informatika-udzbenik 1

8/10/2019 informatika-udzbenik 1

1/33


2/33

Darko GrundlerLidija Blagojevi

INFORMATIKAudbenik za 1. razred

prirodoslovno-matematikih gimnazija

IZVADAK IZ UDBENIKA


3/33

2

INFORMATIKA

Cijenjeni kolege i kolegice!

Ova knjiica je saeti prikaz novog udbenika kojeg moete rabiti od idue kolske

godine.

Ove smo godine osjetno promijenili udbenik. Postojea smo poglavlja preoblikovali s

namjerom da sadraj bude to pristupaniji uenicima. Udbenik je nanovo ilustriran i

grafiki ureen.

Neke smo tekstove skratili, a neke nadopunili sukladno uoenim potrebama i promje-

nama u svijetu raunala, posebno vodei rauna o nacionalnom ispitu iz informatike,

tako da udbenici u potpunosti pokrivaju gradivo koje se njime ispituje i omoguuju

nastavnicima kvalitetnu pripravu uenika za nacionalni ispit.

Primjerice, umjesto poglavlja Raunalni programinapravili smo novo poglavlje Pro-

gramska podrka, a multimedija je, zajedno s obradbom slike i zvuka premjetena upoglavlje PowerPoint koje se sada zove Multimedija i program Microsoft Power-

Point. Poglavlje Program Microsoft Windows je iznova napisano i proireno uz

uporabu primjera i zadataka za praktini rad uenika. Poglavlja o Wordu, Excelu,

Accessui Internetu su obnovljena i proirena novim sadrajima.

Posebno istiemo ova obiljeja udbenika:

Udbenik je napisan vodei rauna o metodiko-didaktikim zahtjevima. Udbenik potuje najvanije ciljeve suvremene nastave informatike:

aktivno sudjelovanja uenika u nastavnom procesu

realno sagledavanje uloge raunala, njegove primjene i ogranienja te

njegovoga utjecaja na kakvou ivota u drutvu

postizanje takve razine znanja o razvoju, grai i nainu rada raunala, koja

e omoguiti samostalan i stvaralaki rad, odgovarajuu uporabu raunala i

prilagodbu promjenama informatike tehnologije

doivljaj uspjeha, zadovoljstvo u radu, osjeaj vlastite vrijednosti.

Udbenik ostvaruje korelaciju s ostalim nastavnim sadrajima (matematika, fizika,hrvatski jezik, povijest).

Udbenik ukazuje i potie na samostalan i istraivaki rad s drugim izvorima zna-

nja (CD, Internet, itd.).

Udbenik upuuje uenike na samostalni rad s osobnim raunalom.


4/33

Udbenik sadri:

kljune rijei na poetku svakog poglavlja

mozgalice kojima uenike elimo potaknuti na stvaranje osobnih zakljuaka

i stavova, ali i na suradniki odnos prema suuenicima, s kojima mogu

razmijeniti miljenja

saetke, pitanja za ponavljanje, zadatke za vjebu na kraju svakog

poglavlja

upute za koritenje materijala s CD-a priloenog uz udbenik.

Udbenik je tiskan viebojno, s mnotvom ilustracija u boji.

Uz udbenik je tiskan i prirunik za nastavnika s planom i programom terazraenim pripravama za svaki nastavni sat s istaknutim ciljevima i zadaama

nastavne cjeline i jedinice te mnotvom pitanja za ponavljanje, zadataka za

vjebu i zadataka za pisane i raunalne provjere znanja.


5/33

4

INFORMATIKA

1. INFORMATIKA ................................................................11Podatak i informacija ..........................................................11Dokument i publikacija .....................................................12

Pohrana informacija ............................................................12Baza podataka .......................................................................13Znanje i mudrost ..................................................................14Informatika i raunalstvo ..................................................14Naini oznaivanja publikacija ........................................16

2. POVIJESNI RAZVOJ RAUNALA .............................19Mehaniki strojevi................................................................20Elektromehaniki strojevi .................................................21Elektroniki strojevi .............................................................22Osobna raunala ..................................................................24

3. OSNOVNA GRAA RAUNALA.............................. 29

Sklopovlje raunala .............................................................29Sredinja jedinica za obradbu CPU ............................30Memorija .................................................................................30Ulazno-izlazni ureaji ........................................................31Sabirnice ..................................................................................32Ulazno-izlazni sklopovi ......................................................33Vrste raunala ........................................................................34

4. ULAZNI I IZLAZNI UREAJI ......................................37Ulazni ureaji .........................................................................37Tipkovnica ..............................................................................37Mi .............................................................................................38Upravljaka palica ................................................................38

Osjetilna ploha ......................................................................38Zaslon osjetljiv na dodir ....................................................38Grafika ploa ........................................................................39Skener ......................................................................................39Crtini kd ..............................................................................40Digitalni fotoaparat .............................................................41Izlazni ureaji ........................................................................42Monitor ....................................................................................42Pisa ..........................................................................................44Crtalo .......................................................................................46Zvuna kartica .......................................................................47

5. UREAJI ZA POHRANU ...............................................50Magnetski mediji .................................................................51Disketa .....................................................................................51Tvrdi disk .................................................................................52Magnetska kartica ...............................................................53Optiki mediji ........................................................................53CD mediji ................................................................................54CD-ROM ...................................................................................54CD-R ..........................................................................................55CD-RW ......................................................................................55DVD ...........................................................................................55Poluvodiki (engl. flash) mediji ......................................56

6. POVEZIVANJE RAUNALA ........................................59Svrha povezivanja ................................................................59Prijenosni kanal ....................................................................59

Prijenosni kanal uspostavljenjavnom telefonskom mreom .........................................61Modem ...................................................................................61Digitalna mrea integriranih usluga .............................62ISDN ..........................................................................................63irokopojasna digitalna telefonska mrea ..................64DSL i ADSL ..............................................................................64Vrste mrea ............................................................................65LAN ............................................................................................66WAN ..........................................................................................67Zaguenje mree ..................................................................67Korisnik-posluitelj mrea ................................................68

7. ZAPIS PODATAKA .........................................................72Poloajni brojevni sustav ..................................................72Dekadski brojevni sustav ..................................................72Binarni brojevni sustav.......................................................73Oktalni i heksadekadski brojevni sustavi ...................74Binarno raunanje ...............................................................78Bit i bajt ....................................................................................80Kd i kodiranje ......................................................................80ASCII kd .................................................................................80Unicode ...................................................................................81

8. BOOLEOVA ALGEBRA I LOGIKI SKLOPOVI.....85Logika algebra ....................................................................85

Logika operacija NE (engl. NOT) ...................................86Logika operacija I (engl. AND) .......................................87Logika operacija ILI (engl. OR) .......................................87Sloene logike operacije .................................................88Logiki sklopovi ....................................................................89Osnovni logiki sklopovi ...................................................90NE vrata (engl. inverter) .....................................................91I vrata (engl. AND) ................................................................91ILI vrata (engl. OR) ................................................................92Iskljuivo ILI vrata (engl. exclusive OR, XOR) ..............92Sloeni logiki sklopovi..................................................... 92

9. PROGRAMSKA PODRKA ......................................... 97Operacijski sustavi ...............................................................97Jednokorisniki i viekorisnikioperacijski sustavi ................................................................99Namjenski programi(korisniki programi, aplikacije) ................................... 101Raunalni virusi ..................................................................102Autorska prava i distribucija programa ..................... 103

10. PROGRAM MICROSOFT WINDOWS............... ....109Pokretanje Windowsa XP ...............................................109Izlaz iz Windowsa XP ........................................................110

SADR@AJ


6/33

Programska traka (engl. Taskbar) ................................110Pokretanje programa i izlaz iz programa ..................111Dijelovi prozora .................................................................111Premjetanje prozora ...................................................... 112Rad s vie prozora ............................................................. 113Namjetanje obiljeja programa Windows ..............113

Namjetanje vremena i datuma ..................................113Namjetanje radne povrine (engl. Desktop) ......... 113Upravljaka ploa (engl. Control Panel) .................... 115Moje raunalo (engl. My Computer) .......................... 116Datoteke (engl. file) i mape (engl. folder) ................. 116Stvaranje tekstualne datoteke u programuWordPad ............................................................................... 117Windows Explorer (program za rukovanjemapama i datotekama) ..................................................120Prikaz mape ......................................................................... 120Oznaivanje mapa i datoteka ....................................... 122Brisanje i stvaranje mape ............................................... 122Svrstavanje mapa i datoteka ......................................... 122

Pronalaenje mapa i datoteka ...................................... 123Promjena imena mape ili datoteke ............................ 124Premjetanje mape i datoteke ..................................... 124Kopiranje mape ili datoteke ..........................................124Brisanje mape i li datoteke ............................................. 125Stvaranje preaca ..............................................................125Svojstva mapa, datoteka i ostalih objekata .............126Formatiranje diskete ........................................................127ienje diska ..................................................................... 127Defragmentiranje diska .................................................. 127

11. INTERNET ......................................................................131Kratka povijest interneta ................................................ 133

CARNet..................................................................................135WWW .....................................................................................136Internet Explorer ............................................................... 137Veze (linkovi) .......................................................................139Osnovne naredbe programa Windows Explorer ... 139Ureenje postavki programa Internet Explorer ..... 140Pretraivanje interneta ....................................................141Web trailica........................................................................ 141Kataloke trailice .............................................................142Web portal ........................................................................... 143Elektronika pota ............................................................143Outlook Express .................................................................144Prozor programa Outlook Express ..............................145Namjetanje rauna elektronike pote ...................146Primanje i slanje pote ....................................................147Nova poruka .......................................................................148Slanje poruke ......................................................................148Adresar .................................................................................. 149Slanje poruke na adresu iz adresara ...........................150Web-mail .............................................................................. 150Internetski forum ..............................................................151Brbljaonica ........................................................................... 151Blog ........................................................................................152Ftp .......................................................................................... 152

12. PROGRAM ZA OBRADBU TEKSTAMICROSOFT WORD ...................................................156Pokretanje programa Microsoft Word ....................... 156Izgled prozora programa Microsoft Word ................158Pomo pri uporabi programa .......................................159Otvaranje dokumenta, pisanje

i pohrana dokumenta ......................................................160Oznaivanje, kopiranje, premjetanjei brisanje teksta ..................................................................163Traenje i zamjena ............................................................ 166Oblikovanje slova ..............................................................166Oblikovanje odlomka ......................................................168Stilovi .....................................................................................170Tabulatori ............................................................................. 171Grafike oznake i brojanje (numeriranje) ...............172Obrubi i sjenanje .............................................................173Postavljanje stranice ....................................................... 174Oblikovanje zaglavlja i podnoja ................................174Umetanje i brisanje runog prijeloma stranice ...... 175

Umetanje simbola i posebnih znakova ..................... 176Pisanje teksta u stupcima ...............................................177Fusnota ................................................................................. 177Rad sa slikama ....................................................................177Crtanje ................................................................................. 179Pisanje formula .................................................................. 180Tablice ...................................................................................180Ispis dokumenta ................................................................ 182Skupno ili cirkularno pismo ..........................................183Odabir jezika i provjera pravopisa ..............................185Samoispravak ..................................................................... 186Ureivanje obiljeja programa..................................... 186

13. PROGRAM ZA PRORAUNSKE TABLICEMICROSOFT EXCEL ...................................................191Pokretanje programa Microsoft Excel ....................... 191Prozor programa Microsoft Excel ................................192Osnovne radnje s radnom knjigom ............................193Oblikovanje elija ..............................................................194Premjetanje, kopiranje,brisanje i umetanje elija ............................................... 197Svrstavanje podataka u elijama ................................ 198Postavljanje stranice ........................................................ 199Pregled prije ispisa i ispis dokumenta ....................... 199Formule i funkcije ............................................................. 200Osnovne raunske operacije ........................................ 200Raunanje najvee i najmanje vrijednosti ............... 203Raunanje srednje vrijednosti (prosjeka) .................204Brojenje elija ..................................................................... 206Funkcija IF ........................................................................... 208Grafikoni ............................................................................... 209

14. MULTIMEDIJA I PROGRAMMICROSOFT POWERPOINT ....................................215

Hipertekst ............................................................................ 215Prividna zbilja ..................................................................... 216Umjetna inteligencija i ekspertni sustavi .................217


7/33

6

INFORMATIKA

Obradba slika .....................................................................217Obradba zvuka ..................................................................219Program za izradbu prezentacijaMicrosoft PowerPoint ...................................................... 221Izradba prezentacije ........................................................ 221Prozor programa Microsoft PowerPoint ................... 222

Izradba prezentacijeuporabom gotovih predloaka .................................... 223Dodavanje nove prozirnice ...........................................224Premjetanje, kopiranje i brisanje prozirnica ..........225Umetanje sadraja na prozirnice .................................225Zaglavlje i podnoje .........................................................226Prikaz ili dijaprojekcija prezentacije(engl. Slide Show) ............................................................. 227Animacije ............................................................................. 228Nain izmjene prozirnica ................................................229Nain prikaza ili dijaprojekcije prezentacije ............230Ispis prezentacije ...............................................................230Smjernice za izradbu prezentacija .............................. 231

15.PROGRAM ZA OBRADBU BAZA PODATAKAMICROSOFT ACCESS ...................................................... 233Tablica ...................................................................................233Jednostavne (plone) baze ........................................... 233Relacijski model baze podataka .................................. 234Povezivanje tablica ........................................................... 234Upravljanje bazom podataka ....................................... 235Microsoft Access ................................................................235Izradba nove baze podataka ........................................ 236Prozor za rad s bazom podataka ................................237Objekti baze podataka .................................................... 237Osnovni prikazi objekata ............................................... 239

Radni, izvrni prikaz objekata ....................................... 239Konstrukcijski prikaz ....................................................... 239Tablica ...................................................................................240Oblikovanje nove tablice ............................................... 241Indeksirana polja (Indexed) ........................................... 242Duljina tekstualnog polja (Field Size) ........................243Primarni klju .....................................................................244Promjena prikaza ..............................................................245Unos podataka ...................................................................245

Neprilagoena duljina tekstualnog polja ..........246Unos pogrjene vrste podataka ............................246Primarni klju i unos istog podatka ..................... 246Promjena redoslijeda polja .....................................246

Svrstavanje zapisa .......................................................248Izdvajanje zapisa ............................................................ 248

Izdvajanje na temelju oznaenog uvjeta .......... 248Izdvajanje na temeljuuvjeta zadanog odabirom ....................................... 249Pohrana filtra ................................................................ 250Pokretanje pohranjenog filtra ................................250Kartica Lookup............................................................. 250

Relacijski odnosi izmeu tablica ................................. 253Brisanje relacijskih odnosa ............................................ 254Obrasci (Forms) .................................................................. 255

Vezani i nevezani obrasci i polja ..................................255Rad s obrascima ................................................................. 256Izradba obrasca uporabomarobnjaka za obrasce .....................................................256Izradba obrasca uporabom naredbe AutoForm .... 257Izradba obrasca u konstrukcijskom prikazu ............257

Upiti (Queries) ...................................................................258Rad s upitima ...................................................................... 258Izradba upita u konstrukcijskom prikazu .................258Operatori u uvjetima upita ............................................ 261Vietablini upiti ................................................................ 262Sloeni uvjeti u upitima .................................................. 263Izvjetaji (Reports) ............................................................ 264Rad s izvjetajima ..............................................................265Izradba izvjetaja uporabom arobnjaka ................265Izradba izvjetajauporabom naredbe AutoForm .....................................266Izradba izvjetaja u konstrukcijskom prikazu .........266

16. PROGRAMSKI JEZICI I NAELAPROGRAMIRANJA ....................................................269

Strojni jezik .......................................................................... 269Simboliki jezik niske razine.......................................... 270Simboliki jezici visoke razine vii programski jezici .................................................... 271Jezini prevoditelji ............................................................ 272Vii programski jezici ope namjene.......................... 273Objektno usmjereni programi ...................................... 274Programski jezici neovisnio sklopovlju i operacijskom sustavu .......................... 275Pomoni postupci pri programiranju ........................276Planiranje ............................................................................. 277

Analiza zadatka i specifikacija ......................................277Algoritam ............................................................................. 277Dijagram tijeka ................................................................... 279Pseudokod ........................................................................... 280Kako napisati pseudokod .............................................. 281Programiranje .....................................................................282Pogrjeke u programiranju ............................................ 282Provjera i ispravljanje programa ..................................283Odravanje .......................................................................... 284Dokumentacija ..................................................................285Uobiajene programske strukture ..............................285Pravocrtna programska struktura (slijed, niz) ........ 285Grananje ............................................................................... 286Petlja ......................................................................................287


8/33

1. INFORMATIKA

Kljune rijei:

baza podataka, CIP, dokument, dokumentacijski jezik, informacija, infor-macijska znanost, informatika, ISBN, katalog, mudrost, podatak, publika-

cija, raunalstvo, UDK, znanost, znanje

esto se uje tvrdnja da danas ivimo u informacijskom dobu ili informacijskom dru-

tvu. Time se eli rei da je informacija jedno od najvanijih obiljeja dananjeg drutva.

Mnogi smatraju da napredak neke zajednice bitno ovisi o raspoloivim informacijama

i nainu rukovanja njima, pa je stoga vano razumjeti temeljne pojmove vezane uz

informacije.

Podatak i informacija

Podatak je injenica koju smo spoznali opaanjem, tj. primili svojim osjetilima,

kojasama po sebi nema znaenja.

Slika 1. Podatci ili informacije?

Na slici su prikazana tri podatka. Dva su podatka prikazana crteom, a jedan brojem.

Moda su neki i prepoznali jedan od podataka. Prepoznati podatak znai znati koje

znaenje on ima. U trenutku kad podatak neto znai postaje informacijom.

Pogledajmo broj napisan u sredini slike. Koje je njegovo znaenje? Moglo bi to biti

kojeta. Mogla bi to biti, primjerice, cijena neke robe u trgovini, broj gledatelja neke

priredbe ili godina kada je Gutenberg izumio tiskarski stroj. Sve dok broj nema

znaenja zovemo ga podatkom. U trenutku kad broju pripiemo neko znaenje, on

postaje informacija.

Informacija (ili na hrvatskom jeziku obavijest) je znaenje koje se pripisujepodatcima.Dakle, 1450 je podatak, ali reenica 1450. je Gutenberg izumio tiskarski

stroj jest informacija. Prema dogovoru crteu lijevo na slici pripisuje se znaenje

opasnosti od radioaktivnosti, a crteu desno svojstvo materijala da se moe reciklirati.

Onog trenutka kada to znamo, crtei na slici postaju informacije.

Naiemo li na kutiju oznaenu znakom opasnosti od radioaktivnosti, znat emo da

je se treba kloniti. Naemo li na proizvodu znak da se moe reciklirati, znat emo da je

Informatika


9/33

8

INFORMATIKA

Slika 2. Dokument

to proizvod koji ne e oneistiti na okoli. To su korisne informacije koje nam mogu

pomoi da se bolje snaemo u svom okruju.

Za razliku od informacije, sam podatak nije previe koristan, osim ako ne naemo

naina da ga protumaimo, tj. pretvorimo u informaciju.

Pretpostavite da se u svemir poalje glazbeni CD i da on dospije na

neki naseljeni planet. Bi li za stanovnike tog planeta to bio podatak

ili informacija?

Obino vie podataka ini smislenu cjelinu, npr. udbenik, knjiga, telefonski imenik,

raunalni program, pismo. Takva se zapisana cjelina zove dokument.

Moe li jedan te isti podatak imati za razliite ljude razliita

znaenja pa prema tome biti razliita informacija?

Dokument i publikacijaDokument je skup jednog ili vie zapisanih podataka koji ine neku smislenu

cjelinu. Dokument moe biti objavljen ili neobjavljen. Piemo li,

primjerice, dnevnik koji nismo nikome pokazali, tada je to neobjav-

ljen dokument. Ako, meutim, dnevnik umnoimo i damo

svima na uvid, tada je on objavljen.

Objavljeni dokumenti zovu

se publikacije, sadraj im je

javan, tj. dostupan svima koji

do njih mogu doi. Primjeri

publikacija su: dnevne novi-

ne, udbenici, promidbeni letci itd. Publikacije mogu

biti jednokratne (npr. udbenik, knjiga) ili periodike.

Periodike publikacije su publikacije koje se objavljuju u

nizu s brojanim i kronolokim oznakama (npr. dnevne i

tjedne novine).

Postoje li publikacije koje nisu papirnate?

Pohrana informacija

Korisne informacije se redovito skupljaju i uvaju. Moe ih se uvati na mnogo naina.

Moe ih se pamtiti, a moe i zapisati.

Prije izuma papirusa i papira ljudi su informacije zapisivali na kamene ploe, glinene

ploice, urezivali u drvo i kosti ivotinja i snalazili se na razne druge naine. U novije

doba zapisuje se uglavnom na dva naina: na papir ili u memoriju raunala.

Slika 3. Periodika publikacija


10/33

Ako se podatci i informacije zapisuju u memoriju raunala uvaju se u obliku pozna-

tom pod nazivom baza podataka.

Na koji nain su prema vaem miljenju podatci pouzdanije

pohranjeni na papiru ili u raunalu? Zato?

Baza podataka

Baza podataka je organizirani skup meusobno ovisnih podataka. Temeljni

element baze podataka je zapis (engl. record). Zadatak baze podataka je to bolje

organizirati podatke kako bi se lako dobila eljena informacija o jednom ili vie zapisa

pohranjenih u bazi.

Tipina baza podataka je, primjerice, popis knjiga neke knjinice. Svaki zapis u takvoj

bazi sadrava: ime i prezime autora, naslov knjige, vrstu sadraja, naziv izdavaa,

godinu izdanja itd. Zapisi se mogu dodavati, brisati, svrstavati, izdvajati itd. Primjerice,

prema potrebi se mogu iz te baze izdvojiti zapisi o knjigama odreenog autora, zapisi

o knjigama odreenog sadraja itd.

Baza podataka je samo spremnik. Ono to je korisniku potrebno je mogunost pristupa

podatcima, njihovo organiziranje, pretraivanje, preslagivanje, izdvajanje po zadanom

uvjetu i dr. Takve mogunosti prua sustav za upravljanje bazom podataka (engl.

database management system). Sustav za upravljanje bazom podataka je raunalni

program koji omoguuje organiziranje baze podataka i rad s podatcima. Katkad se podnazivom baza podataka podrazumijeva i baza podataka i sustav za upravljanje bazom

podataka.

Primjerice, na internetskoj adresi www.nsk.hr dostupni su podatci iz baze podataka

Crolist. Sluei se sustavom za upravljanje bazom podataka korisnik moe u toj bazi

pronai podatke o publikacijama koje se uvaju u Nacionalnoj i sveuilinoj knjinici

u Zagrebu.

Slika 4. Primjer triju zapisa iz baze podataka Crolist NSK


11/33

10

INFORMATIKA

CIP oznaivanje doprinosi popularizaciji knjige to je interes nakladnika, smanjuje

vrijeme i trokove potrebne za obradbu knjiga to je u interesu knjinice, te obavjetava

korisnike o najnovijim izdanjima nakladnika, to je interes sviju.

Iz koje je oznake (ISBN, UDK ili CIP) najjednostavnije saznati sve

vane podatke o knjizi?

Osoba koja rukuje informacijama mora poznavati razliite sustave oznaivanja

publikacija i znati njima rukovati. Takvi se sustavi oznaivanja nazivaju dokumen-

tacijskim jezicima ili jezicima za pretraivanje informacija. Rije je o umjetnim

jezicima koji slue za pohranu i pretraivanje stvorenih informacija te bitno olakavaju

i ubrzavaju rad s informacijama.

Saetak

Podatak je injenica spoznata opaanjem. Informacija je znaenje koje se pripi-

suje podatcima. Dokument je zapisan skup podataka koja ini neku smislenu

cjelinu. Publikacija je objavljeni dokument.

Baza podataka je organizirani skup meusobno ovisnih podataka. Znanje je

smisleni skup informacija do kojih se dolazi uenjem, rasuivanjem i razmjenom

informacija. Mudrost je pametna uporaba znanja koja ukljuuje znanje i

iskustvo.

Informacijska znanost je znanost koja se bavi informacijama u najirem smislu.

Informatika je znanost koje se bavi prikupljanjem, obradbom, pohranjivanjem,

prenoenjem i uporabom informacija ureajima za obradbu podataka. Raunal-stvo je znanost koja se bavi prouavanjem raunala i postupaka koji se primje-

njuju na raunalima.

Da bi se ujednailo oznaivanje publikacija, rabe se opeprihvaeni naini

oznaivanja. Sustav koji se naziva Univerzalna decimalna klasifikacija (UDK)

omoguava oznaivanje knjiga jedinstvenim sustavom oznaka s gledita sadr-

aja knjige. ISBN je meunarodni standardni broj za knjigu koji omoguava da

se knjizi dodijeli broj jedinstven za pojedino izdanje. CIP oznaivanje doprinosi

popularizaciji knjige i prikazuje sve vane podatke o knjizi.


12/33

Pitanja za provjeru znanja

1. Koja je razlika izmeu podatka i informacije?

2. Moe li postojati podatak koji nije informacija?

3. Moe li postojati informacija koja nije podatak?

4. Moe li postojati znanje bez informacija?

5. Zato se malokad za dijete kae da je mudro?

6. Je li svaki dokument ujedno i publikacija?

7. Je li maturalni rad publikacija?

8. Ima li vie jednokratnih ili periodikih publikacija?

9. Kako se zove znanost koja prouava informacije?

10. Koja je razlika izmeu raunalstva i informatike?

11. Koja je glavna razlika izmeu ISBN-a i UDK-a?

12. Moete li prema ISBN-u zakljuiti kakav je sadraj knjige?

13. Mogu li dvije razliite knjige imati isti UDK?

14. Moe li knjiga istog naslova, ali razliitih autora imati isti broj ISBN?

15. to je CIP?

ZADATCI ZA VJEBU

1. Zamolite knjiniara kole da vam objasni znaenje UDK oznake na vaim

udbenicima i knjigama u knjinici.

2. Provjerite ima li ista knjiga istu UDK oznaku u kolskoj i u gradskoj knjinici.

3. Ustanovite koliko tvojih udbenika ima ISBN oznaku, a koliko CIP oznaku.

4. Provjerite u knjinici koliko se vodi kataloga (popisa knjiga po razliitim

kriterijima).

5. Provjerite u knjinici kako su poredane knjige na policama i kako knjini-

ar pronalazi odreenu knjigu.

6. Saznajte koja je strunost (koja zavrena kola) potrebna za rad u knjinici.

7. Zamolite nastavnika da vam posredstvom interneta pokae bazu podatakaNacionalne i sveuiline knjinice.

8. Razmislite koje osobe smatrate mudrim i zbog ega.

9. Pokuajte se sjetiti neega to za vas predstavlja podatak, ali ne i

informaciju.

10. Napravite popis ustanova iji je zadatak prikupljanje i uvanje informacija.Ovo je izvadak iz poglavlja.


13/33

12

INFORMATIKA

4. ULAZNI I IZLAZNI URE\AJI

Kljune rijei:

automatsko raspoznavanje podataka, CMYK, CRT monitor, crtalo, crtinikd, ita crtinog koda, digitalni fotoaparat, grafika kartica, grafika

ploa, laserski pisa, LCD monitor, matrini pisa, mi, monitor, OCR,

osjetilna ploha, pisa, pixel, projektor, razluivost, RGB, skener, termiki

pisa, tintni pisa, tipkovnica, upravljaka palica, zaslon, zaslon osjetljiv na

dodir, zaslonska toka, zvuna kartica

Ulazni ureaji

Ulazni ureaji raunala jesu svi oni koji omoguuju unos podataka iliprograma iz

okoline u raunalo. Podatci u okolini raunala, npr. zvuk, slika, pokret, temperatura

itd. gotovo uvijek su u nepogodnu obliku za izravan unos u raunalo. Te podatke

treba prikladnim pretvornicima (senzorima) i njima prigraenim sklopovima pretvoriti

u oblik prihvatljiv raunalu. Osnovni je zadatak, dakle, ulaznih ureaja djelotvorno i

jeftino pretvoriti podatke iz okoline u oblik prihvatljiv raunalu.

Tipkovnica

Tipkovnica (engl. keyboard) jedan je od

najstarijih i najeih ulaznih ureaja rau-

nala. Tipkovnica je posebno pogodna

i za sada gotovo nezamjenjiva za unosteksta.

Tipkovnica se sastoji od oznaenih tipaka

koje su mehaniki vezane za pripadne

sklopke. Svakoj tipki pripada po jedna

sklopka. Pritiskom na neku od tipaka

ostvaruje se elektrini kontakt. Zatvaranjem kontakata zatvara se strujni krug koji

dovodi napon na odgovarajue noice ugraenog integriranog kruga koji upravlja

radom tipkovnice. Taj integrirani krug na temelju primljenih napona (a ovi ovise o

pritisnutoj tipki) stvara prikladne elektrine impulse i prosljeuje ih raunalu. Tipkov-

nica je spojena s raunalom savitljivim prikljunim kabelom, i to na PS/2 prikljunicu ilina USB sabirnicu. Postoje i beine tipkovnice koje podatke razmjenjuju s raunalom

posredstvom radiovalova.

Znakovi kojima su obiljeene tipke tipkovnice ovise o namjeni, a najee se sastoje

od slova abecede, brojaka, znakova interpunkcije i jo nekih posebnih znakova. Neke

od tipaka na tipkovnici imaju posebno znaenje i uporabu (npr. Shift, Alt, Enter, Esc).

Slika 1. Mi i tipkovnica

Ulazni ureaji

12

ULAZNIIIZLAZNI

UREAJI


14/33

Slika 7. Stolni skener

Skener

Skener (engl. scanner) je ulazni ureaj namijenjen izravnom unosu crtea i slika

s papira u raunalo. Zadatak mu je digitalizirati predloak, tj. pretvoriti ga u oblik

prihvatljiv raunalu.

Skeniranjem se predloak dijeli na konaan broj osnovnih elemenata, toaka (engl.

dot). Ukupni broj tih toaka naziva se razluivost skenera(rezolucija, engl. resolution).

Razluivost skenera se izraava brojem toaka po jedinici duljine. Kao jedinica duljine

rabi se amerika mjera palac (engl. inch), mjerna je jedinica razluivosti dpi(broj toakapo palcu engl. dots per inch). Predloak je to vjernije prenesen to je vea razluivost

skenera.

Naelo djelovanja skenera temelji se na pretvorbi energije svjetlosti odbijene od

svake toke predloka u elektrinu energiju(elektrini napon i struju). Predloak koji

se eli skenirati, osvjetljava se ugraenim izvorom svjetlosti. Odbijene zrake svjetlosti

usmjeravaju se sustavom ogledala, lea i filtara prema osjetilima (senzorima) svjetla.

Zadatak osjetila svjetla je energiju svjetla pretvoriti u elektrinu i to obino tako da je

iznos elektrine struje proporcionalan jakosti svjetlosti. Iznos elektrine struje pretvara

se zatim u binarni broj koji je prihvatljiv raunalu. Krajnji rezultat su razliiti intenziteti

odbijene svjetlosti predoeni odgovarajuim binarnim brojevima.Stolni skener (ploni skener, engl. flatbed scanner) unutar kuita sadri: izvor

svjetlosti, sustav ogledala, lea i filtara, glavu za skeniranje koja objedinjuje osjetilo

svjetla i pogonski motor s pripadajuim remenom za pokretanje glave ispod predloka

te pripadajue elektronike sklopove.

Stolni skeneri odlikuju se dobrom razluivou, prihvatljivom cijenom i jednostavnim

rukovanjem. Danas su najrasprostranjenija vrsta skenera, a s raunalom se povezuju

USB sabirnicom.

Jedna od korisnih mogunosti je i uporaba skenera za pretvaranje dokumenata

ispisanih na papiru u raunalu prepoznatljiv tekst. Da bi to bilo mogue, potrebno je

posjedovati odgovarajui program za optiko raspoznavanje znakova, OCR(engl.

optical character recognition). Uporabom skenera i OCR programa mogue je tekst s

papira prenijeti izravno u oblik (format zapisa) koji prepoznaje program za obradbu

teksta.

Izraunajte koliki je razmak izmeu susjednih tokica skenera

razluivosti 600 dpi (600 toaka po palcu).


15/33


16/33

Digitalni fotoaparati imaju ugraen vlastiti zaslon (engl. display) na kome je trenutano

mogue vidjeti snimljenu sliku. Unos slike u raunalo je izravan i jednostavan, a

unesena slika se moe naknadno ureivati za to predvienim programima. Neki modeli

digitalnih fotoaparata mogu se povezati izravno s pisaem i tako bez posredovanja

raunala otisnuti sliku.

Kvaliteta fotoaparatauglavnom ovisi o dva obiljeja: o razluivosti osjetila svjetlosti

i kvaliteti optikog sustava(lea).

Digitalni fotoaparat slike sprema na izmjenjivu memorijsku karticu iji se sadraj

moe brisati i zatim se ponovno, na istu karticu, mogu spremati nove slike.

Na temelju cijene klasinog i digitalnog fotoaparata, cijene

razvijanja filma i izradbe fotografija izraunajte kod kojeg broja

fotografija digitalni fotoaparat postaje isplativiji od klasinog. Je li

isplativost glavna prednost digitalnog fotoaparata?

Izlazni ureaji

Izlazni ureajipretvaraju podatke iz raunala u oblik prihvatljiv okolini.Ta okoli-

na mogu biti ljudi pa se podatci prikazuju u npr. vizualnom ili zvunom obliku, a mogu

biti i strojevi pa su tada podatci prikazani u obliku elektrinih veliina, npr. napona

ili struje. I u jednom i u drugom primjeru zadaa je izlaznih ureaja brzo, jeftino i

djelotvorno pretvaranje podataka iz raunala u oblik prihvatljiv okolini.

Monitor

Monitor je izlazni ureaj koji podatke izraunala prikazuje na svom zaslonu u

ovjeku razumljivom obliku.

Slika se na zaslonu monitora sastoji od

niza osnovnih dijelova koji se nazivaju

zaslonske toke (engl. pixel, picture

element). Kakvoa zaslonske slike ponaj-

prije ovisi o broju zaslonskih toaka od

kojih je sastavljena. Mjera za kakvou

slike u tom smislu, zove se razluivost

(rezolucija). Razluivost je ukupan brojzaslonskih toaka. Tako, npr. monitor

razluivosti 800 x 600 moe prikazati najvie 480000 toaka (800 toaka vodoravno i

600 toaka uspravno).

Veliina zaslonamjeri se duljinom dijagonale zaslona izraenom u palcima (1 palac

= 1 in = 25,4 mm). Omjer izmeu vodoravne i uspravne stranice zaslona najee je

4 : 3, a postoje i zasloni omjera stranica 16 : 9 (novije izvedbe).

Slika 11. Monitor s katodnom cijevi i LCDmonitor

Izlazni ureaji

Ovo je izvadak iz poglavlja.


17/33

16

INFORMATIKA

8. BOOLEOVA ALGEBRAI LOGI^KI SKLOPOVI

Kljune rijei:Booleova algebra, De Morganova pravila, distribucija, I (engl.AND), ILI (engl.

OR), istina (T), komutacija, la (F), logika algebra, logiki sklopovi, NE (engl.

NOT), negacija, tablica stanja

Logika algebra

Logika ili Booleova algebra je sustav teorema koji rabe simboliku logiku da bi opisali

skupove elemenata i odnose meu njima. Booleova algebra dobila je naziv prema

svom tvorcu, engleskom matematiaru George Booleu (1815. 1864.). George Boole

je u svom djelu Matematika analiza logike elio matematiki obraditi postupkededuktivnoga logikog zakljuivanja, pri emu su ulazni podatci mogli imati samo

dva stanja: istinito i lano. Razvojem digitalnih raunala otkriveno je da je Booleova

algebra vrlo dobro primjenjiva u konstruiranju i analizi rada raunala jer takva raunala

takoer imaju samo dva stanja (ukljuen iskljuen, napon maksimalan napon mini-

malan i sl.). Ponaanje logikih sklopova unutar digitalnih raunala moe se odlino

opisati s pomou Booleove algebre. Booleova algebra obrauje znatno ire podruje

od elektronikih raunala, pa se i izuava kao posebna disciplina. Ovdje e ukratko biti

opisana temeljna naela logike algebre.

Osnovni element logike algebre jest izjava, koja moe biti istinita ili lana. Izjava

je npr. Danas je vedar dan ili Medvednica je via od 1000 metara ili 1+1=3. PitanjaNISU izjave i nisu elementi logike algebre (npr. Koliko je sati? nije izjava u smislu

logike algebre).

Temeljno je svojstvo izjave istinitost ili lanost. Istinitost izjave oznaava se pojmom

istina ili engl. true. Zbog jednostavnosti i kratkoe istinitost izjave esto se oznaava

slovom T ili oznakom 1. Lanost izjave oznaava se pojmom la ili engl. false. Zbog

jednostavnosti i kratkoe lanost izjave esto se oznaava slovom F ili oznakom 0.

Katkad se cijela izjava kratko oznaava jednim slovom, pa se tako npr. moe pisati:

P = Danas je subota (T)

A = Proitao sam knjigu (F)Slovo P pritom zamjenjuje izjavu Danas je subota, a slovo A izjavu Proitao sam

knjigu. Oznake u zagradama upuuju na istinitost izjava: izjava P je istinita izjava, a A

je lana izjava.

Izjave se mogu meusobno kombinirati u logike izraze. Primjerice, izjavu Ja te vo-

lim i izjavu Ti me voli moemo kombinirati u logiki izraz:

Ja te volim I Ti me voli16

BOOLEOVAALGEBRA

ILOGIKISKLOPOVI


18/33

U ovom logikom izrazu izjave emo zvati operandima. O tome kakvu operaciju

izvodimo meu operandima govori dio operacije koji se zove operator. U gornjem

primjeru operator je I.

U sljedeem primjeru logiki se izraz sastoji od triju izjava, tj. tri operanda i dva ope-

ratora (ILI, ILI):Pada kia ILI Sja sunce ILI Oblano je

Zamijenimo li izjave zbog kraeg pisanja slovima, logika operacija poprima oblik:

P ILI Q ILI W

Sloene logike operacije sastoje se od elementarnih ili osnovnih logikih operacija.

Slaui osnovne logike operacije, mogue je dobiti vrlo sloene i opsene logike

operacije. Osnovne su logike operacije jednostavne i sastoje se od jednoga ili dva

operanda i jednog operatora. Navedimo osnovne logike operacije i njima pripadne

logike operatore.

Logika operacija NE (engl.NOT)

Logika operacija NEzove se jo i negacija, a ukljuuje jedan operand i jedan ope-

rator. Negacija izjave nova je izjava, zasnovana na postojeoj izjavi, koja je lana ako

je postojea izjava istinita, odnosno istinita je ako je postojea izjava lana. Primjerice,

ako je postojea izjava:

Danas je subota,

onda je njezina negacija:

Danas nije subota.

Operator NE predouje se jednim od simbola: ~ ili ili . U ovoj e se knjizi rabiti simbol .Oznaimo li zbog kratkoe postojeu izjavu jednim slovom (npr. P = Danas je subota),

onda se negacija izjave oznaava sa P. Dakle:

P je negacija izjave P.

Umjesto opisne odredbe odnosa izmeu izjave i njezine negacije moe se rabiti tzv.

tablica istinitosti ili tablica stanja. Sukladno uvedenim oznakama tablica stanja za

izjavu i njezinu negaciju jest:

P P Izjava

F (0) T (1) Kada je P la, P je istina.

T (1) F (0) Kada je P istina, P je la.

Tablica stanja izraava odnose izmeu operanda ovisno o logikoj operaciji. U tablici su

navedene istinitosti operanda P i odgovarajue istinitosti negacije operanda. U tablici

su navedena po dva oblika za istinitost i lanost, a naveden je i opis odnosa. Istinitost

se oznaava slovom T (od engl. true) ili znamenkom 1, a neistinitost ili la slovom F (od

engl. false) ili znamenkom 0. U praksi se rabi samo jedna od te dvije oznake, ovisno

o sklonostima. Isto tako se u tablici stanja izostavlja opisni dio tablice, tako da se

navedena tablica moe saeti ovako:


19/33

18

INFORMATIKA

P P

F T

T F

To je tablica stanja ili tablica istine za logiku operaciju NE(negaciju). Tablica stanja

definicija je logike operacije i mora sadravati sva mogua stanja operanada i logikeoperacije.

Logika operacija I (engl.AND)

Logika operacija I ukljuuje dva operanda i jedan operator, a opisana je tablicom

stanja:

P Q PQ

F F F

F T F

T F F

T T T

Operator I predouje se jednim od simbola:U

iliili . U ovoj e se knjizi rabiti simbol

. Rabe li se slova kao simboliki prikaz izjava, operacija I pie se:

PQ

i ita P i Q.

Tablica stanja ili tablica istine definira istinitost cjelokupne logike operacije zasnovane

na istinitosti izjava ukljuenih u tu operaciju. To je i razlog da se ta tablica zove tablica

istine. Tablica stanja logike operacije I govori da je cjelokupna logika operacija istinita

samo i jedino onda ako su istinite obje izjave ukljuene u tu operaciju.

Logika operacija ILI (engl.OR)

Logika operacija ILI ukljuuje dva operanda i jedan operator, a opisana je tablicom

stanja:

P Q PQ

F F F

F T T

T F T

T T T

Operator ILI predouje se jednim od simbola: U iliIili +. U ovoj e se knjizi rabiti

simbol.

Operacija ILI pie se simboliki:

PQ

i ita P ili Q.18

BOOLEOVAALGEBRA

ILOGIKISKLOPOVI


20/33

Sloene logike operacije

Osnovne logike operacije mogu se kombinirati u sloene operacije, pa tako npr.

moemo sastaviti sloenu logiku operaciju:

Danas je sunan dan ILI Danas je oblaan dan I Izoblaka pada kia.

Ova se logika operacija sastoji od tri operanda i dva operatora. Uoite dva osnovna

logika operatora ILI i I. Zamijene li se izjave slovnim oznakama ta logika operacija

poprima oblik:

PQR

esto je sloene logike operacije mogue pojednostavniti sluei se nizom

jednostavnih pravila. Pojednostavniti logiku operaciju znai smanjiti broj operanada

u logikoj operaciji ne mijenjajui pritom tablicu stanja te operacije. Postoji vie

postupaka koji pomau pojednostavnjenju, a mi emo ovdje rabiti algebarski postupak.

Tim se postupkom zamjenjuju dijelovi logike operacije sluei se skupom pravila za

zamjenu. Ovdje su navedena osnovna pravila koja mogu pomoi pojednostavnjenju,

odnosno pretvorbi jednoga logikog oblika u drugi, a da se pritom ne izmijeni tablica

stanja logike operacije. Tako npr. vrijedi:

P0 = 0 P0 = P

PP = P PP = P

PP = 0 PP= 1

P1 = P P1 = 1

P(PQ) = P P(PQ) = P

P(PQ) = PQ P(PQ) = PQ

De Morganova pravila

(PQ) = PQ

(PQ) = PQ

Komutacija

PQ = QP

PQ = QP

P(QR) = PQPR

(PQ)(RS) = PRPSQRQS

Neka, primjerice, treba pojednostavniti logiku operaciju: ABABACC

Do rjeenja se moe doi u 4 koraka:


21/33

20

INFORMATIKA

1. korak (distribucija izluivanje A): A(BB)ACC

2. korak (pravilo BB = 1): A1ACC

3. korak (pravilo A1 = A): AACC

4. korak (distribucija izluivanje A): A(1C)C = A1C = AC

Neka, primjerice, treba pojednostavniti logiku operaciju: (AB)C(AD)C

Do rjeenja se moe doi u 4 koraka:

1. korak (uklanjanje zagrada): ACBCACDC

2. korak (izluivanje C): (ABAD)C

3. korak (komutacija): (AABD)C

4. korak (pravilo AA = A): (ABD)C

Logiki sklopovi

Raunalo je elektronika naprava pa svoj rad temelji na elektrikim fizikalnim svojst-

vima. Obradba podataka unutar elektronikog sustava, kakvo je raunalo, mogua je

samo s pomou elektrikih veliina: napona i struje. Elektroniko raunalo obraivat e

zato samo one podatke koji su predoeni elektrikim veliinama.

Postoji mnogo naina na koje bi se podatci mogli predoiti elektrikim veliinama, ali

se pokazalo da je za elektriki prikaz podataka najpogodniji prikaz s dva stanja.

Takav prikaz omoguuje jeftinu grau pouzdanih elektronikih sklopova.

Sustavi koji mogu imati konaan broj stanja i kod kojih ne postoje meustanja zovu

se digitalni sustavi. Digitalni sustav, primjerice, jest sklopka za paljenje svjetla jer

moe biti samo u jednom od dvaju stanja: ukljueno ili iskljueno. Digitalni sustav

jest i prometna svjetlosna signalizacija (semafor), koji moe biti u jednom od nekoliko

stanja (crveno, uto, zeleno, crveno-uto, iskljueno). Za razliku od digitalnih sustava,

postoje i analogni sustavi, koji mogu poprimiti bilo koje stanje izmeu krajnjih

vrijednosti. Primjerice, namjetanje glasnoe kod radioprijamnika jest analogno jer

ima beskonano mnogo moguih stanja.

Kod digitalnih elektronikih raunala, a takva su praktiki sva raunala danas u

uporabi, podatci se predouju s pomou dva mogua stanja: maksimalni napon iminimalni napon (npr. 0 V i 5 V). Zbog toga to je rije o dvama stanjima, raunala se

zovu binarnima, a zbog toga to je rije o odvojenim i jasno razluivim stanjima, zovu

se digitalnima. Digitalna binarna raunala su, dakle, raunala unutar kojih se podatci

predouju samo dvama, i to jasno odvojenim i razluenim stanjima. Kako su velika

veina raunala u uporabi upravo digitalna binarna raunala, to se u svakodnevnom

govoru najee rabi naziv digitalna raunalaili samo raunala.

20

BOOLEOVAALGEBRA

ILOGIKISKLOPOVI


22/33

Zbog jednostavnosti jedno od stanja zove se logika nula i oznaava s 0 ili velikim

slovom s potezom, npr. A (ita se A crtano ili A potez), a pridaje mu se jedna razina

napona (npr. 0 V). Drugo se stanje zove logika jedinica i oznaava s 1 ili velikim

slovom, npr. A, a pridaje mu se druga razina napona (npr. 5 V).

Oita je slinost digitalnoga binarnog raunala i logike algebre. I u jednom i u drugomsluaju operandi mogu poprimiti jedno od dvaju moguih stanja. To to je kod raunala

uobiajeno jedno stanje oznaivati s 0, a ne sa F (odnosno drugo stanje sa 1, a ne

sa T) nije bitna razlika. Naela logike algebre(operacije, operandi, pravila logikih

odnosa) mogu se zato primijeniti i kod digitalnih binarnih raunala .

Osnovni logiki sklopovi

Iako je sklopovlje elektronikog raunala vrlo sloeno, osnovni elementi od kojih je

graeno raunalo relativno su jednostavni i ogranieni na nekoliko osnovnih tipova.

Sloeni sustavi grade se spajanjem vie osnovnih elemenata. Osnovni se elementi zovu

logiki sklopoviili vrata, a njihovo se ponaanje opisuje tablicom koja se zove tablica

istinitostiili tablica stanja. Osnovni logiki sklopovi mogu imati jedan ili vie ulaza i

jedan izlaz.

Logika vrata Oznaka prema IEC-u Engl. naziv Oznaka u SAD-u

NE NOT

I AND

ILI OR

Iskljuivi ILI Exclusive OR

NI NAND

NILI NOR



23/33

22

INFORMATIKA

11. INTERNET

Kljune rijei:

adresar, Arpanet, brbljaonica, brojana adresa (IP adresa), CARNet, cyber-space, davatelji internetske usluge, DNS, elektronika pota, ftp, Google,

hipermedija, Home Page, http, internet, Internet Explorer, internetski forum,

ISP, kataloka trailica, komunikacijski kanal, korisniki raun, korisniko

ime, link, lozinka, mrene novine, news, Outlook Express, polazna stranica,

POP3, povijest interneta, pretraivanje interneta, protokol, protokoli

elektronike pote, raunalni informacijski sustav, SMTP, spam, URL, veza,

web, web-mail, web portal, web preglednik, web trailica, WWW

Razvoj raunalnih mrea stvorio je preduvjete za djelotvornu i relativno jeftinu

distribuciju i razmjenu informacija. Za razliku od ostalih informacijskih sustava, npr.

radiodifuznog i televizijskog sustava, telefonskog sustava, tiskanih publikacija i dr.,

raunala i raunalne mree nude nove i poboljane mogunosti rukovanja informa-

cijama. To su, primjerice, mogunost pretraivanja i izdvajanja informacija, brz dvo-

smjerni prijenos teksta, slike i zvuka itd. Korisnik moe birati kada, koliko i kojim slije-

dom eli primati informacije. Prvi put u povijesti korisnik s malo truda i sa skromnim

sredstvima moe putem interneta i web stranica objavljivati informacije u cijelom

svijetu (pojam web stranica opisan je u nastavku). Uz to se pojavila mogunost bitnog

ubrzanja i pojeftinjenje nekih tradicionalnih postupaka komuniciranja. Primjerice,

elektronika pota je mogua zamjena za tradicionalno potansko dopisivanje, ali s

mnogo kraim vremenom putovanja poruke i redovito s mnogo niom cijenom. Novaje tehnologija omoguila nastanak potpuno novih izvora informacija koji se zajedni-

kim imenom zovu raunalni informacijski sustavi.

Raunalni informacijski sustavsastoji se od raunala, raunalnih mrea, pohranjenih

informacija i organizacije koja odrava takav sustav. Temeljna je zadaa informacijskog

sustava omoguiti korisniku djelotvorno pretraivanje i dobavu informacije.

Uporabom raunala, modema i raunalne mree korisnik se moe povezati s izabranim

informacijskim sustavom i koristiti se raspoloivim uslugama. Glavne usluge koje

uobiajeno nudi raunalni informacijski sustav jesu:

mogunost razmjene podataka izmeu sudionika primjerice, elektronika pota,prijenos podataka na daljinu i sl.

mogunost oglaavanja na elektronikoj oglasnoj ploi i uvid u poruke koje se ve

nalaze na takvoj ploi vidljivoj na zaslonu monitora

mogunost pretraivanja i dobave informacija koje je prikupio i nudi na uvid

informacijski sustav.

Internet

22

INTERNET


24/33

Slika 19. Prozor Nova poruka (engl. New Message)

Slika 20. Gumb Poalji(engl. Send)

Nova poruka

Naredbom Datoteka/Nova/Poruka potom (engl. File/New/

Mail Message) ili klikom na gumb stvori potu u alatnoj traci

zapoinje se pisanje nove poruke. Otvorit e se prozor Nova

poruka(engl. New Message).

Slanje poruke

Nakon to je poruka napisana, a podruje zaglavlja popunjeno,

poruku treba poslati. alje se naredbom Datoteka/Poalji poru-

ku(engl. File/Send Message). Slanje poruke se moe pokrenuti i

klikom na gumb Poalji (engl. Send).

Ako korisnik nije spojen na internet, poruka se sprema u mapu

Izlazna pota(engl. Outbox). im se korisnik spoji na internet, poruka e biti poslana.

Podatci o poslanim porukama mogu se pronai u mapi Poslane stavke (engl. Sent

Items).

Zadatak 7.1. Napiite pa poaljite poruku jednome od uenika.

2. Provjerite je li stigla nova poruka, a ako je, proitajte ju.

prema kojem primatelj moe jednimpogledom zakljuiti o emu je u porucirije.

3. Podruje za sadraj poruke (engl. Body).

Slika18. Gumb Stvoripotu (engl. Create

New Message)

1.Alatna traka(engl.Toolbar) sadrinaredbe prikazane u slikovnom obliku.

2. Podruje zaglavlja (engl. Header) poruke.U polje Prima(engl. To) treba upisatiadresu osobe kojoj je poruka upuena.U polja Kopija(engl. Cc, Carbon Copy) iNa znanje (engl. Bcc, Blind Carbon Copy)unose se adrese raznih primatelja kojimase eli poslati kopija elektronike poruke.Primatelji u rubrici Kopija (engl. Cc ,Carbon Copy) e vidjeti tko je sve dobiokopiju poruke. Primatelji u rubrici Naznanje (engl. Bcc, Blind Carbon Copy) nee vidjeti tko je sve dobio kopiju poruke.Predmet(engl. Subject) je polje za upisteme ili naslova poruke. Tema poruke

je kratki saetak poruke (nekoliko rijei)


25/33

24

INFORMATIKA

Adresar

Elektronike adrese korisnik ne treba pamtiti, ve se mogu pohraniti u

adresar. Adresar se pokree gumbom iz vrpce s alatima ili naredbom

Alati/Adresar(engl. Tools/Adress Book).

Podatci se u adresar mogu unijeti i tako da se desnim gumbom mia klikne na poruku

koja je stigla u korisnikov elektroniki potanski sandui pa odabere naredba Dodaj

poiljatelja Adresaru (engl. Add Sender to Address Book). Takoer se moe zadati

programu naredba Alati/Odrednice/Poalji/Automatski u moj Adresar stavi osobe

kojima odgovaram(engl. Tools/Options/Send/Automaticaly put people I reply to in

my Adress book).

Zadatak 8.

U adresar unesite nekoliko elektronikih adresa uenika svog razreda.

lika 21. Gumbza pokretanje

Adresara

1.Novo(engl. New) slui za unoenjepodataka o novoj osobi u adresar. Za istunamjenu slui i naredba Datoteka/Novikontakt(engl. File/New Contact).

2.Svojstva(engl. Properties) otvara prozor

za ureenje podataka o pojedinoj osobi.

3.Izbrii(engl. Delete) slui za brisanjeosobe iz adresara.

Slika 22. Adresar

4.Trai osobe(engl. Find people) slui zatraenje osobe u adresaru.

5.Ispis(engl. Print) slui za ispis dijelova ilicijelog adresara.

6. Akcija(engl.Action) omoguuje slanjeporuke osobi iz adresara, pozivanjetelefonom i dr.

24

INTERNET


26/33

Slanje poruke na adresu iz adresara

Da bi se poslala poruka korisniku ija je adresa pohranjena u adresaru,

dovoljno je odabrati gumb s ikonom adresara koji se nalazi uz polja

Prima(engl. To), Kopija(engl. Cc) i Na znanje(engl. Bcc) u zaglavlju

poruke, pa iz dobivenog popisa odabrati eljenu adresu i polje u kojese ta adresa eli upisati.

Web-mail

Pri radu s programom Outook Express

i slinim programima za elektroniku

potu potrebno je program prilagoditi

pojedinom korisniku. Poruke mogu pri-

mati i slati samo oni korisnici za koje je

program prilagoen. eli li korisnik rabitiprogram Outlook Express na tuem ra-

unalu, morat e prilagoditi program za

sebe. Na tuem raunalu to najee nije

dozvoljeno pa korisnik ne moe s tueg raunala slati niti na njega primati poruke.

Druga popularna mogunost rukovanja elektronikom potom je s pomou usluge

koja se openito naziva web-mail. To je najee besplatna usluga koja omoguava

slanje i primanje poruka elektronike pote s pomou internetskog preglednika (npr.

Internet Explorera). Dovoljno je u pregledniku otvoriti odreenu web stranicu i upi-sati

svoje korisniko ime i lozinku. Nakon toga je, bez ikakvog prilagoavanja programa,

mogue primati i slati poruke. Kako je praktino na svim raunalima instaliran inter-

netski preglednik i kako nije potrebno nita u programu prilagoavati, takav nainrukovanja elektronikom potom je mogu praktino sa svakog raunala spojenog na

internet. Uz to, mnogim korisnicima je takav nain rukovanja elektronikom potom

jednostavniji i laki od rukovanja programima kao to je Outook Express pa i na svom

raunalu rabe web-mail. Glavna je prednost uporabe web-maila mogunost rukova-

nja elektronikom potom s bilo kojeg raunala koje ima pristup internetu (nije potre-

ban posebno namjeten program za elektroniku potu). Nedostatak web-maila je

to se rukovati porukama (prijem, pisanje, slanje) moe samo dok je raunalo spojeno

na internet (kod programa Outlook Express poruke se mogu sastavljati i itati i dok

raunalo nije spojeno na internet).

Mnoge tvrtke, pruatelji usluge elektronike pote, korisnicima daju mogunostotvaranja besplatne elektronike adrese. Prijava i otvaranje adrese je jednostavno

i svodi se na upisivanje svojih podataka na web stranici tvrtke koja nudi takvu uslu-

gu (npr.: www.tportal.hr, www.yahoo.com, www.hotmail.com, www.net.hr).

Nakon otvaranja stranice kliknite na vezu registracija. Nakon toga e se otvariti prozor

u kojem se nalaze objanjenja kako postati korisnikom i koje se sve vrste korisnikog

odnosa mogu zasnovati.

Slika 23. Gumbi

za umetanjeadrese izAdresara

Slika 24. Web-mail


27/33

26

INFORMATIKA

Internetski forum

Internetski forum je usluga interneta koja omoguuje razmjenu miljenja meu

sudionicima uporabom web preglednika. Sve poruke koje korisnik napie i poalje na

forum vidljive su svim ostalim sudionicima foruma. To nalikuje na oglasnu plou (engl.

massage board) na kojoj sudionici ostavljaju poruke. U naelu poruke na forumu moguostavljati i itati sudionici interneta bez ogranienja. Sudionici su najee anonimni

jer se pri slanju poruke na forum ne mora navesti pravi identitet. Zbog lakeg snalaenja

forum je obino podijeljen u nekoliko skupina prema temama razgovora. Jednostav-

nost uporabe i mogunost anonimne rasprave o razliitim temama jedan je od glavnih

razloga popularnosti foruma. Primjer popularnog foruma na hrvatskome jeziku je

www.forum.hr. Za internetski forum se dovoljno sluiti internetskim preglednikom.

Poruka poslana na jedan forum vidljiva je samo na tom forumu.

Brbljaonica

Jedna od popularnih usluga razmjene

informacija na internetu je usluga pozna-

ta pod nazivom brbljaonica(engl. chat).

Rije je o usluzi koja omoguuje razgovor

sudionika koji su ukljueni u internet. U

razgovoru moe istodobno sudjelovati

vie sudionika, a ako to ele, pojedini

sudionici mogu razgovarati i odvojeno.

Razgovara se tako da sudionici piu svoje

poruke s pomou tipkovnice i itaju ih

na zaslonu monitora. Onog trena kadsudionik u razgovoru napie poruku, ona je vidljiva u prozoru koji vide svi sudionici

razgovora. Ta je poruka tako dugo na zaslonu dok je ne izguraju nove poruke drugih

sudionika. Kako obino ima mnogo sudionika razgovora, poruke su kratko vrijeme na

zaslonu i onda nepovratno nestaju. Zbog toga svi sudionici u razgovoru moraju biti

istodobno za raunalom.

Sudionici u razgovoru se raspoznaju po nadimcima koje sami proizvoljno biraju.

Najee se biraju takvi nadimci da nije mogue znati pravi identitet osobe koja se

krije pod nadimkom niti je mogue ustanoviti je li sugovornik iskren. Zato treba biti

vrlo oprezan i ne prihvaati olako sve to sudionik kae. S desne strane prozora u kojem

se vide ispisane poruke obino je popis trenutano nazonih sudionika razgovora.Brbljaonica slui za razbibrigu i nema ozbiljnije namjene iako moe posluiti za

jeftin razgovor izmeu osoba koje su meusobno udaljene. Primjerice, posredstvom

brbljaonice moete praktiki besplatno razgovarati sa svojim prijateljem koji je u

Australiji ili SAD-u. Nitko ne cenzurira to piu sudionici brbljaonice pa se mogu voditi

najrazliitiji razgovori.

Slika 25. Primjer brbljaonice

26

INTERNET



28/33

13. PROGRAM ZA PRORA^UNSKETABLICE MICROSOFT EXCEL

Kljune rijei:

adresa elije, automatsko preslikavanje formula, AVERAGE, COUNT,

COUNTIF, elija, dijeljenje, formule, funkcije, grafikoni, IF, korisniki

nizovi, MAX, MIN, mnoenje, oblikovanje elije, oblikovanje ispisa tablice,

oduzimanje, pohrana tablice, pokaziva niza, radna knjiga, radni list, redak,

relativna adresa elije, stupac, SUM, svrstavanje podataka u elijama,

tablino raunanje, zbrajanje

Namjenski programi za tablino raunanje (proraunske tablice, engl. spreadsheet)

omoguuju jednostavno i djelotvorno raunanje s mnogo, uglavnom brojanih, poda-taka. Rauna se u tablici s mnogo polja koja nalikuje krialjci. Stupci su obiljeeni

slovima, a retci brojevima. Sjecite stupca i retka zove se elija i ima jedinstvenu

adresu, primjerice A1 ili X347. Aktivna je ona elija na kojoj je trenutano pokaziva.

Raunanje s podatcima pojedinih elija je jednostavno, a prikaz rezultata pregledan

i nalik uobiajenu tablinom prikazu na papiru. Osim aritmetikih operacija, mogue

je izvoditi razliite statistike, trigonometrijske i druge operacije meu elijama.

Uz to je mogue grafiki prikazati podatke smjetene u tablicama npr. krivuljama,

histogramom i sl.

Programi za tablino raunanje omoguuju jednostavno raunanje s mnogo poda-

taka, jednostavnu izmjenu, brisanje i pohranu podataka, grafiki prikaz podatakaitd. Programi za tablino raunanje posebno su pogodni za ekonomske i financijske

analize, npr. kalkulacije i izradbu trokovnika. Program za tablino raunanje koji emo

obraditi u ovom poglavlju zove se Microsoft Excel (inaica 2003).

Podatci koji se obrauju programom Excel pohranjuju se u tzv. radnu knjigu (engl.

Work Book). Radna se knjiga sastoji od jednog ili vie (do 255) radnih listova(engl.

Work Sheet). Svaki radni list sastoji se od 256 stupaca koji su oznaeni slovima

abecede i 65536 redakakoji su oznaeni brojevima. Listovima su dodijeljeni poetni

nazivi List1, List2, List3(engl. Sheet1, Sheet2, Sheet3). Datoteke nastale u programu

Excel prepoznajemo po nastavku xls(engl. Excel Spreadsheet), zelenoj oznaci uz naziv

datoteke, te po tekstu Vrsta: Microsoft Excelov dokument (engl. Type: MicrosoftExcel Document) koji se pojavljuje pri prelasku miem preko datoteke.

Pokretanje programa Microsoft Excel

Program Ms Excel moemo pokrenuti na vie naina:

1. Naredbom Start/Programi/Microsoft Offi ce/Microsoft Offi ce Excel 2003 (engl.

Start/Programs/Microsof Offi ce Excel 2003).


29/33

28

INFORMATIKA

2. Dvostrukim klikom na neku datoteku nastalu u programu Excel.

3. NaredbomStart/Novi Offi ceov dokument (engl. Start /New Offi ce Document),

jaha Openito (engl.General), odabrati Prazna radna knjiga(engl. Blank

Work Sheet).

Odaberite nain koji vam odgovara ili istraite jo neki nain pokretanja programa.

Iz programa se izlazi kao i iz ostalih programa u operacijskom sustavu Windows.

Ako elimo datoteku sauvati za buduu uporabu, prije izlaska iz programa treba ju

spremiti.

Prozor programa Microsoft Excel

Slika 1. Prozor programa

prikazuje, ovisno o sadraju elije, formuluili sadraj elije.

6.Okno zadatka(engl. Task Pane) otvarase ovisno o odabranoj naredbi, a slui zaodabir eljenih naredbi vezanih uz zadatak.Mogue ga je zatvoriti, ali i ponovnootvoriti naredbom Prikaz/Okno zadatka(engl. View/Task Pane).

7.Zaglavlje stupaca.

8. Zaglavlje redaka.9. Jahai radnih listova.

10. Aktivna elija.

11. Gumb za oznaivanje cijelogaktivnog radnog lista.

12.Primjer proraunske tablice.

13.Primjer grafikona dobivenog iz tablice.

1.Naslovna traka(engl. Title bar)sadrinaziv aktivnog dokumenta i nazivprograma te gumbe za upravljanjeveliinom prozora i zatvaranje prozora.

2.Traka s izbornicima(engl. Menu bar)sadri tekstualne izbornike s naredbamaExcela u tekstualnom obliku.

3.Alatne trake(engl. Toolbars)sadreslikovno prikazane najee naredbe

Excela. Alatne trake ukljuuju se i iskljuujus pomou naredbe Pogled/Alatne trake(engl. View/Toolbars).

4. Okvir naziva(engl.Name bar)prikazujeadresu aktivne elije ili broj oznaenihredaka i stupaca pri oznaivanju.

5.Traka formule (engl. Formula bar)

28

PRORAUNSKETABLICE

MICROSOFTEXCEL



30/33

14. MULTIMEDIJA I PROGRAMMICROSOFT POWERPOINT

Kljune rijei

animacije, audio CD, bitmap, digitalizacija zvuka, dijaprojekcija, ekspertni

sustav, gif, hipertekst, jpeg, Microsoft Wave, midi, mpeg, multimedija,

predloak dizajna, prezentacija, prividna zbilja, prozirnica, rasterski

programi, smjernice za izradbu prezentacija, tiff, tokasti programi, umjetna

inteligencija, vektorski programi, veza (engl. link)

Pod pojmom raunalnoga multimedijskog sustava podrazumijeva se raunalni sustav

sposoban prikazati tekst, te mirnu i pokretnu sliku s popratnim zvukom. Bitno je da se

korisniku informacija moe prenijeti posredstvom vie razliitih medija.

Slika i popratni zvuk trebaju korisniku pruiti potpuniji doivljaj prikazanog sadraja.

Multimedijska raunala opremljena su sintetizatorima zvuka i stereo zvunicima te su

sposobna reproducirati visokokvalitetan zvuk u stvarnom vremenu, tj. usporedno sa

slikom na zaslonu monitora. Raunala se mogu prikljuiti na razglasne ureaje ili kunu

audioopremu, ime se dodatno moe poveati kakvoa zvuka. Katkad su raunala

opremljena mikrofonom i sklopovljem za raspoznavanje govora te su u stanju primati

govorne naredbe.

Moe li se u naelu multimedija ostvariti i bez raunala?

Hipertekst

Temeljna zadaa hiperteksta (engl. hypertext) je povezivanje uzajamno vezanih tekstu-

alnih podataka u ukupnom skupu tekstualnih podataka, i to tako da je jednostavnom

radnjom mogue s pomou te veze doi od jednog do drugog (s njime vezanog)

podatka.

Primjerice, pretpostavimo da korisnik na zaslonu monitora prouava hipertekstovni

dokument koji govori o pticama i da taj dokument sadrava tekst i slike. Ako korisnik

u tekstu naie na pojam koji ga podrobnije zanima, recimo lastavica, moe kliknuti

miem na taj pojam i prikazat e mu se objanjenje ili opis toga pojma. itajui tajopis moe ponovno naii na pojam koji ga posebno zanima, primjerice ptice selice, pa

klikom mia moe pozvati prikaz toga pojma itd. Klikom mia na sliku lastavice moe

vidjeti pokretnu sliku leta ptice ili uti njezino glasanje itd. Dijelovi teksta na koje je

mogue kliknuti miem i tako pozvati prikaz drugoga dokumenta oznaeni su kako

bi se razlikovali od ostalog teksta. Obino su to podvueni ili razliito obojeni dijelovi

teksta. Takvo mjesto u dokumentu naziva se veza (engl. link).


31/33

30

INFORMATIKA

Slika 1. Slikoviti prikaz hipertekstovnih dokumenata

Pojam hipertekst, strogo uzevi, odnosi se na dokument koji sadrava samo tekst. Za

dokument koji uz tekst sadrava nepokretne i pokretne slike i zvune zapise ispravnije

je rabiti naziv hipermedija (engl. hypermedia). Najee se, meutim, pojam hipertekst

rabi i za hipertekst i za hipermedijske dokumente. Primjer rasprostranjene uporabehipermedije su web stranice na Internetu (web stranice su opisane u odjeljku o

internetu).

Moe li papirnati dokument biti hipertekstualni i zato?

Prividna zbilja

Prividna zbilja (prividnost, virtualna stvarnost, engl. virtual reality, VR) jest sustav koji

se sastoji od raunala, prikljunih naprava i programa koji treba oponaati zbilju, tj.

stanovit ovjekov okoli. Oponaanje treba biti to vjernije i ukljuivati osjetilne

doivljaje, a treba omoguiti i djelovanje ovjeka na taj prividni okoli. Objekti prividne

zbilje trebaju imati svojstva to slinija onima stvarnog svijeta: oblik, boju, dojam

prostornosti i sl. Sustav prividne zbilje mora biti interaktivan, tj. mora korisniku pruati

mogunost primanja informacija iz prividne zbilje, ali i utjecanja na tu prividnu zbilju.

To npr. znai da korisnik, osim to vidi predmete u nekoj prividnoj prostoriji, moe te

predmete i pomicati. Sustav omoguuje korisniku doivljaje sline onima koje bi imao

da se npr. nalazi u zrakoplovu, automobilu, unutar neke graevine i sl.30

M

ULTIMEDIJAIPROGRAM

M

ICROSOFTPOWERPOINT


32/33

Treba uoiti da kod brzine prijenosa podataka oznaka K iznosi 1000, a ne 1024 kao kodjedinice za mjeru koliine memorije.

Primjerice u programu Bojanje(engl. MS Paint) mogue je promijeniti format u kojem

se slika sprema, kao to je prikazano na slici.

Obradba zvuka

Za stvaranje zvukova na ra-

unalu zadueni su zvuna

kartica i zvunici.

Zvuna kartica ima dva

glavna zadatka. Pri uno-

su zvuka iz okoline u ra-

unalo zvuna kartica

digitalizira zvuk (pretvara

ga iz analognog u digitalni

oblik). Pri stvaranju zvuka

(reprodukciji) zvuna karti-

ca pretvara zvuni zapis iz digitalnog u analogni oblik.

Za digitalnu obradbu zvuka nuni su i dodatni ureaji (mikrofon, pojaalo i dr. ) iprikladni programi. U sklopu operacijskog sustava Windows postoji jednostavan

program Snima zvuka(engl. Sound Recorder) kojim se s pomou mikrofona moe

snimiti zvuk u datoteku s prouetkom wav. Osim snimanja zvuka mikrofonom, u

programu Snima zvuka(engl. Sound Recorder) mogua je i jednostavnija digitalna

obradba. Naredbe za obradbu zvuka su u izborniku Efekti (engl. Effects).

Na raunalu se mogu obra-

ivati i zvune datoteke

prenesene s drugih urea-

ja, npr, mobitela, digital-

nog diktafona i dr. Glazbus audio CD-a mogue je

pretvoriti u digitalni oblik,

u datoteku s produetkom

wav koja se moe kasnije

obraivati. Pri kopiranju

zvunih zapisa treba imati

na umu autorska prava.

Slika 4. Program Snima zvuka(engl.Sound Recorder)

Slika 5. Izbornik Efekti(engl. Effects) programa Snima zvuka(engl. Sound Recorder)



33/33

32

INFORMATIKA

POJMOVNIKAabak 19

AccessAutoForm 257, 266AutoNumber 244, 252forms 255ID polje 244indeks 242izdvajanje zapisa 248izvjetaj 264konstrukcijski prikaz 239Lookup 250, 251oblikovanje nove tablice 241obrasci 255

one-to-many 253one-to-one 253operatori u uvjetima upita 261pohrana filtra 250promjena redoslijeda polja 246queries 258query by example 258radni, izvrni prikaz 239referencijalni integritet 254relacijski odnosi izmeu tablica 253Report 264, 265svrstavanje zapisa 248

table 237tablica 233, 237, 240umjetni primarni klju 252upiti 258vietablini upiti 262

Account 133adresar 149ADSL 65algoritam 277Allen, Paul 24analogni sustavi 89AND 87, 91

animacija 228antivirus 103aplikacija 101Apple II 24apsolutna adresa elije 200ASCII kd 80asembler 270attachment 144autorska prava i distribucija prog3

Bbajt 80

bar code 40BASIC 24, 273baza podataka 13, 233, 235Bcc 150beine mree 60BIOS 98bit 80blog 152bps 60brbljaonica 151brojevni sustav 72

baza 72

binarni 73dekadski 72heksadekadski 76oktalni 75osnova 72poloajni 72

browser 136bug 284buene kartice 21

CC 273

C++ 273CAD 102CAM 102CARNet 135Cc 150CD-R 55CD-ROM 54CD-RW 55chat 151CIP 16class 274client 68

client-server 68clipboard 165CMY 46CMYK 46compiler 272Control Panel 115CPU 30crtini kd 40Ovo je izvadak iz pojmovnika.

Documents

informatika-udzbenik 1