IV KONGRES BANJA

Sa medunarodnim uEeicem

Vrnjaika Banja, 15 - 15. maj ?:OtZ.

t

U)

s

Vrnjadka Banja

20L2.

-o

lV Kongres banja sa medunarodnim udeSdem

Tbornik radovaProgramski odbor Kongresa

Prof. dr Milica Lazovi6, lnstitut za rehabilitaciju, Beograd, predsednik

Prof. dr Aleksandar Dimi6, lnstitut za rehabilitaciju, NiSka Banja

Prof. dr Olivera Kruni6, Rudarsko - Geololki fakultet, Beograd

dr Bojan Zeievid, Ekonomskifakultet, Beograd

Prof. dr Bojan Dimitrijevid, Fakultet za usluZni biznis, Sremska Kamenica

Prof. drJovan Popesku, Fakultet za turistidki i hotelijerski menadZment, Beograd

dr Maja Cosi6, Visoka turistidka Skola strukovnih studija, Beograd

Prof. dr Zeki Karagulle, predsednik Medunarodnog udruZenja medicinske hidrologije i

klimatologije

lzdavad

Udruienje banja Srbije

Beogradsk a l2a, 36210 Vrnja dka Ba nja

036 611 109, 611 110

udruzen ieban ia @gmai Lcom

www.serbianspas.org

Za izdavala

Mr sci. med. dr DEJAN STANOJEVIC

Predsednik Upravnog odbora UdruZenja banja Srbije

Prelom i erafiika priprema

Struina sluiba Udruienia banja Srbije

Stampa

Starnparija,,C|CERO", Novo Selo, Vrnjaika Banja

cicerovb @ open.te lekom. rs

SADRZAJ

{iltDRo)GEoLoSKE POTAVE t OBtEKTT M/,NERALNtH, TERMALNTH t TERMOMTNERALNTH

VODA SRBIIE KAO INTEGRALNI DEO PRIRODNE I KULTURNE BASTINE SRBIIE, OIiVETA

Kruniil, Duion Polomdiil, Petar Dokmanovii,l Stanko Sorajii ......5

OSNOVA ZA OCENU I REALNO VREDNOVANTE MINERALNIH, TERMALNIH ITERMOMINERALNTH VODA U PRIVREDNOM RAZVOJIJ SRB|JE, Olivera Kruniil, SrdanParlii2, Marina Jovanovii2, Rade lJzelacz.... ..,.........,.... 75

MARKETING STRATEGIJA U WELLNESS T,JRIZMIJ, Radmila iivKoviE.,. ........21

VAZDUSNA BANJA MANTICA - IDEALNO MESTO ZA RAZVOI ZDRAVSTVENOG

TuRlzMA, Svetislav Lj. Morkovidl), Miloi" ostojii2), ltija V. Popovie3) 32

tsptTtvANt E zNAeAtA RAZVOT N I H qARAM ETARA BANI SKOG TU R\ZMA, M a rija naMqtii ...........45

ZNAEN zainre PHRaDNIH RESURSA U RAZVOIU AUTENTIETUO9 SRPSKOG

WELLNESSA U BUKOVI1XOI BANlt, mr Dragan D. Todorovii........... ...........70

/EDINSTVENI SRPSKI VELNES KONCEPT OD VELNES-a DO SEIFNESS-c, .......................77

OHOD PO MALINAMA' U TEDINSTVENOM SRPSKOM VELNES, MEDIKAL SPA I SEI.FruES5

KONCEPTU,lvano Blogojevic, Gorana lsoilovic - Medikol SPA Asocijacija 9rbije........85

SPA KUH\NIA U JEDTNSTVENOM SRPSKOM VELNES KONCEPTIL, Branka P. Trboviil,losmino Stojanovii2, Babit Biljanal, Mita Trboviil, Slavojka Skodriit, lvanksSekuloviil, Mitko Kurte{ ..............87

SRP SKI SElFruESs V I KEN D-AN I M ACI O N A RADI ON I CA,, ETN O BO DY ART', J e I e n aAndjelkovic,Morija Vloisavljevic, lvqna Todorovic, Ano Mandic, Gorana Isailovic .....94

VEZBAN|E U sRPsKoM VELNE' KaN1EPTIJ, Mr sci. med Dr Duiko 'pasovski............96

AUT2HT1NE zAeNsKE BILJKE, Mila Trboviel., Isidoro Milsnoviil ......... ..707

AW|IENTICITY SERBIAN SPAS, FH Prof. Dr. Kai illing, TDC (Tourism DevelopmentHealth Care) ........... 709

HAMAM; AN AUTHENTIC SPA AND WELTwESS TRADITION FROM TURKEY, Prof. Dr. M.Zeki Kortgiille ......... .... 7I3

i! ! ! !: 1': ::: :: : : : :' : : :: :: : : ::' :: :' :': : :: i ii!: ?' : i : : :Y : : :::T'EMAGUdNOSTT RA:ZVOJA TERMALNCG TURTZMA U REPLiBLtCt MAKEDONI|\, DejanMetodijeskf , Noko -tcskovz, Tatjano Dialeva3, oliver Fiiipavskf , Zoran Temelkovs. i,z0

OPPORTUNITIES FOR DEVELOPMENT OF T'TIERMALTOURISM lN REPUBLIC OF

lvlACEDONtA, Dejan Metoelijeskil, NqkoTaskov',Totiona Dzoleva3, Aliver Fiiipovskf ,Zoron Temelkovs .,...... 725

r

H I D ROG E OT E RMALN t RESU RS t V R M AeK E BANI E, Ve se I i n D ra g iii il, V t a di mi rfrva noviel, Mirosl av Krm poti(' N ebojia Ata nockoviil, Deja n Ta dii2, Deia n N eikoviil,Sova Magozinovi( ......... ............730

T1 I D RO G EO LASKI ASP EKTI KORIiCE NJ A TE R M O M I N ERALN I H V O DA G O RNI E T RE PEE,

Mitojko Lazii, Olivera Krunii, MomEilo Blogoievi( .....742

OCENA ISKORISCENOSTI I PERSPEKTIVNOSTI LEKOVITIH VODA VOIVODINE, M|IAN

Tomi{ Mitoiko Lqzi62 Liiliana Popovii3 .....757

6p,RAGEOTERMALM SISTEM Si,JARTNSKE BANIE, Tanjo Petrovii Pantie i MilenaZlokotica Mandii, ........758

POTENCIIAL LEKOVITIH VODA NEOGEN'H NASLAGA PODUNAVUA NA PRIMERU

LOKALTTETA U ZABELT I JUGOV|, zetjko Ktjaji{, Mitojko Lozi61, Nestor Mikoviel,

Vtadimir 1a2ii2....... ...... 768

IiIDROHEMITSKI TIPOVI FLASIRANIH VODA IJ SRBITI I NIIHOV ZNA1U SN LEKOVITOG

ASPEKTA, Tijano Vindit,Nelq Petroniievii2.... ............778

UTICAT DEMOGRAFSKIH FAKTORA NA RAZVOT BANISKOG TURIZMA, VIgdCtO VEiKOVii

MARKETING I MODERNI MENADZMENT U ZDRAVSTVENOM TIJRIZMU PRIMER

RTBARSKE BANIE, Andetkq Lazorevii, Nqta Cirie ........ ...............204

(H\DRO)GEOLOSKE POJAVE r OBLEKT\ M|NERALNIH, TERMALNTH I

TERMOMINERALNIH VODA SRBITE KAO INTEGRALNI DEO PR//RODNE I

KULruRNE BASTTNE SRB|JE, olivero Krunitl, Duian Polomtitl, Petar Dokmanovii,lStanko Soraiiil

{HYDROiGEOLOGTCAL pHENOMENA AND OBJECTS WITH MINERAL, THERMAL AND

THERMOMINERAL WATER IN SERBIA AS AN INTEGRAL PART OF NATURAL AND

CULTURAL WEALTH OF SERBIA

Apstrakt

Rad je rezultat dugogodiinjih regionalnih hidrogeoloikih istraiivanja teritorijeSrbije. U okviru tih istraZivanja, pored ostalog, predmet istraiivanja bile su pojave

mineralnih, termalnih i termomineralnih voda Srbije. O njima se do sada govorilo sa

aspekta geoloike sredine i karakteristidnih kompleksa stena u okviru kojih se formiraju,osnovnog jonskog , gasnog sastav i specifidnih komponenata, verovatno, primarnog

porekla, osnovnih i specifidnih procesa formiranja hemijskog sastava, reZima, rezervi i

mogudnosti viSenamenskog koriS6enja. U ovom radu hidogeoloike pojave i objektimineralnih, termalnih itermomineralnih voda sagledade se kao integralni deo prirodne

i kulturne baitine Srbije.

Kljudne redi: hidrogeolo5ke pojave i objekti, mineralne vode, prirodna i

kulturna ba5tina, Srbija.

Apstract

The paper is a result of years of regional hydrogeological surveys of the

Serbian territory . Within these studies, among others, the main research were

occurrences of mineral, thermal and thermomineral waters in Serbia. There werediscussions in the past, about these occurrences, in terms of their geological

environment and the characteristic complexes of rocks in which they are formed, thebase ion and gas composition and specific components, probably of primary origin,

basic and specific processes cf the formation of the chemical composition, mode,

reserves and the possibility of muliipurpose use. In this paper, hydrogeological

occurrences as well as the objects of mineral, thermal and thermomineral watersstru.ctures, will be pres.ented as an integrai pai't of the naturai and cultural heritage ofSerbia ..

1 Univerzitet u Beogradu, Rudarsko geoloiki fakultet, Departman za hidrogeologiju

Olivera Kruni6, Duiina 7, Beograd, +38L63/8075294, krunico@open.telekom.rs

Zbornik radova - lV Kongres bania sa medunarodnim uEeidem 6

Key words: hydrological events and facilities, mineral water, natural andcultural heritage, Serbia.

Uvod

ldeja o zaStiti geonasleda u Srbiji je stara. Nauina istraZivanja iz oblastigeologije s kraja XIX i podetkom XX veka stvorila su ideju o njihovoj zaStiti. Prvi predlogza zaititu potide iz1924. godine kada je Petar Pavlovii, predloiio zaititu Zlotske peiine.U Srbiji je tokom proteklih nekoliko godina, donet niz Zakona i propisa koji definiSu

odriivo upravljanje i zaititu prirodnih vrednosti. Oni promoviSu uskladivanje ljudskihdelatnosti i aktivnosti sa odrZivim korii6enjem prirodnih resursa. To su u prvom reduZakon o zaititi prirocie i Zakon o zaititi iivotne sredine. U Zakonu o zaititi prirode(Sl.Glasnik RS,36/09) navodi se ,,priroda predstavlja jedinstvo geosfere i biosfere,izloieno atmosferskim promenama i r"azliiitim uticajima i obuhvata prirodna dobra i

prirodne vrednosti koje se iskazuju biolo5kom, geolo5kom i predeonom raznovrSnoiiu".Zakon o zaititi iivotne sredine (Sl.glasnik RS, br. 135/04ll definiSe geodiverzitet.

Geodiverzitet dine geolo5ki, geomorfolo5ki i pedoloSki objekti i vrednosti, kao triosnovne kategorije. Precizira i definiSe ga kao prisustvo i disperziju razliiitih elemenata i

karakteristika geoloike grade, geoloike strukture i procesa, geohronoloikih jedinica,

stena i minerala razliditog sastava i geneze nastanka i razliditih paleoekosistema koji su

doiiveli promene u kosmosu pod uticajem unutraSnjih i spoljainjih geodinamiikihkomponenata tokom razvoja geologije". Pojave i oblici izdvojeni iz geodiverziteta, a kojisu od izuzetnog znaiaja dine geonaslede. To su geomorfoloike, geoloike, hidroloSke,pedoloSke, arheoloSke vrednosti nastale tokom duge istorije stvaranja Zemlje. Boljimpoznavaocima problematike mineralnih voda jasno je da mineralne vode Srbije sebeprepoznaju u ovoj problematici, ne zaboravljajuii dinjenicu da istorija koriSienjamineralnih voda stara koliko i ljudska civilizacija.

Cilj rada

Rad ima za cilj da pokaie i razmotri mesto, ulogu i znataj hidrogeoloikeba5tine u Srbiji, sa aspekta mineralnih, termalnih i termomineralnih voda, o kojima se

do sada malo razmiSljalo i govorilo na ovaj nadin. Poilo se od dve kljuine konstatacije:najve6i deo turistidke ponude, aii i drugih privrednih delatnosti, odnosi se na

hidrogeololku baitinu, ista nije u potrebnoj meri valorizovana i samim tim ukljuiena u

turistidku ponudu i druge delatnosti. Zajedno sa kulturno-istorijskim nasledem,planinskim, zdravstvenim turizmom i rekreacionim sadriajima u balneoklimatoio5kimcentrima, uz naudne, kulturne i sportske manifestacije u potpunosti upotpunjujeturistidku ponudu, nameie potrebu unapredenja zaitite Zivotne sredine na odredenompodrudju kroz razv'oj fzv. geoturizma.

lVletod rada

Na safaSnjem nivou i stepenu ooznavanja vei su se izdvojile sredine, pojave i

objekti koji zavreduju painju sa istraZivaikog aspekta. Zbog bogatstva Srbijegeodiverzitetima, treba imati u vidu obimnost podataka koji ih karakteri5u. Ti isti podaci

su rezultat brojnih detaljnih geoloikih i dr. multidisciplinarnih istraiivanja radenih odstrane brojnih pojedinaca i institucija. Prvi istraiivaiki korak podrazumevao biprikupljanje sve relevantne dokumantacije, zatim timsko rekognosciranje terena sa

Zbornik radova - lV Koneres bania sa medunarodnim uieS6em 7

ciljem identifikacije pojava i objekata, uzorkovanje, uz adekvatnu grafidkudokumentaciju kao bazu u kabinetskim uslovima rada. Sve u cilju pravljenja bazepociataka u jedinstvenom GIS-u (geoloikom informacionom sistemu). Na kraju bi se

siekao ilvid i bila bi napravljena analiza stanja i predlozi za kategorizaciju u skladu sa

usvojenim preporukama za zaititu iivotne sredine i opredeljenjem o odrZivom razvoju

{Rio de laneiro, 1992; Johanesbu rg,20O2).

N ajvain iji rezultati dosadai nj i h istra iiva nja

Da bi se pojave i objekti mineralnih, termalnih i termomineralnih voda Srbije u

potpunosti valorizovale i time ukljudile u geoturistidku ponudu neophodno jesagledavanje i poznavanje mnogo 5ire problematike. To je:

o geoloike grade terena (geolo5ke periode, razvoj kroz iste, litofacije, geoloikiprofili idr.)

r paleontoloiki artifakti (makrofosili, slojevi koji odraiavaju promenu uslovasedimentacije)

o minerololko-petrografski artifakti (kristali, retke stene, stene posebneteksture i sl.).

o strukturno-tektonske karakteristike prostora (geotektonski polo2aj, nabornioblici, rasedi, Eela krupnih navlaka i dr.)

o geomorfoloiki oblici (planine sa posebnim obeleijima, povriinski i podzemnikarstni oblici sa posebnim akcentom na evoluciju karstnog procesa, ponori,peiine, kanjoni, klisure, slapovi, fluvijalni i eolski oblici, glacijalni oblici i dr.)

o hidrogeoloike karakteristike prostora (izvori veie izdalnosti, nadini isticanja i

mehanizam isticanja podzemnih-mineralnih voda, snaina karstna vrela,potajnice, estavele, pojave mineralnih, termalnih i termomineralnih voda, i

sl.) (slika 1). Pri izdvajanju objekata painju treba usmeriti na: hidrogeoloikeceline (slika 2l unutar kojih su izraZeni specifidni odnosi pojedinihkarakteristidnih stena sa podzemnim vodama akumuliranim u tipskimpropusnim sredinama i njihovim prainjenjem preko izdanaka razliiitihmehanizama isticanja i razliditih reZima (Komatina M., Mijovii, D., 1998).

Dugogodi5nja regionalna hidrogeoloika istraiivanja pokazala su da Srbija imabogatu geoloiku, geomorfoloiku i hidrogeoloiku baitinu. To je rezultat specifidnoggecgrafskog poloZaja, klimatskih uslova, geoloike i geomorfoloike raznolikosti i

sloZenosti, izuzetnih prirodnih lepota i kulturno-istorijskih vrednosti, uz prisuswobrojnih planinskih masiva, visoravni, dolina, klisura, kanjona, peiina, karstnih vrela,jezera, moivara, peidara, brojnih pojava mineralnih, termalnih itermomineralnih voda.Brojni geomorfoleiki procesi i posledice njihove uloge u prethodnom periodu geoloikograzvoja formirali su znaiajne morfoicike oblike, kao posledicu njihovog dejstva. Takavje sluiaj sa karstnim evoiucionim procesom, koji je i danas akiivan, ali sa znatnosrnanjen im i ntenzitetom.

Zbornik radova - lV Kongres bania sa medunarodnim uie5dem 8

Stikq 7. Sematski prikoz hidrogeoekotoikog mesto u okviru geonasledo

Tobelo 7. Mesto mineralnih vodo u meduodnosu priroda)kultura)turizam

ry.&,Y{j'6;g1i't;i;il:i :.S$r{|4fr Ell}?ffi ;1.lii:7.

Geoturizam sradski biznis

speleologija, vulkani, ka njoni, verski sportski

klisure muzeiski avanturistidki

klima manifestacioni ruralni

zdrovstvoIwellness, spa centri]

ed ukativni ekskurzioni

rekreacija litera rni vikend

Hidroloiki kongresni tranzitni

recn I garden

iezerski medicinski

lov, ribolov researches tourizm

morski industrijski

nautiiki vinski

kruzing

naturizam

Hidroeeoekoloikipojave mineralnih, termalnih i

termomineralnih voda

bdnjski-balneoloiki(terme, amomi, spo centri)ekolo(ki

Zbornik radova - lV Koneres bania sa medunarodnim uieS6em 9

RUNTUNIJA

Banja Kanjiia

VaFsfr

'Banja KoviljaEa

4zo*fr1Uf.lfr.ltsr

zU)

ca

\r,a

a&

co

CRNA GORA

ALBANIJA

MAKEDONIJA

L Dakijski basen

2. Karpato-balkanidi

3. Srpsko*kristalasnc j ezgro

4. Sumadtiska-kopaoniiki blok

5. Unutrainji dinaridi zapadne Srbije

6. Panonski basen

Sliks 2. Reoni no teritoriji Srbije sa najznaiojnijim pojovomq minerolnih voda

?

Zbornik radova - lV Konsres bania sa medunarodnim uieidem L0

Dakijski basen (1) na teritoriji ovog reona nema znadajnih pojava, mineralnih,

termalnih, termomineralnih voda, iz razloga ito ovaj reon nije bio predmet detaijnih

hidrogeoloSkih istraiivanja sa ovog aspekta, 5to ne znadi da ne postoje realne osnove za

druge vidove i oblike geonesleda.

U rejonu Karpato-balkanida (2) izmedu planinskih masiva i kotlina, proteZu se

reine doline razliiitog pravca pruianja. Vodotokovi po pravilu imaju klisurasti deo

doline. Svojom lepotom i impozantnoiiu posebno se istiiu: Veliki i Mali Kazan na

Dunavu, Gornjadka klisura u dolini Mlave, kanjoni Velike Tisnice u masivu Kuiaja,

Siievaika klisura u dolini NiSave, klisure Svrlji5kog i TrgoviSkog Timoka, kanjoni Velikog i

Malog Peka i dr. Posebno obeleZje u geomorfoloSkom pogledu ovom rejonu daju cielovi

terena_izgradeni od karbonatnih naslaga (oko 30 %) sa veoma izraienim karstnim

oblicima, kako na povr5ini, tako i u podzemlju. Prisutni su svi morfoloiki oblici

karakteristidni za karst, podev od onih najsitnijih, kao 5to su muzge, klikovi, vrtade svih

oblika idimenzija, uvale, suve doline, viseie doline, do karstnih polja, kao 5to su:

Odorovadko (u masivu Vidliia), Berovaiko (u okviru Vlaike planine) i Divljkovsko (u

okviru Kudajsko-Beljanidkog masiva). Kada su u pitanju podzemni karstni oblici,

evidentno je da se i podzemlje odlikuje ne samo velikim brojem jama i peiina, vei i

velikom raznovrsnoSdu, uz konstataciju da je joi uvek veliki broj tih pojava Siroj javnosti

nepoznat. Do sada registrovano je preko 200 objekata, praktidno skoro sa svakom

novom godinom ima novih registrovanih objekata. Poznate jame su: Peiterica (u

kanjonu Jerma), lvkov ponor i Tisova jama na Beljanici, Mihajlova jama u masivu Kudaja,

ponor Vojala dubine oko 150 m, Dobra Ledenica, Jama u Jolovom Dolu i dr. Od 150

poznatih peiina mali broj od njih je ureden za turistidke potrebe, kao Sto je sludaj sa

Resavskom peiinom u Divljakovcu, Ceremoinjom kod Kudeva, Rajkdvom peiinom kod

Majdanpeka, Zlotskom peiinom i Vernjikocom u izvoriSnom delu Zlotske reke i dr. Veliki

broj peiina registrovan je u Kuiajsko-Beljanidkom masivu: Ravanidka, Vlaika, RadoSeva,

Hajdudka peiina, Bogovinaska peiina (jedna od najduZih, sa preko 6000 m ispitanih

hodnika), Vojal, Demizlok i dr. U masivu SvrljiSkih planina poznate su: Prekonoika

peiina, peiina Ponor, Crnoljevi5ka i Rumenjak. U masivu Kalafata (sliv Toponidke reke):

Cerjanska, Samar, PopSidka peiina. U slivu Niiave, odnosno u Siroj okolini Pirotske

kotline poznate su: Velika pedina, Vladikina ploda (u kanjonu Visodice), Golema dupka

{sliv Odorovadke reke), Vatrena dupka ( u kanjonu Jerme) i dr.

Prirodne lepote i istorijski spomenici su odlika ovog reona, lto podrazumeva

realnu mogu.dnost za intenzivan razvcj turizma. Nadaleko duveni manastiri Ravanica,

Manasija, Gornjak, rnanastiri u dolini Jerme i drugi. Prirodnim lepotama u brdsko-

planinskim oblastima posebno doprinose pejzaii, podev od doline Dunava na severu, do

Stare planine na jugu. Posebno treba pomenuti poznate istorijske spomenike i

arheolo5ka nalazifua iz neolitskog, karnenog i rimskog periocia: Lepenski vir kod Donjeg

Milanovca, Kastrum kod Gamzigraciske banje, Fetislam kod Kladova. Znaiajne objekte

tekode predstavljaju os*r.aci srednjevekovnih utvrdenja Srpske driave, kao 5to su:

Golubaiki grad, Soko grad i dr. Savremena turisiidi<a privi'eda svakim danom sve viSe

dobija na znaiaju, iako u pojedinim segmentima ima dugu tradiciju (banjski zdravstveni

turizam) u banjskim i klimatskim mestima kao 5to su: Brestovaika, Gamzigradska, Soko,

Ni!ka, Zvonadka banja i mnoge druge manje poznate, ali ne i manje znadajne po svojim

svojstvima za primenu u odredene svrhe. U razvoju su i krupni turistiki centri za letnje i

zborni

zimske sportove u donjem Milanovcu, Golupcu, na Crnom Vrhu i Staroj planini, koji ievremenom dobijati sve viSe na znaiaju.

Pojave mineralnih, termalni i termomineralnih voda Srpskog kristalastog jezgra

t3) svojom raznovrsnoiiu ukazuju na realne moguinosti i potrebe potpunije

valorizacije. lnaie, neka od leZiSta ovih voda, zasluiuju painju da budu pomenuta:palanaiki kiseljak, Ribarska banja, Prolom Banja, Sijarinska, Vranjska, Bujanovadka banja

i druge, koje vei vi5e decenija imaju svoju reputaciju, a kao takve, predstavljaju

okosnicu razvoja banjskog turizma u Srbiji. Davolja varoi jedinstveni morfoloiki

fenomeni nastali erozionim procesima u vulkanitima.

Reon Sumadijsko-kopaonidko-kosovske zone (4) privrednim aktivnostimapridodaje i turistiiku privredu koja je u zamahu, ali jo5 uvek u uslovima neiskoriSienih

moguinosti. Tradiciju u razvoju, svakako predstavljaju banjska i klimatska mesta sa

dugom tradicijom zasnovanom na prirodnom potencijalu, a pre svega na znadajnim

pojavama i poznatim leiiStima mineralnih, termalnih odnosno termomineralnih voda sa

poznatim banjama i van naie zemlje: Gornja Trepia, Vrnjaika Banja, Bogutovadka,

Novopazarska, Mataruika. Veliki broj poznatih pojava i leiiSta ugljokiselih voda uslovioje razvoj industrije flaiiranih voda: Knjaz Milo5, Vrnjci, Mivela i dr. Poslednjih

dvadesetak i viSe godina svedoci smo razvoja kontinentalnog (planinskog) turizma, a

kada je u pitanju ovaj reon, na prvom mestu je Kopaonik, koji svakom godinom poprima

karakter medunarodnog turistidkog centra, posebno u zimskim uslovima. U znatno

manjem obimu ovog vida razvoja turizma svedoci smo i u drugim centrima, kao 5to su:

Avala, Kosmaj, Rudnik, Oplenac, God, Golija. Treba pomenuti znadajne kulturno-

istorijske objekta, spomenike srednjevekovne kulture i duhovnog razvoja, poput

manastira: liia, Ljubostinja, Studenica, Gradanica (kao bisere kulturno-istorijske

ba5tine), ostatke srednjevekovnih gradova, kao 5to su Maglii, Zvedan grad i poznata

srednjevekovna rudarska naselja poput Novog brda, Janjeva i sl.

Ovim se, svakako, ne iscrpljuju postojeii i moguii vidovi privredne, kulturne

aktivnosti. Navodenjem prethocinih samo smo hteli da istaknemo neke od njih u nadi

da to moie da bude povod za svetraniji prikaz u nekim drugim okolnostima i

potrebama.

Turistidka privreda u reonu Unutrainjih Dinarida zapadne Srbije (5) zavreduje

painju sa naglaienim trendom razvoja http://www.discoverserbia.orslsrlplanine/kopaonik, diji su rezuliati od Sireg znadaja. U granicama reona poznati su centri

kontinentalnog turizma, kac 5to su Fruika Gora, Divdibare, Zlatibor, Zlatar, Brezovica,

lvanjica. Turistidku ponudu ovog tipa prati lovna i ribolovna delatncst, za 5ta postoje

ideaini uslovi (dolina Drine, Lima, Rzava, Uvca, masivi Tare, Zlatibora, zlatara, 5ar

planine i drugi). Nezaobilazni su objekii banjskog turizma, koji svoj rad temelje na

pcjavama min,eralnih voci€, ocl kojih su neki sa veoma dugom tradicijom koriSienja:

Banja Koviljada, Pribojska, Ovdar, Pe6ka, Radaljska, Vrujci, uz pctencijaina leZiS+'a za

razvoj ne smo banjskog turizma. Za privredu, istorijsku i kulturnu valorizaci.iu ovogprostora treba pomenuti znadajne spomenike kulture i duhovne baStine novijeg i

starijeg datuma, podev od najstarijih dokaza naseljenosti ovog prostora, kao 5to su

iskopine Sirmijum (Sremska Mitrovica), srednjevekovni gradovi (utvrdenja) poput Soko

Grada. Manastiri, kao centri pismenosti i duhovne kulture zasluiuju posebnu painju.

F

Zbornik radova - lV Koneres bania sa medunarodnim uieScem

Medu njima treba pomenuti fruikogorske manastire, manastire Pocerine, manastire uCvdarsko-kablarskoj klisuri, manastire u dolini Lima sa poznatim manastirom Mile5evokcd Prijepolja, manastire u Metohiji, poput Dedana i Peike PatrijarSije, iiji je znaiaj u

oduvanju pismenosti i duhovnosti Srba nemerljiv.

U Panonskom basenu (6) privrednim delatnostima treba pridodati turizam, koji

sve viSe privlaii painju diji se razvojm kao i razvoj ostalih privrednih delatnosti,uglavnom bazira na prirodnim - hidrogeoloikim i geomorfolo5kim potencijalnim

moguinostima, sa poznatim centrima kao 5to su Fruika gora, Paliiko jezero, ili kao itosu to poznati banjski objekti u Bedeju, Melencima, Kanjiii, Apatinu, Bedeju i dr.

Sliko 3. Neki od primero geonasleda Srbiie

lako smo u granicama Srbije za namenske potrebe povukli odredene granice,

nadamo se da one neie biti zloupotrebijene, uz napomenu da su prikazani uslovi i

potencijal u okviru njih samo nuZni uslov za upotpunjavanje opSte slike o svakom reonuponaosob.

Diskusiia

Geodiverzitet u Srbiji bio je zapostavljen i u drugom planu. lpak, udinjeno je

nekoliko pozitivnih koraka, aii nedovoijnih. Nacionalni savet za geonaslede (2004) je

tvorac osnevnih kriterijuma za sistematizaciju i vrednovanje geoloikih obiekata.

izdvojeno je 6 hijerarhijski razliditih nivoa vrednosti - cd svetskih, preko evropskih,

balkanskih, nacionainih, regionalnih i na kraju lokalnih. Da bi se realno i objektivnosagledali ukupni potencijali za svaku geoloiku pojavu i lokalitet determinisani su atributikoje treba da ima svaki pojedinadni objekat (Rundii, KneZevii, 2005), dodali bismo i

pojave. Postavili su slede6i hijerarhijski nivo vrednosti: L. Da ima svetski prepoznatu

vrednost i znaiaj kao jedinstvena pojava, ne samo kao geo-objekat vei i po drugim

kriterijumima (estetski i vizuelni doiivljaj, vrhunska turistidka destinacija i sl.). 2. Da

t2

Thornik radova - lV Koneres bania sa medunarodnim ude56em

predstavlja integralni deo svetske prirodne ba5tine, 3. Da ima vrhunski geoloiko-paleontoloiko-petroloiki znadaj, 4. Da pored navedenog poseduje najviSe istorijske,

kuiturne, turistidke, obrazovne i sociolSke karakteristike, 5. Da ima jasno definisanupoziciju-posebno ako se nalazi van urbanog dela naselja ili centara grada i dr., te je lako

dostupan posetiocima (lit.ZO ). Najveii broj pojava mineralnih, termalnih i

termomineralnih voda nalazi svoje mesto u postavljenom hijerarhijskom nivou

vrednosti. Sve prethodno navedeno moguie je uraditi za celokupnu teritoriju Srbije. Ali

da bi se baitina ili geonaslede sistematizovali potrebna je sistematska, kontinualna i

sveobuhvatna istraiivanja uz za to posebno razradenu metodologiju, koja iziskuje i

znatna materijalna sredstva

Zakljuiak

Kada se sagledaju sve dinjenice iznesene u radu nameie se logidan zakljudak da

je neophodno pokrenuti aktivnosti na pripremi i opremanju objekata od hidrogeoloikevainosti za posetioce (komunikacije, vidikovci, konzervacija objekata), marketinikaaktivnost u smislu pripreme karata, panoa, reklamnih materijala sa slikama i opisimapojava mineralnih voda, pokretanje dasopisa, pravljenje reportaia, prezentacije u zemljii inostranstvu, sajtovi, ukljudivanje u turistidku ponudu Evrope i sveta), povezivanje

baitine ove vrste sa drugim turistidkim sadrZajima i destinacijama (izletnidke ture sa

kuturno-istorijskim nasledem u blizini banjskih centara, kongresi, naudni skupovi,ekskurzije i dr.) zaitita pojava i objekata od hidrogeoloike vainosti i pripremanajperspektivnijih podrudja u mreZu Geoparkova Uneska.

Literatura

L. Banjac N., Rundi6 Lj., 2006: Geoturizam-novi vid turistidke ponude na Tari U.

Misailovii l. i Jovii V., (Ed) Zbornik turistidka valorizacija planine Tare. Geografski

lnstitut "Jovan Cvijii", 370-390.2. Belij C., 2O07: Geodiverzitet i geonaslede-savremeni trend razvoja

geomorfologije u svetu i kod nas, Geografski lnstitut "Jovan Cvijid", SANU, 57,65-7A.3. Boyd S., 2000: Tourism, national park and sustainability : Butler R., Boyd S.

Tourism anC national parks: lssues anci implications, Chichester: John Wiley & Sons

4. Carter R., 1-990: Recreational use and abuse of the coastline of Fioricia:

Fabbri P., F.ecreational Uses of Coastal Areas, Dordrecht, Kluwer5. Doyle P., 2005: Enrrironmental geology, ln Selley, R. C

5. Fennel D.A., l-999: Ecotourism, An inirociuction,London, Routledge

7. Gr"ay M., 2DO4: Geodiversity, Valuing and conserving abiotic nature,Chichester, v-Viley

8. Hall M., Page S., 2Afr2: The geography of tourism and recreation,Environment, piace and space, London, Routledge

9. Holden A., 2000: Environment anci tourism lntroductions to EnvironmentSeries, London, Routledge

L0. Cocks L.R.M. / Hose A.T., 2008: Towards history of geotourism, definitions,antecedents and the future, Geological Society of London, Special Publications.

13

t;

Zbornik radova - lV Kongres bania sa medunarodnim uEeiiem L4

L1. Kiernan K., L997: The conservation of landforms of coastal origin, Hobart,

Forest Practices Boardt2. Mcintos W. R., Goeldner C., 1995: Tourism: Principles, practices,

philosophies, New York.

13. Mijovii D., 70O2: MenadZment objekata geo-nasleda u Srbiji - put ka

geoturizmu, Zaitita prirode, vol. 53, br.2, str. 135-142

14. Mijovii, D. 2002: Menadiment objekata geo-nasleda u Srbiji - put ka

geoturizmu, Zaltita prirode, 53/2 135-142.15. Mijovii D., Runciii Lj. i Milovanovii D., 2005: Zaitita geonasleda u Srbiji i

pravci razvoja, ll lnternac, naudni skup o geonasledu Srbije, Posebno izdanje Zavodazazaltituprirode,20, 77-21.

1.6. Newsome D., Dowling R., 2006: The scope and nature of geotourism. u:

Geotourism - sustainability, impacts and managements, Oxford, Butterworth-Heinemann

17. Plimer l. R., (Eds) Encyclopedia of Geology, vol. l, 25-32.18. Pfeffer K., 2003: lntegrating spatio-temporal environmental models for

planing ski runs.: Netherlands Geographical studies, Utrecht, University of Utrecht, 3LL

19. Rundii LJ., Kneievii S., 2005: Stratigrafsko-paleontolo5ki objekti kao

integralni deo geonasleda Srbije, ll internacionalni Skup o geonasledu Srbije, Posebno

izdanje Zavod za zaititu prirode, 20, L09-LL4.20. Rundii Lj., KneZevii S., Banjac N., Ganii M., i dr: Geological Objects and

Phenomena as an lntegral Part of the Natural and Cultur Heritage of the City ofBelgrade , Proceedings of the 15th Congress of geologists of Serbia with internationakparticipation, Belgrade 2010, ppTIL-719

2t. Zouros N., 2004: The European Geoparks Network: Geological heritageprotection and local development, Episodes, Journal of lnternational Geoscience, vol.

27, t6t-t75

Zakoni, propisi, karte:

Zakan o nacionalnim parkovima (1993), Zakon o Sumama (1996), Kartageonasleda Srbije i Crne Gore, Geokarta (2003). Zakon o zaltiti iivotne sredine (2004),

Zakon o strateikoj proceni uticaja na iivotnu sreciinu (2004), Zakon o proceni uticaja na

Zivotnu sredinu QA}q, Nacionalni program zaitite iivotne sredine Republike Srbije(2008), Zakon o zaititi prirode (2009).