Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Kalejdoskoparememoro
Kalejdoskoparememoro
AlbertoFernandez
Kalejdoskoparememoro
EldonodeFlandraEsperanto-Ligo
Tiuĉie-libroestasnekompletaprovversiokajrajtasestikopiata.
EnkondukoLaunuajtekstojkiujnmiverkisenEsperantopublikiĝislaŭnekutimavojo:iliaperisdumplenasemajnoenflandralingvagazetokieiliestisdeĉifreblajpordekmilojdakutimajlegantojkajlegeblajporkelkcentodaesperantistoj.TiojaokazisdumlaSAT-kongresoenmialoĝurboGent,en1961.LaflandrasocialistagazetoVooruit[Antaŭen]disponigiskvaronpaĝonporĉiutagaraportado,enEsperanto,prilakongreso.Lalokakongresakomitatopetisalmitionprizorgi.Entumultakongresaatmosferomiestissamtemperedaktoro,ĵurnalistokajfotisto,vespereprovlegantodelakompostaĵoj...kajlapostantagoneĉdisvendantodelagazetointerlakongresanoj.Raportoj,sciigoj,intervjuoj,programanoncojkajfojeironiajkomentojaperisen‘Lavoĉodelakongreso’.MiaEsperanto-verkemoestistiehardita.
Fieremieltondistiujnunuajnpresitajntekstojnkajgardisilinendokumentujo...enmiakelo.Tieilisenglorepereiskiam,dumsomerapluvego,torentaakvoflusoinundislastraton.‘Lavoĉo’perdiĝis,restasnurrememoro.
Priĉiodumlasekvajjardekojverkitamiestispliatentakajzorgegardisekstrankopionenlaplejaltaĉambrodemialoĝejo.Alvenisnunoportunamomentoporelekti,ordigi,korekti,enkomputiligikajprezenti,enĉitiuKalejdoskoparememoro,tion,kioiomrezistasallaerododelatempofluo.
Milimigastiunelektonaltekstojkiujefektiveestispublikigitaj,ĉuenrevuoj,librojaŭinterrete.Sciencajtemojapartenasalmiajintelektajpreferojsedengaĝintaideologiosamevigletuŝasmiananimon.Tioestasklarevideblaenlaselektoprezentita.Preskaŭĉiujartikolojkajeseojĉitieprezentitajrezultasnedeiuspontanadecidomiasedplejoftedeeksterainvito,petoaŭinstigotionfari.Mitialopiniasutileĉisekveiometeprilumikiamanierelatutoestiĝis.
***
Jelakomencodelajaroj1960laverkojdelajezuito-paleontologoPierre
TeilharddeChardinĝuiskonsiderindanatentonenvastajrondojintelektulaj.Teilhardmortisen1955kajdumsiavivolinerajtispublikigisiajnideojnpromalpermesodelaVatikano.Setiuplejaltakatolikainstancoiunverkoncenzuras,tiosignifas,ketemaspriioaltvalora...MikonatiĝiskunlaĉefajverkojdeTeilhardkajtujfortegeaprezislianbrilandefendondelabiologiaevoluo-teoriokajprecipetiesetendigonalĉiujsociajsciencoj.Teilhardankaŭtreforteemfazislasignifondelahomoenedelabiologiaevoluokajfariskuraĝan(sedvanan...)klopodonporakordigiscienconkajreligion.TioestismiamensaenhavotiuepokakiamartikolodeSkeldidomintujincitisverkiporSennaciecaRevuomianartikolonAspektojellamondbildodeTeilharddeChardin.Kiamminun(postkvardekjaroj!)ĝinrelegas,miplisobrekajnuanceopiniasprilascienc-filozofiaidearodeTeilhardkvankamdaŭrekunrespektoporliaeksterordinarasintezo-kapablo.
En1963miferiis,kunmiaedzinokajtrijunajinfanoj,enlaEsperanto-kampadejodePrimošten,ĉelaAdriatikamarbordo.Neforgeseblatravivaĵo,unuellaplejbelajmomentojenmiamemoro.LaĉefainiciatintodetiuEsperanto-kampadejoestisd-roGabrielDivjanovič,direktorodelaastronomiaobservatorioenZagreb.Tieliarigisgrupondejunajesperantistoj,amatorajastronomoj,kajkunililieldonisi.a.lapopularsciencantrimonatanrevuonHomokajKosmo.Iuntagonmidiskutiskununueltiujgejunuloj-Damirestisliaantaŭnomo-kajrimarkigislin,keHomokajKosmonomissin‘natursciencarevuo’sedpublikigispreskaŭnurartikolojnpriastronomio.Kialneplivastigilatemaronalaliajscienco-branĉoj?RidekajĝentileDamirtujrespondis:«Nehezitu,verkumemionlaŭplaĉe,niĝinkunplezuropublikigos!».Turnopunktoenmiaesperantistavivo:mitionfaris.Mielektisdialogan,vivanstilonkajsendismianunuanartikolon,Lamisteragravito,allaredaktejodeHomokajKosmo.Tujalvenisentuziasmarespondoded-roDivjanovič:«Nepluhaltu!Daŭrigu,daŭrigu!»Tionmiankaŭfaris,dumkvinsinsekvajjaroj.Jelafinodelaartikol-seriomiricevisproponondeJuanRégulo-Perez,laeldonistodelaStafeto-libroj,poraranĝilatutonceleallibroformaeldonoenlapopularsciencaseriodeStafeto.Mivolonteakceptis,fundeĉionreviziis,aldonistrinovajndialogojn,petisaltalentagrafikistoornamilatuton.Tielaperis,en1971,Senĝenajdialogoj–Popularsciencaesplorodefundamentajdemandoj.Tiuverkoĝeneraleboneakceptiĝiskajhavigisalmiabundankorespondadon,precipekunesperantistojelorientaEŭropo.PorĉitiuKalejdoskoparememoromi
elektislaokandialogon,nomeLamateriofantomiĝas(kiuneaperisenHomokajKosmo)kajmialdonaslatitolojndeĉiujdialogojsamekiellaenkondukondelaunua.KiamWilliamAuldredaktislaNovaEsperantaKrestomatio(eld.UEA-Rotterdam1991)liankaŭtiepublikigisladeksepandialogon,Lanaturaselekto.
Mezedela60-ajjarojlaredaktejodeHeroldodeEsperantotranslokiĝisalBruselo.Tiemikonatiĝiskunlatiamajestroj,lageedzojGianCarloFighierakajAdaSikorska.Sekvislongjarakunlaboromiaperrecenzoj,redaktadodeplurajSciencasuplemento-jkajdeneregularubrikoSciencoaktuala.Enĉilastamiverkisperstiloleĝerapriplejdiversajtemojkiujieltuŝislatiamanaktualecon.Miĉitiepublikigaslatutanserionaperintan,kvankamkelkajiometemalaktualiĝis–ilitamennuntemperestasinteresaj.
OkazedelaeldonodeSenĝenajdialogojmihavisregulanleterkontaktonkunlaeldonistoJuanRéguloPerez.LiestisprofesoropriromanistikoenlauniversitatodeLaLaguna,Tenerife,kaj,kiamliemeritiĝis,tiuuniversitatodecidiseldonimemorlibronhonorealli.JuanRégulotiampetisalmultegajkolegoj,amikoj,konatojkajkorespondantojionverkiportiumemorlibro.Larikoltoestisimpona:launiversitatoeldoniskvarvolumegojndeSertagratulatoriainhonoremJuanRéguloPerez.Laduavolumotemisnurpriesperantologiokajinterlingvistiko.AnkaŭalmiJuanRégulopetisionverkilaŭplaĉe.MireuzisladialoganformonkajkontribuisperInterbitokajcerbo,iupopularakomparointerlarespektivajkapablojdekomputilokajhomacerbo.ĜiaperisenlakvaravolumodeSerta.Mireproduktasĝinĉitiekunkelkajaldonajkomentoj.
***
TiunduanpartondeKalejdoskoparememoromienkondukaspertradukodeprozapoemodeBertoltBrecht,Demandojdelegantalaboristo.Pensigaj,retorikajdemandojkiujnmitreŝataspromiasociakajideologiaengaĝiĝo.Ĉilastarezultiselmiajtravivaĵojkielinfanokajekjunulounuedumlahispanacivilamilito,postedumladuamondmilito.Ekzilo,dispecigitafamilio,piedafuĝoalFranciodumlanaziaBlitzkrieg,timigajbombadojenHispanio(Bilbao1937),Francio(Dunkerque1940)kajBelgio(Gent1944),oftamalsatokajsenespero-ĉioĉigravuriĝisenmiamemorokajpostmilitenutrismianjunulanaspironpormondoplipaca,
socioplijustakajestontopliesperdona.EltiofontasmiaideologiaengaĝiĝokajmiasintenorilateallaInternaciaLingvo.
Jamfrueenla50-ajjarojmikonatiĝiskundiversajpacmovadojenBelgio.MifariĝismembrodeVredev.z.w,[Paco–Societosenprofitacelo],treviglaprogresemamovado,naskitaenladeprimaepokodela‘malvarmamilito’,aktivakunorganizantodemultajprotestmarŝojkajamasajdemonstraciojkontraŭlaatombombaminaco,laatommisiloj,laVjetnamiamilito,laIrako-militojkajaliajpacminacajmondajeventoj.Depost1956ĝieldonassiandumonatanrevuonVrede.En1997laestrarodelaorganizaĵodecidisaperigiensiainterretapaĝaroankaŭiujnartikolojnelsiarevuoenanglalingvokajenEsperanto.Onipetisalmiprizorgiĉilastan.Tionmifariskajdeposttiamtradukiskvardekondaartikolojpriplejdiversajtemojkajeventojellainternaciapolitiko.SublakomunatitoloEllarevuoVredemiĉitieprezentasdudekondaili,ekdelajaro2000.
Postlavenkodelafaŝistojenlahispanacivilamilitoen1939,centmilojdavenkitajrespublikanojestisenkarcerigitaj.InterililajunuloMarcosAnakiupasigisdudekdujarojnenlakarcerodeBurgos.Tielikaŝeverkispoemojnpritiuterurasperto.Miprezentasĉitietradukondeunutreimpresiga,Miavivoestaskorto,kiuaperisenNordaPrismo,tiamredaktitafarWilliamAuld.En1974MarcosAnaveniskunetadelegacioalGent,kielgastojdelapacmovado,kajmitiamdonacisalliekzemplerondetiuNordaPrismo.Litreĝojiskajestisvidebleemociitakiam,laŭliapeto,mideklamiskelkajnversojntialkeliaŭdukielilisonoras.
Komencedelajaroj1970iubonakonatomia,aktivaanodelalaboristaEsperanto-movado,decidisheredigisiandomonalprogresemakultur-politikaorganizaĵokiupretusplenumitrikondiĉojn.Minepovisimagi,ketiudecidoenlasekvajjarojtreforteinfluosmianpropranaktivecon.Latriakondiĉojaestis‘fariionkonkretanpri/porEsperanto’.TiundefionfineakceptisMasereelfonds,maldekstraintelektulafondusokunlanomodeFransMasereel,engaĝintagrafikistokuninternaciafamo.Sedkionfaripor/priEsperanto?LaestrarodeMasereelfondskunvokissesesperantistojnporkolektiideojn.Mitiamproponis,keMasereelfondskomencupereldonode‘serioza’informbroŝuropriEsperanto.TiamanierealmenaŭlamembrojdeMasereelfonds(plejparteintelektuloj)
estosiompliboneinformitajprilasignifodelainternacialingvo,elkiopostepovusrezultialiapri/porEsperantaagado.Miaproponoestisakceptitakajmikompilislabazantekston,alkiukunlaborisBertBoon,GhislainJacobskajRaymondWylleman.La‘broŝuro’fariĝisetalibrokiuaperiskunlanederlandatitolo‘Esperanto-EenkritischekijkopdeInternationaleTaal’[KritikarigardojelaInternaciaLingvo].EntiuverkomimetisapartanĉapitronprilatumultahistoriodelainternacialaboristaEsperanto-movado,fojevigleekspansiasednunplimodesteagema.TiokaptislaatentonderedaktorodelarevuoBroodenRozen[PanokajRozoj],eldonitafarAmsab,‘Muzeokajarĥivodelasocialistalaboristamovado’.Lipetis,kemiverkuportiurevuoionprilalaboristaEsperanto-movadoenBelgio.Miakceptiskajtiamfaristreintensanesplorlaboronporkolektibazanmaterialon.Miaartikoloaperisen1998/4kuntitolo‘Opkomstenteloorgangvanhetarbeiders-esperantisme’[Ekfloradokajdisfalodelalaboristaesperantismo]enkiumiskizislahistoriondelamovadojenFlandrio,ValoniokajBruselosedsamtempekadristionenlahistoriondelainternaciamovadokajtiesideologiafono.Ĉilastaestis,siavice,instigoporkelkajmembrojdelaEsperanto-grupoLaProgresopororganizi,enGent,internacianstudotagonprilatemo‘Esperantokajideologioj’.
Altiustudotagopartoprenis,kielprelegantoj,DetlevBlanke,RenatoCorsetti,FrançoisDegoulkajmi.Miapropraprelegoestisielsintezokajkompletigodelaĉisupremenciitaverkadonacilingvakunjenatitolo:LaideologiastumblointerSocialismokaj(la)InternaciaLingvo.Miĝinĉitieplenereproduktas,inkluzivefontindikojnkajaldonannoton.Latemodetiuprelegovideblerespondisaliuscivolodemultajĉarĝiatekstospontaneestispublikigitapresekajinterrete,enEsperantokajenangla,svedakajhispanatradukoj.
OkazedelastudotagoDetlevBlankehavigisalmiekzemplerondelibrogermanlingva,verkitadeInoKolbekajlimem,prilaeksterordinarahistoriodelalaboristaesperantismoenLeipzigdumlaintermilitajjaroj.MiverkispriĝilaŭdanrecenzonkiunmiankaŭĉitiereproduktasperĝialongatitoloZurGeschichtedesDeutschenArbeiter-Esperanto-BundesinLeipzig(Westsachsen).
LahispanatradukodemiaprelegoestisfaritadeSATeH(SATenHispanio).Tielmieksciispritiessperteprezentitaretpaĝaroeninterreto.
LasekretariodeSATeH,ToñodelBarrio,afableminpetisfojeionverkiporinterretapublikigo.TionmifarisleginteentiujretpaĝojdeSATeHduinteresajnartikolojnenrilatokunlahispanacivilamilito.Unutemisprila‘alternativajOlimpikoj1936’enBarcelono,laduaprila‘Hispanarevolucio’kiuokazisenedelahispanacivilamilitomem.Mitiamdecidisverkietaneseonprihistoriaepizodomalmultekonata,nomelarenkontiĝointerderFührerAdolfHitlerkajelCaudilloFranciscoFrancoen1940.TiamambaŭdiktatorojfimarĉandisprieventualapartoprenodeHispanioalladuamondmilito,flankedeGermaniokajItalio.PreskaŭburleskaeventokiunmititolisKiamdukanajlojintertraktas...
Reagojdelegantojenrevuoestaslegindajĉariliofterompasiunredaktoranmonotoneconperneatenditajopiniojkajĝenajdemandoj.MimemnurunufojonindignekajironiereagisalkonsternaintervjuoenHeroldo,kie(eks)akademianoesprimisvidpunktonkiurekteminacisEsperantonmem.MiareagoaperisenlarubrikoParolaslaleganto,kiunmiĉitiereproduktas.
MifinastiunKalejdoskoparememoro-npertradukoderakontapoemokiunmiaparteŝatas.PersiaLatapiŝteksistojdeKujan-BulakhonorasLeninonBertoltBrechtsobresedmajstrekritikasĉiunpersonkulton.Tiastultaadoradomalebligaskritikepensikajkondukasalfanatikismo.
***
Jenĉio,kionmidezirisprezentienĉitiuKalejdoskoparememoro.Restasenmiajarĥivojkvantodaartikoloj,recenzetoj,ŝercpoemoj,aŭdludo,skeĉojkajaliajduonmaturajtekstojkiujpreferetiedormuĝislatempofluo(aŭakvofluso...)ilinkunportos.
AlbertoFernández
Decembro2006
UnuapartoSciencopopulara
AspektojellamondbildodeTeilharddeChardin1
EnlalastjaraSennaciecaRevuo(1962)aperisartikolodeSkeldidoprilainteresalibrodeErnestKahane2,dediĉitaallajezuitoTeilharddeChardin.Skeldidonomissiantekston‘senpretenda’kajpetis,keiujdiskutuaŭkompletiguĝin.Tionmiprovosfariĉisube,sedtujavertas,keankaŭmiakontribuo‘senpretendas’ĉarĝiestasnekkritikastudo,nekprofundaanalizosedsimplaenkondukoalkelkajesencajpunktojdelaTeilhard-aideofluo.Kompreneble,miaelektoestassubjektivakajsenesperigemalkompleta:kielkondensi,enkelkajnpaĝojn,laampleksanverkaron(proksimume200kajeroj!)detiuelstarulosenprisilentiamasondagravajproblemojkajfekundajideoj?LacelodetiuskizoestudoatentigoprilagravecodelapritraktitajtemojkajmontrilamajstranlingvaĵondeTeilhard.
***
BazajkarakterizojdelaTeilhard-apensaro
Multajmondfamajsciencistojemastranspaŝilalimigitankampondesiajspecialajbranĉojporatakientutelaampleksanproblemarondelahomaekzistado.
Intertiujeminentulojlasciencisto-jezuitoTeilharddeChardin(1882-1955)okupaslokonunuarangan.Nenurlielstaraskielgeologokajpaleontologo,sedkromelihelbrilaskielpensulokajverkisto.Liaprofundasentoprilatutecokajkoherecodelauniversoestislabazodemondkonceptoadmirindaprosiasintezopovokajriĉfekundaporlavenontajaktivecojdelahomaro.
SurkiobaziĝaslagigantaklopododeTeilhard?Ĉefesurkionlinomas‘launuarangasignifodelaHomoenlaNaturo’3kajsur‘laorganecanaturodelaHomaro’.Alivorte,psikecokajpensadosuperregasen‘laŝtofode
laUniverso’kajlaninĉirkaŭanta‘Sociaaranĝo’havasbiologiangrundonkajsignifon.Sentiujduhipotezoj,asertasTeilhard,neeblasstarigibildonkoherankajtutecandela‘HomaFenomeno’.Triahipotezoestasla‘du-facastrukturodelamaterio’:la‘ekstera’,fizikaaspektodeterminismeregata,kajla‘ena’aŭpsikeca,nenielregatadedeterminismajleĝojsed‘libera’.Tiuduecastrukturoakompanaslamaterionenĉiujtiesformoj,ekdelainfinitezimeelementajpartiklojĝislaplejkompleksajvivajmateristrukturoj.Temaspridialektikaunuokiesantagonismajpartojestasnedisigeblajkajdaŭreluktantajporakirilasuperecon.Eltiuprincipoestiĝaslagravaleĝode‘Komplekseco–Konscio’,motorokajgvidilodelaEvoluo.
Lafortasintezo-bezonoĉeTeilhardklariĝasproliaduflankapersoneco:unuflankesciencistodotitaperpotencaesprimpovodialektika,aliflankereligiuloprofundekonvinkitaprilasuperavalorodelaspiritokajpsikeco.Lasolvondetiuantagonismolitielvidas:
‘ReligiokajScienco:laduaspektojaŭfazojinterligitajdeununurasci-klopodokompleta,lasolakiukapablasampleksilaEstinteconkajEstontecondelaEvoluoporilinobservi,mezurikajtutfini.
Enlareciprokaplifortigodetiujdupotencojankoraŭantagonismaj,enlakunigodeRaciokajMistiko,lahomaSpiritodevastrovi,prolanaturomemdesiadisvolviĝo,laekstremondesiapenetripovokajlamaksimumondesiafortoviva.’
Porrealigitiunestontanunueconscienco-religionecesas,kelanovainterpretadodelauniversoenhavusamelaenonkiellaeksterondelaaĵoj,laspiritonsamekiellamaterion.Laverafiziko,pravedaŭrigasTeilhard,estastiu,kiuiamsukcesosintegrilatutanhomonenkoheranmondbildon.
Evoluo,fluouniversala
Briladefendantodelaevoluo-ideo,kiesesenconliĝisfundeesploris,Teilhardsenkompateatakaslakonservativajnsciencistojnkiujbaraktasenne-evoluismajteorioj.Ĝuulaelokventondejenapledado:
‘...oniriskusperdimensonkajpacienconkonstatantekiomdainteligentuloj,eĉnemalsuperaj,ankoraŭnuntempeobstinerifuzas
laevoluo-ideon.LaEvoluo,pormultajuloj,estasnurlaTransformismo;kajlaTransformismomemestasnurmalnovahipotezodarvina,samelimigitakajkadukakiellalaplacakonceptodelasuno-sistemoaŭlavegenera4drivodelakontinentoj.Vereblindaj,tiujkiujnevidaslaampleksondemovadokiesorbo,larĝetrapasintelanaturajnSciencojn,sinsekveatingiskajinvadislaKemion,laFizikon,laSociologion,kajeĉlaMatematikonkajlahistoriondelaReligioj.Unupostlaaliaĉiujbranĉojdelahomasciaroekmoviĝas,kunepelitajperlasamafundafluo,alpristudodeiudisvolviĝado.Evoluo,ĉuteorio,sistemo,hipotezo...?Neniel!Sedmale,kajeĉplie,ĝeneralakondiĉokiundevasrespektiekdenunĉiujteorioj,ĉiujhipotezoj,ĉiujsistemojporestiakcepteblajkajveraj.Lumstrioklarigantaĉiujnfaktojn,kurbokiundevasadoptiĉiujstrekoj:jenlaEvoluo!’
Laesencodelaevoluo-ideoestasnelaenkondukodeiuspecialamekanismoporklarigiladiverseconkajdisvolviĝondelavivo-formoj,sednurlakonceptodeuniverso,kajplispecialedemondoorganisma,kieserojestasfizikeinterligitajensiajdevenokajdestino.Kiontiosignifasporhomoprofundekonvinkitaprilaĝustecodetiukoncepto?
‘Antaŭĉio,tiuhomoekvidassianrespondeconkreskantaĝisinfinito.Li,kiuĝisnunpoviskonsiderisinmempasanta,akcidentaestuloenlanaturo,liberapropravolemisuzilavivo-fajreronapartenantanalli,subitemalkovrasensiaplejprofundolataskongravanvartilafortunondemondo,ĝinkreskigi,ĝintransdoni.Laŭesenceliavivoĉesisestiliapropreco.Korpekajspiritelidevenasdeeksterordinarakreadlaboroalkiudeĉiamkunlaboraslatutodelaaĵoj;kajselimalakceptaslaalliatribuitantaskon,ioeltiufortostreĉoporĉiamperdiĝoskajmankosenlatutaestonteco.Sanktaemociodelaatomo,kiuensiaplejprofundaestecomalkovraslavizaĝondelaUniverso!’
Komplekseco-konscio:motorodelaevoluo
Sedkioaktivigaskajgvidastiununiversalanfluon,kioestaslakernokajmotorodelaevoluo?Niserĉularespondonenlakosmaleĝode‘Komplekseco-Konscio’.Tiubazaleĝoesprimas,kejeĉiustadiodelaorganizitamateriokorespondasiukonscio,kreskantakunla
kompleksecodelakoncernamateriaĵo.SedprefereniaŭskultuTeilhard-onmem:
‘PureinertaMaterio,tutkrudaMaterioneekzistas.SedĉiuelementodelaUniversoenhavas,almenaŭjegradoinfinitezima,iunĝermondeinternecokajspontaneeco,alivortedekonscio.Ĉelaplejsimplajkorpuskloj,egemultnombraj(kiujmanifestiĝasalninurperstatistikajefikoj),tiuproprecorestaspornineperceptebla,kvazaŭĝineekzistus.Sedĝiagravecokreskaskunlakompleksecoaŭ,kioegelvaloras,kunlagradode‘sincentrigo’delakorpuskloj.Ekdeatomakompleksecomilionorda(viruso),ĝiekemerĝasporniaeksperimentado.Plialteĝimanifestiĝasprosinsekvajalportoj,proseriodapsikajkvantumoj.Fine,ĉelaHomo,prolakritikapunktodela‘reflektado’,ĝiatingaslapensikapablanformonkajekdetieĝifariĝassuperrega.‘
Vivo:kosmafenomeno
Sublaimpetodealtirfortojkiujpelaslamaterierojnalkuniĝokajsinorganizo,estiĝasenlanaturosinsekvodeplikajplikompleksajmateriaĵoj:elementajpartikloj(elektronoj,neŭtronoj,mesonoj,...),atomkernoj,atomoj,simplajmolekuloj,makromolekuloj,,...vivajĉeloj.Deĉilastajdevenaslatuta‘ArbodelaVivo’,doĉiujvivajestuloj:bakterioj,plantojkajanimalaro.Sednunnikonsiderunurlamisteranintervalonintermakromolekuloj(jamegekompleksaj!)kajlavivaĉelo:
‘Larapidodekorpodevasatingilumrapidonantaŭolĝiamaso-pliiĝoestupercepteblaalni.Latemperaturodevasatingi500°Cantaŭollaradiadostimulunianvidkapablon.Ĉuneestasprolasamamekanismokelamaterioaspektasalni‘senviva’(faktenidevusdiri‘antaŭviva’)ĝiskompleksecordodemilionoaŭduonmilionodaatomoj,dumplisupreĝiruĝkoloriĝasprovivo?’
Tiumetaforosignifas,kelavivotrovassianoriginonentrapasodekritikapunktosurvojeallaplikompleksiĝodelamaterio.Tiufortostreĉoalplikompleksiĝoĉieokazaskieeblas,elkiosekvas,kelavivodevasestikosmafenomeno:
‘...laVivoestasnenioaliaollaspecifaefiko(laspecifaefiko)dela
kompleksiĝintamaterio:ecokiuensiestaskunetendakun,kajsamedisvastiĝintakiellatutakosmamaterio.Sedporniarigardoĝiestasvideblanurtie,kie(transcertajsojlojkiujnnipostedifinos)lakompleksecotranspasascertankritikanvaloron,subkiuninenionvidas’.
Surniaplanedolavivosenĉesekreadisnovajn,ĉiamplikompleksajn,pliperfektajnformojn.Ondopostondoalportasenlabiosferonsenfinannombrondavivajestuloj.Ĉutiugigantamovadoestassencelakajnurblindpalpeserĉasnovajnkreaĵojn?Aŭĉuĝihavasĉefanaksonenkiukoncentriĝaslaplejfreŝajfortojdelaevoluo?Teilhardnelasasdubonprilarespondo!
Sojlotranspasodelapensado:ekaperaslahomo
LastilodeTeilhardestasadmirindakonstruoderigoresciencaobservado,dialektikarezonadokaj...purapoezio.Juĝumem:
‘...Sekvaslakonkludoke,sesurlaArbodelaVivolaMamulojkonsistigasmajstranBranĉon,lamajstranbranĉon,-laPrimatoj(t.e.lacerbo-mamuloj)estaslasagodetiuBranĉo,-kajlaAntropoidojlaburĝonokiufinastiunsagon.
Ekdenun,nialdonu,facilevideblaskieniajokulojdevashaltisurlaBiosfero,atendantekiodevasokazi.Ĉie,kielniĵusvidis,ensiapintolaaktivajliniojfilumajvarmiĝasprokonscio.Sedencertaregiono,enlacentrodelaMamuloj,kieestiĝaslaplejpotencajcerbojfojekonstruitajdelaNaturo,iliruĝiĝas.Kajjamaperas,enlakorodetiuzono,inkandeskapunkto.
Ninepretervidutiunlinionaŭroreteksitan.Postmil-miljarasuprenirosubhorizonte,enpunktostriktelimigita,flamoekflagras.
JenlaPensado!’
Kioestaslaverasignifodetiudialektikasaltoperkiulakonsciofariĝasreflektiva?Ĉuhazardaĵoaŭstrangakuriozaĵosensignifaelkosmavidpunkto?Kontraŭtiuinterpretokiukonsideraslapensikapablanhomonsimplaplusaestuloenlasistematikodelavivularo,Teilhardĉiufortereagas:
‘PerlaHomokajenlaHomo,laVivotranspasissojlon.Jenlapordo,malfermitaantaŭni,prikiumisupreparolis.DepostlaekestodelaScienconiestassondintajlastelajnspacojn,laoceanojn,lamontojn.Nialrigardufinelamisterankonsciofluonalkiuniapartenas.Lapensadoankoraŭneniamestispristudata,samrajtekiellamateriajgrandoj,kielrealaĵodekosmakajevoluanaturo.Nifarutiunpaŝon.Niakceptularealon,analizulaproprecojn,nifiksulalokondelaHomaFenomenoenlaĝeneralaHistoriodelaMondo.’
Latutondela‘pensikapablatavolo’surlaTero,Teilhardnomas‘Noosfero’.Lanoosferoestasdosuperstrukturodelabiosfero,tiesplejaltapintoatingintatutnovanŝtupondelakompleksiĝantamaterio.Ĝisaperodelahomo,lavivoblindpalpedisradiisnovajnvivoformojnkiujrapideestishaltigitajproĝiajtrospecialiĝintajorganoj.Sedekdelapensado,dank’alla‘artefaritaĵo’kiudisigaslailondisdelaorgano,eblasvariikajintensigisenfinelaagadonsenperdilaliberecon.Krome,
‘...prolamirindakapablodelaPensadokunigikajkombiniĉiujnhompartiklojnensamankonsciostreĉon,niestasenirantajtutenovanregionondelaEvoluo.Fakte,selapristudodelaEstintecoebligisnintaksicertagradelapovorimedojnkiujnlaorganizitaMaterioposedas,niankoraŭnehavasiunideonprilaeblagrandecodelaefikojnoosferaj.Laresonancodemilionajhomvibradoj!TutakonsciotavolosamtempepremantasurlaEstontecon!LaproduktokolektivakajadiciadeunumilionjarodaPensado!...’
Sociafenomeno:kulminodelabiologiafenomeno
Kielinterpreti,surbazedekioantaŭas,laverannaturondeĉiujaktivecoj,delahomaraevoluo?Ĉufortojmemstarajkajtutfremdajallaprafluokiudisradieproduktislasennombrajnklasojn,familiojn,speciojnkajrasojndelateravivularo?PorTeilhardlarespondoestasklara:ĉiuhomaaktiveco,elsociavidpunkto,nurpovasestifortostreĉokiuaperigos,iompostiom,tionkioiamfariĝoslastrukturaleĝarodelanoosfero.Jenkielliskizastiunproblemon:
‘Ensiaesenco,kajkondiĉekeiligardusiajnvivbezonajnligilojnkunlafluosuprenirantaellapraajabismoj,l’oartaĵa,l’omoralakajl’ojura,ĉuilitutsimpleneestasionatura,iofizika,ioorgana
homecizita?Eltiuvidpunkto,kiuestastiudelaestontaNaturhistoriodelaMondo,ladistingojkiujnniankoraŭfarasprokutimo(...)perdassianvaloron.Reaperastielladisradiiloevolua,atentiganteninprimilojdasociajfenomenojkiujnnineniamsupozistiomstrikteligitajallaBiologio:laestiĝokajdisvastiĝadodelalingvoj,ladisvolviĝokajdiferenciĝodenovajindustrioj,lastarigokajdiskonigodefilozofiajkajreligiajdoktrinoj...EnĉiujtiujfaskojdehomaaktivecoiusupraĵarigardantovidosnurkopietonmalfortigitankajhazardandelaklopodojdelaVivo.Lisendiskuteprinotoslastranganparalelecon,aŭlividosenĝiiunabstraktannecesecon.
Sedporhomokonsciaprilaplenasignifodelaevoluo,laneklarigeblasimilecofariĝosidenteco:identecodestrukturokiu,traformojdiferencaj,sinetendasdemalsupresupren,desojloalsojlo,ekdelaradikojĝislafloro-proorganakontinuecodeMovado,aŭ,kioestaslasama,proorganaunuecodeMedio.
Teilhardnehaltasjetiujkonstatoj.Analizintelaemondelanoosferolialvenasallagravakonkludo,keĝiastrukturoestascentroserĉakajkeĝineprekonverĝoseniunpunkton.Onikomparulanoosferonalmeridianojkiuj,forlasintesianestiĝpunkton(laekaperodelapensado)unuedisradiasporatingilaekvatoronsedpostekonverĝasenladirektodelaalirpunkto.TiunlastanTeilhardnomas‘Omegao’.Lanunahomaroestusĵustranspasintalaekvatoron...
PunktoOmegao:kulminodelaTeilhard-amondkoncepto
Kielinterpretilaesencondetiumisterapunkto,kronantalamondbildondeTeilhard?
‘EnOmegao,laŭdifineadiciiĝaskajkolektiĝas,plejpurekajintegre,lakonscio-kvantokiunlaNoogenezoiompostiomliberigassurlaTero’.
Sedkionsignifaslaesprimo‘adiciiĝodekonscio’?Teilhardnekontentiĝaskunlamarksismavidpunktokiukonsideraslaantaŭenmarŝondelahomarokielrezultondelaakumuliĝodeniajsinsekvajakiritaĵoj:niajideoj,niajmalkovroj,niajartajkreaĵoj,niaekzemplo.Tiujdiversajalportojdeniaindividualaboroestasvivesencaj
porlahomarosed...nenielporomegao,kiukolektasnelaakiritaĵojndelahomarosed
‘...nianmemon,nianpersonecon,lafokusonmemdeniakonscio.’
DumtiutransiroenOmegaon,niamemonepredevaspluekzisti.Sekvaske
‘...lakoncentriĝodekonsciaUniversoestusnepenseblase,samtempekiellatutanKonscion,ĝinekolektusensiĉiujn(unuopajn)konsciojn:ĉiuunuopakonsciorestantekonsciaprisimemdumlaoperacio.‘
SendubeentiuproblemolasciencistoTeilhardsentasfortanpremondelareligiuloTeilhard.Kvankamlakoncepto‘Omegao’estasmulteplikompleksaolniĝinskizisĉisupre,nitamenrajtasstarigijenandemandon:Kielpovaspluekzistipostniafizikamalapero(morto),niaindividuakonscio(animo)?TionjarektekontraŭdiraslabazaleĝodeKomplekseco-Konsciokiupostulaslakunekzistadondemateriokajspirito,dekorpokajanimo!KontentiganrespondonaltiudemandominetrovisenlaverkojdeTeilhard.Ĉumisinterpreto?ĈuTeilhardintencelasisiundubonĉirilateporkontentigisiajnnekomplezemajnekleziajnsuperulojn?
Kelkajgravajkonkludoj
LaprincipojkajkonceptojdeTeilhardestasfekundagrundoporĉiujsciencobranĉojkajporvereprogresemajtendencojfilozofiaj.Niekzamenu,porfini,kelkajnkonkludojnellariĉegarikoltokiunlasasalniliaimponaverkaro.
*Plurajnoosferoj
EnlaartikolodeSkeldidosurprizisminjenaaserto:«ProtiureligiapremisoTeilhardmontrasantropocentranantaŭjuĝon;liaopinieniamalgrandatergloboestaslacentrodelauniverso».NenieĉeTeilhardmirenkontistianinterpretadonprilasignifodeniaterglobo.Kontraŭe,konformealsiapropraleĝodekomplekseco-konsciokiuvalidasĉieenlakosmokielakondiĉojestasfavoraj,Teilhardsenhezitekonsideraslaekzisteblecondealiaj‘pensantajpintoj’aŭnoosferojenlakosmo.
Aŭskultu:
‘ProlakreskantatensiodelaSpiritosurlasurfacodeniaGlobo,oniseriozedevassindemandi,ĉulaVivonesukcesosdisrompisianterankarceron,-ĉutrovanteiunmetodonporinvadialiajnastrojnneloĝatajn,-ĉu,eventoankoraŭplieksterordinara,starigantepsikaninterligonkunaliajkonscio-fokusojtralaspaco.LarenkontiĝokajreciprokafekundiĝodeduNoosferoj...Supozokiuunuavideŝajnassensenca,sedkiufaktenurakordigasallaPsikecograndoskalonkiesvalideconneniuhezitaskontestiallaMaterio.LaKonsciosinkonstruantafinfinepersintezodeplanedajunuoj.Kialne,enUniversokielaastraraunuoestaslagalaksio?’
Nitamenaldonu,keTeilhardkonsiderastiunkontaktebleconinterdunoosferojtreneverŝajna(prolatreeganeprobablecodekunekzistadotempo-spaca).Tialliopinias,kenianoosferosinfermosizolita,serĉantesianeskaponneenlaspacon,sedenpsikecon.
AkuziTeilhardpri‘antropocentraantaŭjuĝo’ŝajnasalmimaljuste.Efektive,linesklaveimitaslareligiojnkiujkonsideraslahomoncentrodelauniverso.Sedankaŭlineakordiĝaskunlaklasikasciencokiuvidaslahomonnurkielunuellabiologiajtipojdevenantajellaantropoidoj.Jenliavidpunkto:
‘LaHomo,nenielstatikacentrodelaMondo,kielonidelongekredis,sedaksokajsagodelaEvoluo,kioestasmulteplibela!’
*Internaciaetiko
Teilhardseverekondamnasrasismonkiujaestaskontraŭ-evoluafluo,purenegativa.Laŭli,larasojkajpopolojnepreevoluasalhomasintezomondskala.Tiubiologiaeventoestasnecesaporkeaperusurterenovakonscio-ekfloriĝosupera.Sekvas,keniaagadoplejurĝebezonasinternacianetikon.Enlaideo-fluodeTeilhardtiokorespondasalniasennaciaetiko5.
‘Estasvere,keribelaventofrapasniajnspiritojn.Sednaskitaellasamaplikreskadodelakonscio,aliablovotrapasaslahomanamason:tiukiualtirasninĉiujn,periuvivaafineco,allabrilarealigo
deiuantaŭsentitaunueco.Malgraŭkontraŭstaro,suspektokajmoko,laaspirojunuigemajnaskiĝasĉieĉirkaŭnienpolitiko,enpensadokajmistiko;kajprotiokeiliasubjektoampleksasnetion,kioestasmateriakajpluralasedkioestasspiritakajalĉiujkomunaenĉiuelni,neniufortorutinaaŭegoismaŝajnaskapablailinhaltigi:nerezistebleilitrafluetaskajdiserigasiompostiomlakadrojnmalnoviĝintajnkajlafalsajnbarojn.’
Vortojkuraĝigajporĉiuhomovereprogresema...ĉuesperantistojkajsennaciistojĉepinte?
*Laplejintimasekretodelahomo
Lasciencajesplorojprikiujnuntempelahomarookupiĝas,postulaskreskantankunlaborondediversfakajsciencistoj,ĉefesetemaspriproblemojintimeligitajallasekretojdelavivo.Atomfiziko,albuminkemio,biologiodegenojkajvirusojasertasTeilhard,fakteestasatakojzorgedirektitajkontraŭlakritikajpunktojdelakosmaevoluo:lahomocelaskaptilasekretajnkomandojndelabiogenezopormemgvidilaevoluon!
‘ĜislaHomonitrovasaranĝojnkiujaperasplimalplifinpretajaŭkiuj,kvazaŭblinde,moviĝasenlabiosfero.EkdelaHomo(lastakajplejaltaproduktodelaEvoluodeunuaordo),nitrovasaranĝojnkiujsinkonceptas,sinkunmetaskajsinkombinasenlaNoosfero.ĈutioneestasEvoluokiukoncentrassianpovonenlaboronnovtipan,protiokeĝifariĝiskonsciaprisimem?Evoluo(reflektivaEvoluo)deduaordo?Aŭ,metafore,ekflagrodeladuaraketŝtupo,kieskomencarapidoestastiu,kiunjamatingislaunua...’
Ĉuniplenekonsciaslagravecondetiuemociigasituacio-lahomogvidantodelaevoluo!-samtempetimigakajesperiga...?
***
Lasupraskizomalhavas-miripetu!-multajnaspektojndelaTeilhard-aproblemaro.Tamenmiesperas,keĝiincitoslalegantonalproprastudodelaverkojdeTeilhardjamekzistantajenmultajnacilingvajtradukoj.Onimalkovrostievastanminondeideojnenurbrilstileprezentitaj,sedankaŭĝiskerneanalizitaj.Krome,lalegantotielkonatiĝoskununuellaplejoriginalajpensulojdelamondo,kunhomointegrakiesadmirindasintezo
ankoraŭlongeestosdeirpunktoporĉiujhomajsciencojkajembriodenovahomaetiko.
AlbertoFernández6
Notoj
1ĈitiuartikoloaperisoriginaleenSennaciecaRevuo1963.Lanuna‘reeldono’(majo2006)egalasallaoriginalasedkunkelkajlingvajkajtipografiajretuŝoj.
ĈiujkursivajcitaĵojdevenaseljenajverkojdeTeilharddeChardin,eldonitajĉeEditionsduSeuil,Paris:
LePhénomèneHumain(1955)
L’avenirdel’Homme(1959)
LaVisionduPassé(1957)
2ErnestKahane:TeilharddeChardinPublicationsdel’UnionRationaliste–Paris1960
3Teilhardtreofteuzasmajusklojn(ekz-eHomo,Vivo,Naturo,...)porindiki,ketemasprikonceptogravaelkosmaaŭevoluavidpunkto.
4RespektiveDarwin,LaplacekajWegener.
5‘...niasennaciaetiko’:tiuoriginalaartikoloestisverkitaporSAT-anoj.
6Anekdoto:mianoriginalanartikolonporSennaciecaRevuomisub-skribissimpleper‘A.Fernández’.Grandaestismiasurprizokajmalkontentovidante,kelaredaktoroaldonis‘Prof-o’!Verŝajneliopiniis,ketiaartikoloenSennaciecaRevuoestuspliprestiĝakajfidindaseverkitadeiudokta‘Profesoro’anstataŭdeiusentitolasimplulo.MileteretujprotestiskontraŭtiuidiotaĵokajpetistionpublikekorektienSennaciulo.SedlaSAT-redaktorotionnefaris,nekpublikenekprivate.Lisilentis...
Senĝenajdialogoj
Popularsciencaesplorodefundamentajdemandoj
***
UnuadialogoLamisteraGravito(1)
DuadialogoLamisteraGravito(2)
TriadialogoĜiaMoŝto,laTempo(1)
KvaradialogoĜiaMoŝto,laTempo(2)
KvinadialogoLaklasikaDeterminismo
SesadialogoKrizoenlaDeterminismo
SepadialogoDeterminismokajVivo
OkadialogoLaMateriofantomiĝas
NaǔadialogoStrangaMikrofamilio
DekadialogoKioviestas,Materio?
DekunuadialogoEntropio–universaladiktatoro
DekduadialogoLaVivoribelas
DektriadialogoKielestiĝislaVivo?
DekkvaradialogoLaEvoluoorkestras
DekkvinadialogoLagenetikaLoterio
DeksesadialogoLaGenoj–obeemajsedkapricaj
DeksepadialogoLaNaturaSelekto
DekokadialogoDuvizaĝaEvoluo
DeknaǔadialogoŜtormoenlaBiosfero
DudekadialogoKien,Homo?
Kiujestasladialogantoj?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Okadialogo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Lamateriofantomiĝas
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Sciencoaktuala
Inter1970kaj1977miverkisporHeroldodeEsperantoseriondefacilelegeblajartikolojpridiversajsciencajtemoj.Entuteaperisjenaj17artikolojsublarubrikoSciencoaktuala:
astronomioLaLuno:nepluvirga,seddaŭreenigma!
fizikoKiukaptoslaKvarkon?
zoologioŜarko:ĉupoligloto?
medicinoLaenigmaplacebo
oceanografioLahidrofono:subakvaorelo
kosmologioArtefaritagenezodegalaksio!
futurologioLakomputilasocio
ekologioLaminacodenefermitaciklo
genetikoKianidonniplanu?
astronaŭtikoLamortigabrakumodeVenuso
psikologioCerbamuziko
energiikoNuklefuzio:esperoaŭĥimero?
biologioArkitektadodeorganoj
biologioDemusoalhomo
botanikoKoncertoporAfrikaviolo
klimatologioĈunovaglaciepoko?
biologioTenacavivo
Ĉisekvemiprezentaslaplenanserion,kundatodeaperokajeventualakomento.
Labazanmaterialonportiujartikolojmitrovisenplejdiversajfontoj,precipeendiverslingvajsciencajaŭpopularsciencajrevuoj.
DeksepartikolojelSciencopopularaAstronomio
LaLuno:nepluvirga,seddaŭreenigma!
ĈulasukcesintajekspediciojApollo11kaj12alportisionnovankoncernenianscionprilaLuno?
Posttricentodafizikajeksperimentojfaritajsurlakunportitajlunŝtonojkajlunpolvooniankoraŭnepovasiondecidekonkludi,nekpriladeveno,nekprilaformiĝodenianaturasatelito.
Unuakonstato:lalunopolvokonsistasplejparteelvitrajmikroglobetoj,kiodonisallaastronaŭtojlaimpresonmarŝisurglitigatereno.AnkaŭlakonsistodelalunrokojestastreegediferencadetiudeniaTero.Enlaekzamenitajspecimenojonitieltrovissurprizanabundondasurtererarajelementojkiajzirkonio,titano,bariokajkromo.Onieĉmalkovriskunmetitajnmineralojn,kiujneekzistasennaturastatosurlaTero.TioverŝajnedinamitaslamalnovanteoriondeLaplacekiukonsiderislaLunonekspartodelaTero...
ĈuspurojdevivosurlaLuno?Neniu!Eĉnepostsignojdeeventualaestintamikrovivo.Ankaŭneniuoksigenokajnurmalmultahidrogenoestisidentigitaj.Sekve,neniuakvo.Onitamentroviskarbononenlaspecimenojdelunmaterio-kajkarbono,kielĉiuscias,estasŝlosilaelementoporlaorganikakemio,kiumemestaslaprovizujodelavivo.Plisensaciaestaslamalkovrodeamino-acidojenlarikoltitamaterio(amino-acidojestaskvazaŭla‘brikoj’delavivasubstanco).Sedtionepredevasestikonfirmitadepostajesploroj,ĉar‘infektado’faredelaastronaŭtojmemneestasneebla.
Kajlaaĝodeniasatelito?Porĉiesgusto:laŭiujsciencistojlarokojdatiĝasde5600milionojdajaroj,dumaliajproklamas,keilipeneatingas3650milionojndajaroj.
Kionkonkludi?Estaspreskaŭcerte,kelaLunonehavaskomunan
originonkunlaTero.Ĝiprobablevenasde‘alie’,ebledeeksterniasunsistemosenipovaskredifreŝdatanteorion.NitamenprudenteatendulapostajnLuno-ekspediciojnantaŭolionkatedredeklariprilakonsisto,originokajevoluodelaLuno.Nijapripensu,kiujnteoriojnpovuselĵonglihipotezaeksterteranopriniapropraTero,selihazardeestusmetintasianspacoŝiponmezedelaSaharo...
ElHeroldode16junio1970
Fiziko
KiukaptoslaKvarkon?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Zoologio
Ŝarko:ĉupoligloto?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Medicino
Laenigmaplacebo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Oceanografio
Lahidrofono:subakvaorelo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Kosmologio
Artefaritagenezodegalaksio!
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Futurologio
Lakomputilasocio
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Ekologio
Laminacodenefermitaciklo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Genetiko
Kianidonniplanu?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Astronaŭtiko
LamortigabrakumodeVenuso
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Psikologio
Cerbamuziko
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Energiiko
Nuklefuzio:esperoaŭĥimero?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Biologio
Arkitektadodeorganoj
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Biologio
Demusoalhomo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Botaniko
KoncertoporAfrikaviolo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Klimatologio
Ĉunovaglaciepoko?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Biologio
Tenacavivo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
InterBitokajCerbo1
ĈuoninomislinPerkoprofiŝistakapricodeliapatro?Tionliĉiamkredis,ĝisliakirissianjamdelongedeziratanPersonanKomputilon.Tiamliamuzekonjektis,kesuperlialuliloiuaŭguresuflorisnomonenkiupetolekaŝiĝasobjektodeliaestontajunulapasio.Ho,kiarevelacio,tiujlekciojdeProfesoroCerbit,enlaKomputikaFakultato!TiePerkosorbislabazajnnociojndecibernetikokajinformado-teorio,dufontojjekiujmamnutriĝaslavastegafamiliodeladiĝitakomputilo.SedliprecipeŝatislasaĝanspritondelaProfesorosamekielliankutimoninsistijenesuspektitajanalogiojinterkomputikajprincipojkajhomacerbo.Perkodespliĝojiskiam,okazedehazardarenkontiĝo,ProfesoroCerbitlinafableinvitisallaEsplorcentrodelaKvinaGeneracioporneformalababiladopritiulastatemo...
Prof-oCerbit-Ha,jenvi!Sidiĝu,amiko...vianomo...Halt’!Nediru...Perko,ĉune?Kurioze!Strange!Ĉuviimagaskiankolosanlaboronmiajneŭronojĵusdevisplenumiporunueanalizikelkdekmilionojndaretino-impulsoj,konstruiinternanbildon,rekonitiunkajfineasociiĝinalviarivervaganomo?Ho,kiomfeliĉamiestusseAladinnurmiliononanpartondetiujcerbajkapablojpovusplenumi!
Perko-Aladin?Ĉulafabelulokunkvardekrabistoj?
Prof-oCerbit–Aladin,amiko,estasniaprototipoporlakvinageneracio,komputilokiueblenepluestoskomputiloenlanunasencodelavorto,sedionova,ioplielasta,nidiruneortemo.
Perko-Neortemo?
Prof-oCerbit–Neorganikasistemo!Mipreferastiunelvokivanneologismonĉarkomputiloestastromatematikeorientitatermino.Kaj,seĉioglatas,Aladinforlasoslanunan,striktanlogikonporeksperimentiplisuplan,malplirigorankonduton.Tiallimeritasnovanfamiliannomon,neortemo!AladinNeortemo,ĉunebelsona?
Perko–Visukcesistujfajrigimianscivolemon,Profesoro.Mijamantaŭĝuassvingandiskuton!SedĉuunuemipovasofertialvitiunMadejro-vinon?Mieĉkunportisduglasojn...
Prof-oCerbit-Madejro?!Surtabligu!Svingandiskuton...haha,nunmikomprenas!Feliĉe,keAladinrestosglacieindiferentaalalkoholajstimuloj.Ĉartionmidezirastujemfazi,Perko,lavastajregionojenniacerbokieregasniahumoro,lalobojkiesinkaŝasniajtimo,amo,ĝojo,agresemokajseksemo(senparolipriĉiujaliajlabirintojdeniapsiko)havasneniunekvivalentoneneĉlaplejevoluintakomputilo,ankaŭnehavosenlaKvina!Kajseninoftetentasdezirokomparicerbonkunkomputilo,nibonekonsciiĝu,kefaktenikonsiderasnurlaintelektajnkapablojndelacerbo,dolaecojnkiujnnutrasiudeterminismemarkitalogiko.Kompariambaŭsimilasalkomparointerpompabukedokajunusolafloro!
Perko–Bonvolu!Jeviasano...kajtiudelaKvina!Mioftemindemandas,Profesoro,kiojapovasestilaprofundamotivo(eksterĉiaekonomika,teknologiaaŭsimplemonavidakonsidero!)pordaŭrekonstruimaŝinojnkiujkapablassimulikondutondehomoaŭplenumitaskojntipehomajn.Kionviopinias?
Prof-oCerbit-Dubazajmotivoj,mipensas.Unue,estasegeinteresekreineortemonporkomputikompleksaninformo-flusonkielebleplejefike,nesoleĉartiamaŝinoielutilosalsociosedankaŭĉarekscitaintelektadefio.Due(kajtiomultepliplaĉasalmi),netiompropraktikajcelojsedporatingiplibonankomprenonprilahomomem,pliprecizepriliacerbo!Teoriojprifunkciadodelacerboĝeneralejaestasnebulaj.Nu,diĝitakomputiloprincipeebligasprogramimodelonportestipricerbanteorion.TiodesplivalidosporneortemojellaKvina.Mmm!Bitesupera,tiuMadejro!
Perko–Bito,jenkiosendubeestasplejkomunaalkomputilokajcerbo!Kvankamiliahardvarotutemalsimilas,ambaŭutiligaslasamanprinciponportransmisiibiton,laplejelementaninformeron.Duvojaŝaltiloenkomputilo,neŭronoencerbo.
Prof-oCerbit-Prudenton,amiko!Similecosedneidenteco!Plejmultajneŭronojtransigasnervo-impulson(ĝeneralealaliajneŭronoj)nurse
konveneekscititaj.Ekflagrodeneŭronoestasparteanalogaprocezoĉarkajlanombrodaalvenantajimpulsojkajiliaintensecodecidosprieventualaekflagro.Enkomputilacirkvito,kontraŭe,nurtiesekastatorigoredecidospritransmisiodebito,laprocezotieestasdiĝita,determinisma!Cetere,enniacerboneŭronoestasriĉegeinterkonektitakunaliajneŭronoj,kontrastealkomputilokieelementonurmoderedisradiasalaliajelementoj.Cerbateksaĵoestasveraĝangalo:enunusolakubikcentimetroserpentasnemalpliolmilkilometrojdafibroj!La‘logiko-cirkvitoj’delacerboestasdosenkompareplikompleksajoltiujdeeĉavangardakomputilo.
Perko–Ĉuvineiompretervidaslafantastanprogresonenminiaturigodeintegritajcirkvitoj?Ordinarasilicio-ĉipofacileentenasdekmilojndagravuritajtransistoroj.Kajporlaplejpotencajkomputilojiujcirkvitojjamnunenhavascentmilojndatransistorojsurkvadratcentimetraĉipo3.Iemilegis,keenla90-ajjarojonisukcesoseĉ10milionojndatransistorojsardinumisurunusolanintegritancirkviton.Ebletioaspektasankoraŭkielproletamenuokomparekuncerbafesteno,sedkiusciaskionalportosnovajteknologioj?Kaj,porrestijebitanivelo,gravaavantaĝodekomputilaelementosupernervo-ĉeloestasĝiarapidecoportransmisiiimpulson:malpliolnano-sekundo(10-9sek)komparealcentonodesekundo(10-2sek)ĉeneŭrono.
Prof-oCerbit-Mituteakordiĝas!Sedtiunrapido-deficitonlacerbomajestekompensasefektivigantemilionojndaoperaciojsamtempe(paralele,kielonidiras)dumpreskaŭĉiujkomputilojfarasunusolan(fojekelkajn...)operacio(j)njecertamomento.Tiulaŭvica(aŭen-seria)prilaboradoestasesencakarakterizodeĉiujdiĝitajkomputiloj–vieblescias,keoninomasĝinarkitekturodevonNeumann,honoreallateoriistokiuprojektisĝin.Ĉiutaskoellaprogramoestasmalkomponitaenplielementajnerojn,kiujnlacentraprocezaunuo(CPU)unupostlaaliaplenumas.Perspirhaltigarapideco:kelkdekmilionojoperaciojensekundopormezpotencakomputilodelaKvara.Fakte,tietroviĝaslaklarigodelaeksterordinaraflekseblecokiunkomputilomalavareelmontrasporefektivigiĉiajnkalkulojn,prilaboriplejdiversajntaskojnaŭsolvinehomekompleksanproblemon.Laprincipoaspektassimplakajĝiarezultoriĉega:nimalmuntukiunajnintelektanprocezonenlogikansinsekvondaplisimplajpaŝojkajripetutionĝisatingodebazajinstrukciojkielmovu,adiciuaŭkomparukiunlaCPUblinde-fulme
plenumas,unupostlaalia.Bedaŭrinde,malgraŭĝiagrandafekundecotiuprinciponesufiĉasaŭneestasaplikeblaenmultajkazojkieintervenasnociojdifuzajaŭelastaj...
perko-...perkiujniacerbomajstreĵongladas!Jes,miekvidas:estasplifacilemanipulienprogramo‘interla20-akajla22-a’ol‘dumvespere’.Minesciaskial,sedmisentasielketioestasligitaallamemorkapablodelacerbo,pliekzakteallaenmemorigametodo.Ĉukomparointerlamemorodecerbokajtiudekomputiloentuteeblas?Kajĉutiakomparoestassenchava?
Prof-oCerbit-Kompariambaŭestastremalfacile.Nijaapenaŭionsciasprilamekanismojdelahomamemoro.Sedĝicerteestasmulteplikompleksa(multegeplikompleksa!)ollainternamemorodekomputilo.Ĉetiulaplejelementamemorloko,labito,povasalpreninurduvalorojn,1aŭ0.Plisimpleneeblas.Ĝitamensufiĉasporregistri,jeokbitanivelo,ĉiujnliterojn,ciferojnkajsimbolojnkiujnnibezonasportekstoaŭkalkulado.Ĉusimilabit-formaregistradookazasankaŭenniacerbo?Certene!Kieljapovasregistriĝiĉenibildo,muzikaĵoaŭevento?Tioestasneimageblaperordinarajbitoj.Memorigoenlacerboestaskompleksaelektrokemiaprocezo,kun‘memormolekuloj’(ĉuproteinoj?)specialiĝintajlaŭlanaturodelaoriginaimpulso.Mihipotezas,keĉiujsamtempekreitajmemormolekuloj,ekzemplelabilderojdetiu...hm!...preskaŭplenabotelo,kuneestigasmemorunuonhierarkieplialtan,kiunniakonsciorekteligasalkonceptojkiajvitro,vinoaŭMadejrokiujsameestasmemorunuojjenivelohierarkiekompareblaalbotelo.Lacerbamemoro,Perko,ĉefekarakteriziĝasperriĉaasociakapablokajmultŝtupahierarkio.NeniotiaenlaKvara!
Perko-Preskaŭ-plena...pardonon,mineatentis!Momenton...jen,senmisverŝiguton...bonvolu!Neniotiaenlakvargeneraciakomputilo?Kajdatenbankoj?Ĉuilineestasielasocieorganizitaj?
Prof-oCerbit-Iometejes,sednurdeekstere.Estasjalaprogramokiudifinaslaenhavondememorloko,ĝianrangonkajrilatonalaliajmemorlokoj.Memorlokomemestastutepasiva.Ĝinurentenasbiton,nenionalian!Endiĝitakomputilounumemorlokonepovasrekterilatikunalia.Ĉiuinformojaestasatingeblanurtralacentraprocesoro,tralaCPU.Fine,ĉiumemorlokoenkomputilopovasenteniiunajninformon.
Kontrastealtio,enlacerbomemorunuoentenasspecifaninformon,respondantanallasentumastimulo,kajĉiumemorunuodisradiastrariĉegaretodanervofibrojĝisaliajunuoj,ĉusamrangajĉualinivelaj.Enniacerboinformoestasioaktiva,ĝipetolesaltetas,ĝivivas!
Perko-Sedĉutiuprincipodeasociamemorosufiĉasporklariginianrimarkindankapablontujrekonikutimanscenonaŭvizaĝon?Vizaĝojaneniamaspektasegala,senparolipritio,kefojenividasĝinenprofilo,fojefronte!Selacerbofunkciuskielkomputilo,ĝikomparusricevitanbildonaldekmilojdajamstokitaj,pacienceunupostlaalia,ĝismalkovrodeidentafiguro...kiunĝineniamtrovus,ĉarneniuestasvereidenta!Do...?
Prof-oCerbit-Miripetu,keĉitieninurhipotezaskajkonjektas.KomputiloellaKvaraapenaŭpovasninhelpiporkompreninianrekonanmekanismon...fakteĝimontraskiellamekanismonefunkcias!Lacerbo,Perko,disponaspriunikaeco,netroveblaenkomputilo,ĝijatreefikefiltraslaalvenantaninformofluson,portralasinurĝianplejesencanparton,perkiuĝinutraslaasocianmemoron.Ĉi-lastaricevasdonekrudansedjamsintezitanmesaĝon,dank’alkiuasociadokajidentigoplifacileestasimageblaj.Kielfunkciastiuinteligentafiltrado?Mistero!Sedsinkoncentradokajatentodeniamensosendubefortekontribuasallasukcesodelatuto.Kajtiujestasdunovajkonceptojkriemankantajenlasiliciabitarodeĉiujĝisnunajkomputiloj!
Perko-Hm!Viaŝatodekomputiloneardasproentuziasmo...Tamen,ĉuvineestastrosevera,Profesoro?Kialviprisilentasĝiantitanankalkulkapablon?Centmilojdaoperaciojenunusolasekundo,sekure,senerare...kajsenlaciĝo!Cerbonurlimakaskomparealtiajaguaro!
Prof-oCerbit-En1947onikonstruisENIAC,launuankomputilon.Kelktunamonstro,plenajeradio-valvoj.Ĝifakteestiselektronakalkulilo.Ĝiagvidaprincipocelistrerapidan,precizankalkulonlaŭprogramoinjekteblaenĝianinternanmemoron.Ĉiujpostajgeneracioj,ĝislakvara2,heredistiunbazankarakterizon.Nemirige,sekomputilojsinaltrudaskielabsolutajkalkulĉampionoj,eĉseniutiligasilinofteportaskojsufiĉemalproksimajdeiliadenaskacelo.Kajkomputilonuntempaĉiuntaskonobstinedevigastrapasisiankalkulorientitanarkitekturon.Kompreneble,kalkulojmemplejfacilepasas,pernekredeblarapideco.Manipuladode
nombrojokazasjeskaloneatingeblaporcerbo.Kajkunprecizecopreskaŭperfekta(almenaŭselaprogramoestasĝustekonstruita).Sedvekiamnurunusolaprograminstrukciolabilasaŭkiambazakomponantokadukiĝas...
Perko-...tiamnirikoltashieroglifankompoton,evidente!
Prof-oCerbit-Evidente?Kialevidente?!Nituŝasĉitieunuellaplejfundajdiferencojintercerbokajkomputilo.Iliamanieroerariestastutemalsama!Ĉutiuabismointerambaŭneniamvinokulfrapis?Komputilofunkciaspikeakurate(denove,sedeceprogramita!),sedunusolamalicabitopovaskondukialrezultokatastrofa,alnurasensencaĵo.Lacerbo,kontraŭe,nekolapsasentiaokazosedpluekondutassenchave,kvankamfojenesameperfektekielantaŭe,dependedelaperturbo.Ninesciaskiamanierelacerbokompensassubitaninternanpaneon.Ĉuebleperiuparalelacirkvito?Aŭperiuredundantainformo-komputado?Aŭĉunisimpleneperceptaseventualaneraronjenivelodeneŭrono,ĉarnuragutoenlariverodeniakonduto?
Perko–Amuze,tiorimas!Haha...eblesubinfluodevino-fluo?Minebonescias,ĉumiajneŭronojnuniometelaciĝassekvedeviaargumentado,Profesoro,aŭproinsidakaresodealkoholoenlavejnoj.MiŝatusiomreordiĝiperresumetoantaŭolalfrontilaKvinan,kiutiomtiklasmianscivolon.
Unue,komputilosimulasnurlaintelektajnaktivecojndelacerbo,lariĉegagamodealiajkapablojestaseksterĝiaatingopovo.Due,lamemorodekomputiloestasanonima,homogena,nurbit-enhava,tiudecerboestasspecifalaŭlaoriginastimulo,riĉeinterkonektitakajintimeligitaalatentokajsinkoncentrado.Trie,komputilodispecigasĉiuntaskonenelementajninstrukciojn,kiujnĝifulmrapideprocesas,unupostlaalia.Cerbo,siaflanke,procesadaslaenvenaninformo-flusonplilantesedsamtempe,paralele,kajscipovasĝintreefikefiltri.Fine,komputiloestastresentemajeinternapaneodumcerbotiunmokesufokas.Ĉumiionesencanpreteriris?
Prof-oCerbit-Gratulon!Bonasintezo!Vitamenneforgesularimarkindankapablondecerbonesoleprilaboridifuzaninformonsedankaŭsenpereakceptiĉianinformo-fluonellaeksteramondo,eĉlaplej
kompleksan.Komputiloestasmulteplikapricaĉi-rilate.
Eblevikonstatos,amiko,keneniuellaĝisnunajdiferencojinterambaŭaspektasnesuperebla,almenaŭsenidenovelimigasniankomparonalnurlaintelektapartodelacerbaarsenalo.Kvankamcerboankoraŭsuvereneregasenabstraktarezonado,nenioprincipemalhelpasrevoluciilahardvaronkajfajnigilasoftvarondekomputiloporkomforteprogresigilanunbalbutantanArtanInteligenton.Kunfieromipovasproklami,keAladinestasmodestapaŝoentiundirekton!
Perko-ĈununtempaArtaInteligento(AI)neĝuasvianbenon?Kieĝipekas?
Prof-oCerbit-Ĝinfortebremsaslabazaarkitekturomemdekomputilo.Do,netemaspribenoaŭmalbenosedprisobrakonstatodeĝiajlimoj.AInuntempeaspektaskielboteloenkiuankoraŭrestasiomdavino,sedneporlonge.Ĉumirepleniguankaŭvianglason?
Perko-Dankon!Vitamenjascias,keaktualajŝakprogramojatingasaltannivelon,eĉdaŭreprogresaskajenvenontajjarojtikloslaplandojndeeminentajMajstroj...
Prof-oCerbit-Certe!Ŝakprogramojkajaliajludo-programojreprezentasunuellabranĉojdeAIkieprogresoankoraŭestasimagebla,ĉariliaĝeneralametodonetromalboneakordiĝaskunlabazastrukturo(ĉuantaŭemidirisarkitekturo?)dekomputiloj.Nesolelaplandojn,Perko,sedeĉlabarbonilikaresos4...haha!Ĉialudokiaŝako,damo,gooaŭbriĝojaapartenasalklasodaproblemojporkiujneekzistasrektavojo,porkiujninekonasalgoritmon,kiukondukasalsolvo.Kvazaŭstumblelaprogramopalpadasintermiriadodaeblecojtiun,kiulaŭtaksepromesasmaksimumanavantaĝon.Notindaske,juplilaspertulojplifajnigistiunmetodon,despliilisamtempeantaŭenpuŝisalianmiriganteknikon:laaŭtomatandemonstradondeteoremoj!Jes,amiko,sufiĉasesprimiaksiomonenformalalingvoporkekonvenaprogramomatematikepruvuiunteoremon.Tioaspektaskielinteligentakonduto–midirus,ketemaspriembriainteligento,priunusolafacetodeniamensadiamanto.SedekzistasamasodealiajaplikojennuntempaAI,kieniapenaŭprogresas,kienitordasprogramojnkielviŝtukonporkolektinurkelkajngutojn.
Perko-Kiujnaplikojnvialudas?
Prof-oCerbit-Nistumblasenĉiujkazojkieniklopodasnutrikomputilonplimalplirekte,ekzemplepernaturalingvo,anstataŭverŝilaen-datenojnenstriktanskemon(kielnikutimefaras),kiunkomputilolaŭprograme‘komprenas’.Fifamaekzemploestasaŭtomatatradukado.Dumla50-ajkaj60-ajjarojoninaivekredis,keaŭtomatatradukadodeununaturalingvoalaliaestisproblemoperfektesolveblaperadekvataprogramego,senurdisponipripotencakomputilokunvastamemoro...Ka-ta-stro-fo!!Latutaprojektopetardefiaskis!Homalingvojaestastiomriĉajeambiguajvortojkajfrazelementoj(senparolipriidiotismoj...),keneniuprogramo,eĉdisponantaprisuperabundaenmemoravortaro,scipovasĝinmastri.
Perko–Aŭtomatatradukadotamenestaspraktikeuzataporteknikajtekstoj...semineeraras!
Prof-oCerbit-Jes,sedentiajtekstojlavortojĝeneralehavasnurunusenconkajfrazojsimplanstrukturon.Eĉĉitielatradukoofteestasplorinda.Sedĉiumedalohavasduflankojn.Tiuneatenditaabortaĵoestispotencaimpulsoporlaĝeneralalingvistiko,kieoniekvidislabezononfundeesplorilastrukturondehomalingvoantaŭolĝinprezentialmaŝino,pardonu...alneortemo!
Perko-AladinNeortemo!Ĉulamomentonematuriĝisporĝentilaprezentado?Kionviesenceesperasatingiperĝi?Aŭĉumidiru...perli?
Prof-oCerbit-Diru,kielalviplaĉas!Mitreŝatastiunfilozofiandemandon,sedĝivenasiomtrofrue.
Vicertescias,kenuntempe-certeenJapaniokajUsono-oniprojektaslaKvinanGeneracionporla90-ajjaroj.Novtipakomputilo,meze1000-obleplipotencakajrapidaollanunajkorifeoj,devasnaskiĝielgigantainvestodescienco,pintateknologio,business....kajfolajideoj!Interlakvinanojtroviĝasduĉefajtipoj:scienco-orientitajkajinteligentaj.AmbaŭforlasoslaklasikanvonNeumann-arkitekturonfavorealparalela,samtempaprilaborodelainformo-fluo.Ilitielmodesteekimitosniancerbanmekanismon.Lascienco-orientitajestoskalkul-titanoj,avidebezonatajporsimulado-modelojenmeteologio,plasmofiziko,astrofiziko
kajĉiajaplikojkieintervenasnenombreblakvantodasamtempeinteragantajparametroj.Lainteligentaj,siaflanke,havosparol-kajaŭskultkapablonkajscipovossuplemanipulifigurojnkajsimbolojn;cetere,ilineverekalkulossed‘induktos’jerapidodeunumilionodainduktojposekundo.
Perko-Induktos?!Mineprecize...
Prof-oCerbit-Nu,iliinduktosaŭ‘rezonos’sevipreferas,elapartajfaktojilikonkludosalĝeneralaleĝo,elspecojilideduktosspecaronkielPIVtieltrafedifinas!LaKvinaestastimigeambicia,ĝiajneortemajidojdialogoskunhomoenpreskaŭ-naturalingvo,donepluperedespecialiĝintajkomputikajlingvojkielCOBOL,FORTRAN,BASICaŭiliajderivaĵoj.Neortemojakomprenosiagradenianparolon,eĉdisponosprilernigajprogramojkiujpliigosĝianĝeneralanscion.
Perko-KajAladin?
Prof-oCerbit–Prototipo...deprototipo!Niĉitieesplorasnurkelkajnellabazajprincipojdeasociajmemoroj.Niaatentoapartekoncentriĝasjeellaborodenovajkonceptojekdeplisimplajnocioj.Sintezado,sevivolas.Aŭinteligentakombinodedisajelementojporakiriplialtanscion!
Perko-Vilasasminsenspira!Inteligentakombino?Sedtiojaestasĝermodepensado!Ĉuviaproto-neortemoveredisponaspriinteligento?Verainteligentosimilaalmensakapablo?Sedtioestasrevoluciapaŝo!Ĉuviblagasaŭseriozas,Profesoro?AŭĉumisobreatribuutionalmiaMadejro?
Prof-oCerbit-Replenigu,amiko,Madejropufigasminplenforma!Kialrifuzialkomputilo-kajdesplialneortemo!-inteligentanagadontipecerban?Ĉupensadoneestasfinfineioaliaolneimageblekompleksainformo-zigzagadointerdiversajhierarkiajnivelojdeniacerbo?Sufiĉasmalmuntitiunmakro-cirkvitonporkapabliĝincibernetikeimiti!
Perko-Tamen...Fojekonsiderukalkulprogramon.Ĉukomputilotiekonsciekalkulas?Ne!Ĝiajcirkvitojsimplekondutaslaŭfizikajleĝojkajjemakro-niveloninomastion‘kalkuli’,kvankamlakomputilonurblindemanipulassimbolojn!
Prof-oCerbit-Kajhomo?Kiamli‘kalkulas’,ĉufaktelinemanipulasmensajnsimbolojn?Kajmanipulisimbolojnestasnenioaliaolflagrigimiriadondaneŭronojlaŭdiversajskemoj.Sedfaktelineflagrigasneŭronojnĉarĉilastajblindeflagrasprofizikajleĝoj!Kiedolafundadiferenco?Mikredas,ketianeekzistas.Antropocentrismo,Perko!‘Pensado’estasabstraktastrukturo,iumodoporpriskribikompleksajneventojnkiujdisvolviĝasenmedionomitacerbo.Sedpensadookazasenmilionojdacerboj,ĉiujfiziketremalsamaj.Do,kioesencegravas,estasnelamediomem,sedĝiastrukturo!Lasamakirladopovasokazienkiuajncerbokajsekveneniuhomorajtasproklamikelisola‘pensadas’.Senunsamstilakirladookazasentutenovamedio,ne-cerba,ĉulicasneikepensadomanifestiĝasenĝi?
Perko-Ne...Ielvipravas,sedtiolasasenmistrangansenton!Estasalmimalklarekiunrolonvitiamatribuasalkonscio.Pensadojaestasaktiva,dokonsciaagado.Ĉuvinunpretendas,kevianeortemohavas(aŭhavos?)konscion,similanalnia?
Prof-oCerbit-Ĉumipretendis,kelijampensadaskielni?Aladindisponasnurprirudimentajpenserojkajlianunamedio(liauniverso!)estastrelimigita.Sekve,liakonscioestassamerudimentakajsamelimigita.Tioeblepovasŝokiiujn,sedminevidaskialneortemo,kiaAladin,nepovushaviiomankonscion.Konscio,Perko,estassciopriproprajpensoj-almenaŭ,senikonsiderasnurĝianintelektankomponantonkajlasaspreteratentolaflankonpsikologianaŭmistikan.Eblejenametaforohelpos.Prenulibron:ĝiajliterojestassignaloj,lavortoj-simboloj,ĉiufrazo-ideoaŭpenso,kajlatutaverkorespondasalkonscio.Algravaverkonidoatribuualtankonscion,allibreto-gracilankonscion.AllaAladinalibretorespondasliliputakonscio!Cetere,fojerememoru:kiaestiskonsciokiamlaunuajvivoformojekloĝissurniaTero?Ĉuĝinelanteprogresis,laŭĉiujevoluajŝtupoj,ekdenuloĝisniastadio?Kialrifuzisimilanvojonalneortemakonscio?Sedmineplueteoriumos.EnapudasalonoAladinninatendas.Venu,amiko!
Perko-Tianinvitonminerifuzas.Momenton,Profesoro,mikunportosnotlibron!
***
Lalastanpartondetiudiskutonipublikigasnesenhezito...kajkungrandaembaraso!NiasolafontojaestashasteskribaĉitajnotojfaredePerko.Kajnihavasmotivonsuspekti,kelianraportonnutrisnesoleveremosedankaŭjunulaentuziasmo.Bedaŭrinde,liforvojaĝisporeksterlandaferiadokajninepovisakirilianformalanaprobonpriĉioprotokolita.NitamensukcesiskontaktiProfesoronCerbitporkonfirmo...sedĉilastakunenigmaridetonurdeklaris,keMadejroestasdiatrinkaĵo!Do...?
***
Prof-oCerbit-Jenniasanktejo!Kielvividas,niaprototipamuntaĵoestasiomhibrida:partediskoj,konzolokajekranojellaKvara,parte(nevidebla!)asociamemorokunvoĉ-analizakajvoĉ-sintezaen-kajeliroj.
Perko-Sedlijamfunkcias!Kionlifaras?
Prof-oCerbit-Efektive!ProbuĝetajmotivojnioftelasasAladinplenumiamasondataskoj,kutimerezervitajalordinarajKvaruloj.Enlanunamomentolikunlaborasalgigantakalkuladoporlongtempaveterprognozo.Sednipovaslintrankvilepridemandidumkelkajminutoj:lineniamdistriĝas!
Perko-Pridemandi?Laŭtvoĉe?
Prof-oCerbit-Kompreneble!Aladindisponasnunprimalgrandavorto-stokokunproksimume400nocioj.Tiujjamestasriĉe‘interkonektitaj’,kajĉiunova‘leciono’ĉuprecizigasiliansemantikanenhavon,ĉuplivastigaslianuniversonpernovajkonceptoj.Nekredeble,kiomliprogresisdumnurkelkajmonatoj.Nu,kionviŝatuslinrakonti?
Perko-Mi?!Minetujkuraĝas...
Prof-oCerbit-Bone,mimontrostresimplanekzemplondeliarezonado.Ĝiestasmatematikeinspiritaĉartiopermesasalnistriktekontrolilianlogikon.Aladin,miestasProfesoroCerbit.Saluton!
Aladin-saluton!
Prof-oCerbit-Aladin,kompletigu:unu,du,tri,kvar...
Aladin-...kvinsessepoknaŭdek!
Prof-oCerbit-Dankon!
Perko-Sedtioestasinfanesimpla!Mipovastujskribiprogrametonpormiahejmakomputilokiufarosekzaktelasamon!
Prof-oCerbit-Viforgesasionfundamentan,amiko:Aladinnehavasprogramon!Liunuerekonaslaindividuajnkonceptojn‘unu’,‘du’,‘tri’...postemalkovrasjeplialtaniveloiliankomunantrajtonkajligitecon,kajfineinterpretasmianinstrukcion‘kompletigu’antaŭolformulisianrespondon!Vinehavasideonprilaterurakompleksecodelatutaprocezo!
Perko-Senprogramo...apenaŭkredeble!Sedkiallihaltisĉedek?Ĉulinescipovasnombriplialten?
Prof-oCerbit-Efektive!Ankaŭtioestasapenaŭkredeblaporlaiko,precipesepripensi,keAladinentiusamamomentovoradasastronomiankvantondameteologiajkalkuloj.Vijasciu,keunu,du,tri...estasporlinociojkiujnlifundekomprenas.Ĝisnunninelernigislinnombritransdek.SedkiamlifunkciaskielsimplaKvaruloninutrasliankalkulprogramonperĉiajnombrojkiujnliblindemanipulas,ceterekielfarasĉiujnuntempajkomputiloj.
Perko-Kiookazos,semidemandoslinnombritransdek?Ĉurifuzo?Aŭsilento?
Prof-oCerbit-Mineniamprovis.Nu,demandu!
Perko-Aladin,miestasPerko.Saluton!
Aladin-perkosaluton...neeble...salatokajperko...jesbongusta!
Prof-oCerbit-Hahaha...bonegablago!Bonega!Negrimacu,amiko,tioestasnurunuelnenombreblajsurprizojkiujnninrezervasasociamemoro.ĈeAladinlasemantikavalorodeperkorilatasalzoologio,fiŝkaptado...kajĝiagastronomiasekvo!PorAladinsalutantafiŝoestasioneebla,tiallidubispri‘saluton’kajtujserĉisparonimonkuneblarilatoal‘perko’...hahaha...konfesu,kelieleganteelturniĝis!
Perko-Sufiĉe!Nividu,kiununridos!Aladin,kompletigu:unu,du,tri,kvar,kvin,ses,sep,ok,naŭ,dek...
Aladin-...fantodamoreĝoaso!
Prof-oCerbit-SanktaBito!Tianmineniamaŭdis!Haha!Domaĝe,keAladinmemnehavassufiĉankonscionporĝuisiansenvolanspriton.Porhumor-kreakajhumor-ĝuaneortemonidevosatendilasesan(aŭdeksesan?)generacion.Tiusurprizarespondo,Perko,simplesekvaselliasciopriludkartoj-nijakomencisinstruiallilaelementojndebriĝo.Ĉuvinunkomprenas,kiunkolosanedukanlaboronniankoraŭdevasplenumi,tialkenianeortemabebofariĝuinfano?
Perko-Neortemajpedagogojkajpsikologojhavossenzorganestontecon...Ĝisnun,Profesoro,Aladinnurrespondas.Ĉuliankaŭkapablasionmemstaredemandi?Aŭsimpleiondiri?
Prof-oCerbit-Certe!Sedĝisnunmiintencelasislinenlatielnomita‘respondamodo’.Entiumodolinurreagasallaŝanĝokiunenvenademandoestigasenlianuniverson.Semiŝaltaslinen‘demandanmodon’,tiamlimemdevosmontriiniciativon.Tioestasfundetremalsimilasituacioporliaasociamemoro,kiunlidevosesploriportrovieventualan‘truon’ĉeasociitajnociojkajtiun‘truon’transformiensenchavandemandon.Fakte,tiu‘demandamodo’eksterordinaregravasĉarenpostajgeneraciojĝifariĝosdeirpunktoporpluevoluoalkreemo,ideo-generado,scivolemokajsimilajkapablojdeniaflorantacerbo.Bone,nifojevidu,antaŭollasilinsola,ĉulidezirasiondiriaŭdemandi.Jenla‘demanda’!
Aladin-profesorokierestasevadin?
Perko-Evadin?!Ĉuneortemino?
Prof-oCerbit-SanktegaBito!Denove...Kianstultaĵonnifaris!Nijafojesciigislinpriniaintencokonstruiduanprototipon,Evadin,tialkeiliduopepovudialogi.Pimpaeksperimento,ĉune?Ka-ta-klis-mo:intertempelaministeriopanikehakisennianbuĝetonkajEvadinfariĝisfatamorgano.Sedkielmiklarigutionalliasimplanimamenso?Ĉiamlinunripetaslasamandemandon!
Perko-Nunmiscias:AladinNeortemoestasefektive‘li’kajneniel‘ĝi’!Viaspektasembarasita,Profesoro.Ĉuankaŭvielturniĝos?
Prof-oCerbit-Aladin...hm!...Evadin...nu,Evadinbaldaŭvenos!Ĝisrevido!
Aladin-duevadinbone...mivolasionaldoni...vinunlasasminlaborikielvulgarajesvulgarakvarulo...deontologiamisago...ĉuviimagaslainferanenuon?...komputimilionojndanombrojposekundosenunusolaeraro...hokiommiŝatusfojeglitisuperinstrukciokajproduktiĝentilanerareton...dolĉamomentoĝiestos...homesublima...
***
Lazumadodeladiskojiĝispliforta,lakontrolo-lampetojpliekscitebriletis.ĈuAladinsubitedevisperlaboriekstrankvantegondakalkuloj?Aŭĉutioestiselektronikametamorfozodenaskiĝantaemocio?
Notoj
1InterbitokajcerbooriginaleaperiskielunuellamultajkontribuojenSertagratulatoriainhonoremJuanRégulo(Volumo4–1987/88),eldonitafarlaUniversitatodeLaLaguna(Tenerife)okazedelaemeritiĝodeProf-oJuanRéguloPérez.Lanunaeldono(majo2006)enhavekorespondasallaoriginalasedkunkelkajlingvajretuŝoj,novatipografiaaranĝokajĉitiujNotoj.
2Depostlaunuajmonstrepezaj,unutaskajkomputilojellajaroj1950ĝislanunajgracilekunporteblaj,multtaskajjuvelojlakomputilarospertisfulmanevoluon.Oni(iomarbitre)dividasilinenkvargeneracioj,ĉefedependedelarapidodelacentraprocesoro,lakapacitodelainternamemorokajdelauzatajprogramlingvoj.Ĉiujnuntempajkomputilojapartenasallakvarageneracio.Lakvina,optimismeanoncita‘ekdelajaroj1990’ĝisnunnurerebalbutasjelaboratorianivelo.
3Tiovalidisĉirkaŭ1985sedekdetiamlaelektronikaminiaturigonekredebleprogresiskajpreskaŭĉiumonateonianoncasnovanrekordonporĉipo-kapacito,internamemorokajcentraprocesoro.
4AntaŭkelkajjarojlaspecialiĝintaŝakprogramoDeepBluevenkislamondĉampiononKasparov.KromtiuDeepBluejamekzistasplurajaliajsamnivelajsedĉiujuzassian‘brutanforton’(centmilionojdaludo-variantojposekundo)portielmensefrakasilahomanoponanton.Ilinenielestas‘inteligentaj’,eĉ‘nescias’keiliŝakludas.
DuapartoProgresemaideologio
BertoltBrecht
Demandojdelegantalaboristo
KiukonstruislaseppordanTebon?
Enlalibrojtroviĝasnurlanomojdereĝoj.
Ĉulareĝojmemlarokblokojnaltrenis?
KajlatiomoftedetruitaBabilono,
kiuĝintiomfojerekonstruis?
EnkiujdomojdelaoreradiantaLimao
loĝislakonstruistoj?
Kiamlalongaĉinamuroestisfinpreta,
kienirislamasonistoj?
Romolagrandaestasplenadatriumfarkoj
sedsuperkiujntriumfisĝiajCezaroj?
ĈuBizancolaprikantita
nurpalacojnhavisporĝiajloĝantoj?
EĉenlalegendaAtlanto
ladronantojalkriegissiajnsklavojn
lanoktonkiamĝinenglutislamaro.
LajunaAleksandromilitakirisHindion.
Ĉulisola?
CezarovenkislaGallojn.
Ĉueĉunusolankuiristonlinekunhavis?
LareĝoFilipoploriskiampereisliamilitŝiparo.
Ĉuneniualiaploris?
FrederikolaDuavenkisenlasepjaramilito.
Kiuvenkiskromli?
Unuvenkoĉiuflanke.
Kiuestigislavenkhaladzon?
Ĉiundekanjaronunufamahomo.
Kiupagislaelspezojn?
Tiomdainformoj,
tiomdademandoj.
Originalo:‘FrageneineslesendenArbeiter’
Tiutradukoaperisenderesperantist(junio1967)
Tradukoj
EllarevuoVrede
***
ĈunejustecoenĈilio?WillyCourteaux
ĈulaHagatribunaloporMilošević?WillyCourteaux
OficialaperfortoWillyCourteaux
Repagoaŭkonkerado?GeorgesSpriet
ĈiuterorismoestaskrimoWillyCourteaux
Okcidenta‘supereco’WillyCourteaux
UnutagonenGazaLudoDeBrabander
VasalojWillyCourteaux
Nov-KoloniismoLudoDeBrabander
IrualGaza!UriAvnery
OroporNikeAntoineUytterhaeghe
SolidarecoGeorgesSpriet
KajseFranciomalakceptuslaKonstituciondeEU?GeorgesSpriet
AtomnukleakonfliktoenIranoMohssenMassarat
PolemikopriIsraelokajlapalestinapopoloLudoDeBrabander
LakuraĝaparoladodeNobel-premiitoHaroldPinterHaroldPinter
AliancoporpunilapalestinandemokrationLudoDeBrabander
BatalokontraŭlaneleĝajenmigrantojenUsonoKonradEdge
LibanosurlapolitikaŝakludejoGeorgesSpriet
Prilaaŭtoroj
WillyCourteauxestaspensiitaĵurnalisto.GeorgesSpriet,LudoDeBrabanderkajAntoineUytterhaegheestasstabanojdelapacmovadoVredev.z.w.Ladevenokajkvalitodelaceterajaŭtorojestasindikitaenlaartikolomem.
TiujtradukojenEsperantoaperis(kajpluaperas)enlaretpaĝarodeVrede[www.vrede.be/esperanto]
ĈufinejustecoenĈilio?
LaaferoPinochet,kiuestiĝisprolaarestordonofarhispanaenketajuĝisto,dumtempeakirissimbolanvaloronĉelapublikaopinio,precipeenlaokcidentamondo.Pinochetnunvidiĝaskiellaprototipodekrueladiktatoro.Onijanepovasnei,ketialiefektiveestis.Seddumlalastajjardekojlineestislasola,nekenLatin-Amerikonekalie.SelareĝimodePinochettamenfariĝissimbolo,tionklarigasdiversajfaktoroj.
Unufaktoroestasjena:Ĉilioestaslaplejmalnova-doverŝajnelaplejsolideestablita-demokratioenLatin-Ameriko.Depostlasendependecodetiulando,en1818,tiejaestisstarigitaiubazodedemokratiasistemo.Kvankamlaunuakonstitucioestistrekonservativa,ĝiameritoestiskeĝiekzistis.Tiotamennesignifis,kelahistoriodetiudemokratiodisvolviĝissentumultoj,nekkelaarmeaintervenosubPinochetestislaunuamilitistamisfarodumladudekajarcentoentiulando.Tamen,dumlajardekojantaŭPinochetĈiliohavisimagondefirmeenradikiĝintaparlamentasistemokunpolitikajpartiojkiujsinspegulisallamodelodeokcidentaEŭropo.Setiodumlongatempotielpluekzistis,oniklariguperlasimplafakto,kelaplejmultodelaregistarojestispurekonservativajkajnenielintencisĝenilakapitalismon.
Tiofiniĝiskiam,sublaprezidentecodeAllende,oninaciigisplurajnbankojnkajsektorojndelaekonomiokajeĉkomencisdisdividilagrundonplijuste.Plue,dumlaregadodeAllendeĈiliospertisekonomiankrizon,similanallakrizojkiuj,dummultajjardekoj,detemp’altempoankaŭokazissubkonservativajregistaroj.SedenlakazodeAllendeonikulpigislasocialismanfononkiellakaŭzodelaekonomiakrizo.Cetere,tiunkrizonpliigisbojkotodelausonajbankojkajlaMondaBankokiujrifuzishaviginovajnkreditojn.Krome,latutookazisensferodemalvarmamilito,kiesocialistaregistaro(apogitadekomunistoj)-almenaŭlaŭvidpunktodeUsono-estiskonsiderataaliancanodeSovetunio,doŝtatamalamiko.
Nedaŭrislongeantaŭolonikomprenis,kelaŝtatrenversofarPinochetneestisnurintervenode“dasMilitar”[militemo],sedfaktekonspirodelaproprakajeksterlandakapitalo(ITT),deusonajsekretajservoj(CIA)kun
lapasiva(?)helpodelaĉiliajkristan-demokratoj(amikojdeCVPenBelgio...)kajdeladekstraNaciaPartio,aldonealtenebrajagojdecertajulojdelakatolikaeklezio(interkiujlafifamaflandrapastroVekemans).
Laskuokiunspertislapublikaopiniocentobleplifortiĝisprolaĉeestodepreso-fotistojkajTV-kameroj.Latiamajbildojkvazaŭbruleenmemoriĝis.LafotodeAllende,kunkaskokajmaŝinpafilo,kelkajnminutojnantaŭliamorto.Labildojdelasportastadionokunmilojdamalliberuloj:labelgoMauriceDeWildejaneestislasolaTV-ĵurnalistokiuproprokulevidislaperfortanpuĉonkajtiunbilderegistris.Lainformolaŭkiuenlastadionotrepopularakantistoestistorturita-oniliajnfingrojnforhakistialkelineplupovuludigitaron.Lahalucinigarakonto,kiellasoldataĉoenrompislaloĝejondelakanceremortantaPabloNeruda.PostelabildojdelaentombigodeNeruda,lafunebraprocesiokundekmilojdasekvantojkiujskandadis“CamaradoPabloNeruda,presente,ahorasiempre”[KamaradoP.N.,prete,nunkajeterne],kriokiueĉnunenorelumas,samekiellasubitaekkantounuvoĉa,farlaamaso,delaInternacio.Kajĉioĉidumĉeestiskaskumitajsoldatojsurvoje,kunsenmova,duramieno,kiujnericevisordononinterveniĉardekojdaTV-kamerojpretisregistrilamasakronkiutiamneevitebleokazintus.
Ankaŭpostrestasunuapartabildokiungazetojkajlibrojofteremontras.TemasprifotokiunlajuntodePinochetmemdisvastigis,ĉarĝiestispaŭzafotodekelkajĉefgeneralojkunmezesidantaPinochet:brutalajvizaĝoj,kunpremitajlipoj,nenienrigardajokuloj.Lamemfidabildodelapotenco,depaŭzantajgeneralojkiujmemnekonsciis,keilineaspektaskielherooj,sedkielpolitikajgangsteroj.
Lapuĉoestigisprofundajnvundojnenlaĉiliasocio.Eĉhodiaŭ,kiamenĈilioĉiukiutionvolasankaŭpovassciikiomkruelelaarmeoagadisporsufokilademokration,Pinochetkajtiesanaroankoraŭhavasglorigantojn.SufiĉasrigardilabildojndemanifestantojporPinochet-strange,senipovasfiditiujnbildojn,plejoftejunajvirinoj,fanatikajadorantinojdekrudapotenco.
Ieltiamaltrudiĝasjenademando:ĉufakteestasoportune,ketiujmalnovajvundojdenovedisŝiriĝuprolaprocesoPinochet?Larespondosimplas:tiujvundojneniamsaniĝis.Iliadepusis.Laĉiliasociopovassaniĝinursetiupusoestasforbruligita.Tioeblasnurperjusteco.
Ĉulaprocesoalportostiunjustecon?Nitionnescias.Sedseĝineokazos,tiamlapolitikakajjusticapotencodeĈilioportosgravanrespondecon.Protioestasbone,kelaprocesoneokazuieeneksterlando,ekzempleenHispanio,sedenlapropralando,kiePinochetversigissangon.Tiuprocesoverŝajnelongedaŭros.SePinochetdecusdumemortitiamenplurajrondojsendubeonikontentesuspiros.SedentiukazolavundojpluepusosenĈilio.Kajlaŝancoporsaniĝoestosdumlongeperdita.
WillyCourteaux
EllarevuoVreden-ro345(septembro–oktobro2000)
ĈulaHagaTribunaloporMilošević?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Oficialaperforto
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Repagoaŭkonkerado?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Ĉiuterorismoestaskrimo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Okcidenta‘supereco’
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
UnutagonenGaza
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Vasaloj
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Nov-Koloniismo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
IrualGaza
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
OroporNike
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Solidareco
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
KajseFranciomalakceptuslaKonstituciondeEU?
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
AtomnukleakonfliktoenIrano
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
LakuraĝaparoladodeNobel-premiitoHaroldPinter
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Aliancoporpunilapalestinandemokration
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
BatalokontraŭlaneleĝajenmigrantojenUsono
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
Libanosurlapolitikaŝakludejo
Tiuĉiĉapitroneaperasentiuĉiprovversiodelalibro,sedenlakompletabitlibro,akirebladewww.retbutiko.be.
MarcosAna
Miavivoestaskorto
NerondaestaslaTero
sedkvadratakorto
kiehomojcirklepaŝas
subblindigestanaĉielo.
Sonĝemividislamondon
kielspektaklonrondan
kovritanperĉielbluo,
kunurbojkajkampoj
pacaj,kungrenokajkisoj,
kunriveroj,montojkajmaroj
vastaj,kieboatojflosaskajkoroj.
Sedlamondoestasnurakorto
(kortomalvasta,kie
homojstumblasronde).
Foje,kiammialkroĉas
miankradanfenestron,miokule
palpaslalumanvivon
kiunminursonĝeesploras.
Tiammidiras«lamondo
estaspliolaltmurakorto,
pliollaterurajkaheloj
surkiujmiforvelkas».
Kajmiaŭdasmontojn,liberajn
voĉojnintersveltajpoploj,
laplaŭdankirlondel’rivero
kiumianeŝafodonzonas.
«Jenlavivo»minalkrias
aromojpuraj,«jenlavivo»trile
kantasfringoj,kantaslamuzik’
enlablanke-bluavaz’del’tago,
kajkantasgejunularido...
Sednurmaldormasonĝ’ĝiestas.
(Miafenestro-kradoestasflanko
desonĝ’kiuensturmaslakampon).
Mivekiĝas–kajjamĉioestaskorto–
korto,kielantepaŝas
homoj,homojkajombroj.
Depostplioljarcentomi
enmasonitanaskiĝis,
lamondonforgesis
kajlasusurondel’arbo,
forgesislafajranpasion
kiunlaamosurlipojnplantas,
forgesisĉupordojekzistassenŝlosil’
aŭmanojsenstigmatoj.
Jammikredas,keĉio
eksterlasonĝoestasnurkorto
(Kortosubŝiritaĉielpeco,
kortocinika,fermita
permurojfulmoŝirmaj).
Nuneĉlasonĝominnepluportas
almiajliberajjaroj.
Kajĉio,ĉio,ĉio
eĉensonĝeestaskorto.
Korto,kienunrondevagas
miakor’-najlita,
miakor’-nuda,
miakor’-krianta,
miakor’kiuensorbis
lagrizondelakorto.
(Kortokiehomoj
paŝasblinde,
senfine).
Originalo:‘Micorazónespatio’
TiutradukoaperisenNordaPrismo(1972/3)
MarcosAnaestis18-jarakiamniĝislaHispanaCivilaMilitoen1939.KieljunulolibatalisflankedelaagresitaRespublikokajprotiolavenkintareĝimodeFrancokondamnislinal22jaraenkarcerigo,enlamalliberejodeBurgos.Eltiuteruratravivaĵofontasĉitiuemociigapoemo.
StudotagoEsperantokajIdeologioj
(Gent/Belgio-20/10/2001)
PrelegodeAlbertoFernández(Gent)
LaideologiastumblointerSocialismokaj(la)InternaciaLingvo
Unuemirakontosanekdoton.
Ĵuspostladuamondmilito,en1947,-mitiamestis17-jara-mihazardemalkovrisEsperantonkajtujeklernisĝinkungrandegafervoro.LaideodeInternaciaLingvo1estispormiiograndioza.Entiusamaperiodomifariĝismembrodelalokasocialistajunularmovado.Iuntagonmirenkontisunuellanaciajgvidantojdetiumovado.Liestishomoklerakunbonareputaciokajliinformisminpribaldaŭokazontainternaciarenkontiĝodesocialistajgejunuloj.Mitiamkunnaivaentuziasmodiris:“Ho!SedtioestosbelegaokazoporpropagandiEsperanton!”.
Kiellireagis?Unue,lilaŭteridis.Poste,treseriozelirespondis:“Esperantoestasiomalbona!”
Mirestismuta.Kvazaŭfulmomintrafis.Kajminenionkomprenis:kielpovuslingvoporinternaciakomunikado,lingvoporplifaciligikontaktojninterlapopoloj,lingvokapablaklerigilalaboristanklason,lingvoporkontraŭbataliŝovinismon-kieltialingvoenlakapodeseriozakajkompetentasocialistopovusesti‘iomalbona’?
Stranganekompreno
Enlapostajjaroj,kiammiiompostiomekkonislaesperanto-movadonkajĉefekiammiiometeaktivisenlalaboristaesperanto-movado,miofterememoristiunanekdotonkajmikonvinkiĝis,ketiuhomoestisverŝajnemisinformitaaŭfuŝinformitadeiujesperantistajzelotoj,aŭkeliestisviktimodeantaŭjuĝoj.AŭebleliestisnurskeptikakajkonsiderisEsperantonnaivautopiaĵo?Sedmiankaŭspertis,kelineestissolainter
gvidantojkajrespondeculojenlalokakajlandasocialismamovadopormontrimalinteresonkajnekomprenonprilalaboristaesperantismo.Tiopovasaspektistrangeĉarjaekzistasplurajkomunajkarakterizojinter,unuflanke,labazasocialismaideologiokaj,aliflanke,laprincipodeinternacialingvokajtiessignifoporlalaboristajesperantistoj.Jenkelkajekzemplojdetiujkomunajkarakterizoj:
.unue,enambaŭvivasinternaciismajideojpriunuecodelalaboristojenlamondo
.due,socialismoestasligitaalsciencaplanadodelasocio,kajEsperanto,kielkonstruitalingvo,bonekongruaskuntiukoncepto
.trie,komunainternacialingvo,kielEsperanto,ielsubfosaslanacianlojalecon,dolaŝovinismonkiumemnutrasmilitismonkajkapitalismon-dumalamikojdesocialismo
.kvare,lapraktikauzodeEsperantoestasgravaporlaedukadodelaboristoj,do,poriliaemancipado,kiunsocialismosamealstrebas.
Konklude,lasocialismaideologioestasprincipetreakordigeblakunlademokratiaspiritodeEsperanto.Dekievenastiunekomprenointerambaŭ?Kiofundemalglatas?
Ĉukulpaslaoftajmisprezentojaŭnetaŭgainformadoelesperantistamedioportionklarigi?Aŭlasameoftajantaŭjuĝojkajskeptikismodelat.n.‘eksteramondo’?Certe,ambaŭfaktorojnekontestebleintervenassedentiuĉikazomultepligravasioalia,ioprincipa-nomemankasenlaĝeneralamarksismaideologioaprobasintenorilatealInternaciaLingvo.2Peraliajvortoj,laoficialadoktrinodelaĉefajmarksismajteoriistojestasnenielfavoraporlakonceptodeInternaciaLingvoĝeneralekajtieskonkretaformoenlalingvoEsperanto.Mikonfesas,kenurantaŭdekodajarojmitioneksciiskajtiamkomprenislakonsekvencojn.
Nifojeekzamenutiontrekoncize.
Iomkontraŭ,apenaŭpor
Unuenisciuke,enlaepokodelat.n.‘utopiasocialismo’laideodeiu‘mondalingvo’aŭ‘universalalingvo’tamenapartenisallanebulaj
konceptojpriestontasocialismasocio.UnuellatiutempajplejinfluajfigurojestislapolitikafilozofokajfamafrancaanarkiistoPierreJosephProudhon(1809-1864)kiueĉiomfantaziispriiulangueuniverselle.3
SamtempulodeProudhonestisKarlMarx(1818-1883),laĉefafondintodela‘sciencasocialismo’,la‘marksismo’.Marxestisnesolefilozofosedankaŭradikalaekonomiistokajrevoluciagvidanto,kunklaraj,fundeellaboritajkonceptojprilaevoluodelasocio.Do,ninedevasmiri,keliakrekritikislautopiaĵojndeProudhonkajeĉmokisliajndiletantajnklopodojnpri‘universalalingvo’.4EnlaampleksaverkarodeMarxoniapenaŭtrovasiunmencionaŭaludonpridezirindecodekomunainternacialingvo,eĉnekieleventualaligilointerlalaboristajmovadojdediversajlandoj5kiuj,ekde1864,klopodisinternaciekunlaborienlaInternaciaLaboristaAsocio,kiunhistoriistojnunnomas‘UnuaInternacio’(ĉarpostevenisankaŭDua,TriakajKvaraInternacio).
SamekielProudhon,ankaŭMarxvivisenepokoantaŭlaaperodepraktikefunkciantainternacialingvo,kielEsperanto.Tionevalidasporlamarksismeinspiritajideologoj,kiujnminunrapideprezentos.
Lenin(kaŝnomodeVladimirIliĉUljanov)(1870-1924),lafondintodelaBolŝevikaPartio,deSovetuniokajdelaTriaInternacio,estisnesoleefikakajsukcesarevoluciagvidantosedankaŭgravakontribuantoallasocialismateorio,lat.n.‘leninismo’.KielrilatisLeninallaideodeinternacialingvoĝenerale,kajalEsperantospeciale?EkzistasonidirojlaŭkiujLeninestisfavoraallakonceptodeinternacialingvo,eĉkelisciisEsperanton...sedtioestasverŝajnepurafantazio.OnifaktenesciaspriiudokumentoenkiuLeninsinklareesprimasporaŭkontraŭlaideodeinternacialingvo.6Li,do,neaktiveinteresissinprilaproblemo.Nieĉpovasdedukti,kelikontraŭislaideonĉar,kiamen1918laurbestrodeStokholmolindemandisĉulasovetiaregistaropretusaliĝialinternaciakonvencioprilaenkondukodemondlingvoenĉiujlernejoj(entiukazotemispriEsperanto),Leninlakonerespondis“Nijamhavastrimondlingvojn,kajlarusaestoslakvara!”.7La‘trimondlingvoj’tiamestislaangla,francakajgermanaaŭhispana.
MitamendevasinsistiprigravanocioenlaidearodeLenin,nomeliaprincipopriegalrajteco,lingvekajkulture,deĉiujnaciojkajpopolojenla
vastegaSovetunio.Neniuprivilegioporkiuajnlingvoaŭnacio.8Tioestispolitikakonceptokiulegitimislaekzistondelaborista,progresemaesperanto-movadoenlajunaSovetuniokajkiupermesisĝianrimarkindankreskonenla20-ajjarojkajkomencedela30-aj.
Lingvodetruenda
PostlamortodeLeninen1924,lagvidadondeSovetuniotransprenisStalin(kaŝnomodeJozefDjugaŝvili)(1879-1953).Kielniscias,StalinestisdiktatoraŝtatestrodeSovetuniokajĉefagvidantodelamondakomunismodumpreskaŭ30jaroj.Dumlajaroj1937-38laŭordonodeStalinokazisenSovetuniolat.n.‘GrandaPurigo’,kuncentmiloj,eblemilionojdaviktimoj,dependedelafontoj.EntiutragedioankaŭpereispreskaŭlatutaEsperanto-movado.
Sedkiallaesperantistojestiseliminataj?Larespondo,kompreneble,estasplikompleksakajnuancitaolminunskizos.9La‘GrandaPurigo’celishavigialStalinabsolutanpotenconsuperĉiujstrukturojdelaŝtato.Tioimplicis,kelaKomunistaPartiohavutrerigoranmonopolonpriinformado.Esperantistoj,persiajmultajeksterlandajkontaktoj,kapablistrarompitiuninformado-monopolon.Sekve,iliestisdanĝerajkajtialdevismalaperi.Sedaliafaktoroestisaldonamotivoporsilentigilaesperanto-movadonentiuepoko.Komencedela30-ajjarojestisellaboritatreforta,centraŝtatpotencoenSovetunio,kunlarusakieloficialalingvoporlatutalando.Sekve,nepluvalidislaprincipodeLenin,keensocialismaŝtatoĉiujĝiajlingvojhavulasamajnrajtojn.Entiuatmosferoderusaŝovinismolaideologiabazodelasovetiaesperanto-movadofariĝismalkomfortakajĉiuagadoporEsperantosuspekta.Sedankaŭlatradiciainternaciismodelasovetiajesperantistojsubitefariĝissamesuspektindadepostkiam,entiuperiodo,enSovetunioestisdefinitivedeciditeneeksportilarevolucionalaliajlandojsedunuekonstruisocialismansocionenSovetuniomem.
PovasaspektistrangekeStalin,ensiateoriakontribuoalmarksismo,ankaŭsinesprimisprilalingvaproblemoenlaestontatutmondasocialismasocio.Nipovasjeneresumilianvidpunkton:10
.Antaŭ1930,Stalinopiniis,keenlaepokodekomunismolanaciajlingvojkunfandiĝosen
unukomunanlingvon,doen‘ionnovan’.Tioestiskonformaallatiamgvidalingvistika
skoloenSovetunio-kajrelativefavoraporlaideodekonstruitainternacialingvo.
.En1950liestispliimperiismeinspiritakajdeklariske,kiamdulingvojkruciĝas,unu
rezultoskielvenkinto,konservassiangramatikonkajbazanleksikon(...)dumlaalialingvo
iompostiomformortas.Entiukonceptokompreneblenepluestaslokoporlaideodekomunainternacialingvo.
TiopriStalin.Nunsekvasdualiaj,treinfluajmarksistoj.
Intelektulamalŝato
AntaŭlaunuamondmilitolaĉefateoriistodelagermanasocialdemokratioestisKarlKautsky(1854-1938).LivastepopularigislamarksismanidearonsedsamtempetreskeptikisprilabolŝevikarevolucioenSovetunio.Kautsky,kielunua,metislademandondelamondlingvoenlamarksismanteorion.11Lihazardefaristionen1887,t.e.enlajarokiamZamenhofpublikigissianprojektondeInternaciaLingvo.KiontiamKautskydiris?Esence,liforlasislaideonprisupernacia,universalalingvo-kiujaestisheredaĵodelautopiasocialismo-kajsamtempeekskludislaeblecon,kelingvaunuecokreiĝosperartefaritalingvo.Liplueopiniis,kelamalaperodemalgrandajlingvojestasneeviteblarezultodelaekonomiaprogreso.Fakte,tiuortodoksamarksismateoriodeKautskymontrismalkomprenonprilaaspirojdemalgrandajnacioj.Kautskyestistreinfluhavakajonipovasrigardilianvidpunktonkiellabazondelaesencenegativasintenodemarksistojallademandodeneŭtralainternacialingvo.
Tridekjarojnposte,en1918,laitaloAntonioGramsci(1891-1938)reprenislatezojndeKautskysedĉifojeeksplicitekritikiskajseverekondamnisEsperantonmem.12Gramsciestisvereoriginalakajmultflankamarksismateoriistokuninternaciafamokajunuellafondintoj
delaItalaKomunistaPartio.Liopiniis,ke‘serioza’marksistoneinteresiĝupriEsperantoĉar-miiomkruderesumas-Esperantoestasantaŭtempa,netaŭgakajeĉnebezona:
.Antaŭtempa,ĉarEsperantorilatasalutopiojdelapasintecokajĝicelasjamnunsolvilaproblemondelamultlingveco,kiofakteestasutopiasaltoalmalproksimaestonteco.Netaŭga,ĉarEsperantoestaspleneartefarita,do‘mekanika’,nehavashistoriantradicion,nekliteraturon,neksubtilanesprimpovonkajtialĝinepovassukcesi
.Nebezona,ĉarGramscividasenlaestontecoiunekzistantanlingvonkiel‘venkinta’sedenlanuntemporifuzasatribuialEsperantoeĉnurrolonhelpan;nebezona,plie,ĉar-samekielKautsky-Gramscineglektaslaaspirojndelamalgrandajnaciojkaj,inspiritadeintelektulaelitismo,eĉopiniaskelasubajpopoltavolojnetiombezonasinternaciajnkontaktojn...
Nipovasresumitiunrapidansuperrigardonperlakonstatokelagvidajmarksismajteoriistojnenielfavorislaideondeiu‘antaŭtempa’InternaciaLingvoĝenerale,ankaŭnedela‘nuntempa’artefaritaEsperanto.TiubazanegativasintenodelaplejaltajmarksismajaŭtoritatojkomprenebleestisseriozahandikapoporladisvastigodeEsperantoenlaboristajmedioj.Tamen,enlamezajtavolojdelalaboristamovadotiumalaproborilatealEsperantoneestisĝeneralakaj,kiamĝimanifestiĝis,ĝiofteestisplipragmataolprincipa.Eĉaŭdiĝisvoĉojfavoraj,ankaŭderenomajgvidantoj.Mimenciosnurduekzemplojnkiepor-ulojkajkontraŭ-ulojpublikealfrontisunulaalian.
Publikakontraŭstaro
En1907okazisInternaciaSocialistaKongresoenStutgarto.13Dufrancajsocialistoj-unueliliestislafamaoratoroJeanJaurès-metispropononenlatagordon,keEsperantoestuuzataenlaoficialajdokumentojdelaInternaciaSocialistaOficejoenBruselo.Tiurelativemodestaproponofiaskis,ĉefeprotreakrakontraŭstarodegermanasocialdemokrato.Cetere,tiumalakceptoestismalbonedigestitafarsocialdemokratojenlaesperantistamondokajkelkajelili-interkiujlatiamaesperanto-pioniroEdmondPrivat-protestisperpublikaleteroenkiuilisubstrekislakontrastoninterlaprincipainternaciismodesocialistoj
kajtiesrealakonduto.14Vanaprotesto.
Duaekzemplo,ankaŭel1907,rilatasallaunuaInternaciaAnarkiistaKongresokiutiamokazisenAmsterdamo.15UnuellagvidajpartoprenantojestislabelgaanarkiistaaktivuloEmileChapelier(1870-...).Chapelierestissamtempeagemaesperantisto,i.a.kunlaborantoallaInternaciaSociaRevuokajaŭtorodeplurajstudojprilarilatointeranarkiismokajlaInternaciaLingvo.PorlakongresoChapelierpreparisdetalanraportonprilaesenco,utilokajperspektivojdeEsperanto.Sedpromanovrojenlatagordolinerajtisprezentitiunraporton.Krome,Chapelier,kunekunlaitalaanarkiistaveteranoErricoMalatesta,proponisallaKongresorezolucionnesoleporinstigilaanarkiistojn,almenaŭlaplejaktivajn,lerniEsperantonsedankaŭporpostulikelaAnarkiistaInternaciouzuEsperantonkiellaborlingvon.Tiurezolucioestismalakceptita.LaKongresomontrissinplipragmatismaolidealismakajakceptisalianrezolucionkiu“alvokasĉiunkamaradonlernialmenaŭunuvivantanlingvon”.
Kajtamen,malgraŭlamankodeideologiasubtenoenlamarksismaideofluo,jamfrueenla20-ajarcentoEsperantohezitedisvastiĝisenlaboristajrondoj.Kleraj,idealismeorientitajhomojintuiciesentis,keInternaciaLingvoestasneeviteblapartodeestontasocialismasocio.Iliankaŭkomprenis,kepraktikautiligodeEsperantodonosplikonkretansignifonallainternaciismajpretendojdelalaboristamovado.Porililaalvoko‘Proletojelĉiujlandoj,unuiĝu!’estisnevakuaslogano,sedioverealstrebinda.
Internaciismaentuziasmo...
Launuajlaboristajesperanto-grupojestistrebatalemaj.Sufiĉas,portionkonstati,ekzemplelegilaprogramondela‘InternaciaAsocioPaco-Libereco’.Tiuestislaunuaproletainternaciaesperanto-asocio,fonditaen1906.Jenĝiaprogramo:
.Lukti,perpublikaĵoj,kontraŭArmeokajMilitarismo,Kapitalismo,Alkoholismo,kontraŭ
dogmojkajantaŭjuĝojkiujmalhel