ESKi TÜRKÇE'NiN GRAMER YAPISI VE ÖRNEK OLARAK FİİLDEN İSİM YAPAN -l EKİ, 1990_7_Hacieminoglu

7/27/2019 ESKi TRKE'NiN GRAMER YAPISI VE RNEK OLARAK FLDEN SM YAPAN -l EK, 1990_7_Hacieminoglu

1/16

ESKi TURK


2/16

66 NECMETTiN HACIEMiNOGLU

Bu gibi omekleri her zaman ~ o g a l t m . a k mumkiindiir. Orneklerden de anl l l I l a c a ~ iizere, "Eski T i i r k ~ e " d e mevcut tek heceli b i r ~ o k kelime "kok" degil "govde"dir.

Demek ki "Eski T i i r k ~ e " n i n morfolojik yaplSl heniiz kemaliyle bilinmemektedir, tamamiyle aydmlatilamamitir. ite bu gibi sebeplere dayanarak,bu yazimizda "Eski T i i r k ~ e " n i n genel olarak morfolojisi yamnda, fiilden isimyapan -l eki ve omekleri ele ahnmitir.

Eski Tiirkc;e, Tiirkoloji'nin iizerinde en ~ o k aratirma yapilan sahalarm-dan birisidir. Bu sahada ~ a h a n l a r da Turkoloji ilminin en iinlu simalanrur.Daha dogrusu bu aratmcilar Eski i i r k ~ e uzerinde yapt1klan baanh a h m a -]ar sonucunda hak ettikleri ohrete ulaIDIlardu. ite bu sayededir ki EEkiT u r k ~ e devresine ai t metinierin biiyiik bir k1sm1 okunmu, incelenmi ve yaytmlaniDItir. Boylece Eski T i i r k ~ e ' n i n ses sistemi, kelime yap1s1, ~ e k i m ve yap1mekl-eri ana hatlan ile tespit edilmi, soz hazinesi ortaya konulmutur. Has1hTurk dilinin en eski hazinesi kabul edilen ana kaynak, b i r ~ o k yonden ilenipdegerlendiri]mitir. Biz ise, burada Eski T i i r k ~ e sahasm1 daha degiik bir a ~ I -dan ele almak istiyoruz.

Turk dili "Orta" ve "Yeni" T u r k ~ e donenileri:aden itibaren iveler ve a ~ z -lar halinde dallamp tekilatlanmitlr. Dilimizdeki bu yap1Iam.a Turk milletinin i ~ t i m a i baklmdan o g u , u r u k, u I u , boy , o k, bo d u n ve i I gibikademelere gore tekilatlamma ~ o k benzemektedir. Cunkii T u r k ~ e d e de kelime, kelime ailesi, k ~ l i m e o y m a ~ , ag1z, ive, l e h ~ e gibi basamaklar vardu. itebu basamaklari yerli yerine oturtmak i ~ i n de Eski T i i r k ~ e ' n i n esas ahnmas1gerekmektedir. Nitekim onceki Tiirkologlar, mukayeseli metod sayesinde oniki as1rhk uzun bir zam an dilimi i ~ e r i s i n d e k i gelimeleri, ad1m adxm takip ederek tespit etmilerdir.

0 halde yiiz yila yakm bir zamandan beri yap1la gelen bu ~ a h m a l a r neti-cesinde elde edilen bilgilerin I I ~ n d a , Eski T i i r k ~ e ' d e n hareket edip geriyedogru baz1 tahminlerde bulunabiliriz. Turk dilinin on ik i asu ~ e r i s i n d e kaydettigi gelime h1z1 ve seyri bu konuda bizlere rehber olacaktu.

Esasen, tek heceli sabit koklere dayah ve belirli yap1m ekleri ile genileyenTiirk dilil yap1s1 icab1 ~ o k yava geljmekte ve pek az degimektedir. Bahlskonusu gelime ve degimeler ise, sadece baz1 "kilit" ses]erde goriilmektedir .Bu sesler bulundugu konuma gore gelime kaydeden b I p; d I t; g/ (; g I k sesleridir. Ustelik bunlarm geliimi de, art1k h e r k e s ~ e bilinen belirli artlara baghillr. Bu giinku Tiirk l e h ~ e l e r i n d e k i r,...,z; [,..,; y,..,s; J,..,t farkhhklari ise,gelime degil, ikamedir. Y ani o l e h ~ e l e r i n tercihidir.


3/16

ESKt TURK


4/16


-


5/16

ESKi TURK


6/16

70 NECMETTN HACIEMiNOGLU

ikinci oymak: "Fiili ger;ekletiren organ, sebep, vas1ta."fiil

o- "diiiinmek"i t- "muktedir olmak"ad- "ayr1lmak"i l- "baglamak"ko- "gormek"ko- "baglamak"u[- "anlamak"agt- "soylemek"bur- "kokmak"l>ed- "giymek"kor- "baglamak"oru- "yiiriimek"tire- "direnmek"

!Sl iD

o-g "akil"u-z "usta, mahir"ad-a[ "ayak"z " I "--g eko-z "goz"ko-k "aga; kokii"kO--m "kok, dip, asll" (ETC ve Div.)u[-U-$ "ak1l"ag-t-z " a ~ z "bur-u-n "burun"ked-i-m "giyim, elbise"kor-u-g " h a b e ~ c i , irtibat saglayan"or-u-]f, "yol"tire-g-u-k "direk"

Eski Tiirk;eyi yapilama bak1m1ndan biitiiniiyle ele almak, bu tebliginhacm.ini de smulanm da amaktadir. Onun i;in biz burada ancak ku bakilhalinde, agact degil ormam gormeye ;ahttk. Aynca da -1 ekinin varhgm1 ispatlarken uyguladigimlZ metodu, orneklerle pekitirmek istedik. Bu yiizdenyukanda verilen kelime yapm.a sistemini -l ekine de uygulayacag1z.

Eski Tiirk;e doneminden beri Ti.irk dilinin ;eitli sahalarmda ve ivelerinde tek sesten ibaret eklerle fiillerden isimler yapilm.aktadir. Bu ekler genelliklealfabelerde tek iaret (harf) ile temsil edilm.itir. $imdiki alfabem.ize gore bahiekonusu ekler Unlardu:a) Unlii iJe temsil edilenler: -a ; -e; -I; -I; -u; -u;b) Unsiiz ile temsil edilenler: -;; -g; - < Y ',, -k. -k; -m;-n; -r; -; - t ; -z;

Goriiliiyor ki dilimizdeki b / d /I/ pI s I vI y I iaretleri ile temsil edilensesler, Tiirk;enin ses kanunlarma gore ek vazifesi yapam1yor. Ancak bunhrarasmda 11 pIs seslerinin ek vazifesi gormesi miim.kiin idi. Bu durumda denilebilir ki, soz konusu sesler Eski Tiirk;e doneminden daha once ek vazifesi gormii, fakat asular sonra unutulmulardu. ite bu tahminimizin isabetli oldugunu delillendirmek iizere, fiillerden isim yapan bir -l ekinin var oldugunu isbata ;ahacagiz. Ger;i Kagnh Mahmud b L ~ g t l ve targd, Annemarie von Gabain ise mal, hsLl, osal, tukel orneklerini gostermek surcti ile boyle hir ekir. bu-


7/16

ESK1 TURKCENtN GRAMER YAPISI 71

lundugunu haber vermilerdir. Fakat daha sonrlt bu ek yine unutulmutur.(:iinkii tek heceden ibaret isimler kok samlmi ve eldeki bir kam de


8/16


TS XII I. Yuzyddan Beri Tiirkiye Tiirkr;esiyle YazzlmL$ KitaplardanToplanan Tamklanyle Tarama Sozliigii, I- VI I I, TDK Yay., Ankara 1963.

UM Uygurca Metinler 11. Maytnsimit, Burkancdahn Jllehdisi Maitreyaile Bulu$ma, Ugyurca iptidai Bir Durum, Haz. ~ i n a s i Tekin, Ankara,1976.

US A. Caferoglu, Eski Uygur Tiirkr;esi Sozliigii, istanbul, 1968.

ORNEKLERI . VK yaplSlnda olan kelimeler:1 . al < a-l "hile".

Bu kelime "aldatm.ak" anlam.mdaki ar- < a-r- fiilinin kokii olan a- fiilinden yapilmitlr. Fiili g e r ~ e k l e t i r e n vas1ta durumundadu. (bk. EDPT, 120a-b). Tabii aldat- < al-da-t- fiili de bu al isminden yapilm.Itir.

2. il < i - l "devlet".Bu kelime "tanzim etm.ek" anlammdaki it- fiilinin kokii olan i - fiilinden

yapilmitir. ~ i i n k i i , devlet, tekilath yani tanzim edilmi bi r miiessesedir.(bk. EDPT, 121b-122b). Nitekim i$ ismi de aym i- kokiinden tiiremitir.(kr. EDPT, 254a-b). Her ik i kelime de f i i l d ~ n sonra has1l olan neticedir.

3. ul < u-l "tem.el, esas, dip. kok".Bu kelime "tohum" ve "nesil" anlammdaki urug < u-r-u-g ismi ile aym ufiil kokiinden - l eki ile t i i r e t i l m i ~ t i r . (kr. EDPT, 124a). Tiirk cemiyetinin kademelerinden olan urug / uruk ve ulu$ da aym kokten tiiretilmitir.II. KVK yap1smda olan kelimeler:4 . kal < ka-l "yah adam" (Div.)

Bu kelime "yalanmak" anlammdaki kan- < kar-1.- fiili ile ayn1 koktentiiremitir. (kr. EDPT, 614b). Fiil taban1 kan- olduguna gore, bir kar isminiu mevcut oldugu kesindir. ~ i i n k i i kan- fiilinden yapllan kang ihtiyar demektir. 0 halde kal ve kar isimleri ka- fiilinden yapilmitlr ve karde iki kelimedir.Her ik i kelime de fiilden has1l olan neticeyi ifade etmektedir.5 . tal < ta-l "dal, kol, Ube" ( K B).

Yani "kokten ve govdeden ayr1hp ~ e v r e y e yaydan kmm" Bu kelime"dagllmak" anlammdaki (KB ve Div.) tar- ve tagd- fiillerinin kokii olan ta-


9/16

ESKi TURK


10/16

NECMETTiN HACIEMiNOGLU

mas1 hadisesi"di1. Tiirk'iin mant1g1, hit; yer d e g i ~ t i r m e y e n , yani akmayan deniz ve gol suyunu, isabetli olarak "bagh" telakki e t m i ~ t i r . Bu da fiilin gert;ek

l e ~ m e s i n d e n basil olan neticedir.l l . tal < to-l "dol, tohum" (bk. EDPT, 4,90a-b).

Y ani canblann t;ogalmasml saglayan unsur, esas, kok. Nitekim aym kokten y a p i l m l ~ toz < to-z ismi de "oz, esas, as1l" demektir (bk. EDPT, 571a-b).Fiil kokiiniin tO- oldugu tor < tO-r isminden yapilmi tOr-e- "t;ogalmak" masdannm mevcudiyeti ile kesinlemektedir.12. kul < ku-l "kul, kole" (bk. EDPT, 615a-b).

Yani Tann'ya veya efendisine bagh olan kii, kimse.Bu kelimenin kokii olan ku- fiilinden tiiretilen t;eitli ornekler: kullan

< kul-la-n- "kul sahibi olmak". Y ani "her hangi bir kimseyi veya eyi emrinde t;ahtirmak", kur < ku"-r "bag,. kuak, kemer" (Div.), it; kur "it; t ; a m a ~ n lbaglayan bag, it; kur > w;kur", kura- < kuru-a- "kuanmak" (Div.), kurkuran- < ku-r kurua-n- "kuak baglamak" (Div.), kuak < kura-g "elbise iizerine baglanan kemer, k u ~ a k " , kuan- < kura-n- "elbiseye miicevhertakarak siislenmek", silah kuan- "beline silah baglamak", ehri kuat- "ehrin etrafmdaki t;IIU yollanm kapamak, tutmak, baglamak".13. yul < yu-l "menba, kaynak" (bk. EDPT, 917b-918a).

Bana gore bu kelime "ki:ik, temel" anlammdaki ul kelimesinin y- on sesini a l m 1 ~ eklidir.14. kiil < kii--l "kiil" ( k r ~ . EDPT, 7 1 5 ~ < )

Bu kelime Kuzey ~ i v e s i n d e "yanmak" alllammdaki kii- fiilinden tiiret i l m i ~ t i r . Aym fiilin kO- ~ e k l i de mevcuttur. Fiil g e r t ; e k l e ~ t i k t e n sonra husulegelen nesnedir.15. tiil < tii-l "riiya" (bk. EDPT, 490b).Willi Bang lamdaismus f sigmatismus ses hadisesine dayl.'narak tiil kelimesi ile tii < tii- "dii" (bk. EDPT, 559a) kelimesi aras1nda kok birligi oldugu kanaatmdadn. Bang'a gore tiin < tii-n "gece" kelimesi de aym fiilkokiinden t i i r e m i ~ olmahdu !III. VKVK yap1smda olan kelimeler:16. amul,....., amtl < amt-l "sakin" (bk. EDPT, 160b-l6la).

Bu kelime "sakin olmak "anlammdaki amtr- fiilinia tabam olan amt- fiilinden yapiliDItir. Fiilden sonra has1l olan neticedir.


11/16

ESKi TURK(ENiN GRAMER YAP!Sf 75

17. ayd a y ~ - l "hep, hiitiin; < , ~ o k " ( k r ~ . EDPT, 184b).Bu kelitne ay "hep" isminden y a p 1 l m u ~ U T ) - ~ - fiilinden t i i r e t i l m i ~ t i r (Div).

Fiildcn sonra has1l olan ncticcdir.18. mal < zna-l "inamhr h;i , mutemed" (ETG). (hlc EDPT, 184,h-185a).

ma- fiil kokiinden aym anlamda tiiretilcn bir ha!jka kelime de zna-g >zna-k olup, aym ailenin diger bi r ferdidir. lnal kelimesi fiilden sonra hasil olanncticedir.19. ogul < ogu-l "velet, c;ocuk" ( k r ~ . EDPT, 83b.-84b).

Bu kelime "hoy" anlammdaki ok isminden -u - ile y a p t l m i ~ oku- fiilindent i i r e t i l m i ~ t i r . Y ani to!'den tol-e-, t!ir'den tiir-e- gibi ok'tan ok-u- fiili y a p i l m i ~ -tlr. Fiil gerc;ekle7tikten sonra hasd olan 11cticedir.20. okil,......, iikil < iik-i-l "c;ok" (Div.). ( K r ~ . EDPT, 106a).

Bu kelime "c;ogalmak" aulammdaki ilk- f 5k- fiilinden y a p i l m l ~ t u . Fiilden sonra hasil olan neticedir.21. otiil < iit-ii-l "rica".

Bu kelime "arz etmek, ricada hulunmak" anlammdaki iitiin- fiilinin kokiiolan ot- mastarmdan yap1lm1t1r. Nitekim aym fiil kokiinden tiireyen otiig< ot-ii-g (bk. EDPT, Sla) kelimesi de Uygur ivesinde "rica "demektir.22. usal < us-a-l "bunalml, tembel" (ETC).

Bu kelime usan- fiilinin usa- tabamndan t i i r e m i ~ t i r . Fiilden sonra hasdolan neticedir. Kr. EDPT, 247a-b'de osal eklinde gec;er.IV. KVKVK yap1smda olan kelimeler:23. kabal < kaba-l "kuatma".

Bu kelime kabra- > kavra- "sarmak", kucaklamak" anlammdaki kabatabamndan yap1lmi olmahdu ve fiili g e r c ; e k l e ~ t i r e n unwrdur.24 . yazal < yaza-l "siis".

Mogolcadan XIII. veya XIV. yiizytlda Tiirkc;eye gec;en (bk. EDPT, 974a)ve


12/16

76 NECMETTiN HACIEMfNOGLU

25 . tagzl < tag-t-l "sus, elbiseye veya kulaga takilan ziynet."Bu kelime "takmak" ve "asmak" anlammdaki tak- fiilinden yapilmi olup

Tobol i v e s i n d e kullamlmaktadir. (W. Bang). Fiilden sorira has1l olan neticedir.26. yazl < ya-t-l "taze, g e n ~ " (kr. EDPT, 978a).

Bu kelime bu giine kadar ya-sLl > ya-zl > ya-t-l (bk. EDPT, 978a)ve (W. Bang), veya ya-gul (kr. ktz-gul) > yazl > yeil ~ e k l i n d e a ~ I k l a n -mo Mogolea t;inggis ). t - = t; - ses degimesiuin Tiirkvedebaka ornekleri de vardlr. tumalamak = t;zrmalamak I ctrmalamak, tLrmzk =czrmzk vs . t;zda- fiili Tiirk ivelerinde szda- ve tda- ekillerinde de kullamlmaktadn. (W. Bang). Bu kelime fiili gervekletiren unsurd:ur.28. km l < kts-t-l "dcre, vadi, dar bogaz, k i i ~ t i i k ge!fit" (US).Bu kelime hs- fiilindoen yapilmJtir. (bk. EDPT, 667h). Nitekim "dar,k1s1k, daraltllml" anlammdaki hstg < kzs-t-g (ETG) kelimesinin mevcudiyeti fiil kiikiiniin hs- oldugunu gostermektedir. (bk. EDPT, 666L-667a). Bu kelime ailesinden baz1 ornekler: hs- "daha k1sa yapm.ak, k1saltmak" (Div.), ktszk < kts-z-k "dar yer" (TS), kLszcak < ktsz-cak < lnsz-ca-ok "darac1k,"(TS), ktstl- "arada kaimak" (Div.), ktsga < kts-ga "k1sa" (Div.), kzszr kml (kr. ya-stl > ya-tl > yatl > yeil gihi). veyak1z isminden -gul > --gtl eki ile (kr. ya-gul > ya-gtl > yatl > yeil gibi).(hk. EDPT, 682h). Ben de fiilden - l eki ilc yap1lan iz:lhi kabul ediyorum. Bunagore ktzzl fiilden sonra has1l olan neticedir.30 . topal < top-a-l "topal, aksak."

Bu kelime "yuvarlak" anlammdaki top isminden tiiretilen topa- fiilindenyapilmitlr. Y ani topak ye kiit ayak, sakat ayak (W. Bang).


13/16

ESK1 T U R K ~ E N i N GRAMER YAPISI 77

31 . siikel < s5k-e-l "hasta".Bu isim "hozulmak" anlammdaki sokel- "" siikel- fiilinin taham olan

soke- fiilinden yapilmitir. (kr. EDPT, 820h). Fiilin g e r ~ t e k l e ~ m e s i n d e n hasuolan netice.32 . gozel < goz-e-l "giizel" (yaz1 dilinde giizel)

Baz1 meslektalanmtz hu ke1imenin Skr. kusala "iyi, giizel" kelimesindenkusal > kiisel > kiizel eklinde grafik yol ile go((tigini ileri siirmektedir. Bizaym kanaatte degiliz. ~ i i n k i i Eski i i r k ~ t e d e "giizel" ve "giizellik" anlammdakikork kelimesi kiir- fiilinden yaptlmttir. Bu durumda giizel kelimesi de giize< koze- fiilinden tiiremi olmaz m1? Bizce, dilimizdeki herhangi hir kelimeyiT i i r k ~ t e y e gore izah edemedigimiz taktirde yahanc1 dillerde aramak gerekir.Eger hizim kelimemize haka dillerde de ~ < s t l a r s a k , once, hizim onlardan degil,onlarm hizden ahp almadtgtm aratnmahytz . Ancak genellikle hu goriiiinaksi yapilmaktadtr. Bu g o r i i ~ t e n hareketle tarihl akr i ~ t e r i s i n d e kork < kOr-kve kihei < koz-e-1 kelimelerinin seyrini takip edelim.

Eski i i r k ~ t e d e kiirg ve kiirk, korkle ve kOrgle (ETG) ekillerinde gec;en ke-limeler "giizel" ve "giizellik anlammdadtr. 0 donemde kozel I kiizel > "gozel Igiizel" kelimeleri yoktur.

Orta T i i r k ~ t e d e kork (Div.) "giizellik", korklug ve kOrklii (ME) "giizel"demektir. Yine aym donemde korkliig (Div.) "giizel", korkliigliik I korkliiliik(ME) "giizellik", korksiiz " ~ t i r k i n " demektir. Bu donemde de kOzel I kiizel >"gozel I giizel" kelimeleri yoktur.

Yeni T i i r k ~ t e n i n Eski Anadolu sahasmda ise hem gork ve gorklii kelimelerihem de giizel kelimesi mevcuttur. (TS, XVI. yiizytl).

~ a g a t a y sahasmda da kork "hiisn", kiirkli "giizellik", kiirkebay " ~ t o k giizel"korken "giizel", kiirken- " g i i z e l l e ~ m e k " ( ~ L ) yamnda kozel "iyi, ahsen, huh"

( ~ L ) kelimesi de vardtr. Aynca Eski Anadolu sahasmda "gosterili, heyhetli"anlammda gorkem kelimesine de rasthyoruz.

Bu giinkii Kngtz i i r k ~ t e s i n d e de hem koziil "giizel", hem de korkom "giizel"ve korkiimdiik "giizellik" (KS) mevcuttur. Kazak T i i r k ~ t e s i n d e ise gene kJrkemve giizel vardtr. Tiirkiye T i i r k ~ t e s i n d e ise art1k gorkemli, gozde, gosterili kelime-lerini goriiyoruz.

Biitiin hu ornekler gosteriyor ki "giizellik" mefhumu, gor- fiili ile gormeorgam olangoz isminden tiiretilmi kelimelerle ifade edilmektedir. Azeri i i r k ~ t e sinde yaygm olangormeli kelimesi de "goriilmeye deger" anlammda" giizel"demektir.


14/16

7fi NECMETTiN HACIEMiNOGLU

Bu duruma gore, ilk defa XVI. yiizy1l metinlerinde kendisine rastlarulangiizel kelimesi, Skr.'ten ancak Uygur, Karahanh, Kip\!ak ye


15/16

ESKi TURK


16/16


- l eki ile ilgili dil yazim alan ic;in bk.1. Tahsin Banguoglu, "Nisbet s1fatlan ve -sal/ -sel", I-IV, Diinya (Gazetesi),

16, 17, 18, 19 Eyliil 1965.2. Emin Bayraktaroglu (Nih;ad Sami Banarh), "Sel ve Sal hikayesi", Meydan

(Haftahk Gazete), 28 Eyliil 1965; Tiirkr;enin s ~ r l a n , 1972, istanbul, s.268-272.

3. Haydar Ediskun, "-EL, -iL, -SEL ekleri iizerine", Turk Dili, XV/ 179,1 Agustos 1966, s. 1012-1019.

4 . Zeynep Korkmaz, "Tiirkc;ede- 0 l eki (-alf -el, -Il f -il, -ul(-iil, -sal(-sel)",Turk Dili, XVI/ 181, 1 Ekim 1966, s. 24-32.5. Haydar Ediskun, "Yine -EL, -iL, -SEL ekleri iizerine", Turk Dili, XVI/184, 1 Ocak 1967, s. 264-272.

6 . Zeynep Korkmaz, "Tiirkc;ede - 0 l eki (-al / -el, -1l f -il, -ul /-iii, -sal/ -sel)II", Turk Dili, XVI/ 187, 1 Nisan 1967, s. 514-518; Turk Dili, XVI f 188,l Mayts 1967, s. 635-642.

Documents

ESKi TÜRKÇE'NiN GRAMER YAPISI VE ÖRNEK OLARAK FİİLDEN İSİM YAPAN -l EKİ, 1990_7_Hacieminoglu