (olumsuz adan) bysn yitirmesi (Entzauberung) adn verdii ey; (2) kesin bir biimde verili, pratik bir amaca, yeterli aralar hakknda hassasiyet dere-cesi gittike artan hesaplar kullanlarak yntemli olarak ulalmas anla-mnda rasyonelliin artmas; (3) sistematik olarak ve belirsizlikten uzak bir biimde sabit amalara ynelen ahlaklarn olumas anlamnda rasyonelliin artmas.57

Hukukun rasyonellemesini ise iki tarihsel aama ve drt ideal-tip etrafnda aklamaya almtr58. Buna gre tarihsel olarak hukukun ahlk-tan farkllamas ve formellemesi, rasyonellemenin iki unsurudur. Bu rasyonelleme drt ideal-tip etrafnda ekillenir59: (1) ilkel yani hukukun irrasyonel ve formel olduu aama; (2) tzsel ve irrasyonel hukukun

55 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and Society, s. 882). 56 Lawmaking and lawfinding: Hukukun vazedilmesi ve uygulanmas. 57 Giddens, Max Weber, s. 50. 58 Lash, s. 155. 59 Lash, s. 155. Bu ema Webere gre sadece bir genellemedir ve her zaman bu

ekilde grlm deildir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and Society, s. 882). Ayrca bkz. San, s. 56.


grld geleneksel aama; (3) tzsel ve rasyonel tabi hukuk aamas (gei aamas) ve nihayet (4) formel ve rasyonel modern hukuk aamas. Dolaysyla Weber iin tabi hukuk dnemi (tzsel rasyonalite), pre-modern bir dnemdir.

Grld gibi Weber tabi hukuku bir gei aamas olarak grmek-tedir. Ayrca aslnda, sosyal adalete ynelik refah devleti yaklamndaki tzsel rasyonel tabi hukuk anlay da, bu anlamyla liberal tabi hukukun ilk halinden bir kopuu ifade eder. Bylesi bir hukuk, niha bir deere dayanmas bakmndan tzseldir; niversite eitiminden gemi kilise bilgin-leri ya da hukuk bilginleri tarafndan entelektelletirilmesi ve sistematik-letirilmesi lsnde de rasyoneldir.60 Tabii hukukun bir geie tekabl etmesinin iki temel sebebi vardr. Birincisi, tabi hukuk, ahlktan farklla-mamtr. kincisi ise tabi hukuk bir dizi sabit temel ilkeye dayanmakta ve dolaysyla hukuk deiimin srecini yok saymaktadr. Ayca Weber, top-lumsal adalet gibi deerlerin, hukuk ngrlebilirlie ve dolaysyla hukuk rasyonaliteye zarar vereceini dnmekteydi61.

Weber, yasann adillii ya da hakllna ilikin dnce ve kav-ramlarn, yasa yapclarn, uygulayclarn ve yasayla ilgili sosyal gruplarn davran asndan pratik sonu dourduu oranda sosyolojik olarak etkili olduunu ileri srmektedir62. Tabi hukuk olarak adlandrlan ve ilgili kurala ieriksel ya da biimsel olarak hakllk ya da hakszlk kazandrmay hedefleyen bu yaklam, Hristiyanlk tarafndan Stoaclktan devralnmtr. Webere gre tabi hukuk, pozitif hukukun balayclna meruiyet kazan-dran bir dizi normu ifade eder63. Pozitif hukukun kendisinden bamszdr

60 Lash, s. 155. 61 Lash, s. 156. Webere gre tabi hukukun uygulamadaki gizli etkisi hibir zaman

tam olarak yok edilemez. Ancak tabi hukuku ilkeleri arasnda giderilemez elikiler vardr. Hukukun rasyonellemesi sonucunda tabi hukukun bu ilkeleri, temel olma niteliklerini tamamen yitirmi ve hukuk pozitivizm kar konulamaz biimde ykselmitir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 240 (Economy and Society, s. 874).

62 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 232 (Economy and Society, s. 866). 63 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 232 (Economy and Society, s. 866).


ve meruiyeti de kendinden menkul bir nitelik tar. Verili dzen ya da status quo kendi asl meruiyet gcn yitirdiinde veya mevcut dzene (bir anlamda pozitif hukuka) muhalefet gelitirilmek istendiinde, tabi hukuk k yolu olmutur. Ayrca tabi hukuk, dinsel normlara da eit gte kar kabilmenin rasyonel temelini oluturmutur. Dolaysyla tabi hukuk farkl trden otoritelere meruiyet kazandrmada etkili olmutur.

Modern tabi hukuk, ngiliz liberalizminin doutan getirilen temel haklar varsaymna dayanmaktadr. Doutan gelen haklar dncesi, Magna Cartada baronlarn elde ettii bir takm haklarn, kraln mdahalesinden masun olduu dncesinin yaygnlaarak btn ngilizlere temilinden ibaretti64. lk belirdii hliyle liberalizmle sk iliki iindeki bu tabi hukuk, Webere gre biimsel niteliktedir. En saf formu da szleme teorisi ere-vesinde grlmektedir. Buna gre mevcut hukuk dzenini oluturan kanun-lar, rasyonel bir uzlamadan (sosyal szleme) kaynaklanan bir meruiyete yaslanrlar. Bu uzlama da ya bireylerin gerekten tarihsel olarak bir araya gelerek szleme kurmalar anlamnda gerektir ya da makul bir dzen kurma anlamnda idealdir.

Weber, tabi hukukun iki trn ayrt etmitir65: biimsel ve madd. Her iki tr de kademeli olarak pozitif hukuka meruiyet salar. Ancak Weber, bu iki tabi hukuk arasnda kesin bir ayrm konulamayacan nk tamamyla biimsel bir tabi hukukun olamayacan da belirtmektedir. lk dnem liberalizmine elik eden tabi hukuk66, byk lde biimsel niteliktedir; temel bir takm ilkelerden ibarettir. Weberin deyiiyle amal szlemeyle meru olarak elde edilen bir haklar sistemidir67. Bu tabi hukuk, bir yandan 64 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 233 (Economy and Society, s. 866). 65 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 234 (Economy and Society, s. 868). 66 Webere gre tabi hukukun bu ilk formu, 17 ve 18. yzylda szleme teorisi

eklinde ortaya kmtr. Meru hukukun btn yasalara, yasalar da rasyonel uzlamaya dayanmaktadr. Bu szleme ya gerektir yani bireylerin bir araya gelip bu ynde bir uzlama salamalar sz konusudur yahut da hukukun ancak zgr bir uzlama ile kurulacak makul bir dzene uygun olmas halinde meru olabileceini ileri srer ekilde idealdir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 234 (Economy and Society, s. 868).

67 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 235 (Economy and Society, s. 869).


sisteme meruluk salarken te yandan zgrlklerin snrna yine zgrlk-leri yerletirerek, bizzat kendisi biimsel bir snr oluturmutur.

Burada liberalizmin en saf ve aslnda uygulanmas mmkn olmayan hali gze arpar. Devlet, tabi hukukla bal olduu lde, ieriksel olarak szleme zgrln kstlayc dzenlemeler yapamaz. nk bu durumda (biimsel) meruiyetini yitirir. Zaten ilk dnem tabi hukuku bu katlkla kalamayarak yumuatlmtr68. Weber asndan modern hukukun temel nitelii rasyonel ve formel oluudur. Tabi hukuk, hem nitelii gerei hem de tarihsel sre asndan biimsel bir nitelikte kalamamtr. Weber, makul toplumsal dzen anlayndaki makulln, giderek ngiliz yaklamn-daki faydaclkla edeer bir duruma dntn grmektedir. Dolaysyla, mesel miras gibi szleme zgrl ile aklanamayacak mlkiyet akta-rmlar, faydac bir temelde kabul grmtr69. Demek ki aslnda tabi hukuk, evvela liberal uygulama eliyle ieriksel bir nitelik kazanmtr. Yani liberal dncenin negatif zgrlk anlay, baka deyile zgr brakan devlet, hibir zaman tam olarak uygulanm deildir. Ksaca Weber, tabii hukuk anlaynn, modernite iinde savunulamayacan dnyordu70.

Yukarda belirtildii gibi, Anayasa hukukunda negatif stat haklar olarak anlan birinci kuak haklar, devletin yaam, zgrlk (szleme zgrl) ve mlkiyet hakkna dokunmamasn ancak bunlardan kaynak-lanan piyasa ilikilerini, sahip olduu meru iddet gc sayesinde koruma altna almasn ifade eder. Bu basit biimsellik, ne madd adaletin salanmas ne de karmak toplumda idar sreklilik ve dzen iin gerekli kurallar sistemine sahiptir. Bu yetersizlik, hukuk pozitivistlerin boluksuz bir btn olarak hukuk dzenini, btn toplumu kapsayacak/kaplayacak ekilde tasavvur etmelerine yol amtr. Bilindii bu, tabi hukukun pozitifle-tirilmesi srecidir. Weberin mtek olduu durum ise pozitifleen hukukun tedbirleriyle kstrlan halk kitlelerinin, yeniden tabi hukuktan medet ummasdr. nk Webere gre pre-modern bir hukuk biimi olan tabi 68 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 236 (Economy and Society, s. 870). 69 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 233 (Economy and Society, s. 867); Giddens,

Sosyal Teori, s. 248 vd; San, s. 68 vd. 70 Lash, s. 156.


hukuk (zellikle madd tabi hukuk), hukuk rasyonalitenin ypratlmasna yol amaktadr. Webere gre (Weberin dnemindeki) hukukun biimsellii giderek delinmekte ve madd nitelikte kavramlar gndeme getirilmektedir71. Karamsar bir dnr olarak Weber, modern toplumun brokrasi iine skm bunalmn grmekle birlikte, mevcut halin vazgeilemez noktaya geldiini de dnmektedir.

Webere gre biimsel adalet ya da mantksal-biimsel rasyonel hukuk, unsur tarafndan ypratlmaktadr72: (1) refah ideolojisi erevesinde giderek genileyen modern brokratik devlet, (2) sosyal demokrasi ve alan snf hareketi ve (3) hukukular arasnda hukuk kavramlarn dn-m. Refah talebi, biimsel hukukun (prosedral hukuk devleti) yetersiz-liine vurgu yaparak, ahlk ve tabi hukuk ile temellendirilen taleplerle hukukun ieriksel olarak da dilliine ynelmiti. Bu da hukukun politik taleplere kurban gitmesi anlamna geliyordu.

Webere gre, sosyal hukuk ynndeki taleplerin, modern snf problemi ile birlikte ortaya kmtr. Bu talepler adalet ve insan onuru gibi duygusal renklere bulanm ahlk kaziyelere dayanmakta ve salt ticar ahlka eletiri eklinde yneltilmektedir73. Bu dnceler, yalnzca alan snflar ve kar gruplar tarafndan deil, ayn zamanda baz hukuk ideologlar tarafndan da savunulmaktadr. Bu taleplerde hukuk, biim-selcilikle eletirilmekte; ekonomik bask, szlemenin ahlka aykrl gibi hukuk adan temelsiz ve btnyle biimsiz itirazlar, ahlk ve madd adalet asndan savunulmaktadr. Ancak biimsel hukuk anlay, yalnzca

71 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 250 vd. (Economy and Society, s. 884 vd.).

Weber, svire Meden Kanununun (dolaysyla bizim Meden Kanunumuzun) 1. maddesini (meseleye ilikin bir hkm bulunamamas halinde hakimin hukuk yaratmas), irrasyonel ve madd olduu gerekesi ile eletiriyor. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 253 (Economy and Society, s. 887). Weberin, hukuk biimsellik ya da hukuk pozitivizm konusunda ne denli kat bir dnr olduu buradan da grlebilir.

72 Ewing, s. 507. 73 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 252 (Economy and Society, s. 886). Ayrca bkz.

Ewing, s. 508.


alt snflarn tehdidi altnda deildir. Kapitalist karlar da bu hukukun btnselliini ve biimselliini zorlamaktadr. Weber, ticar hayata ilikin bir takm zel kanunlarn artna da, bu duruma delil olarak dikkat ekmektedir74.

Pozitivizmin bu gerileyiinde, hukukularn artk hukuku toplumun stnde, kapal ve biimsel bir sistem olarak deil, toplumun iinde i gren bir ara olarak grmeleri de etkili olmutur. Hakimlerin biimsel kriterler dnda hukuka yaklamalar, Webere gre, irrasyonel hukuk bulmadr. Biimsel hukuka ynelik sosyolojik, ekonomik ve ahlk mdahaleler, yarg kararlarnn kesinliini ciddi biimde zedeler75.

SONU

Yukarda ifade edildii gibi Weber, hukuku (1) faraz bir dzen olarak, baka deyile hukukunun faaliyetine konu olacak ekilde, dogmatik hukuk bilimi olarak ve (2) olgusal olarak yani hukuk sosyolojisine konu olacak ekilde, iki balamda incelemitir. Ancak Weberin her iki alana da yakla-m, betimseldir. Baka deyile Weber, konular bir hukuku olarak deil bir sosyolog olarak incelemektedir.

Weberin anlatmnda gre kapal, boluksuz ve rasyonel bir dzen olarak modern hukuk, kazand mantksallk ve biimsellik ile hukuk dncesi bakmndan modernliin ulat en yksek noktadr. Bu dzenin, demokrasiye tezat oluturur biimde, brokrasi ile birlikte insan kat bir embere ald dorudur. Ne var ki bu rasyonaliteden geri dn yoktur. Dolaysyla Weber, sosyolojik hukuk ile dogmatik hukuk eklinde ifade edilebilecek bu yaklamlar arasnda kesin bir ayrm ortaya koymakta ve bunlarn ikisi arasndaki bir geililie yani hukukun ahlk, siyas ya da 74 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and Society, s. 882). Hukuk

uygulayclar sadece sosyal idealler adna aadan ne srlen ieriksel farazi-yelerin basksna deil, ataerkil g ya da refah politikalar adna yukardan ne srlen ieriksel faraziyelerin basksna kar da soukkanl kalmak zorundadr. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 241 (Economy and Society, s. 875).

75 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 260 (Economy and Society, s. 894). Ayrca bkz. Ewing, s. 508; Kennedy, s. 1054.


kiisel kriterleri esas almasna, iddetle kar kmaktadr. Bu eletirinin ortaya kmasnn sebebi, Weberin kendi zamannda eitli sosyal snflarn iktidar talepleri sonucu hukuku etkilemeleridir. Bu talepler neticesinde prosedral hukuk devleti yani biimsel-rasyonel hukuk, madd hukuk devletine, baka deyile refah devletine doru ynelmitir. Webere gre bu yneli, tabi hukuka geri dntr.

Meru egemenlik formlar iinde, modernlik artlarna en uygunu olan hukuk otoritenin, biimsel-rasyonel hukuk dncesi ve idar rasyonalite ile olan ilikisi de yukarda konu edildi. Bu anlamda Foucaultnun governmentality kavram ile Weberin, brokratik rasyonalitesi arasndaki yaknlk, ayr bir alma konusu tekil edebilir. Brokrasi, seilmilerin kulland egemenlik yetkisi ve hukuk arasnda nemli bir iliki mevcuttur. Hukuk, seilmilerin kulland egemenlik yetkisine meruluk temin etmekte ve seilmilerden, idar grevlilere yaylan geni bir otoritenin kullanlabil-mesini salamaktadr. Burada, daha nce de belirtildii gibi hukukun iki fonksiyonu ile karlarz. lki, hukukun, kullanlan egemenlik yetkisine ve dolaysyla bir btn olarak devlet dzenine meruluk kazandrmasdr (ayrca burada hukuk, bizatihi kendine de meruluk kazandrmaktadr). kincisi ise bu egemenlik yetkisinin somut kullanlma biimleri yani hukukun btn sistemin ileyi kurallarn tespit etmesidir. Bu iki fonksiyon sayesinde, otorite kullanan her bir devlet grevlisi, gayr ahs bir dzenin (hukuk dzeninin) inasn ve ilemesini salam olur. Hem idar hem de yargsal brokrasi, faraz dzeni (hukuku) gereklie uygulayarak gereklii bu ynde zorlar. Kamu hukuku dnda da toplumsal dzen, kamu hukukuna nazaran balayclk etkisi azalm bir biimde zel hukuk tarafndan destek-lenir.

Webere gre hukuk, bu byk gayr ahs dzeni iletebilmek iin mantksal, biimsel ve rasyonel olmak zorundadr. Gayr ahslik, hukukun hem kendine hem de otoriteye meruluk kazandrabilmesi asndan gerek-lidir. Geleneksel ve karizmatik otorite biimlerinde meruluk, din ya da karizma yoluyla salanrken, burada sistemin kendisine duyulan inan ile salanr (sosyolojik geerlilik). Bylece bireyler, statlerin ortadan kalkt modern toplumda, hem zgr hem de baml olmay srdrebilirler.


K a y n a k a

Aron, Raymond; Sosyolojik Dncenin Evreleri, 4. Bask, ev. Korkmaz Alemdar, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000.

Berberoglu, Berch; Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri, ev. Can Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2009.

Deflem, Mathieu; Sociology of Law- Visions of a Scholarly Tradition, Cambridge University Pres, New York 2008.

Ewing, Sally; Formal Justice and the Spirit of Capitalism: Max Webers Sociology of Law, Law & Society Review, Vol. 21, No. 3, 1987, p. 488-512.

Giddens, Anthony; Foucault, Nietzsche, Marx, Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay., Ekim 2001, stanbul s. 267-276. (Foucault, Nietzsche, Marx)

Giddens, Anthony; Max Weber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji, Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay., Ekim 2001, stanbul, s. 23-87. (Max Weber)

Giddens, Anthony; Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori, 2. Bask, ev. mit Tatlcan, stanbul 2010. (Modern Sosyal Teori)

Ikta, Yasemin; Max Weberin Anlay Sosyolojisi Ynteminin Hukuka Uygulanmas zerine Bir Deneme, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt: LIII, Say: 1-4, stanbul 1991, s. 273-281. (Max Weber)

Ikta, Yasemin; Hukuk Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, stanbul 2008. (Hukuk Sosyolojisi)

Kennedy, Duncan; The Disenchantment of Logically Formal Legal Rationality, or Max Webers Sociology in the Genealogy of the Contemporary Mode of Western Legal Thought, Hastings Law Journal, Vol. 55, May 2004, p. 1031-1076.


Lash, Scott; Modernite mi, Modernizm mi? Weber ve Gnmz Toplumsal Teorisi, ev. Mehmet Kk, Modernite versus Postmodernite, 3. Bask, Der. Mehmet Kk, Ankara 2000, s. 133-165.

zcan, Mehmet Tevfik; Modern Toplum ve Hukuk Devleti, XII Levha Yay., stanbul 2008.

zlem, Doan; Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, 3. Basm, nklp Kitabevi, Ankara 2001.

San, Cokun; Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi, Ankara ktisad ve Ticar limler Akademisi Yay., Ankara 1971.

Swingewood, Alan; Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, 3. Bask, ev. Osman Aknhay, Agora Kitapl, stanbul 2010.

Trubek, David M.; Max Weber on Law and The Rise of Capitalism, Wisconsin Law Review, Vol. 720, Y. 1972, p. 720-753.

Weber, Max; Economy and Society, (Vol 1-2), Ed. Guenther Roth ve Claus Wittich, University of California, USA, 1978. (Economy and Society)

Weber, Max; Ekonomi ve Toplum 1, ev. Latif Boyac, Yarn Yay., stanbul 2012. (Ekonomi ve Toplum 1)

Weber, Max; Ekonomi ve Toplum 2, ev. Latif Boyac, Yarn Yay., stanbul 2012. (Ekonomi ve Toplum 2)

Weber, Max; The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, Trans. Talcott Parsons, London&New York, Routledge 1992. (Protestant)

Weber, Max; Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, ev. zer Ozankaya, Ankara 1995. (Toplumsal ve Ekonomik)

Weber, Max; Sosyoloji Yazlar, 8. Bask, ev. Taha Parla, letiim Yay., stanbul 2006. (Sosyoloji Yazlar)

Documents

engintopuzkanamis