ETETİİK VE YASAL K VE YASAL SORUNLARSORUNLAR

Doç. Dr.Müjdat BALKAN

Genel Kavramlar Genel Kavramlar

Bios: Yaşam,Etik: İyilere ulaşmak için ne yapılmasıgerektiğine ilişkin öneriler sunan felsefenin bir dalıdır.Biyoetik: Tüm canlılar ve çevre ile ilgili etiksorunları kapsayan bir deyimdir.İnsanın sorumluluğu; İnsanı diğer canlılardan ayıran özellik, dış dünyadaki koşullarıdeğiştirebilmesi yani özgürlüğüdür. Bu ayrıcalık en gelişmiş canlı olarak insana özgürlüğü ile eşit derecede sorumluluk yüklemektedir.

Bilimsel Araştırmaların Gerekliliği

Bilimin ilerlemesi insanlığa ve diğer canlılara yararlıdır.Hayvanlar üzerindeki araştırmalar bir yaşama zarar verecektir.İyiye ulaşmak için kötü sonuçların ortaya çıkmasına ne ölçüde izin verilebileceği biyoetik karar vermeyi gerektirir.

AraAraşşttıırmanrmanıın Bilimsel ve n Bilimsel ve EtikEtik AAççııdan dan HaklHaklıı ÇÇııkarkarıılmaslmasıı

Zorunlu olmadıkça hayvanlar araştırma amacıyla kullanılmamalıdır. Bir yaşama zarar verilecekse bunun haklı bir gerekçesi olmalıdır.Haklı çıkarma , araştırmacı dışında farklı üyelerden oluşan bir kurul tarafından incelenerek onaylanmalıdır.

AraAraşşttıırmanrmanıın Bilimsel ven Bilimsel ve EtikEtik AAççııdan dan HaklHaklıı ÇÇııkarkarıılmaslmasıı

Bu kurulda;Araştırma; bilime, insanlara ve diğer canlılara katkısının ne olacağı açısından incelenirGerekli en az sayıda hayvan kullanılıp kullanılmadığı belirlenir.Hayvan kullanımı dışında alternatifler sorgulanır.

Hayvanlar Hayvanlar ÜÜzerinde Yapzerinde Yapıılan Bilimsel lan Bilimsel ÇÇalalışışmalarda 3R Kuralmalarda 3R Kuralıı

1- Materyali Değiştirme (Replacement):Hayvan yerine, aynı güvenirlikte sonuçlar verecek başka materyal yada modeller üzerinde çalışmak.2- Sayıyı Azaltma (Reduction): İstatistiklerietkilemeyecek en az sayıda hayvan üzerinde çalışmak.3- Uygun Koşulları Sağlama (Refinement): Hayvanları fizyolojilerine uygun ortamlarda barındırmak ve fizyolojilerine uygun işlemlerden geçirmek.

Yerine GeYerine Geççirme irme

Filogenetik skalada daha yüksekte yer alan hayvan yerine daha aşağıdaki hayvanıkullanma,Omurgalı hayvanları öldürdükten sonra elde edilecek hücre, doku ve organlarla in vitroçalışma yerine geçebilecek alternatifleri (doku çalışması, hücre ve doku kültürü, vb.) kullanma.

AzaltmaAzaltma

Bir araştırmada kullanılacak hayvan sayısını en aza indirme.

Çok sayıda hayvan kullanmadan önce ortaya çıkabilecek sorunların bazılarınıbelirlemek için pilot çalışma uygulamak,

İstatistik uzmanına anlamlılık için gerekli hayvan sayısı konusunda danışmak,

AzaltmaAzaltma

Hastalık, stres gibi deney sonuçlarınıetkileyebilecek değişkenleri en aza indirmek,

Elde edilecek bulguların yararlı olabilmesi için uygun hayvan türünü kullanmak,

Farklı sonuç elde edilmeyecek ve bilime katkıda bulunamayacak tekrar çalışmalardan kaçınmak.

ArArıındndıırmarma

Her deney hayvanından elde edilecek bilgiyi arttırmak ve ağrılı acılı işlemleri azaltmaya çalışmak.Ağrı ve acıyı önlemeye ya da azaltmaya çalışmak,Mümkün olan en erken dönemde deneye son vermek, ötenazi uygulanması gerekiyorsa en az strese sokacak yöntemi seçmek,Deneyde gerekli girişimi uygulamadan önce eğitim almak,Hayvanlarda kullanılan önemli girişim tekniklerini öğrenmek,

ArArıındndıırmarma

Kullanılacak drogun hayvan türüne göre uygun dozda olduğundan emin olmak,Ağrılı olabilecek işlemlerden önce uygun analjezik ve anestezik kullanmak,Asepsi kurallarına uymak,Bir hayvan için tek cerrahi girişim uygulamak.

AraAraşşttıırma rma vve Ee Eğğitimde Deney Hayvanlaritimde Deney Hayvanlarıınnıın n

KullanKullanıılmaslmasıında nda İİzlenen Etik zlenen Etik İİlkelerlkeler

Avrupa Topluluğu'nun 1985'te aldığı bir kararla bilimsel çalışmalarda canlı hayvanların kullanılmasında uyulması gereken bazı kurallar belirlenmiştir. Buna göre, "hayvanların ağrı, rahatsızlık, ızdırap veya fiziksel zarar görebileceği bir deney için kullanılamayacağı" karara bağlanmıştır.

AraAraşşttıırma rma vve Ee Eğğitimde Deney Hayvanlaritimde Deney Hayvanlarıınnıın n KullanKullanıılmaslmasıında nda İİzlenen Etik zlenen Etik İİlkelerlkeler

1-İnsanda normal fizyolojik mekanizmaların araştırılması, 2-İnsanları hastalıklardan koruma ile hastalıkların tanı ve tedavisini geliştirme yöntemlerinin araştırılması, 3-Çevrenin korunması, 4-Bilimsel araştırma, 5-Eğitim-öğretim, 6-Adli soruşturma (toksikolojik araştırma).

AraAraşşttıırmada kullanrmada kullanıılacak en uygun deney lacak en uygun deney hayvanhayvanıınnıı seseççmenin 4 basamamenin 4 basamağığı tantanıımlanmmlanmışışttıır.r.

1- Detaylı bir literatür taraması yaparak daha önce yapılmış çalışmalarda kullanılan hayvanları öğrenmek, 2- Eldeki mevcut imkanlarla karşılaştırmak üzere, çalışmada gerekli olacak malzeme ve teknik donanımı yazılı liste haline getirmek, 3- Tüm deneysel işlemleri sıralayan ikinci bir liste oluşturmak, 4- Seçilen deney hayvanının uygunluğunu denetlemek üzere bir pilot çalışma yapmaktır.

AAraraşşttıırma srma sıırasrasıındanda

Araştırma sırasında hayvanlarının maruz kalacağı ağrı ya da rahatsızlığın maksimum süresi ve sıklığı belirlenmelidir.Hayvanlar gereksiz ağrı ve strese maruz bırakılmamalı,Güvenlikleri sağlanmalı, Maliyet ve kolaylık hiçbir zaman hayvanın fiziksel ve zihinsel sağlığından önemli olmamalıdır.

DikkatliDikkatli OlunacakOlunacak DurumlarDurumlar

a-Pre ve post operatif ağrı kesici ilaçların verilmeyeceği deneyler, b-Ağrı duyusunun giderilmediği deneyler, c-Elektrik şoku uygulaması, d-Ağrı veya stres ile ilgili deneyler, e-Hayvanın fizyolojik beslenme koşullarına uymayan deneyler.

Cerrahi yCerrahi yööntemlerin uygulanmasntemlerin uygulanmasıındanda

Ağrıyı önlemek için yeterli genel ya da bölgesel anestezi uygulanmalıdır. Mide içeriğinin aspirasyonunu önlemek üzere anestezi öncesi hayvanlar uygun şekilde açbırakılmalıdırAçlık süresi kullanılan türe göre belirlenmelidir. Çalışmada deney hayvanlarının anesteziden uyanması bekleniyorsa, enfeksiyonu önleyecek aseptik koşullar sağlanmalıdır. Cerrahi sonrası analjezi ve yara iyileşmesinin uygun olmasını sağlayacak postoperatif bakım verilmelidir. .

Cerrahi yCerrahi yööntemlerin uygulanmasntemlerin uygulanmasıındanda

İlaçlara psikolojik ve fizyolojik bağımlılığı konu alan çalışmalarda yoksunluk sendromunu azaltmak ya da önlemek için önlem alınmalıdır.Travma içeren yöntemler anestezisiz uygulanmamalıdır.Nöromuskuler blokaj yapan ajanlar ancak anestetiklerle birlikte kullanılmalıdır.Deney boyunca deneyimli personel, fizyolojik bulguları değerlendirmek ve hayvanın anestezide kaldığından emin olmak için mevcut olmalıdır.

Cerrahi yCerrahi yööntemlerin uygulanmasntemlerin uygulanmasıındanda

Uzun süreli fiziksel kısıtlama, ancak alternatif işlemler yetersiz olduğunda uygulanmalıdır. Kısıtlama uygulamasının minimum derecede ve sürede olmalıdır.Hayvanların aç bırakılmalarının gerekli olduğu uzun süreli çalışmalarda vücut ağırlığındaki azalma, deney öncesi ağırlığın %20'sinden ya da uygun kontrol hayvanlarının ortalama ağırlığının % 20'sinden fazla olmamalıdır. Gıda kısıtlamalarında metabolik ve fiziksel yan etkilerin hangi aşamasında deneyin sonlandırılacağı iyi belirlenmiş olmalıdır.

Cerrahi yCerrahi yööntemlerin uygulanmasntemlerin uygulanmasıındanda

Su kısıtlaması, çalışmanın amacı susuzluk mekanizmalarını araştırmak ise ya da anesteziden önce güvenlik amacıyla gerekli ise yapılabilir, bunun dışında su kısıtlamasıyapılmamalıdır. Başka işlemlerle birlikte su kısıtlaması da yapılıyorsa, susuzluğun hayvanın fizyolojik ve metabolik durumunu gıda kısıtlamasından çok daha fazla etkileyeceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Deney hayvanDeney hayvanıınnıın n ööldldüürrüülme metodulme metodu

Deney hayvanının öldürülmesinin gerektiği durumlarda, deney hayvanlarının acı çekmeden öldürülmesi için kabul edilmiş kurallar uygulanmalıdır. Deney hayvanı herhangi bir nedenle, çalışmanın amacı dışında, önlenemeyen, şiddetli, ani ya da devamlı ağrı, huzursuzluk veya kısıtlılıktan dolayı acı çekerse, araştırmacıtarafından hemen ötanazi uygulanmalıdır. Burada hayvanın bilincini hızla yitirmesini sağlayacak metodlar uygulanmalıdır.

Deney hayvanDeney hayvanıınnıın n ööldldüürrüülme metodulme metodu

Protokolünde hayvanın öldürülmesinin kaçınılmaz olduğu çalışmalarda, ötanazininuygulanması gereken "kabul edilebilir son nokta’yı belirlemek için her türlü gayret gösterilmelidir. Ölüm kriterleri ispatlanmadan hayvan atılmamalıdır. Ötanaziden sonra, hayvan organ ve dokularıaraştırmacılar arasında paylaşılarak hayvan kullanımı azaltılmalıdır.

Uluslar arasUluslar arasıı mevzuatmevzuat

Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi (1978)-Unesko.

Helsinki Bildirgesi (1964 ve revizyonları en son 2004)

Avrupa Birliği Kararları

HAYVANLARI KORUMA KANUNUHAYVANLARI KORUMA KANUNUKanun NumarasKanun Numarasıı: 5199: 5199

Kabul Tarihi: 24.06.2004Kabul Tarihi: 24.06.2004YayYayıımlandmlandığıığı R.Gazete: 01.07.2004R.Gazete: 01.07.2004--2550925509

Hayvan deneyleriMadde 9 — Hayvanlar, bilimsel olmayan teşhis, tedavi ve deneylerde kullanılamazlar. Tıbbî ve bilimsel deneylerin uygulanması ve deneylerin hayvanları koruyacak şekilde yapılması ve deneylerde kullanılacak hayvanların uygun biçimde bakılması ve barındırılması esastır.Başkaca bir seçenek olmaması halinde, hayvanlar bilimsel çalışmalarda deney hayvanı olarak kullanılabilir.Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneylerin yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir.

HAYVANLARI KORUMA KANUNUHAYVANLARI KORUMA KANUNUKanun NumarasKanun Numarasıı: 5199: 5199

Kabul Tarihi: 24.06.2004Kabul Tarihi: 24.06.2004YayYayıımlandmlandığıığı R.Gazete: 01.07.2004R.Gazete: 01.07.2004--2550925509

Etik kurulların kuruluşu, çalışma usul ve esasları, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığının ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.Deney hayvanlarının yetiştirilmesi, beslenmesi, barındırılması, bakılması, deney hayvanı besleyen, tedarik eden ve kullanıcı işletmelerin tescil edilmesi, çalışan personelin nitelikleri, tutulacak kayıtlar, ne tür hayvanların yetiştirileceği ve deney hayvanı besleyen, tedarik eden ve kullanıcı işletmelerin uyacağı esaslar Tarım ve Köy işleri Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.

Kanun NumarasKanun Numarasıı: 5199: 5199Kabul Tarihi: 24.06.2004Kabul Tarihi: 24.06.2004

YayYayıımlandmlandığıığı R.Gazete: 01.07.2004R.Gazete: 01.07.2004--2550925509HAYVANLARI KORUMA KANUNUHAYVANLARI KORUMA KANUNU

BİRİNCİ KISIMGenel HükümlerBİRİNCİ BÖLÜM

Amaç, Kapsam, Tanımlar ve İlkelerAmaçMadde 1 — Bu Kanunun amacı; hayvanların rahat yaşamlarını ve hayvanlara iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, hayvanların acı, ıstırap ve eziyet çekmelerine karşı en iyi şekilde korunmalarını, her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamaktır.KapsamMadde 2 — Bu Kanun, amaç maddesi doğrultusunda yapılacak düzenlemeleri, alınacak önlemleri, sağlanacak eşgüdümü, denetim, sınırlama ve yükümlülükler ile tâbi olunacak cezaî hükümleri kapsar.TanımlarMadde 3 — Bu Kanunda geçen terimlerden; a)Yaşama ortamı: Bir hayvanın veya hayvan topluluğunun doğal olarak yaşadığı yeri,b) Etoloji: Bir hayvan türünün doğuştan gelen, kendine özgü davranışlarını inceleyen bilim dalını,c) Ekosistem: Canlıların kendi aralarında ve cansız çevreleriyle ilişkilerini bir düzen içinde yürüttükleri biyolojik, fiziksel ve kimyasal sistemi,d) Tür: Birbirleriyle çiftleşebilen ve üreme yeteneğine sahip verimli döller verebilen populasyonları,e) Evcil hayvan: İnsan tarafından kültüre alınmış ve eğitilmiş hayvanları,f) Sahipsiz hayvan: Barınacak yeri olmayan veya sahibinin ya da koruyucusunun ev ve arazisinin sınırlarıdışında bulunan ve herhangi bir sahip veya koruyucunun kontrolü ya da doğrudan denetimi altında bulunmayan evcil hayvanları,g) Güçten düşmüş hayvan: Bulaşıcı ve salgın hayvan hastalıkları haricinde yaşlanma, sakatlanma, yaralanma ve hastalanma gibi çeşitli nedenlerle fizikî olarak iş yapabilme yeteneğini kaybetmiş binek ve yük hayvanlarını,h)Yabani hayvan: Doğada serbest yaşayan evcilleştirilmemiş ve kültüre alınmamış omurgalı ve omurgasız hayvanları,ı) Ev ve süs hayvanı: İnsan tarafından özellikle evde, işyerlerinde ya da arazisinde özel zevk ve refakat

Hayvan deneyleri etik kurullarHayvan deneyleri etik kurullarıınnıın n ççalalışışma usul ve esaslarma usul ve esaslarıına na diardiaryyöönetmelik netmelik 6.07.2006 R.G.26220 Say.6.07.2006 R.G.26220 Say.

Çevre ve orman bakanlığındanDeney hayvanının kullanılma amaçları Madde 5Hayvan deneyleri merkezi etik kurulunun kuruluşu Madde 6 HADMEKHayvan deneyleri merkezi etik kurulunun çalışma yöntemi Madde 7Hayvan deneyleri merkezi etik kurulunun görevleri Madde 8Hayvan deneyleri etik kurullarının kuruluşu Madde 9 HADYEKHayvan deneyleri etik kurullarına atanma ve görev süresi Madde 10Hayvan deneyleri etik kurullarının çalışma yöntemi Madde 11Hayvan deneyleri etik kurullarının çalışma görevleri Madde 12Hayvan deneyleri yerel etik kurullarının çalışmaları Madde 13Yerel etik kurullarının çalışma ilkeleri Madde 14Deney hayvanı ile uğraşacak personelin eğitimi Madde 15Bilimsel etkinlikllerde yerel etik kurulların yeri Madde 16

Hayvan deneyleri etik kurullarHayvan deneyleri etik kurullarıınnıın n ççalalışışma usul ve esaslarma usul ve esaslarıına dana daiir r yyöönetmeliknetmelik

Kayıt ve deney hayvanlaının kimliklendirilmesi Madde 183285 sayılı hayvan sağlığı ve zabıtası kanunu441 sayılı Tarım ve Köyişleri bakanlığının kuruluş ve görevleri hakkında kanun hükmünde kararname,6343 sayılı veteriner hekimliği mesleğinin icrasına dair kanuna dayanılarak Tarım ve Köyişleri bakanlığınca hazırlanan ve 16.05.2004 tarih ve 25464 sayılı resmi gazetede yayımlanan deney hayvanlarının korunmasına dair yönetmeliğe göre yapılır.Denetim ve denetleme Madde 19; 5199 sayılı hayvanları koruma kanununun 17. Maddesine istinaden bu yönetmelik hükümlerinin tamamı hayvan deneyleri merkezi etik kurulunun vereceği görüşdoğrultusunda bakanlık denetimine tabidir.6 temmuz 2006 tarih ve 26220 sayılı resmi gazetede yayımlanmıştır.