Sila~s1z Sosyalist

AGAOGLU YAYINEV *************

Bu kitap stanbul'da Hilal Matbaaclk Koli. Sti.'nde diziidi ve basld. Hamit Cilt Atlyesinde ciltl~ndi.

Kapak basks: lbeyi Matbaas. Kapak: Er sal Yavi.

Aaolu Yaynevi stanbul Mays 1970

SAAC OEU~'SCHER

lROKi (CLT Il)

Trkeesi : Ra~ih Gran

AGAOGLU YAYINEV

N SZ

Carlyle, bir ara Cromwell'in biyografisini yazarken, byk ngiliz devrimcisini yn yn iftiralarn, byk yalan ve ihmallerin

altndan ekip karmak zorunda kaldn sylemiti. Ben de, Trokinin biyografisini yazarken hemen hemen ayn duruma dtm. Yalnz u farkla ki, ben nmdeki byk malzeme ynnn stne saldrdm srada, bu malzemeyi altst edecek muazzam olaylar kmak zereydi : Troki konusundaki incelememin ilk b-lmn tekil eden birinci cildi tamamladm zaman Stalin da-ha sa

yet tarihilerinden ve eletirmenlerinden ne kitap ne de kitapta gslcrdiim belgeler konusunda tek bir kelime bile kmamt. Sonra Stalin ld; Yirminci Kongre topland; Kongrede Hruev "gizli" bir konuma yapt. Muazzam iftiralar yn byk bir dep-remle sarsld. Ynn yars kt. Geri kalan yars da neredey-se kecek gibiydi. Otuz yldanberi ilk olarak Troki'nin Rus ih-til:1linde oynad rol belirten gerek tarihsel deinmeler Sov-yet dergilerinde yer almaya balad. Ancak bu dennelerin az ol-

mas ve yazarlarn ekingenlii bu olayda tarih ile politika arasndaki ban htl;l ne kadar birbirine bal olduunu, bunun ne ka-dar ince bir problem tekil ettiini gsteriyordu.

Stalin putu yktid zaman uydurma Stalinis tarih de res-men ve hemen ortadan kaldnld. Bu srada en biiyk Stalin d

mannn glgesi de ister istemez, taze ve canl, ama korku ile ka-rk, bir ilgi toplad. Moskova, Pekin, Varova ve Dou Berlin'de Troki'nin Stalin'e kar giritii savan nemi ve bundan alnacak dersler zerinde yeniden durolmaya baland. O zamana ka-dar kilit altnda tutulan arivlerin kaplan birdenbin~ ardna ka-dar ahoca gen tarihiler Bolevik tarihinin bilinmeyen belge-leri arasnda kendi sorularna cevaplar aramaya baladlar. Hru-

ev, Stalin'in parti iinde kendisini eletirenleri korkun uydurma sulamalarla ortadan kaldrdn sylemiti; bu bakmdan bu ta-rihiler de "Byk Temizlik" e kurban gidenlere "itibar iadesi" ya-

placan sandlar. Nitekim itibar iadesi urada burada balamt bile. rnein, Polonya'da kan yazlarda Troki'den, Buharin'-den, Rakovski ve Radek'ten paralar alnyor, dahas, Stalin dne-mi muammasn aydnlatmaya yarayaca iin, bu devimcilerin eserleri bile baslyorrlu (Bu arada benim kitaplarm ve yazla

nn da basld). Ama "iftira ynlarna" yaplan saldr az sonra yarda kald: 1956'nn sonuna doru, ya da 1957'nin banda, Macaristan ola-yna kar gsterilen tepki srasnda, Moskova tarihsel gerekle-rin ortaya kanlmas hareketini durdurttu. Gnlk politika kmazlan ve alkantlar yeniden tarih eserlerinde yansmaya ba

lad ve, eskiden olduu gibi, yine Troki zerinde duruldu. Sta-lin'in gzden dm olan Sovyetler Birlii Komnist Partisi Ksa Tarihi'nin yerine yeni resmi bir parti tarihi yazld ve bu tarih ki-tabnda da, deiik ve biraz daha yumuak bir dille olmakla bir-

likte, Troki yine anetlendi; Sovyet dergilerinde, zellikle Tro-kj'yi gzden drmek iin kan yazlarn says, Stalin dnemi-nin son on ylnda kanlarn saysn at.

Ancak, bir zamanlar bir dram olan hiklye imdi sadece bir komedi olmutu : Stalinci Ianetierne samayd ama yine de ken-dine gre bir "mant" ve tutarll vard ve Stalin, tarihi teme-linden sistemli bir ekilde ve alaka deitinncdike Janetini s

dremeyeceini biliyordu. Hruev ise Troki konusundaki gerek-leri aka deitirmiyor, sadece rtmeye alyordu. "Ufak" doz-da bozmalarla yetinmekteydi. Ama bu tutumuyla lUnetlerneyi yal nzca glnletirmi oluyordu. rnein, partinin tarihini yeniden yazanlar 1917 de Askeri Devrimci Komite'nin ve i savata da Sa-

va Komiserliinin yapt ileri baliandra baliandra anlatrlarken Troki'nin bu komitenin ya da Komiscrliin banda bulun-duunu sylemiyorlanl. Ama ayn komitenin ya da ayn Komiser-

Iiin bir hatasn yakalaynca hemen bu gerei aa vuruveriyor-lard ( Saklamba oyununu bilmeyen bir ocuun annesinin ete-i ni ekerek "Buradaym" diye barmasna benziyordu). Hruev'ci tarihiler Sovyet okurlarnn vg ile sulamann ayn kiiye yneitHmi olduunu anlamayacak kadar budala sanyorlar. Sta-lin, kendi sapk davran srasnda, hi olmazsa yurttalarnn da-ha akll olduklann hesaba katmt. nanlarn sarsacak tahmin-lere yol aabilecek gerekleri onlara bildirnemeyi ve bu gibi tah-minlere meydan vermemeyi daha doru bulmutu. Yeni yazlan parti tarihleri de Lenin ilc Troki arasndaki uyumazl yine es-kisi gibi tek yanl olarak anlatmaktadrlar, ama yeni parti lider-leri Lenin'in yasaklanm olan yazlarn yaymlamakla ve arivlerin kaplarn anakla aslnda Troki'ye itibarnn iadesi iin gereken her eyi yapm oldular. Bu bakmdan Troki'yi tarihten silmek iin yaplacak her teebbs artk ister istemez boa kmaya mahkmdur.

Troki'nin hayali Stalin'in yerine gemi olanlarn uykularn anlalan haJ;l karyor. Okuyucu bu garip durumun, hi olmaz-sa bir ksm aklamasn ilerideki sayfalarda bulacaktr. 1920'1er-den beri Sovyet toplumunda byk deiiklikler olduu halde, ya da bu deiikliklerden tr, Stalin ile Troki arasndaki atmann ana sorunlan bugn de hala eskisi kadar canl olarak or-

tadadr. Troki ii devletinin "brokratik yozlamas"n yermi tir, Stalin'in "smsk" ve "deimez" partisinin karsna, sz,

tartma ve eletiri zgrl istei ile km, iten gelen gerek komnist disiplinin ancak bu temele dayanabileceini ve dayan-mas gerektiini sylemiti. 1920 yllarnda sesini bodular; ama Sovyetler Birliinde sanayi, eitim ve sosyal alanlarda kaydedilen ok ynl ilerlemelerden sonra Troki'nin fikirleri yeniden can lanmaya, birok komnist kafalarda yer etmeye balad. Yalnz Tito ile Nagy deil, Hruev ile Mikoyan, Mao ile Gomulka, Kadar ile Togliatti de arada srada gerei syledikleri zaman Troki'ye

sayg duymaktan kendilerini alamadlar. Btn bunlarn "de-Sta-linizasyon" konusundaki szlerinde, biraz ekingence ve para para da olsa, "Trokizm"in kokusu sezilmektedir. Artk gerekle-rin ortaya dkld bir zamanda Troki onlar iin btn bun-

lar nceden sezmi olan dev bir adamdr. nk biri, Stalinizm'i Troki'nin eletirici kafasndaki derinlik, btnlk ve kesinlikle ele almamtr. Ama bu eletirilerden sonra, bu adamlar, eski dal-

kavukluklarndan korkarak, yine eski yollarn izlemeye baladlar. ki adm ileri bir adm geri giden Sovyet rejimi ile Komnist Partisi de bu "brokratik arpkl" gidermekten hala ok uzak.

Troki'nin ortaya att sorunlarn hi olmazsa yarsnn -zlm olmas onun Stalin'e kar at savan hikayesini, daha az deil, daha ok ilgin klmaktadr. Ayrca, Troki ile Stalinis brokrasi arasndaki ekime, bu mcadelenin amz etkileyen tek yan da deildir. Bu kitabn byk bir blm Troki'nin en-ternasyonalizmi ile Stalin'in sonradan savunduu ve Bolevik Par-tisinin de tuttuu izolasyonist kendi-kendinc-yeterci politikas arasndaki atmann evresinde dnecektir. Bu atma Stalin dneminin kapanmasndan nce de ortaya km ve nem kazan-

mt, o gnden bu yana denge enternasyonalizme doru ar bas-maya balamtr. l920'1erdeki tartmalara yeniden ilgi toplayan

zlmemi problemlerinden biri de budur.

Stalin'in yerine geenler byk bir Troki korkusu iinde ya-amaktadrlar; nk Troki'nin, vaktinden ok nce ortaya at

m olduu problemleri ele almaktan ekinmektedirler. Bu tutum lar ksmen objektif, ve ksmen de alkanlklaryla aklanabilir. nk Hruev ile arkadalar, Stalinizn'e kar ba kaldrdklan

zaman bile, yine Stalin'in yetitirmeleri olarak kalmlard. 1957 Hazirannda Merkez Komitesinin bir oturumunda geen aadaki olay durumlarn ok iyi gsterir: Hruev, Molotov'un, Kaga-novi'in ve Malenkov'un partiden atlmalarn isteyen nerge ze-rinde konuurken Stalin'in lmnden beri gizli oturumlarda bo-yuna ortaya atlan Byk Temizli_k hareketine deinir. Molotov ilc Kaganovi'i gstererek yle barr: "Parti liderterimizin ve sa-ysz masum Boleviklerin kanlan elierinize bulamtr." Bunun zerine Molotov ile Kaganovi de Hruev'e yle barrlar: "Se-nin de elierin bulamtr!" Hruev cevap verir: "Evet, kabul ediyorum, benimki de bulamtr. Ama Byk Temizlik srasnda ben yalnzca sizin emirlerinizi yerine getirdim. O srada Polit-bro yesi deildm ve Bronun kararlarndan sorumlu bulunmu-yordum. Ama sizler sorumluydunuz." Mikoyan, sonradan Mos-kova'da olay Komsomol'a anlatrken, Stalin'in su ortaklar ne-den yarglanmad sorusuna u cevab verdii sylenir: "Biz on-lar yarglayamayz, nk onlar sulu sandalyasna oturttuumuz zaman bu ii nerede durduracamz bilemeyiz. Bu temizlik hare-ketlerinde hepimizin pay var." Bu bakmdan Stalin'in yerine ge enler, kendilerini kurtarabilmek iin, Stalin'in kurbanlanndan bir ksmnn ruhlarn hfita sulu olarak gstermek zorundadrlar. Troki'ye gelince, onu htilalin ant kabirine tamaktansa, yatt yerde, yan iftira ynlarnn altnda brakmak daha salam bir yol olmaz m?

Troki'den kalan annn, parti liderleri tarafndan yaplacak herhangi bir itibar iadesine ihtiyac olduuna inanmyorum ve hi-bir zaman da inanmadm. (Bence, onlarn en fazla yapabilecekleri ey -yapabilirlerse- kendilerini temize karmaktr!) Sonra Troki'ye herhangi bir tapma havas yarnlnak benim grmc

tamamyle aykrdr. Evet, gerekten Troki'yi gelmi gemi ihtilal liderlerinin

en esasllarndan, en yamanlanndan en iyi dnenlerinden ve en byk kurbanlarndan biri sayyorum. Ana burada kendisini ku-sursuz ve lekesiz bir adam olarak yceltmek niyetinde deilim. Portresini olduu gibi, gerekteki hali ve gcyle, ama kusurlarlll da gstererek, verneye altm: Kafasnn olaanst gcn, verimliliini, orijinalliini, ayn zamanda yanld noktalar da,

ll

gstermeye altm. Marksizme ve modem dneeye getirdii yeni fikirleri tartrken, bunlarn iinde, kendi grme gre, objektif ve kalc deerler tadna inandm ve uzun zaman da bu deerlerini muhMaza edeceini sandm fikirleri, yalnzca geici durumlar, sbjektif heyecanlan ya da yarg yanhlklann yanstan fikirlerden ayrdm. Dnya tarihinde eine az rastladm

kahrananlnn hakkn verebilmek iin elimden geleni yaptm. Ama, ayrca, birok kararszlk zamanlarn da gsterdim: savaa giren devin nasl dtn, nasl acemilikler yaptn, ve aln

:yazsnn izdii yola nasl srklcndiini de anlattm. Ben ken-disini Stalin'den nceki komnizm dneminin temsilcisi ve Stalin

sonras komnizminin ncsii sayyorum. Ama komnizmin gele-ceini de Trokizmde grmyorum. Ben daha ok tarihsel geliimin hem Stalinizm hem de Trokizmin yolunu izlcyeceini, ve her ikisinden de daha geni olan bir eye doru gideceini sanyorum. Ama her ikisi de belki baka biimler "izleyecekkr"dir, Sov-yetler Birliinin ve komi.inizmin Stalin'den alaca ~ey daha ok Stalin'in pratik baanlar olacaktr; baka bakmlardan, yani h-kmet, politika eylemi, fikir, "moral iklim" bakmlarndan ise Stalin dneminden kalan ey bir boluk bile saylmaz; bu boluk ne kadar abuk doldurulursa o kadar iyi olur. :ellikle bu konu-larda Troki'den renilccck ok dersler var: Siyasi geliim, Tro-ki'nin dncesinden hf:hl canl kalan yunlar almadan ve bu fi-kirleri Troki'nin zamanndakine gre, uk daha ileri, eitli ve karmak gerekliklcre uygulnmadan Troki'yi pek aamyacak-

tr. Birinci cilde yazdm nszde Troki'nin 192J'den sonraki hayatn ve eserlerini bir tek ciltte toplamak niyetinde olduumu sylemitim. The Times Literary Supplemerl'dc kitabn ele

tren bir yazar konunun bir tek ciltte yeterince pek anlatlamya can syledi. Tahmini doru kt. Bu cilt Troki'nin 1929 yl Ocak aynda Sovyetler Birlii'nden atlmasyla sona eriyor; Tro-kinin son srgn .srasnda geirdii frtnal on iki yl ile tarih.-teki rolnn son deerlendirilmesi nc cilde kald, Bu cilt daha byk l bir serinin bir blmdr. Bunun birinci bl-m Stalin, 1949 da kmtr(*). ki ciltlik Le11i11'i Hayat ise daha

(*) Stalin , II., I. Dentscher, ev.: S. Hilav, Aaolu Yaynevi, 1969.

12

ilk hazrlk aamasndadr. (Yeterince tarih belgeleri aklanrsa Stalin'in tarafndan yazlm. olan biyografisine Stalin'in Son

Yllar adl bir kitap da eklemek niyetindeyim.) Bu eserin cildi de, serinin hepsi gibi, birbiriyle bantldr. Ama her kitab da olabildii kadar ayr ayr okunacak ekilde hazrlam bulunuyorum. Bu cilt, birok bakmlardan Sov-yetler Birlii'nin kurulu dnemine rastlayan yllan kapsar; 1921'-den ve i savan bitiminden, yani Troki'nin hali iktidarnn en yksek noktasnda bulunduu yldan balar, 1929'da stanbul'a hareket etmesi ve Sovyetler Birlii'nin devlet zoruyla sanayileme ve kollektifletirme dnemine girmesiyle biter. Bu yllar iinde Boisevik Partisinin dram ortaya kar: Parti, Lenin'den sonra, modem zamanlarn belki en sert ve en byk siyasi tartmasna girmitir; nasl bir politika izleyeceini, hangi yne gideceini bi-lememektedir. Grlmemi bir sosyal ve politik gerilim iinde, tek parti sisteminin mantna uyarak Stalin'in diktatrlne teslim olmaktadr. Btn bu tarhmalarda Troki, Stalin'in ba

lca hasm1 ve Bolevikterin Iiderliini alacak balca iki adaydan biri olarak, sanayilemeyi ve planl ekonomiyi "zamanndan nce" savunmakta, tek lkede sosyalizmin kurulmasn eletirnekte, ve "proleter demokrasisinin" ba savunucusu olarak daima mca-delenin merkezi olmaktadr.

Bu kitabn yararland belgelerin ou yakn zamana kadar bilinmiyordu. Bunlar arasnda en ok Troki arivlerinden yarar-landm ve bu sayede Potithro ve Merkez Komitesi oturumlann,

Bolevik Partisindeki hzipierin almalarn rendim; Troki, Radek, Rakovski, Preobrajenski, Sosnovski ve daha birok nl

Boleviklerin ok saydaki ilgin yazlarn okudum; parti kongre-lerinin ve konferanslarn tutanaklarn, Rus olan ve olmayan a

da gazete ve dergi kolieksiyanlarn kartrdm; grg tamklarnn yaynianm ya da yaymlanman aklamalarn okudum ya da dinledim. Troki'nin dul kars Natali Sedova ile Heindirch Bradle, Adolf Rosmer, Max Eastman ile ve bu savaa katlm olup da bugn sa kalanlada ahsen konutum. Bunlar sorduum b-tn sorulara cevap verdiler; uzayp giden ve tekrar eden sorguma katlanacak kadar nazik davrandlar. O sralardaki havann ve "iklimin" verilmesinde kendi yaantnn da biraz yeri olabilir. 1920 yl ortalarnda, o gnlerin Bolevizrne en yakn partisi olan

13

Polonya Komnist Partisinde faal ye bulunuyordum. Az sonra Troki'nin fazla etkisinde kalm olan parti iinde muhalefetin ileri gelen konumacs oldum; 1932'de Stalin aleyhdarlndan t-r Polonya partisinden atlan ilk ye olmak gibi garip bir erefe

critim. Aklanmam kaynaklan incelemi olmam, yle sanyorum

ki, bana birok nemli olaylan ve hikayeleri tamamyle ya da kg. men yeni bir biimde vermek olanan salad: Lenin'in son yllannda Troki ile aralanndaki ilikiler; sonraki mcadelelerdeki

deimeler; Troki. Buharin, Zinoviyev, Kamenev, Radck ve te-ki liderler arasnda geenler; Stalin aleyhtar eitli muhale-fet biziplerinin kurulmalar ve yenilmeleri; Troki'nin Sovyet-in

snr yaknnda ilk srgn yln geirdii srada geen olaylar; zellikle, Trokist muhalefet grubunda balayan ve -yllarca son-ra Moskova mahkemelerinde bitecek olan blnmeler. Btn bu

olaylarn hemen hemen hepsi, eskiden bilinmeyen bir ksm ger-eklerin nda anlatlm ya da yorumlanmtr. Birinci ciltte

olduu gibi bu ciltte de Troki'nin edebiyat yazlan zerinde nem-le durdum ve bilim, edebiyat ve sanat konularndaki grlerine, 1920'nin banda Rusya'nn belli bal edebiyat eletinneni ol~rak yazd yazlara birok sayfalar ay:rdm. Partinin bilim ve sa-nat zerindeki basksm kabul etmemek suretiyle Troki'nin daha o zamandan gsterdii ileri ve geni grll aklayan bu ya-

zlarn bugnk durumla zel bir bans var: Sovyetler Birli-i'nde, Stalin'den sonra balayan "buzlann zlmesi" dnemin de, bu alanlarda Troki'nin dnceleri dorultusunda byk iler-lemeler olmutur; ama Sovyetler Birlii'nde Troki kadar ak ve cesur grlerin ortaya atlmas iin belki de daha ok zaman is-ter.

Bu tarih dramnn eitli yanlarn ve ayrntlarn canlandrmak iin elimden gelen abay gsterdiim halde bandanberi bu drama giren ve orada oynayanlarn hemen hemen hepsini etkileyen tragedya temasn kafanda silip atamadm. Troki'nin kendisi de bu modern tragedyay yle tanmlyor (nc Blm) :

"nsan kendi sosyal rgtnn sahibi olanadka, bu rgt alnyazs gibi ona hkmeder ... ada tragedyann malzemesi birey-le topluluklar, ya da bireylerin temsil ettikleri dman topluluk-

"

lar arasndaki atmalardr." Troki, "Devrimci bir piyes yazan-nn 'yksek' bir piyes yaratp yaratamyacan imdiden syle-mek zordur," demiti. Sovyet piyes yazarlar byle bir tragedya

yaratnadlar daha. Ama modern bir Sofokles ya da bir Aihs acaba Troki'nin kendi hayatndan daha yksek bir tragedya ya-ratabilir miydi? .Her eye ramen bu tragedyann "iyimser bir tragedya" olduunu, bu tragedyada ac ekenlerin ve tragedyaya kurban gidenlerin bo yere harcanmadklann unmak acaba faz .. la m ileri gitmek olur?

nceki kitaplannn olduu gibi bu kitabnun da msvedde-lerini okuyan Mr. Donald Tyerman'a ok teekkr ederim. Kendisi benim iin devaml bir tevik kayna oldu. Yaz slUbu bakmndan eletirilerini ve tlerini benden esirgemeyen Mr. John Beli ile Mr. Dan Davin'c de teekkr borluyum. Karm, her zamanki gibi, aratrmalarmda tek yardmcm ve ayrca, en sert ve en ho gren ilk eletimenim oldu.

15

BIRINet BLM

KTDAR VE RYA

Bolevikler 1917 Ekim htilalini yaptklar zaman lkelerinde, balattklan denimin insanln "zorunluluk alanndan zgrlk alanna atlamas" olduuna inanmtlar. Burjuva ve snf dze. ninin yalnz Rusya'da deil btn dnyada yklmakta olduunu

sanyorlard. Dnyann her yerinde, halklarn, toplumdaki dank retici glerin elinde oyuncnk olmaktan ve varlklarn anarik bir dzenden kurlarmak iin sonunda bakaldrdklarna inam-yoriad. Dlinya, geinme aralarnn elinde kk: olmak zorun-

luluundan kutu!Jllay, insann insan tarafndan smrlmesine son vermeye hazrd. Yeni bir ;aa girdikleri iin sevinmekteydi kr: zgrlne ka\'lan insan tm enerjisini ve yeteneini orta-

l7 Troki IL: 2

ya dkccekti. insanl "tarih-ncesinden tarihe geirdikleri" iin vniiyorlard.

Bu parlak dnce yalnz Bolevik liderlerinin, ideolologlarnn ve hayalcilerinin yreklerini ve kafalarn esiniemi deildi. Onlarn arkasndan giden milyonlarca insana da umut n~ gayret vermiti. savata dmanlaryla merhametsizce savarken can-larn hi dnmemilerdi; bu davranlanyla, Rusya'ya ve dn-yaya, zorunluluktan zgrle atlamak iin byk bir frsat sa

ladklarndan emindiler. Ama zafere kavutuklan zaman hti!{Hci Rusya'nn kendile--

rini atn ve korkun bir uurumun dibine doru inmektc ol-duunu grdler: Hi bir ulus onlar izlememiti. Dman, ya da en azndan ilgisiz bir dnya ile evrilen Rusya a, sefil, souktan titreyen, hasta, kederli, yapayalnz bir lkeydi. Kan ve lm ko-kularnn iinde boulan halk bir para hava almak, bir para k grebilmek, bir lokma ekmek bulabilmek iin rptnyordu. "zgrlk bu mu?" diyordu, "Byk sramay bunun iin mi yap-

tk?" Liderler buna ne cevap verebilirlerdi? Eski alarn byk

ihtililllerinde de byle kt durumlara dld olmutu, ama sonraki kuaklar ihtil:llleri bu yzden sulam deillerdi. Rus Devrimi de bu durumun iinden zaferle kacakt, buna cmin-diler. Bunu kitabmzn kahraman kadar gl bir inanla sy leyen yoktu. Troki Pcrognd ve Moskova'daki kalabalk kitle-lerin karsnda, devrimci Fransa'nn Bastil kalesi dtkten son-ra Fransa'nn neler ektiini anlatyordu: Cumhu-iyelin Birinci Konsl her sabah bizzat Paris haline gidiyor, birka kylnn tck tiik bireyler getirdiini gryor, ve Paris halknn .daha bir si.ire a kalacan anhyordu. Benzeti ok yc-indeydi. Ama avu~

tlcu tarih rnekleri, ne kadar yerinde olursa olsun, Rusy~'daki aiarn karnn doyu-mazd.

Halkn ektii skntnn derecesi llecek gibi deildi. Top-lumun alt katlarndan uzanan eller tutanacak, ayaklar ise basacak

salam bir yer, tnnanmaya yarayacak bir ara aryorlard. Ma-demki htihllci Rusya bir zamanlar trman yapmt, demek ki zorunluluktan zgrle atlanay da baaracakt. Ama nasl? Aa

larda oynanan pandoruima nasl yattrlacakt? Umudunu yiti-

18

ren halk kitleleri disipline nasl sakulacak ve ykseltilecekti? Sov-yet Cumhuriyeti bir yandan bu korkun sefaleti ve anariyi orta-dan kaldrmaya alrken, teyandan sosyalizm vaadini nasl ye-rine getirecekti?

Bolevik !iderleri, balangta bu durumu kiimscmeye, ya da sslemeyl\ ya da kendi taraftarlarn bu konuda aldatmaya a-

lmadlar. Gerekleri olduu gibi ortaya sererek cesaretlerini ve umutlarn toplamaya uratlar. Ama apak gerekler, sefaleti hafiflctmiyor, umutsuzluu azaltmyordu; o kadar kat ve kabay-

dlar. Sonradan yattrc yalanlar dnemi balad: balangta yalnzca gerekle rya arasndaki uurum gizlendi; ama, az sonra zgrlk ana girildii sylendi boyuna: oradayd, uurumun dibinde durup dunyordu. "nsanlar inanmak istemezlerse zorla

inanrlacaklard." Yalan, yava yava byd; sonunda aprak, tastamam, koskocaman, uurumu gizleyecek kadar sunturlu bir yalan oldu. Bu yalann szcln Bolevik liderleri ile aniann

yardakclar yaptlar. Onlara gre halk yalan ve zor olmadan sap-Jand bataktan kamazd. Ama yalann ie yaramas htiU.lin lksne uymuyordu. Sonra da yalan bydke yalan syleyen-ler Ekim htilflinin diiriist liderleriyle kar karya ya da yan yana geleceklerdi. Onlarda ise htilatin lks hfta. canl olarak

yaamaktayd. Bu drst insanlar balangta seslerini ykseltmediler. Da-

ha dorusu yalann farkna varmadlar nceleri. nk yalan ya-va yava ve anlalmayacak bir biimde kendisini kabul ettirmitL htilfl liderleri de balangta bu ie kanmamazlk cdememitiler, ama sonra, birbiri ardna, ekine ekine ve kanrszlkla,

yalan gstermeye ve sulamaya baladlar. ihil:ilde verdikleri szlerin yerine getirilmesini istediler. Ama bir zamanlar gl ve etkili olan sesleri o srada uurumun dibinde olanlarda hi bir yan

k uyandrmad. A, yorgun ve ylgn halk kitleleri bunlarn artlarna cevap vermedi. Bu arlar arasnda en inanl, en derin ve en fkeli olan Troki'nin scsiydi. htilflin sil

dalm ve yok olmulardr. Yabanc ordular ekilmitir. Polon ya ile Bar Andiamas imzalanmtr. Sovyet Federasyonunun Avrupa snrlar izilmi ve kesinlemitir.

Savas alanianna ken bu sessizliin iinde Bolevik Rusya d dny~dan gelen sesleri merakla dinliyor ve tek bana kald n ac ac anlyorrlu: Kzl Ordu'nun 1920 y~znda ~ar~va ~a~~

larnda yerrilmesinden sonra Avrupa'da devrm ate sonmutu. Eski dzen, az ok bir denge salam, bu denge, pek salam ol-mamakla birlikte, tutucu gleri dalmaktan ve panie uramak tan kurtarmt. Komnistler yakmda devrimci bir gelime ola

can sanmyorlard; bu eit gelimeleri zorlamak pahalya malolan bir takm yenilgiler yaratabilirdi. Yulnzca Orta Alman-ya'da 1921 ylnda kt hazrlanm, umutsuz bir komnist ayak

Ianmasnn bastrlmas bunu gsterir. Almanya'daki bu ayaklan-may, herhangi bir ayaklanmann uyuuk Alman ii snfn "elek

trikleyeceine" ve harekete getireceine inanan Komnist Ente~nasyonal Bakan Zinoviyev ile, 1919 da ksa sren Macar htila linin lideri Bela Kun kkrtm ve hazrlamt. Halk bu ayaklan-maya cevap vermemi, Alman hkmeti de ayaklanmay kolayca

bastrmst. Bu fiyasko Alman komnizminin iinde atlaklar ya ratms Atman Komnist Partisi lideri Paul Levi karlkl au su-Iamal~~ arasnda Enternasyonal'le ilikisini kesmiti. Mart ayak-lanmas bylece Avrupa'daki komnizm glerini daha da zayf

Iatms ve Boisevik Rusya'da yalnzlk duygusunu daha da artr-, .

mt. Lenin partisinin ynetiminde bulunan Rus ulusu hemen he-

men dalmak zereydi. Varlnn maddesel temeli sarslm bu-lunuyordu. Rusya'da milli gelirin, i savan sonunda . 1918'deki gelirin te birine dtn, sanayiin savatan nc~sm~ o~~~~~ beste bir retim yaptn, kmr retiminin onda brc ndgn,

de~r fabrikalannn normal retimlerinin yalnzca on drtte bi-rini rettiklerini, demiryollarnun harap durumda olduunu, kent Je ky arasndaki mal deiiminin durduunu, herl~an~~ bir e.kono minin almas iin gereken stoklarn ve yede~lenn tukenm bu-

lunduunu, kent ve kasaba nfuslannn a~a_Idg~, 192~ de. M~;~~va nfusunun yan yarya, Petrograd'nknn utc bre ndgm, her iki bakentteki halkn aylardanberi gnde altm gram ekmek ve birka donmu p

rabilenler ise yalnzca bu snfn ie yaramaz insanlanyd. Eski aydn snf, ve bir dereceye kadar brokrasi de, burjuvann aki-betine uramt: Bunlardan bir ksm Batda gmen olmu; bir ksm da Rusya'daki yeni efendilerin hizmetine girerek "Uzman-lk" yapmaya balamt. Ticaretin canlanmas yeni bir orta snfn meydana kmasyla sonulanyordu: N.E.P. ciler diye alay edilen bu adamlar N.E.P.'in yaratt frsatlardan hemen yararlan-

m, arabuk zengin olmutular. Arkalannda bir frtna braktklarn, nlerinde ise baka bir frtna olduunu bildikleri iin gnlerini gn etmeye bakyorlard. Eski burjuva kalntlarnn da hor grd bu yeni orta snf kendisine uygun siyasi bir gr ortaya atamaml. Moskova'nn gittike byyen karaborsas Su.harevka, bu snfn so.~yal varln ile ahlf.k deerlerinin ne ol-

duunu gsteriyordu. Diktatrlk yapaca dnlen sanayi ii snfnn da o srada ortadan silinmi olmas bu mcadelenin ac ve garip bir sonucu idi. Siyaset bakmndan en olgun ve gzpek olanlar ya i sava srasnda lmler, ya da yeni hkmet mekanizmasnda, orduda, poliste, sanayi iletmelerinde ve daha bir sr yeni kurumda ve kamu hizmetlerinde sorumlu grevler almlard. S

nflaryla vnen bu proleterler komiser olduktan sonra, ii snflaryla ilikilerini kesmilerdi. lerinden ou zamanla iilerden kopmular, brokratik ortama katlmlard. Proletaryann da byk bir ksm yozlamt. Alk yllarnda binlerce ii kent-leri brakm kye dnmt; bu iilerin ou, ayn kuak iinde kyden km, ve kyle ilikilerini kesmemi kimseler olduklan iin kye yeniden kolaylkla ycrlemilerdi. N.E.P.'in ilk yllarn da ters yne doru, yani kyden kente yeniden bir akn ~alam

t. Yeni gelenlerin ou eski ii!erdi ama, bunlarn ou da, kl-t'r ve politika gelenei olmayan kaba saha cahil kyllerdi. Bu-nunla birlikte, 1921 ve 1922 yllannda kyden balayan akn yine de pek nemli saylmazd.

Eski ii snfnn dalm olmas Rusya'da kentlerde yaayan halk arasnda byk bir boluk yaratmt. Birok kurumlar, rgtleri, sendikalar, kooperatifleri ve eitim kulpleri ile, bura-larda yaplan tartmalan ve almalaryla kentlere canllk ve-ren eski gvenli, bilinli ii hareketi artk sadece ii boalm bir kabuktu. Eski snf savandan kalma ihtiyarlar kk gnp-

22

lar halinde urada burada toplanyorlar, htil:llin geleceini ara-larnda tartyorlard. Bunlar bir zamanlar ii snfnn gerek "nc" sydler; ama imdi bir avu kalmlard. Bir zamanlar

konumalarn dinleyen, parolalarn ezberleyen, ve sosyal sava ta arkalarndan gelen ii snflarnn afa gc imdi arkalann-

kalknma gcn azaltamamt. En byk felaketler bile kyl-nn byk bir ksmna bir ey yapamamt. Kyli.i yaayabilmek iin doa ile iliki kurarak almak zorunda kalan bir snft. Bu

bakmdan, hemen hemen doa gibi, o da salam ve dayanklyd. Ama sanayi iilerinin yaamas, insan yaps olan sanayi maki-

nalarna balyd. Makinalar almaz olunca onlar da dalmlard. Kyl kendi karakterini ve toplumdaki yerjni muhafaza edi-yordu. Derebeylerden ald mallarla durumunu daha da glen-

dirmiti. Artk ltililin kayplarn olduu kadar kazanlarn da hesaba katabilecek durumdayd. Kyl maliarna cl konulnasndan vazgeilcliine gre geniiettikleri topraklarn btn rnleri-ne sahip olacaklarn umuyorlard. Evet, byk bir yoksulluk iin-de yayorlard. Ama yoksulluklar ve bu yoksulluklaryla atba giden gerilikleri dededen kalma sosyal miraslarnn bi parasy

d. Derebeylerinin zulmnden kurtulan kyl, kentten gelen pro-pagandaclarn, komnizmin ileride bolluk getirecei hayaline ka-plmaktansa kendi topraklarnda yoksul kalmay dah doru bu-

luyorlard. Propagandaclarn szleri zaten mujii rahatsz etmi-yordu artk. nk son zamanlarda komnistlerin k~ndisine kar-

daha dikkatli davrandklarn, dahas onunla dost bile olmak ve onu pohpohlamak istediklerini farketmiti. Gerekten de mujik bir sre iin Bolevik hkmetinin gzde ocuu olmutu. Hk-met kentle ky arasndaki "ba" ve "iikyl ittifakn" yeniden kurmak istiyordu. Mademki ii snf arln koyamyordu, o halde kyl elbette daha ar basacakt. Her yeni giren ay, her yeni hafta kylnn yeni kazand nemi belirten binlerce yeni rnek getiriyor, ve kylnn de kendisine olan gveni ayt' ekilde gn getike artyordu.

Toplumdaki yerini ve karakterini koruyan bu snf siyasi ba-kmdan gszd ama. Bir zamanlar Karl Marx, .

lkenin kaderini eline alacak yeni bir ii snfn iktisadi kalknma srasnda yeniden yaratn: amacn ... Bolevik Partisi bu yz-den zora dayanarak iktidarda kald. Bolevik partisini zorba sa-yan yalnz dmanlar deildi. Partinin kendisi de kendi llerine ve kendi devrim anlayna gre zorba idi.

Hatrlayacamz gibi, Bolcvizn dmanlar daha balangtan beri Ekim lhtiliilini sulamlar ve sonra da 1918 de Kurucu Meclisin datlnasn zorbaca bir davran saymlard. Bolevik ler bu sulamalar ciddiye: alnamlard; onlara u cevab vermilerdi: Ekimde iktidardan drdkleri hkmet seimle gelmi bir organa dayanmyordu; htilfi.l, seimle gelmi, temsil gc olan ii ve asker delegelerinin ezici ounluu tarafndan desteklenen bir hkmete iktidar devretmiti. Sovyetler bir snf temsil edi-yordu ve kuramsal olarak bir proletarya diktatrl_ organyd. Genel bir seime dayanmyordu. Soylularn ve burjuvalarn seme ve seilme haklan ellerinden alnmt; kyller ise yalnzca kent

iilerinin hakim durumunu boznyacak bir oranda temsil edili-yorlard. iler, c.skiden olduu gibi, oylarn seim blgelerinde teker teker kullanmyorlar, snflarnn toplu halde bulunduu fab-rikalarda ve atlyelcrde birer retim nitesi yesi olarak kullanyorlard. Boleviklerin 1917 denberi geerli ve meru saydklar yalnzca bu snfsal temsildi.

Lenin hkmetinin tem.~il giici.in yava~ yava yitirdii ey de Bolevikterin ite bu ii devleti anhyyd. HkUmet h.lf Sov-yetlere dayanyordu. Ama 1921-2 yllarnn Sovy.tlerinde, 1917 Sovyetlerinin temsil gc yoktL. Sovyetlerin fiilen varolmayan bir

ii snfn temsil etmeleri elbette ki imkfnszd. Sovyetleri Bol-evikler yaratmlard; bu bakmd

Rusya'da smsk, birbirine bal, disiplinli, tek irade altmda toplanm, dank bir toplumu yneticek ve birletirecek gce sahip tek kurum Bolevik partisiydi. Eski devrimlerde byle bir parti yoktu. Priten'lerin btn gc Cromwell'in ordusundan ibaretti; bu yzden ordunun egemenliine boyun emitiler. Ja~ cobin partisi ise karklklar srasnda ortaya kmt. htilftlin

alkantl denizinde yalnzca bir dalgayd. Frtna ile baslad ve frtna dinince ortadan yok oldu. Bolevik partisi ise 19t7'den ok nce salam, sk, merkezci bir rgt haline gelmiti. Parti bu du-rumundan yararlanarak ihtilfllin nderliini zerine almst. El-betteki frtna dindikten sonra da Fransa ve ingiltere ihtil~llerinde Ordunun oynad roli.i oynayacak, srekli bir hkmet kura-cak, ulusu bir arnya getirecek ve ona biim verecekti.

Bolevik partisi kafa yapl ve siyaset gelenei bakmndan ok iyi hazrlanmt, ama bir zorba roln oynamaya pek baz

deildL Lenin kendi adamlarn ii snf hareketinin "ncleri" ve sekinleri olmak zere yetitinniti. Bolevikler hi bir zaman

ii snfnn gnlk durumunu ya da zlemlerini yanstmakla ye-tinmezlerdi. Grevlerinin geici havalara srekli bir biim vermek, zlemleri kkrrnak ve gelitirmek olduunu dsnrlerdi. Ken-dilerini ii snfnn politika hocalan sanyorlard ve, sk Mark-sist olduklar iin de, ii snfnn gerek tarihsel karnn nere-de olduunu ve bu kar arttnnak iin nekr yaplmas gerekti-ini ezik ve aydnlanmam ii snfndan daha iyi bildiklerine

inanyorlard. Hatrlayacamz gibi, gen Troki bu yzden parti-yi ii snfnn "yerine J.:endisini koymakla", ve iilerin gerek zlem ve isteklerini gznnde tutmamakla stu,:lam.'~t (~). Tro-ki'nin ilk olarak 1904 de yapt bu sulama olaylarn henz ok gerisindcydi. Bole\'ikler 1917 de de, 1905 de olduu gibi, elde ede-bildikleri proleter desteine gvenerek ihtille mdahale etmilerdi. Lenin ve kurmay iilerin siyasi dncelerinde olagelen en ufak bir alkanty bile inceden ineeye izliyordu; kendi politikalarn bu deiikliklere gre dikkatle ayarlyorlard. i oEunluunun ya da ii ve kyl ounluunun onay olmadan iktidar alabile-cekleri ya da iktidarda kalacaklar bir an bile akllarndan ge

() Troki, Sil\hl Sosyalist, I. Deutscher, ev. R. Gran, Aaolu Yaymevi, 1969, s. 117-125.

28

memiti. ihti!Ale kadar, ihtilftl srasnda, ve bir sre ihtildlden de sonra, politikalarn her zaman "proleter demokrasisinin karar na" yani ii snfnn oyuna, sunmak niyctindevdiler.

i savan sonuna doru ise "proleter dem~krasisinin karar" anlamsz bir sz olmutu. Madem ki ii snf dalm ve yozla~_t o halde karar nasl alnacakt? ii snf karar Sovyetler n yaplacak seimlerde mi belli edecekti? Sovyet demokrasisinin "normal" formaliteleri iinde mi olacakt bu? Boisevikler ezik bir

i1 snf kalntsn gvenilmez bir Sovyet yap~ iinde verece-i oya ve ounluun geici birtakm dalgalanmaianna gre politi-kalarn ayarlamay dnyann en byk budalal saydlar. Sonun-da partilerini -Troki ile birlikte- ii snfnn yerine koymu

lard. Kendi dileklerini ve grlerini kanlar iinde yzen bir isi snfon dilekleri ve gleri sayyorlard. Ayrca byle bir s~f da kalmamt. Eskidenberi kendilerini proleter snfnn yorum-culan saymalar bu vek

duunu da sylemi oluyor, hem de, geici olarak bir yana brakm bile olsa ii snfnlll zlemlerine sk skya bal kalacan gsteriyordu.

Devrimin ilk aamalarnda Bolevizmin hakim nitelii prole-ter demokrasiydi. Ama o gnlerde otoriter bir nderlik ar basyordu. Arkasnda normal bir ii snf bulunmadan yiiyen Bol-

evik, eskiden kalma bir alkanlkla her yaptn hakl gster-mek iin hal\ bu snfn iradesine dayanyordu. Ama dayanma yal-

nzca kuramda ve ideal bir davran olarak kalyordu; ksacas, bir efsane gibiydi. Partisini hem soyut olarak sosyalizmin, hem de somut olarak ii snf dileklerinin kayna saymaya balamt. Politbro yesinden hcredeki en basit adama kadar her Bolevik "proletarya byle istiyor", ya da, una ya da buna "proletarya

raz olmaz" dedii zaman aslnda partisinin ya da liderlerinin yle "istediini" ya da "hi bir zaman raz olmayacan" syle-mi oluyordu. Bu yar-bilinli mistikletione olmasayd Bolevik

kafas almazd. Parti, proleter demokrasisinde artk bir temeli kalmadm kabul etmek istemiyordu. Geri, Bole\ik liderleri arada srada dertlerini dkmek istedikleri zaman durumu aka gstermiyor deillerdi. Ama, ii snf iktisadi bakmdan kalkn

d zaman bu durumun dzeleceini umuyorlard. Bu bakmdan. sanki byle bir durum yokmu gibi, sanki ii snfnn verdii ak ve geerli bir yetkiyle i gryorlarm gibi konuuyorlar

d (*).

(*) Lenin, 1921 Aralk aynda toplanan Sovyetler Kongresinde, ken-dilerine sk sk "proletaryann temsilcileri'' diyen Itimselere kar tartrken unlan syledi. "Affedersiniz ama proleter ile kimi kastediyor-sunuz? Ar sanayide alan ii snfn m? Hani ar sanayi, nerede? Ne biim proletarya bu? Sanayiiniz nerede? Neden almyor?" (So-inenya. cilt xxx, s. 148) Lenin, 1922 Martnda toplanan On Birinci Parti Kongresinde de unlm syledi: .. Savatanberi fabrikalara giden-le\ ii snfna mensup insanlar deillcrdi, aylaldardr. Bugn sosyal ekonomik ko.ullarmz gerek proleterlerin fabrikalara gitmesine imkfn verecek durumda mdr? Hayr. Marxa gre gitmelidirler. Ama Marx bunu Rusya iin sliylememitir. Genel olarak On Beinci Yzyldanberi gelien kapitalizm konusunu ele almtr. Btn bunlar 600 yl iin dorudur, ama bugnk Rusya iin doru deildir:' (adgeen kitap, s. 268~ 1~i Snf Muh.lcfeti adna konuan lyapnikov Lenine tyle cevap

30

Bolevikler sonunda btn partileri kapatnlar, kendi si-,usi tekellerini kurmulard. Gerek partilerini ve gerekse ltiliili byk bir tehlikeye atmay gze alnadan hasmfanna sz ve yaz zgrl, Sovyet seimlerine katlma izni veremiyeceklerini an-

lamtlar. Bol$'evikler ii snfndaki enerjiyi harekete geirecek durumda olmadklan iin ortaya kacak rgtl bir muhalefet o gnk anariden ve honutsuzluktan kolayca yararlanabilecekti. Hem kendilerini hem de devrimi byle bir tehlikeye atmak niye-tinde deillerdi. Parti, kendisini proletaryann yerine koyduu gi-bi, kendi diktatrln de proletaryann diktatrl saymak-tayd. "Proletarya diktatrl" denen ey, Sovyetlerin iinde r-gtlenmi olan ve iktidar temsil yetkisini o srada Boleviklere veren, ve anayasaya gre her zaman onlar yerinden atmak ya da "geri almak" yetkisine sahip bulunan bir emeki snfnn hakimi-yeti deildi artk. Proletarya diktatrl, artk Bolevik partisi-nin hakimiyeti demekti. Yalnzca proleteryann kendisi "geri e-kilecek" ya da yerini brakacak durumda olmad gibi Bolevikleri de "geri ekecek" ya da yerinden indirecek durumda deildi.

Btn partileri kapatan Bolevikler kendi siyasi ortamlarnda byk bir deiim yapm oldular. Bu deimenin etkisinden kendilerini kurtannalarma imkfn yoktu: Bolevik partisi, ar-lk zamannn yar ak ve yer alt faaliyetleriyle kark ok par-tili rejiminde, youn bir atma ve siyasi yanma havas iinde geliip bymt. Doktrin ve disiplin bakmndan btn teki partilerden ayr, militan ihtilflcilerden kurulu bir parti olduu halde, yine de ortamlarnn havas vard partide. ok partili sis-tem kendi partilerinin de i hayatn etkileniti. Dmanlaoyla durmadan tartan Bolevikler kendi partilerinde de bir tartma

gelenei yaratnlard. Bir parti yesi bir Kadct'e ya da bir Men-evik'e kar krsiiye kp bir ey sylemeden nce kendi parti hcresinde ya da komitesinde ele alaca sorunlar, hasmnn g-

r, basma verilecek cevap partinin tutumu YC taktii konusun-

verdi: "Vladimir I\yi dn, Marx'n anlamnda, (Husya'da) bir proleter snf olmadn syledi. Var olmayan bir snrn nderliini yaptnz iin sizi tebrik etmeme izin veriniz: II Syezd RKP (b). s. 109. Ayn ki-tap, Zinoviyevin konumas, s. 403-9.

31

da yerden yere vurulurdu. Eer szc partinin herhangi bir nok-tada yanldn ya da nderliinin yetersiz olduunu dnyorsa bunu aka, korkmadan ve hatra, gnle bakmadan syler, arkadalarn da kendi grne kazanmaya alrd. Parti, iilerin demokratik haklar iin mcadele ettiine gre bu haklar kendi rgt iinde kendi yelerinden elbetteki esirgeyemezdi (*).

ok partili rejimi ortadan kaldran Bolevikler bu durumun kendi partilerini ctkilemesini istemi deillerdi. Partilerinin, es-kiden olduu gibi, rejimin dnda, yine militan Marksistlerin ser-beste biraraya geldii disiplinli bir parti olarak kalacan sanyorlard. Partinin ortak dncesine, eskisi gibi, yine fikir al

verii, kuramsal ve siyasal tartmalar yn verecekti. Partinin dnda btn tartmalar yasakladklar bir zamanda, kendi ile-rindeki tartmalar canl tutamyacaklan hi akllarna gelme-

miti; bir yandan toplumun demokrntik haklarn elinden alrken te yandan bu haklarn yalnz kendileri tarafndan kullanlmasna imkan yoktu.

Tek parti sistemi kelime olarak bir eliidir zaten, tck parti, partinin dnyaca kabul edilmi anlamnda bir parti olarak kala-maz. Partinin i hayat bu sistemde dalmaya ve yok olmaya mah-

klmdur. Bolevik rgtnn byk ilkesi olan "demokratik mer-kezcilik"den yalnzca merkezcilii kalmt. Pa-ti disiplinini sr-dnn; ama demokratik zgrln yitirmiti. Baka trl de

olamazd zaten. nk Bolevikler o srada serbeste tartsalard, liderler kendi aralanndaki ayrlklar halkn nnde aklasalard, taban da liderlerini ve politikalarn eletirseydi, bu durum

Bolevik olmayanlar iin de bir rnek olur, onlar da tartmaya ve eletiriye katlmaktan kendilerini alamazlard. Bataki parti yelerine parti iinde belirli grleri aklamalarm salamak

(*) Boleviklerin kendi tek parti sistemleriyle uyuamadklar, bir-ok eylerden anlald gibi, lhtilflin beinci ylnda toplanan On Bi-rinci Kongrede Zinoviyev"in syledii u szlerden de ok iyi anlal-

maktadr: " ... Biz yalnzca kanun bakmndan var olan bir partiyiz .. . Dorusunu sylemek gerekirse, elimize bir tekel gemi bulunuyor .. . Bizim particiliimiz konusunda toparlan giirltler... Hasmlarmza siyasi zgrl yasak etlik... Ama bak:: trl yap.mazdk ... Ayn ldtap, s. 4t2- 13 (siyahlar yazarn).

ll#n hiziplcr ve guruplar kurmalanna izin verildii takdirde, pnl"li d

Ama nasl ayracaklard? Partiye hi bir kar dnmeden. srf inanla ginui olanlan frsatlardan ayrmak zordu. Partiye kt niyetle girmi olanlar da parti arnaiarm benimsediklerini ve bu amalar uruna savamaya hazr olduklarn sylyorlard. Bunlar nasl ortaya karlacakt? Rusya'da programlarn ak

lam, ve yelerini ona gre toplam baka partiler yoktu ki par-tiler arasndaki srekli yarma, insan malzemesinin daha iyi bir ekilde seilmesine ve partiler arasnda dalmasna yarasn. yle olsayd o zaman politikaya yeni atlanlar birbirleriyle yaran programlar, eylemleri ve sloganlar karlatrmak frsatn bu-lurlar, Bolevik partisine katlanlar da bilinli bir ~eme sonunda partiye katlm olurlard. Ama 1921-2 yllarnda politikaya atlanIann elinde byle seme olana yoktu. Bildikleri tck parti Bol-

evik partisiydi. Eilimleri, baka durumlarda onlar Meneviklere, Sosyal Devricilere ya da herhangi baka bir guruba katlmaya zorlayabilirdi. Ama imdi, ilerinden gelen siyasi eyleme katlma

istei, enerjilerini ve atelerini gsterme frsat veren tek partiye katlmaya onlar sklyordu. Yeni gelenlerin oi:.-u, Zinoviyev'in dedii gibi, "bilinsiz Menevikler" ya da "bilinsiz Sosyal Dev-rimciler"di. Bunlar kendilerini "iyi Bolevik" sanyorlard. Bu un-

surlarn partiye ginnesi partinin karakterini ve geleneini boza-bilirdi. Nitekim, Zinoviycv, l922'deki parti kongresinde, Bolevik rgt iinde kedilerini gerekten Bolevik sananlardan kurulu iki ya da daha fazla parti bulunduunu sylemiti. Bolevik Par-tisi, ortada tek parti bulunmas yznden tck ge sahip olma: niteliini yitiriyorrlu: yasaklanan partilerin ham ekirdekleri ken-di ilerinde belirmeye balamt. Sosyal temel, baskt altmda tu~

ulan eitli karlar ve siyasi grleriyle yeniden kendisini to-parlam, ortada bulunan tek siyasi rgte komu ve her yan- dan iine szmt.

Lideder partiyi bu szmalam kar korumaya karar verdiler. Temizlie baladlar. Temizlik istei onuucu kongrede i Muha-lefetinden geldi; ve ilk temizlik 1921'de yapld. Polis ve mahkeme ie kartrlmad. Kontrol Komisyonlar, yani Parti Mahkemele-ri, genel toplantlarda, yksek grevde olsun tabanda olsun, b-tn parti yelerinin gemilerini ve ahlak durumlarn incelcdL Dinleyiciler arasnda herhangi bir kadn ya da erkek bu incele-meler srasnda ortaya kabiliyor, ele alnan kiiden yana, ya da

ona kar tanklk cdebiHyordu. Sonra Kontrol Komisyonu ye-nin partide kalp kalmayacana karar veriyordu. Partide kalmas doru bulunmayanlara ceza verilmiyordu; ama hkmeti elinde tutan bir partide yeliin kaybedilmesi ykselme ya da sorumlu bir mevkie geme frsatnn elden kamas dcmekti.

Ksa bir stire iinde yelerin te biri, yani 200.000 kadar ye, partiden atld. Kontrol Komisyonu partiden atlanlan drt snfa ayrmt: Baya frsatlar; Bolevik dman partilerin, zel-likle Meneviklerin, i savatan sonra partiye giren eski yeleri;

iktidarn ve mevkiin bozduu Bolevikler; ve partinin ilkelerini en basit ekilde bile aniayacak siyasi olgunluu gsteremiyenler.

Anlaldna gre, tek hatalar) parti politikasn ya da paii li-derlerini elctirmekten ibaret olanlar partiden atlmad. Ama bu

temizliin -gerekli olmakla birlikte- iki tarafl bir bak olduu hemen grld. Birtakm alaklar bt frsattan yararlanarak bir-

takm insanlar sindirdiler ve eski hesaplarn grdler. Taban ise frsatlarn ve yozlam koruiserlerin partiden atlmalarn iyi karlamt, ama geni apta bir temizliin yaplmasndan da korkmutu. Bu temizliin zaman zaman yaplaca anlalyordu. Bu bakmdan bir yl iinde yelerin te biri partiden athrsa er-tesi yl ya da gelecek yllarda ne olacan kimse bilemezdi. Basit ve ekingen yeler, tehlikeli bir sz sylemeden, ya da baka bir temizlik srasnda siyasi gerilik ve anlayszlkla sulanmaya se-bep olabilecek bir adm atmadan nce iyice dnp tanmaya baladlar. Partinin arnmas \'C niteliini srdrmesi iin balanan bu hareket parti iinde sz ve dnce zgrln yok eden

sil\hlann en korkuncu olacakt. snf etkili bir sosyal g olarak ortadan silindii zaman

partinin, bu korkun gerek karsnd::, kendisini ii snfnn yerine koyduunu gnntk. Ama imdi parti de yerini ald s

nf kadar grnmez ve tannma~: bir varlk oluyordu s..nki. Bir yl iinde yelerinin te birini deer~i~: bularak ihra eden bir partide gerek bir z, bamsz bir hava olabilir miydi? Partiden ihra edilen 200.000 ye herhalde o zamana kadar parti hayat

nn normal ilerinde grev almlar, oylanalara katlmlar, kong-reler, delegeler seni!er, bylelikle partinin politikasna resmen byk apta katlmlard. yle olduu halde bunlarn ihralan partide gzle grlr bir deimeye ya da politika deimesi ya-

35

ratmam.t. Vcudunun te biri byk bir ameliyatla alnd halde parti politikasnda bu ameliyatn en ufak bir izi bile grn-merli. Parti ilerinin ynetilmesinde bir sredenberi parti yele-rinin hi bir etkisi olmadn gstermeye yalnz bu gerek bi-le yeterdi. Bolevik politikas, partide kendisini btnn yerine

koymu olan kk bir evre tarafndan kararlatrlyordu. Bu evrede kimler vard? Lenin'in kendisi bu soruya olduka

kesin bir cevap vermi.5ti: 1922 Martnda,o srada Merkez Komi-tesi sekreterliini yapan Molotov'a yazd bir mektupta yle di-yordu: "Gzn gerekiere kapatmayan bir insan, buglin parti politikasndaki proleter karakterinin partideki yelerin snfsal yapsndan deil, partinin eski ncleri diyebileceimiz ok ince bir ye tabakasnn muazzam ve blnmez otoritesinden geldiini kabul etmek zorunda kalr." Lenin bu ncleri, o srada sosy:1lizm lksnn tek temeli, partinin sahibi ve en sonunda da ii snfnn vekili sayyordu. Eski Bolevikler denen bu ncler gerek-ten ltilale kanm bir ka bin kiiydi. Lenin'e gre, birdenbire byyen partinin byk bir ksm ise yozlam ve anarik bir toplumun btn bozucu etkileriyle karkarya kalmt. Gen yeleri bile, "gerek Bolevik" yapmadan nce, zerlerinde sabrla almak ve onlar siyasi bir eitimden geirmek gerekiyordu. Bylece, proletarya ile partinin bir tutulmas daha dar bir alana

skm oluyor, proletarya ile eski Boleviklerin bi tutulmasna kadar vanyordu.

Ama bu eski Bolevikler bile bulunduklan ba dndrc mevkilerde rahat deillerdi: onlar bile zamann bozucu etkileri-rine, yorgunlua, iktidarn yozlatrmasna ve sosyal ortamn has-

klanna zor dayanabileceklerdi. Lenin, Molotov'a yazd mektup-ta yle diyordu: "Bu evre iinde kacak en ufak bir atma ... bunlarn (Eski Boleviklerin) otoritelerini o kadar sarsalilir ki bu durum onlara karar verme glerini kaybettircbilir", olaylar artk denetemez olurlar. Bu bakmdan, partinin yksek grevini canl tutmak ve siyasi stnln salamlatrmak iin eski Bol-

evikler arasndaki dayanmay srdrmek gerekiyordu. Partide zaman zaman temizlik yapmak yetmczdi. Yeni yelerin partiye

alnmabr sk snrlarnalara balanmahyd; yeni girenler ok in-ce testlere t3bi tutulmalyd. Lenin ayrca unu da tlyordu: Partide devrim hizmdinin uzunluuna ve me::dyetc dayanan zel

"

bir hiyerari kurulmalyd. Birtakm nemli mevkiler yalnzca partiye en az i savan banda katlanlara verilmeliydi. Daha yksek sorumluluu gerektiren yerler partiye htilalin bandan~ beri hizmet etmi olcnlara braklmal, en yksek mevkilere de ar-ha kar ye~alt sava yrtm olan Eskiler gelirilmeliydi.

Bu szlerde en ufak baya bir kayrma kokusu yoktu daha. Eski Bolevikler hfl

Parasz hi bir ey yaplamazd. Hkmet devlet iletmelerine yardm azaltmt; en kt zamanlarda bile ilerinin bandan

ayrlmam olan iiler isiz kalmlard. Devlet bankalar ellerin~ deki kt kaynaklar zel sanayii kredilerle beslemek iin kullan~ yorlard. Merkez Komitesi de devletin "ar sanayide kilit nokta-

lar" elinde lulmakla her zaman milli ekonomiyi denetebi-leceini sylyordu. Ama "kilit noktalar" berbat ve hazin bir durumdayd : zel ticaret gelimeye balad halde devlet sanayii yerinde sayyordu. Bu durumu gren Lenin eski im-tiyaz sahiplerini ve yabanc kapitalistleri Rusya'ya dnmeye ve Rusya ile ticaret yapmaya ard. Ancak, kapitalistle-rin bu arya cevap vermemeleri. kapitalist gelimeye yarayan bu byk unsunm canlanmasn nledi. Ya imtiyaz sahipleri bu arya cevap verselerdi ne olurdu? Bunu Boleviklerin kendileri de bilmiyorlan.l. Bu arada N.E.P.'cilerin kendilerine gvenleri ar-

tyor, ktla urayan kylerde bayram yapyorlar ve Devrimle alay ediyorlard. Kylerde ise kulak'lar tarm iilerini yeniden avu-larnn iine almlard; ky Savyellerinin bir ksmnda kulak'lar ve adamlar hakimdilcr. Oullar ise Komnist Genlik rgtleri-nin mahalli kollannda lider olmutular. niversitelerde retmenler ve renciler komnizm aleyhinde gsteriler ve grevler dzen-liyorlard. htiliH mar Ertenasyonal'i syleyenler tartaklanyor du. Bu geriye dn nereye kadar gidecekti? ~i Muhalefeti Mer kez Komitesi, oturumlarnda ve genel toplantlarda bunu Lenin'e sorup duruyordu. Lenin de boyuna geriye ekilmeyi durduracam vaat ediyordu; olaylar ise onu biraz daha geriye ekilmeye zorlu-yordu. lkcler armtlar. Taban "ihanet" diye baryordu.

urada burada bir ii, ya da eski bir Kzl Muhafz, Parti Komi tesinin toplantsnda kalkyor, yelik kartn tiksinerek yrtyor ve Parti Sekreterinin suratma f-latyordu. O dnemin havasn ok iyi belirten bu gibi sahneler ada~ romanlarda ok anlatl

m ve parti efleri de bu olaylardan gizleycmedikleri bir kukuyla sz etmilerdir (*).

(*) rnein, Manuilski, on ili:inci kongede, kendisinin hain sayld halde, i- savaa karm bir eski sa,a::nn parti kartn yrtmas nn bir kahramanlk saylmasndan yaknmt. Manuilski o gnk ha-vay, 18.J,9 Ye 1907 ihtil:illerinin yenilmesinden sonral bozgun havasma benbetmiti. ll Syezd Rl{P (b), s. 461-3.

38

Bu ar hava iinde Devrimin ancak Eski Boleviklcre ve bu Bolcviklerin salam inancna ve demir iradesine gvenebilecei anlalyordu. Ama gvenilebilecek miydi acaba?

Troki, i ~ava~ biter bitmez trenini bir yana brakt. kor-kun yl kem1hine karargfh hizmeti grm olan bu trenin iin de 7500 kilometrelik bir cephede, tehlikeli noktann birinden ba ka bir tehlikeli noktaya komu, ancak Moskova'da arasra birta-

km danna toplantlannda ve kongrelerde bulunmak zere ksa aralklarla treninden aynlmt. savan bitiminden sonra tren mzeye kaldrld; makinistleri, teknisyenleri, makinal tfekilcri ve s:kreterleri datld; Troki htili.ldenberi ilk olarak tatile k

t. iznini Mo::.kova'ya yakn bir kyde geirdi;. Ava kyor, balk avlyor, yaz yazyor, ya~annn yeni blmn hazrlyordu. Son

yllarda szcln yapt Mosko\a'ya dnd srada bu kente hemen hemen yabanc idi. Yzyln banda Sibirya'ya srlmek zere Butirki hapisanesine getirildiinde kenti ilk olarak ~i_iylecc bir grmi.it; ileridt:ki zaferlerinin ve yenilgilerin kentini o za-man ancak h.pisane parmaklklarnn ardndan seyredebilmiti. Sonra, yirmi .vl hi grmemi, 1918 Martnda, Brest- Litovsk buh-

ran srasnda Bolevik hkmet Petrograd' boaltl ve Krem-lin'e yerletii srada kente dnmt. Ama ok kalaman, hemen cepheye km:mutu. Steplcrin ortasnda kurul>:'lu olan bu yaygn "ar Ky"ne, Slavclann bu nc Roma'sna ne zaman gelse, bu kentin Bizans kiliselerini ve Asya pazarlarn ne zaman grse, tevekkl!c dolu :rk kadercilii havasn ne zaman alsa hep ya banclk duyanl. 1905 ve 1917 ihti!Ullerine bal anlar Petrograd'-

dayd. Perogratl Moskova'nn rakibi, Rusya'nn Avrupa'ya alan penceresiydi; P~trograd'daki mhendislerin, gemi ve elektrik iileinin kar:;;snda, ou tckstil fabrikalannda alan ve bir kentliden ok Mujic bcm:ym Moskova iikrindcn dal;: ok ra-hat ederdi.

Kremlin'i: duvarkryla kuleleri iinde, bu eski kalenin dar, skc sokaklarnda, eski zamandan kalma an seslerini yanstan

mazgallarnn glgesinde, katedrallerinin, klalannn, depolarnn, hapisanelerinin ve an kulderinin arasnda, arlarn ellerine geirdikleri lkelerden topladklan binlerce harika kon'larla dolu

saraylannn altn yaldzl salonlarnda kendisini ok yabanc his-

39

setti Troki. Kars ve ocuklaryla birlikte, eskiden saray memur-lannn oturduklar Kavalerski binasnn drt kk odasna yer-lemiti. Koridorun karsnda Lenin ile Krupskaya oturuYordu; iki aile de ayn yemek odasn ve banyoyu kullanyordu. Lenin'in arada srada koridorcia ya da hanyoda Troki'nin ocuklaryla oy-nad griilrd. Hkmet ileri yznden tarada bulunan eski bir dost, rnein Bakovski, Manuilski ya da baka biri, kente gel-diinde burada kalrd. Troki Paris'teki tavan arasnda ya da Vi-yana'daki kk apartmannda nasl basit bir hayat srdyse bura-da da yle yayordu. Belki de eskisinden daha yoksuldu. nk Kremlin'de bile yiyecek azd (*). Ana ile babann ocuklariyle u

raacak pek vakitleri yoktu. Lyova 1921 de on be, Serjava on yandayd; annesi ile babasn pek seyrek grebiliyorlard; annele-ri btn gn Eitim Komiserliinde alyor, Sanat Dairesine

Bakanlk ediyordu. Kremlin'in muhteem grn~, iindekilerin yaaylanyla

taban tabana ztt. Troki, saray uaklarndan birinin sofraya ilk defa yemek getirdii srada ailecek nasl ardklarn anlatr: ta-

baklarn zerinde arn arnas varm, ve uak, tabaklar byk-Ierin ve kklerin nlerine koyarken ar Kartalnn -Allah ko-rusun !- ters gelmemesine dikkat edermi. "Moskova'nn eski ar barbar havas" her kede Bolevik liderlerini gzlyordu; eski anlarn sesleri konumalarna kart zaman, Troki ile Lenin, "birbirimize bakyor ve sanki ayn eyi dnyorduk: gemi bizi dinliyordu ... " Gemi onlar yalnz dinlemekle kalm-yor, onlara kar direniyorrlu da. Aslnda Troki, l;endisinin de itiraf ettii gibi, Krernlin'in havasna bir trl ah~amad. Bu ha-vadan hep uzak kald; kutsallarn kutsah Moskoflada lhtilflin bi-raraya gelmesi tarihin bir esprisi gibi geldi ona.

savan sonunda bir eziklik vard iinde; gcnn sonuna yaklamt. Bu duygusunu bilinli bir iyimserlikle bastrmaya alyordu. Bir ihtilflci iyirnserliini hl bir zaman yitirmemeliy-

(*) Arthur Ransome, 1919 Oa. Buharin'e bimz sakarin vedii za-man Buharin'ln ne kadar memnun oldu:unu anlatr; Zinoviyev'in bu-

lundu:u yerde yenHen yemek "at elinden yaplma bir orba ... kk bir kaa ... ay ve biraz da elterden" ibaretmi. Six Weeks in Russia,. s. 13,56.

..

di. Onun iin hem dilvasna hem de kendisine yeni zaferler salamak istiyordu. Ama konumalarnda ve yazlarnda h_!iliil ve

Sava'n kahramanlk dnemini zlediini gsteren dank de-inmcler var. Kendisinin de syledii gibi, bir zamanlar Napol-yon'u Rusya'dan srp atan, imdi derebeyini ortadan kaldran ilkel Mujik yuruunun "en iyi bir ihtilal arac olarak kullanl

d" dnemi yle pek yceltmi deildi. Ama bu dnemden kalan ar miras da kmsemiyordu: savan babo brakt ykc lgnlklar Sovyet Cumhuriyetinin yapc grevlere yneldii bir srada kendisini hissettirmekteydi. Ama ykc yllar, btn pisliklerine, sefaJetine ve yabanlna ramen yaralc yllar ol-mutu: Troki imdi o gnlerin hzn, cesaretini, ve yce umudu-nu aryor, bu yllarn ardnda brakt boluu duyuyordu.

Kafasnn ve enerjisinin ancak yarsn kullanabiliyordu. Sa-va Korniserlii hkmetin can damar deildi artk. Ordu terhis edilmiti. 1922 ylnda ordu te bire indirilmiti. Sonra ordu dev-rimci idealizmini ve ateini de yiliriyordu. savan eskileri ay-rlmlar; klalara gelen yeni erler ise, arlk zamqnnda ayn

klalara gelen kyl ocuklan kadar umursamaz ve tembeldHer. O gnk durum, Sava Komiscrliini, Troki'nin Orduyu modem, demokrat \'C sosyalist bir milis kuvveti halin.: getirmek amacyla

hazrlad planlar rafa kaldrnaya ve gnlk ynetim ve eitim ileriyle megul alnaya zorlamt. V aklini Orduyu bitten temizle-mekle, eriere ayakkab boyamasn retmeklc, iyi komutanlada komiserlere Ordudan ayrlmamalarn rica etmekle geiriyordu. Komnistlerin Ordudan kitle halinde ayrlmalarnn nlenmesini Merkez Komitesinden htemiti; Merkez Komitesi resmen birtakm yasaklar denemiti, yarar olmamt. Troki milli kongrelerde siyasi koruiserlerin o gnk "zararl pasif havaya" kar gelmele-rini tekrar tekrar istedi ve Kzl Ordu'da moralin bozolmakta ol-

duundan yaknd. Orduya "Suharevka ruhunun" szmamas, Kut-sal Rusya'nn pisliine, geri kalmlna ve k- inanlarna kar Ordunun bir Marksist okul olarak kullanlmas ve, hereyden nce de, Orduda devrimci gelenein ve enternasyonalist anlayn canl

kalmas iin alt. savan gen komutanlar, bu arada gelecekte kinci Dnya Savanda mareallie kadar ykselecek komutanlar, o srada cid-di bir eitim grdler ve Kzl Ordu kurallaryla ynetmelikleri bu

srada hazrland. Bu almaya ruh veren ve bu almay ksmen de yaratan Troki oldu. rnein, Troki'nin yazd "piyade y-

netmelii" ile Cromwell'in yazd Askerin Alfabesi

sanayi, ticaret ve tanm problemlerinin iine dalm, Palithro ile Merkez Komitesine, ileride anlatacamz, somut teklifleri yap-

mt. Cansz bir "geri ekilme" politikasn savunmak iin btn ustaln kullanyordu: Komnist EnteiTasyonal'in 1921 ve 1922 de yapt nc ve drdnc kongrelerinde N.E.P'in savunucu-Juunu yapt. Zamannn ve enerjisinin byk bir ksmn Entcr-nasyonal'e verdi. Enternasyonal'in Yrtme Kurulunda bulunan Zinoviyev ve Buharin'lc alt; onlarn, Almanya'daki Marzaktion gibi zamansz ve umutsuz hareketleri desteklemelerini nlemeye

alt. Komitern'in Fransz Komisyontma baskanlk etti w En-ternasyonal'e bal belli bal kollarn ilerine. kanst.

Byle olduu halde, Sava Komiserlii, lkenin ikti:;.adi prob-lemleri ve Komitcrn bile btn vaktini alnyordu. Oysa bu ilerden biri bile kendisinden daha az canl ve daha yetenekli bir in-sann btn zamann rtlmaya yeterdi. Daha bir sr buska islerle d~ ~eg~ld: rnein Yaroslavski'den nce, Tanrszlar Dcr~ei'n yonetyordu. Demektc bir felsefe gr yaratmaya, dindarla-rn duygularn bozacak arlklar nlemeye o::lyordu. Dernei

k~ndis~nden sonra yneten Yaroslavski bu arlklar liyemem, br ok atmalara sebep olmutu. ( Troki bu arada Kilise hazinelerinin mitsaderesi ve toplanma~! ilc uraan gizli bir komis-yona da bakanlk ediyordu. Bu hazinck Volga'daki aiar besle-mek iin dardan getirtilecek :-.:iyecek naddclcrinin bedellerini demek amacyla kullnnlacakt) Troki, o srada, ayn znmanda, Rus aydnlarnn da nderi H' en bylik d.:-~.tirncni ulmustu. Bil-ginler, doktorlar, kiitliphanecikr, gazeteciler. \e daha bir~k mes-lek adamlan karsnda sk sk konum

munu ok parlak ve sert bir ekilde aklad; Dom Kaplan'n Le-nin'i ldrmek iin giritii suikast hareketinden ve daha baka terr hareketlerinden Sosyal Devrimcilerin siyasi: bakmdan so-rumlu olduklann syledi. Yarglama Berlin'de "nc Enternas-yonal Konferans''nn topland zamana rastlamt. Bat'daki ko-mnist partileri ile sosyalist partileri arasnda "birleik bir cephe" kurmak amacyla toplanan bu konferansta Bolevikleri Buharin ile Radek temsil ediyordu. Batl Sosyal Demokrat liderleri Rus--yadaki mahkemcyi protesto ettiler: Buharin ile Radek ise grmelerde havay yumuatmak iin sanklarn idama mahkUm edil-miyeceklerine sz verdiler. Lenin, "antaja boyun edikleri" ve Avrupal reformistlerin Sovyet ilerine karmalarna gz yumrluk-

lar iin Buharin ilc Radek'e kzd. Troki de Lenin kadar kzmt. Ama herhangi bir gr atmasn nlemek amacyla bir uz-lama teklifi ortaya atld: idam cezas verildi, ancak Sosyal Dev-rimci Partinin yeni terr hareketlerine girimiyeceine ve bu ha-reketleri tevik etmiyeceine aka sz vernesi zerine cezann uygulanmas durduruldu.

Troki'nin disiplinci tutumu parti iinde de kendisini gster-di. i Muhalefetini, Merkez Komitesi adna parti ve Komnist Enternasyonal nnde sgaya ekti: i Muhalefeti, onuncu kong-re tarafndan sulu bulunduu halde o gndenberi rahat dunna-m, parti liderlerine kar muhalefetini artrnt. lyapnikov ile Kollantai hkUmeti yeni burjuvazinin ve kulak'lann karlann desteklemekle, iilerin haklarn incmcklc, htiliilc toptan iha-net etmekle sulamtlar. Parti iinde yenilince ve Lenin tarafn~ dan da partiden atlmakla korkutulurca, Lenin aleyhine Kom-nist Enternasyonal'e ba \'urmutular. Troki, Enternasyonal'in ynetim kurulunda muhalefetin aleyhinde konumu, mracaatla

rnn dikkate almnamasn salamt. Sonra, 1922 ilkbaharnda toplanan on birinci Rus Partisi Kongresinde Troki bu sorun ze-rindeki parti grn belirtmek istedi, ve bu amala yeniden bir eit savclk grevi y

byle bir tezi Troki'nin savunmasna amadn sylemiti: "nk Troki bir parti adam deil devlet adamdr" demisti. Ama Lenin ile Zinoviyev byle bir tezi nasl savunabilirlerdi? Mkoyan bo yere sylemi deildi bu sz. Eski Boiseviklerden bir ounun dnd, ama henz aklamad bir k~ny zetlemis-ti; Troki onlara gre bir devlet adamyd, ama parti adam d~ildi.

Eski Bolevikler o srada, akl ve hayallerinden gemeyen bir-takm mevkilere ykseldiklerini, halkn, ii snfnn ve partinin stne km olduklann griince, birlikte yaplan savalarn ve

kazanlan zaferierin anlarn tayan her eski sava gurubunda olduu gibi, bunlar da kendi gemilerini bytmeye, kendi hak-larnda efsaneler yaratmaya baladlar. Halk, bir yeralt hareketi-nin karanlklarndan karak hkmetin bana gemi olan in-sanlar pek az tanyordu. Bunlarn kim olduklann ve ne yaptklarn anlatmann tam zamanyd. Parti tarihileri arivleri altst ediyorlar, yeniden destanlar yaratmaya alyorlard. Anlattklan hikiyelerin hepsi de hemen hemen birer insanst kahraman-

lk, zeka ve davaya ballk rnekleriydi. Bu hikayeleri dne ta-na kendileri icat etmi deillerdi. oklar donydu; doruluu pheli olanlara da itenlikle inanyorlard. Eski Bolevikler ge mn bulank aynasnda kendi yzlerine baktklan zaman bu ay-rtann ister istemez pariatlm olduunu, ve zafere ulam bir ihtililin nnde kendi hayallerinin daha da byk grndn farkettiler. Aynaya baktklan zaman Troki'nin de muhalifler arasnda bulunduunu, Menevik olduunu, Meneviklerle dost luk ettiini, Austos Bloku'nun bana getiini ve yalnz bana kald zaman bile kendileri iin sert bir polemiki olduunu ister istemez grdler. Bir ara ak tartmalar srasnda, Lenin'le kar-

lkl olarak birbirlerine ar szler sylediklerini tekrar tekrar okudular; arivlerde o gne kadar bilinmeyen birtakm clyazla

ryla mektuplarda iki

k.atli almas, i arkadalanndan ve yannda alanlardan kesin isteklerde bulunmas, kendisini herkesten uzak tutmas, sama sa-pan iler yapmamas, sohbetlerden holanmamas E~ki Bolsevik--lerde bir eit aalk duygusu yaratm:;.t. Troki, hi bir z~man onlara inmeyi dnmemiti. Bunu yapabileceini bile sannyordu. Budalalara hi tahamml olmad gibi, bud

fi bu durumu dzenlemekten ve salamlatrmaktan baka bir ey deildi.

Lenin'in dokuz ay bu sorunu tekrar tekrar ortaya atmas ve bu teklifi birka kere daha ne srmesi Troki'nin bu nevkie ge-tirilmesini ne kadar istediini gsterir. Bu sonm ilk olarak Nisan aynda ortaya att zaman daha rahatszlanmamt; yerine ki min geecei sorununu da daha dnmemiti. ok alm, ok

yorulmutu. Uzun uykusuzluk nbetleri geiriyordu. zerindeki yk hafifletmek zorundayd. Maysm sonuna doru ilk fel krizi geldi. Ekim ayna kadar alamad. Bununla birlikte, 11 Eyll' de. daha hasta iken, doktorlar kesin olarak dinlenmesi gerektiini syledikleri halde, Stalin'e telefon etmi, Troki'nin tUyini sorunu-nu Politbro'ya resmi bir ekilde ve ok acele olarak yeniden ge-tirmesini istemiti. En son, Aralk aynn banda, yerine kimin geecei problemini artk iyiden iyiye dnd srada, bu ii yeniden ele ald ve bu sefer Troki ile bizzat kendisi dorudan

doruya ve zel olarak konutu. Troki bu teklifi acaba neden reddetti? Kendisini Lenin'in

ikinci derecedeki yardmclaryla resmen ayn mevkie getiren bir dzenleme, gururunu ineitmi olabilirdi. Zaten bu kadar ok bakan yardmcianna lzum olmadn nceden de sylemiti. Bun-lann pek belli olmayan ve birbiriyle kanan grevleriyle alay et-

miti. Sonra siyasal etkinin z ile glgesini birbirinden ayrm, Lenin'in kendisine glgeyi layk grdn sylemiti. Hkmetin btn manivclalar Parti Sekrctednin, yani Stalin'in elindeydi. Stalin ile aralarndaki aykrlk i savatan sonra da srp gitmitL Bu aykrlk politikadaki grlerinde olduu kadar Politbro' nun yapt tayinler zerindeki kavgalarda da hep ortaya kp duruyordu. Troki, Lenin'in yardmcs olsa bile, Genel Sekre-~terliin alaca kararlarn her admn kstekliyeceini biliyordu.

nk btn hkmet dairelerinde Bolevik personeli tayin eden Genel Sekreterlikti. Bundan yararlanarak bu daireleri elinde tuta-biliyordu. Troki'nin bu konudaki tutumu, Lenin'in tutumu gibi, eliikti: hkmet dizginlerinin yalnzca partinin, daha dorusu Eski Boleviklerin, elinde bulunmasn istiyordu; teyandan da partinin hkmet iine bumunu sakmasn nlemeye alyordu.

ki eyin ayn zamanda yaplmasna imkan yoktu. nk Eski Bol-eviklerle parti, bsbtn olmasa bile, geni apta ayn eydi. Le-

52

nin'in teklifini reddeden Troki ynetim mekanizmasnn dzel tilmesi konusunda bir plan hazrlad, ama Genel Sekreterliin (Orgbilro'nun) yetkiiti azaltlmad srece bu plandan beklenen sonularn alnamyaca kansna vard.

Kiisel dii~manlklar, ynetimdeki anlamazlklar, her zaman olduu gibi, yine izlenecek politika zerinde daha geni gr ay-

riklaryla karm bir haldeydi. Politbiiro o srada daha ok iktisadi ilerle urayordu. Yeni

Ekonomi Politikas'nn geni izgileri tartlmaktayd. Sava Ko-mnizminin baarszla uradn, onun yerine zel ve sosya-list ,(yani devlet) "scktrlcrinin" bir arada yaarnalarna ve bir anlamda birbirleriyle yarmalarna imkin verecek karma bi eko-nominin kurulmas gerektiini herkcs kabul ediyordu. Hepsi de N.E.P.'i yalnz geici bir durum saynakla kalmyo, ayn zamanda, bunun sosyalizme yava yava gemeyi salayacak uzun vadeli bir politika olduunu da sylyordu. N.E.P.'in iki amac olduunu ar-

tk herkes pes in olarak kabul .etmiti: yakn amac zel teebbsn yardmyl~ ekonomiyi kalkndrmakt; ana amac ise, sosyalist sektr tevik etmek ve sosyalist sektrlin btn ekonomi alanna

yava yava yaylmasn salamakt. Bu politika genel ~revesiy le herkes tarafndan kabul edilse bile sra genel ilkdern somut tedbirlere geirilrnesine gelince elbetteki gr ayrlklar balaya

cakt. Boiseviklerden bir ksm nce zel teebbsn desteklen-mesi gerektiini savunuyordu, bakalar ise, bunun gerekliliini inkftr etmemekle birlikte, her eyden nce sosyalist sektrn des-teklenmesini istiyorlard.

N.E.P.'in ilk yllarnda Sava Komnizmine l\a~ ar bir tep-ki vard. Bolevikler Sava Komnizmine bir daha dnlmiyece-

ine lkeyi inandrmaya alyorlard; byle bir dnc frsat .ve-rilmiycceine kendilerini de inandnntlar (sava zaman har), 0 srada ekonomiyi iinde bulunduu felaketten kurtarmaktan daha nemli bir sorun olamazd; ancak ifti ilc zel tccann eko-nomiyi bu felaketten kurtannaya balayacama inanyorlard. ift-i ve tccan tevik etmek iin alnacak tedbirlerif! hi birini li-beral bir tedbir saymamaktaydlar. Bu tedbirler meyvalarn ya-

knda verecekti: iftiler daha 1922 de sava ncesindeki normal rnn drtte n elde etrnitiler. Bu bakmdan lkenin dun-

53

munda kkl bir deiiklik olmutu. lkel bir tarm lkesinde iyi bir hasat mucizeler yaratyordu. Ktlk ve salgn hastalklar nlen-miti. Ama N.E.P.'in bu ilk baarl yl durumun tehlikelerini de hemen ortaya kartt; Sanayi ok yava ilerliyordu. 1922 de sava ncesinin ancak drtte birine varmt; sonra nceki yllara oran-la kaydedilen bu ufak gelime bile daha ok hafif sanayide, zel-likle dokuma sanayiinde olmutu. lkede elik, kmr ve makina yoktu. Bu yzden hafif sanayi yeniden durma tehlikesiyle karla

mt: makinalar tamir edilerniyecek ya da yenilenemiyecekti. Ya-kt bulunanyacakt. Sanayi nallarnn fiyatlar tkcticilerin alm gcn ayordu. Fiyatlardaki yliheliin nedeni, genileyen ihti-yacn karlanamama.s, fabrikalarn tam kapasiteleriyle alamamalar, ham maddenin kt olmas vb. idi; Bolcviklerin sanayi ynetimindeki tecrbesizlikleri ve brokratik metodlar, durumu daha da bcrbatlatrmt. Sanayideki bu durgunluk tarm zerin-de ters bir tepki yaratyor, kyle kent arasnda hill. pek ku-ulamayan "bant"y sarsyordu. Kazand parayla sanayi maddesi alamayan kyl rnn satmak istemiyordu. iftilere ve tc-carlara verilen tavizler, her ne kadar gerekliyse de, tek bana problemin zlmesine yetmiyordu. "Piyasa" ise, kendiliinden

ileyen arz ve talep kannlanyb, hkmetin sosyalist emellerine zarar vermeden bu dzensizlii ayarlayamaz ve abucak :emczdi.

Hkmet bu durum karsnda ne yapacan iyice bilemi-yordu. Gn gnne yayordu. Geici tedbirlt.T alyordu. Bu ted-birler de Sava Komnizmine kar gsterilen tepkiye gre ayar-lanmaktayd. Bolevik liderleri, pazar ekonomisini hi dnmeden, olduu gibi ortadan kaldrmalannn c

ulusal ekonomide nemli yeri olan devlet fabrikalar zerinde toplamrken, kalknmaya verimli ve hzl bir ekilde yardm dcr konmayacak iletmeler, -buralardaki iiler geici bir zaman iin

isiz kalsalar bile- kapatlmalyd. Para politikas sanayi politi-kasnn ihtiyalarna gre ayarlanmal ve k:.'trdan ok ulusal kar gzetilmeliydi. Krediler ar sanayie ynelmeliydi; Devlet Bankas ar sanayiin yeniden cihaziandnimas iin uzun vadeli yatrmlar yapmalyd. Troki, zel ve sosyalist sektrler arasnda bir den-ge bulunmad iin politikaya acele olarak yeniden byle bir yn verilmesi gerektiini sylyordu. zel ticaret kf.ra gemeye bala

mt bile. Devlet sanayiinin byk bir ksm zararna alsrken zel sanayi sermaye biriktiriyor ve gcliiyordu. iki sektr ~rasndaki aykrlk hkmet politikasnn sosyalist amalar iin bir tehlike tekil etmekteydi.

Otuz krk yl sonra herkes tarafndan salt bi gerek olarak kabul edilen bu fikirler o srada herkese zorlanms birtakm ha-yaller gibi grnd. Hele Troki'nin, plann gerek'ilii zerinde direnmesi bsbtn hayali geldi herkese. Sosyalist bir ekonomide bir plann bulunmas elbetteki Boleviklerin ok iyi bildikleri ve genel olarak her zaman kabul ettikleri Marksist bir ilkeydi. Sava ekonomisi srasnda, gelimi, planl bir ekonomiyi hemen kura-bileceklerini sanmlard. Ve o zaman Troki dengeli bir iktisadi kalknmann salanmas iin "tck bir plan" bulunmasndan sz: edince hi bir muhalefetle karslasmamst (*). Hkmet Savas Komnizminin bitmesine yak~, " ubat 1921'de, bir Devle: Planlama Komisyonu, Gasp/m kurmay karar!atnn.'jll. Ama N. E.P.'in uygulanmasndan sonra, btn abalar pazar ckonomi.i-nin yeniden canlandrlmasna ynclincc, plan fikri bir yana b

rakld. Bu fikir halktaki Sava Komnizni anlanyla o kadar ka-rmt ki tekrar hatrlatlnas bile dnlemezdi. Geri N.E. P.'in balamasndan hemen sonra, 1 Nisan 192l'de, Devlet Planla-ma Komisyonu kurulmu ve bana da Kjijanovski getirilmiti. ama yeni kurulan bu rgtn varlyla yokluu birdi. Yetkileri

(*) Troki, Solnenya, d lt xv, s. 215- 32. O srnda bile Lenin Kjija-novski'ye ksa ve ilgin bir not yazm ve yle demiti: "Biz fukarayz. A, susuz fukaralanz. Geni bi plan... bizim iin = 'brokratik bir topya'", Lenin Soinenya, cilt XXXV s. 405.

..

kesin olarak belirtilmemiti; belirtmek isteyen de pek yoktu; son-ra bu gt uzun vadeli bir politika izecek, planlayacak ve plan uygulayacak gten d~ yoksundu. Sanayi iletmeleri gnlk bir ta-

km zorluklarla karlatka onlara tler \ermekle yetiniyordu. Troki bu durumu daha ilk gndenberi cletirmeye balamt; N.E.P.'in kabul edilmesi biran nce planlamaya gemenin ne-mini azaltmam, tersine, artnnt; hkmet bu sorunu yalnzca bir ihtiyat tedbiri ya da kuramsal bir konu olarak ele almakla hata ediyordu. Troki, yalnzca bir pazar ekonomisinde yaama

larndan tr, hkmetin pazar denetleme yollarn aramas ve byle bir denetleme iin kendisini hazrlamas gerektii kansndayd. "Tek plan" teklifini bir daha ortaya att. Troki'ye gre bir plan olmadan retimi rasyonalize etmeye, kaynaklan ar sa-nayi zerinde toplamaya, ve ekonominin eitli sektrleri arasnda yeniden denge kurmaya imkiin yoktu. Troki en sonunda Go'>plan yetkilerinin iyice belirtilmesini, bylece bu kurtunun geni bir planlama otoritesi haline getiilmesini, retim kapasitelerinin, igc-hammadde stoklarnn, gelecek yllar iin retim amalannn tesbiti, ve "ulusal ekonominin eitli kollar arasnda gereken oranty" salama yetkisinin kuruma verilmesini istedi. Troki, daha 3 Mays, 1921 de Lenin'e unu yazmt. "Ne yazk ki al

mamz plansz olarak, bir plann gerekliliini anlamadan srp gi-diyor. Devlet Planlama Komisyonu aa yukar, yakn bir gele-cekte pratik ve ileyen bir plann gerekliliini planl bir ekilde reddeden bir kurum halinde."

Politbro Troki'nin tekliflerini destcklenedi. Herkesten n-cc Lenin kt karsna. Klasik Marksist kurama gre, dedi, plan-lama, 20 milyon dank kk iftlikten oluan, zel ticarette bar-barca ilkel metotlar uygulayan, sanayii dalm bir lkede deil, yalnzca ekonomisi ok gelimi ve younlam bir lkede. verim-li olabilir. Uzun vadeli gelime planlarnn gerekliliini kendisi de inkar etmiyordu. Nitekim kendisi Kjijanovski ile birlikte Rusya'-nn elektrifikasyonu konusunda bir plan hazrlam \'c herkesin bildii "Sovyetler art elektrifikasyon eit sosyalizm" szn or-taya atmt. Ama btn bir kamulatnlm endstriyi kapsaya-cak "geni" bir plan fikrini zamansz ve yararsz buluyordu. Tro-ki de, buna karlk, geni bir plana dayanmadka Lenin'in elek-trifikasyon plannn bile bir ie yaramyacan sylemekteydi

57

Elektrik santral~e:"i iin gereken mukinalar yapacak sanayi ku-rulmadan elektrfkasyon nasl planlanabilir diye soruyordu. o g~nk koullar altnda klasik Marksist kuramn ngrd tipte

br planlamann pek pratik olmadn o da kabul ediyordu, nk bu kuram retim gleri ok gelimi bsbtn sosyalize olmus modern bir toplumda uygulanabilirdi. Ama hazrlan~asn istedi~

i plan, zel sektre deil, yalnzca devlet sanayiine uygulanacak-t; sonra da bu uygulamann ok erken olduu kansnda da de-ildi. Devlet mlkiyeti ile hkmetin devlet fabrikalarn koordi-ne edilmemi bir ekilde kendi ba~larna brakma eilimi arasnda bir aykrlk gryordu. Kamu mlkiyeti diyordu, btn sana-yii bir tek iletme haline g:etirmi~tir. Tck bir plan olmadan bu sa-nayii verimli bir ekilde iletmek mmkn deildi.

O sralarda byle bir fikir ar grnd herkese. Hele Tro-ki'nin 1922 ylnda gelitinneye balad "ilk sosyalist birikim" fikri daha da ar bulundu. Bu fikir Marx'n tarih konusundaki grlerinden birinin az gelimi bir lkedeki sosyalist devrim k_oullanna uygulanma~yd. Marx, modern kapitalizmin gelimesnde, normal sermaye birikimi dahn balamad, ya da sanayiin kendi kaynaklarna, yani kitrna. dayanarak geliebilecek kadar glennedii birinci aamn.;,na, lk Birikim (Primitive Accumu-lation) adm vermiti. lk burjuvalar retim aralarn ellerinde toplamak iin her zorbala, her l'';>it "ekonomi d" metoda ba

vurmutular; kapitalist sanayi, retime yeniden byk k8.rlar ya-traeak ve kendi yaps iinde kr::rrdi kendine ileyen ve gelien bir temel yaratacak kadar gtik'ninccye ve k:frl bir hale gelinceye kadar bu metodlar kullannaya devam etmitilcr. Kk ifti

mallarnn ellerinden alnmas, smrgelerin yama edilmesi ve sonradan iilere az gndelik verilmesi kapitalizmin klasik lkesi

olan ngiltere'de lk Birikim'in _vzylla boyunca balca kayna- olmutu. Ancak bu ~re uzun bir sre devam ettikten sonradr ki normal birikim a balam ve "meru" kazanlar geni ap-taki yatrmn ve srekli sanayilemenin, tek olmamakla birlikte, balca kayna o_lmulu.

O halde ilk sosyalizm birikimi nasl olmalyd? Sosyalizmin de kapitalizmin getii ilk birikime benzeyen bir geliim aama

sndan geecei Marksistlerin hi akllarna gelmemiti. Onlar sos yalist bir ekonominin, burjuva toplumunun biriktirmi olduu,

58

sonradan kamulatrlacak modern bir sanayiin Zenginlikleri ze-rinde kurulacan pein olarak kabul etmilerdi. Ama Rusya'da byle bir zenginlik yoktu; hele son yllarn ykntlarndan sonra bu zenginlik bsbtUn azalmt. Amalarnn sosyalizm olduunu syleyen Bolevikler Rusya'da sosyalizm iin gereken maddesel temelierin buunmadn ancak o zaman farketmitiler. Bu ba-kmdan, hereyden nce bu temelleri yaratmalar gerekiyordu. Troki'yc gre bir ilk birikim dnemine girmdiydiler. Ancak bu ilk birikimin teki birikimden fark birikimin sosyal mi..ilkiyete

dayanlarak gerekletirilmesi olacakt. Marx'n burjuva ilk birikiminde grd '"kanl ve alaka"

smr ve yama usullerini sosyalist bir hkmetin de uygulama-s gerektiini ya da uygulayacan sylemek, ya da sosyalizmin de kapitalizm gibi "batan ayaa kadar, her yan kan ve pislie"

bulanm ekilde ortaya kmasn tlernek niyetinde deildi. Ama youn ve hzl bir sermaye birikimine iddetle ihtiya vard. Sovyet sanayii, elde edilen karlarn normal bir ekilde yeniden retime yarnlmasyla byyp serpilmezdi. Sanayiin byk bir

ksm henz zararna alyordu; zaten zararna almasa bile hzl bir sanayilemenin gerekletirilmesine yarayacak, geni ap-ta bir artk-rn elde edecek durumda deildi. Oysa sosyalizmin ku-

rulmas iin birinci art buydu. teyandan para birikimi ya zel tccarlarn ve iftilerin kazanlarndan ya da halkn gelirinden kesilerek artrlabilirdi. Trold, N.E.P.'ten para kazanm olanlar la zengin kyllere ar vergiler konulmasn ancak bir sre son ra istedi. 1922 de ise ekonominin ancak iilerin srtndan ayakta

durabileceini, yeniden kurulabileccini ve gelicbileccini sy-lyordu. rnein Ekimde yaplan Komsomol Kongresinde yle

demiti: "Harap bir lke teslim aldk. lkemizin hakim snf olan proletarya ilk sosyalist birikim denebilecek bir aamaya girmek zorundadr. 1914 den kalan sanayi i1clmderimizi kullanmakla ye-tinemeviz. Bunlar harap olmulardr. Emek gcmz bunlar, adm ;dm dev bir aba ha-cayarak yeniden kurmaldr." Sonra,

ii snf "so:>yalizme ancak byk fedaki'rhklarla, btn gcn harcayarak, kann ve sinirini vererek yaklaabilir ... "

Bu szleri hemen byk bir direnme ile karlanmt. i Muhalefetinden olanlar N.E.P. in yeni bir proletarya smrs ya-rattn sylemilerdi; yar alay olan bu sz slogan gibi bir ey

59

olm~tu. Troki'nin szleri sanki bu slogan ispat etmek ve bv-le br eye yol amak iin syfenmiti. ilerden yeni smrYe boyun emeleri~i istemiyor muydu? Buna karlk, Troki, sm-rnn ancak br sosyal snfn baka bir snf yaranna alstnimas ve kullanlmas halinde szkonusu olabileceini syle~isti.

?ilerin kend~ y~r~r!ar2a almalarr.i istemiti. Ne yaz~ k ki i~l~r~en ken~l~r _n _fedakarlk" istemekle suluyorlard ken ds~.. ~ys~ le: kend proleter devletleri ve kendi sosyalist sa-nay ~n- fedakarlkta" bulunmaya ve "kanlarn ve sini-Ierini" bunlar n harcamaya armt. . Troki devielle ii ~nfn ilk olarak bi tutmuyordu. 1920 le 1921 yllarn~la _da ayn_ grii ~endikalann zerkliine kar kullanmt_- lern kend devletlerine kar kendi karlarn ko-

ruma~ta_ h bir karlar yoktur, demiti. Lenin de buna karslk Tro~'nn szn ettii prolefer devletinin henz bir soyutl;na oldug_~ c~_vabn vermiti; buna tam bir ii devleti dencmezdi da-ha~ unku bu devlet arada srada ii!crlc kyller arasnda denge

saglam~k ~orundayd. Brokrasinin bozmu olduu bir devletti bu. lc:n _is_e kendi devletlerini kurmalar gerekti, ama teyan-?a~ kendlern de dev~et~ kar_ korumalydlar. Troki imdi yine ~-nf_ karlar_yla sn! devletinin karlarn bir tuttuunu soyleynce yenden ayn eletirilerle k;:rlast. ';ilcrin ilk sos-yalist birikimin _yk_nii yliklcnmekrinc yim.." ayn; soyut devlet

kavram adna stemyor muydu? Bu nd:~ n en ok yararlanacak olanlar yine _brokrasi ve belki de kulak'lar w N.E.P ciler olmyacak myd? Ii snf ykn arln tasmak istemezse ilk sos-yali~t birikim nasl gcrcklcecekti? Bu ~onlar ilerideki yllarda

gen a~ta ort_a~a atla~a~t. Troo;;ki buna hemen cevap verdi ve sa:;~dugu ~o-Jtkann lerc tepeden inme kabul ettirilemiye-cegn ve ettrlmemesi gerektiini syledi. iler buna inandrl

maly~. Bu bakmdan btn zorluklar ''eitin"den geliyordu; gerekl olanlar ve kendilerinden beklenenler iilere anlatlmahv

d. nk onlarn istei ve sosyalist heyecan olmadan hi bir ~y baa:lam?zd._ I919'da Beyaz Ordular Moskova ve Petrograd'

tehdt e_~t-~ler srada nasl ii snfnn kahramanlna ba vu-rara~. buyuk baan saladysa, sonradan da Kronstadt lsyanndan once 1920-21 knda ayn eyi yeniden, ama bu sefer baar

szlkla, denediyse, o srada yine de ayn kahramanla ba '-Urdu.

..

Politbro yelerinden ou Troki'nin fikirlerini tutar gibi grn-mek istemedikleri ve iikrden "kanlarn \"e sinirlerini" aka isternek niyetinde olmadklar halde ilk sosyalist birikim fikrinin bu aamada Politbro'da ilirazla karlamadn belirtmek gere kir.

Troki'nin; N.E.P.'in ilk yllarnda Sovyet planl ekonomisinin ncln yapt srada, ortaya att iktisadi fikirlerio balcalan ite bunlard. Bu fikirleri yaratan yalnzca kendisi deildi. Ortaya att fikirler Troki'ye yakn kurarnc ve ynetici kk bir evrenin ortak gryd. Bunlarn bi ksm Troki'nin di siplinci tutumunu beenmedikle-i halde bu konuda Troki ile i

birlii yapmlard. Troki'nin sylediine baklacak olursa "ilk sosyalist birikim" terimini ilk olarak kullanan, bir zamanlar Yksek Ulusal Ekonomi Kurulu'nda alm olan Desemist'ler-den Vladimir Smirnov'du. Evgeni Preobrajenski ise bu fikirlerio

balca kurarncs saylabilirdi: 1925 de kan Yeni Ekonomi adl kitab kuramsal aklama bakmndan Troki'nin yazlarndan da-ha stndr. Preobrajenski tezlerini herhalde daha 1922-23 de ge-

litirmi bulunuyordu. Ulusal Ekonomi Kurulu'nun en nemli ye-si olan ve tek iktisadi plan savunan Yuri Pyatakov da ar sana-yiinin durumundan yaknyar ve Maliye KomiserHi ile Devlet

Bankasnn kredi politikasn eletiriyordu. Troki'nin bu adam-lardan ve belki de daha bakalarndan bir takm fikirler ald kesindi. Ama bunlarn hepsi ya ar kurarncla ya da yneticili-

e kapldklarndan soyut bror karmaktan ya da para para pratik bir takm sonular ortaya atmaktan ileri gidemiyorlard. Bu konuda en ileri giden yalnzca Troki oldu. Fikirlerini ve var-

d sonular bir polilika program haline getirdi, ve Politbro' nun karsnda savundu ve halka aklad.

Lenin "tek plan" ve "Gosplan yetkilerinin arttnlmas" gr n tutmad. Bu konuda kendisinin ortaya att elektrifikasyon

plannn "te~ ciddi alma" olduunu ileri srd ve "geni" bir plan zerinde yaplan tartmalar "!Ufla vakit geirmek" olarak sulad. Stalin de ayn eyi yapt; ve Lenin ile Troki'nin arasn amaya elinden geldiince alt. Rikov ve Sokolnikov gibi ikin-ci derecedeki liderler ise Troki'nin savunduu politikay zerle rine alm olduklar yetkiiere tecavz saydlar. Plana pek inanm

yorlard; Gosplan'a geni yetkiler tannmasna karydlar. Ken-61

di evrelerinde o srada yaptklan sulamalor halkn nnde de yapmak zereydiler. Troki'nin Gosplan'a geni yetkiler isteme-sinin nedeni, diyorlard, bu rgtn bana gemek, lkenin artk askeri diktatr olmadna gre, iktisadi ilerini eline almakt. Troki'nin gerekten Gasplan'n bana gemek isteyip istemedi-ini bilmiyoruz. Byle bir eyi dnm bile olsa kendisini bu yzden sulayamayz. O srada Gasplan'n banda bulunan Kjija-novski'yi yetersizlikle suluyordu, ama hi bir zaman onun yerine kendisini aday gstemi deildi. DAvay hi bir d saknca gzet-meden ele alyordu. Buna ramen kiisel tutkular ve daireler ara-sndaki ekememezlikler yine durmadan ii kartryordu. Hasmlar, yetkileri geniletilecek bir Gosplan'n, Lenin'in bakanln ettii, Troki'nin yardmcs bulunduu alma ve Savunma Ku-rulu ile atacan sylediler. Troki, Merkez Komitesinin 7 Austos 192l'de yapt bir toplantda verdii cevapta, kendisine gre Kurulun yksek polltika sorumluluunu zerinde tutmakta devam etmesi, Gasplan'n ise bu politikay somut ekonomik plan-lara geirmesi ve uygulamaya nezaret etmesi gerektiini syledL Merkez Komitesini kendi grne kazanamad.

Bu tartmalara paralel olarak bir de Rabkri adndaki ti ve Kyl Tefti Kurulu konusunda bir atma kt. Stalin 1919'dan, Genel Sekreter olduu 1922 balarna kadar Rabkrin'in efiydi; bu rgt zerinde Stalin'in gl etkisi sonradan da srp gitti. Tef-

ti Kurulu'nun geni ve eitli dcvleri vard: hkmet memurla-rnn moral durumlarn incelerdi; istedii kumiserliin almasn komiserlie haber vermeden tefti ederdi; devlet mekanizmas nn verimli bir ekilde alp almadm denetler ve verimin arttrlmas iin alnmas gereken tedbirleri tesbit ederdi. Lenin Rabkrin'in bir eit stn bir komiserlik olmasn, demokratik ekilde denetilmeyen devlet ynetim mekanizmasnn bylelikle kendi kendini kontrol etmesini ve sert bir disiplin salanmasn istiyordu. Aslnda Stalin bu Tefti Kurulu'nu hkmetin iinde bir eit zel polis rglit haline getirmiti. Troki daha 1920 ylnda Rabkrin'e atmt. Tefti metodlannn karmakark ve ve-rimsiz olduunu, iinin hkmet mekanizmasna bask yapmaktan ibaret bulunduunu sylemiti. "Hkmetin elinde bulunan bil-gilerin hepsini kendisine maleden zel bir daire kuramazsnz ve btn teki daireleri dcnetliyemezsiniz ... Btn hkmet dairele~

rinde uras ok iyi bilinen bir gerektir ki politikada herhangi bir deime yaplmas ya da rgfte ciddi bir reformun gerekletirilmesi gerektii zaman Rabkrin'den byle bir ie nderlik et-mesi beklenemez. Rabkrin hkmet kararnameleriyle hkmet

arasndaki uyi.mazlm en gzel rneidir. Baboluun en b-yk etkenidir. Ne olursa olsun, Rabkrin gibi bir kurumun daha

geni bir ufka, devlet ve ekonomi konularnda daha geni bir g~ rse, bu grevi yapanlarn bile gr alarn aan daha gen

bi~ gre" sohip olmas gerekirdi. Rabkrin'in, teki komiserlik lerde tutunamayan birtakm yozlam uygunsuzlarm, "gerek ya~

ratc ve yapc alnalardan tamamiyle yoksun" bulunantann sna olduunu sylemiti; Stalin'in ise, en byk uygunsuz say-

d halde, bir kere bile adn anmamt. Lenin, Stalin'i ve Rabkrin'i savunnutu; devlet dairelerindeki verimsizlie ve yozlamaya ok kzd iin tefti kurulunun almalanna byk umutlar balam, bu yzden Troki'nin szlerine

kzm ve tutumunu bir eit zel kan dUvas saymt. Troki ise devlet dairelerinde, zellikle iktisat ileriyle uraan dairelerde, grlen baboluun yanl bir rgt anlayndan ileri geldiini, bu anlayn ise iktisat politikasndaki ama yoksunluunu yan-

sttn sylemiti. Rabkrin'in yapaca teftiler durumu dei~i~miyecekti. Bu iin tek aresi planlama ve Gasplan'n slah d. Bu hastalk Stalin'in banda bulunduu komiserlikte alan me-

murlarn ikide birde ani basknlar yapmasyla ve memurlar kor-kulmasyla da deimezdi. Yozlam ok kt bir hkmet gele-neine sahip, uygar olmayan geri bir lkede ilk yaplacak i hk-met personelini sistemli bir ekilde eitmek, Onlara uygar alma

metodlarn retmekti. Troki'nin btn bu gr ayrhklarn, Babakan Yardmln reddetmesini gze batmayacak bir hale getirmek iin ortaya att sanld. Amatan yoksun sayd bir iktisat politikasn uy-gulayacak ve yanl kurulduunu syledii bir ynetim mekaniz-

masna nderlik edecek bir mevkii, kendi fikirleriyle elineye dsmeden kabul etmesine imkan yoktu. Lenin 1922 yaznda ikti-

da;n brokratlarca ktye kullanlmasn nlemek iin mevkiin-den yararlanmasn kendisinden istedii zaman en kt~ suiistimal

kaynann parti hiyerarisinin taa tepesinde bulundugu cevabn vermiti. Politbro ile Orgbro'nun hkmet ilerine durmadan.

63

burunlarn sokmalarndan ve komiserliklerin balarnda bulunan kimselere bile danmaya lzum grmeden bu koniscrliklerle il-gili birtakm kararlar almasndan yaknmt. Bu bakmdan parti-de bu hastalk ilerledike devlet dairelerindeki babolukla mca-dele etmeye imktn yoktu. Lenin Troki'nin szlerine cevap ver-

memiti. Hem Genel Sekreter ve hem de Rabkrin efi olarak, Sta-lin'in szlerine inanyordu.

1922 yl yaznda Moskova'nn Rus olmayan cumhuriyetlcrle Sovyet Federasyonuna giren vilfyetlerde uygulad ynetim konu-sunda yeni bir anlamazlk kt. Bolevikler bu cumhuriyetlere, Sovyet Federasyonundan ayrlmak hakk da dahil olmak zere, her konuda kendi kendilerini ynetme (self-determination) hakk

n tanmlard. Bu garanti 1918 Anayasasnda resmen yer alm bulunuyordu. Buna ramen Bolevikler sk bir merkezi hkmet zerinde direnmiler ve fiiliyatta da Rus olmayan cumhuriyetierin zerkliklerini inemilerdi. Daha ok Stalin tarafndan kkrtllan 1921'deki Grcistan istilasna Troki'nin kar koyduu hatr

lanacaktr. Troki o srada bir oldu-bitti ile karlat iin sus-mu ve dahas zel bir bror yazarak bu hareketi savunmutu bile (*). Sonradan yine 1922 ilkbaharnda nl Bolevikler on bi-rinci kongrede Lenin'in hkmetini "self-determination" ilkesini

inemekle ve eski zamann "Tek ve Blnmez Rusya" sn dirilt-mekle suladklar zaman da susmutu. Ama bundan az sonra ken-disi de ayn sulamalan Politbro'nun kapal kaplarnn ardmda yapmaya balad; ve yine atma Grcistan'la Stalin'in Grcis-tan'daki faaliyetleri konusunda en yksek noktasna ulat.

Stalin o srada Milliyetler Kumiseri olarak Grcistan'da Men~ evik Partisinin kapatlmasn emretmiti. Grcistan Meneviklerinin !iderleri, Mdivani ile Maharadze, bu hareketi protesto edin-ce onlar korkutmaya ve sustunuaya kalkmt. Stalin'in bu dav-

an bir yere kadar Bolevik Partisinin genel eilimine uygundu. nk Moskova'da Menevik Partisinin kapatlmasna kimse ses

karmarlna gre, ayn eyin Tiflis'te yaplmamas iin grnr-de herhangi bir neden bulunamazd. Troki Rusya'da byle bir

ey yaplmasn desteklemiti, ama bunun Grcistan'a kadar ya

(*) Troki, Silihl Sosyalist, I. Deutscher, ev. R. Gran, Aaolu Yaynevi, 1969, s. 554- 55

"

ylnasna kar koydu. Rus olan Mencviklerin kar-devrimci tu-tumlar yznden halkn gznden dlkleri halde, Grc Men-evikierin hflil halkn kuvvetli destcine sahip olduklarn syle-di. Bu gr pek de yanl deildi, ama Bolevikler ynetimleri-ni hala prolct

y ve kt olan vesika maddelerini onlarla paylamay reddettikleri, ve genel olarak milli bir bencillik anlay~ iinde ve Sovyet Fede~ rasyono'nun karna bir btn olarak kar klklar iddia edi~ liyordu. Bu sulamalar, doru ise, parti velcii bu ,,ibi davranslara gz yunanazlard. Tro;ki sulamalar~ doru olduuna ina~mad. Lenin ile Politbro yelerinin ou bu atmay iki Bolevik gurubu arasnda kan bir aile kavgas saydlar; Politbm iin tu-tulacak en akll yolun Stalin'in grlerini kabul ..:tmek olacan sylediler. Stalin Politbro'nun bu gibi ilerdeki uzmanyd; Le-nin, Marksizm ve Milliyciilik gibi partinin self-dt:termination ko-nusunda klasik olmu bir kitabn yazan Stalin gibi bir adamn kendi ulusundan insanlarn haysiyetlerini bile bile avak altna

almas iin ortada hi bir neden grmyordu. Lenin, bu sefer de, Troki'nin Politbro'da kendisini birok itirazla.ra srkleyen ki-isel dmanlk ya da "bireycilikten" hareket ettii kausndayd. Umin'in 1922 Ekiminde i bana dndkten sonra yapt ilk i.lerden biri Mdiviani ilc Maharadze'yi geri evirmek ve Stalin'in otoritesini desteklemek oldu.

Politbro'daki fikir ayrlklarn izlerken v..: Troki'nin bu ay-rhklarda oynad rol belirtmeye alrken, o yl Troki'de ge.-lien bir deimeye deinmek gerekiyor: 1922'nin ilk varsnda haa, hereyden nce, bir Bolevik disiplineisi gibi ko~umaktayd. Oysa ikinci yarsnda disiplincilere atmaya balamt. Bu ayk nlk onun birok davranlarnda vard; ama daha o yln banda Palithro adna partinin ve Enternasyonal'in nnde i Muha lefeti'ni sulad dni.ildii zaman bu aykrlk bsbtn ga rip geliyordu insana. Yln sonuna dou ise artk iyice muhalefe--tin (ve Desemist'lerin) havasna girmiti. Bolevik partisinde ta~ bann N.E.P. c kar duyduu honutsuzluu ilk nce kank bir ekilde ortaya koyan ve N.E.P. politikasna sosyalist bir yn veril-mesini isteyen i Muhalefeti olmutu. Yeni brohasiye ilk sal-

dran, iktidarn ktye kullanlmasndan yaknan ve yeni taviz-leri ilk sulayan da }'ne i Muhalefeti idi. Parti mekanizmasnn ar yetkilerine kar bakaldrmaya balayan ve parti iinde ye-niden demokrasinin kurulmasn isteyen de bu muhalefet ile De-semist'lerdi. Troki nce bunlara atn, Bole\iklcrin parti li-derlerine muhalefet ederlerken hi bir zaman "biz" \te "onlar" ke-

66

Jimelerini kullanmamalarn istemiti. Ama 1922 yl iinde muha-liflerin fikirlerinden ounu kabul etmiti. Politbro ounluu nun karsnda neredeyse o da "biz" ve "onlar" kelimelerini kul-

lanacakt. Yini, i Muhalefeti'ni yola getirmeye alrken ken disi de onlar~n grle