Upload
dodat
View
342
Download
17
Embed Size (px)
Citation preview
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMADIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMALKABUPATEN PEMALANG
SKRIPSI
KARYATINPM 06430642
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG
2010
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMADIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMALKABUPATEN PEMALANG
SKRIPSI
Dipunaturaken dhateng Fakultas Pendidikan Bahasa dan SeniIKIP PGRI Semarang kangge njangkepi Saperangan Syarat Nggayuh
Drajat Sarjana Pendidikan
KARYATINPM 06430642
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG
2010
ii
SKRIPSI
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMADIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMALKABUPATEN PEMALANG
Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken deningKaryati
NPM 06430642
sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge dipundadar wonten sangajengipunDewan Pendadar Skripsi Surya kaping 15 Agustus 2010
Pembimbing I,
Dra. H.R. Utami, M.Hum.NPP 906301071
Pembimbing II,
Totok Yasmiran, S.S.NPP
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG
iii
SKRIPSI
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMADIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMALKABUPATEN PEMALANG
Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken deningKaryati
NPM 06430642
sampun dipunkukuhaken wonten sangajengipun Dewan PendadarSurya kaping 22 Agustus 2010
Lan dipunyatakaken sampun njangkepi syarat
Dewan Pendadar
Ketua,
Dra. Sri Suciati, M.Hum.NIP 19650316 199003 2 002
Sekretaris,
Dra. H.R. Utami, M.Hum.NPP 906301071
Penguji IDra. H.R. Utami, M.Hum. ( ……………………. )NPP 906301071
Penguji IITotok Yasmiran, S.S. ( ………………….... )NPP
Penguji IIIM. Soedianto, SH, M.Si ( …………………… )NIP 50005451000
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG
iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG
SESANTI
“Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani”
(Ki Hajar Dewantara)
“Ilmu menika rencang ingkang tansah setya wonten ing selebeting sepi,
rencang ingkang setya selebeting pangulandara, ilmu saged paring pitedah
wonten ing selebeting pepetang, lan ilmu saged nguntapaken wonten ing
selebeting ridhanipun Allah SWT.”
PISUNGSUNG :
1. Bapak kaliyan Ibu ingkang kula tresnani,
ingkang asring maringi semangat, doa lan
pangestunipun kanthi moril, materi lan
spiritual.
2. Mbak lan Kang Mas kula sedaya matur
nuwun do’a lan semangatipun.
3. Para Dosen IKIP PGRI Semarang
mliginipun Progdi FPBS lan PBSJ.
4. Masyarakat Dhusun Gandu Kecamatan
Comal.
5. Kanca-kanca mahasiswa Program Studi
Bahasa lan Sastra Jawa ingkang kula
tresnani.
ATUR CECALA
Puji Syukur alhamdulillah pangripta aturaken dhumateng Allah SWT
ingkang sampun paring welas asih, kasarasan, rahmat, hidayah, sarta daya,
saengga pangripta saged mungkasaning skripsi punika kanthi sae.
Skipsi kanthi irah-irahan “ Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek
Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten
Pemalang “ dipunserat kanthi ancas kangge njangkepi syarat mungkasaning
program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa Fakultas Pendidikan Bahasa
lan Seni Institut Keguruan Ilmu Pendidikan (IKIP) PGRI Semarang.
Wonten ing ngriki pangripta ngaturaken matur nuwun sanget dhumateng:
1. Muhdi, S.H. M.Hum, minangka Rektor IKIP PGRI Semarang ingkang sampun
paring izin lan kalodhangan kangge nindakaken panaliten skripsi punika.
2. Dra. Sri Suciati, M.Hum, minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa lan
Seni IKIP PGRI Semarang, ingkang sampun maringi palilah wonten ing
panyeratan skripsi punika.
3. Dra. H.R. Utami, M. Hum, minangka Ketua Program Studi Bahasa lan Sastra
Jawa lan Pembingbing I ingkang sampun maringi kawruh, semangat ingkang
sanget migunani.
4. Totok Yasmiran, S.S, minangka Pembimbing II ingkang sabar lan wicaksana
mbimbing panyeratan nindakaken tugas padhapukan skripsi.
5. Kaluwarga ingkang sampun maringi pambiyantu ingkang kathah dhumateng
pangripta.vi
6. Kanca-kanca mahasiswa IKIP PGRI Semarang mliginipun mahasiswa
Program Studi Bahasa lan Sastra Jawa.
7. Sedaya pihak ingkang boten saged pangripta sebataken setunggal baka
setunggal
Pangripta ngrumaosi bilih panyeratan skripsi punika taksih kathah
kekiranganipun, amargi winates ing babagan kawruh, wekdal tuwin tenaga.
Panyaruwe ingkang sipatipun mbangun, katampi kanthi suka reraning
manah supados skripsi punika saged suka mupangat tumrap kita sedaya.
Semarang, Agustus 2010
Pangripta.
SARIPATI
KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek PemalangTumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal KabupatenPemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program StudiPendidikan Bahasa lan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : TotokYasmiran, S.S.
Tembung wos : Kawasisan, Ragam Krama lan Dialek.Momotan prakawis wonten panaliten punika kados pundi kawasisan
ngginakaken ragam krama dialek Pemalang tumrap kawula mudha DhusunGandu?
Ancasing panaliten punika kangge mangertosi kawasisan kawula mudhangginakaken ragam krama dialek Pemalang wonten ing Dhusun Gandu.
Asil panaliten inggih punika menawi basa punika wonten ing pacelathontindak tuturipun para kawula mudha Dhusun Gandu, Kecamatan ComalKabupaten Pemalang kapanggihaken ragam krama dialek Pemalang.Sasampunipun dipunanalisis kapanggihaken kasunyatan bilih wujud kawasisanngginakaken ragam krama dialek Pemalang nalika proses komunikasi antawisipunkawula mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaospiyambakipun langkung andhap status sosialipun.
Pamrayogi ingkang badhe dipunaturaken inggih punika kedahipunkawula mudha langkung wasis anggenipun ngginakaken ragam krama nalikawicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaospiyambakipun langkung andhap status sosialipun lan ugi sesaminipun. Tiyangsepuh kedahipun paring kawigatosan ngginakaken basa Jawi krama wekdalwicantenan selebeting kulawarga, supados kawula mudha ndherek lan kulintenngginakaken basa Jawi krama. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lanngginakaken basa Jawi ragam krama dialek Pemalang wekdal wicantenan kaliyankawula mudha kangge nguri-uri dialek Pemalang. Lan sekolah utawi pawiyatankedah ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa Jawi krama kangge nanemakenunggah-ungguh basa.
viii
ABSTRAK
KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek PemalangTumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal KabupatenPemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program StudiPendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : TotokYasmiran, S.S.
Kata kunci : Kawasisan, Ragam Krama dan Dialek.Rumusan masalah yang diteliti adalah bagaimana kepandaian
menggunakan ragam krama dialek Pemalang terhadap para muda Dhusun Gandu?Tujuan penelitian skripsi ini adalah untuk mengetahui kepandaian para
pemuda menggunakan ragam krama dialek Pemalang di Dhusun Gandu.Hasil penelitiannya adalah jika bahasa yang digunakan dalam percakapan
atau tindak tutur para muda Dhusun Gandu, Kecamatan Comal KabupatenPemalang ditemukan adanya ragam krama dialek Pemalang. Kemudian dalamanalisis ditemukan kenyataan bahwa bentuk kewasisan menggunakan ragamkrama dialek Pemalang ketika proses komunikasi antara para muda dengan orangyang belum akrab dan orang yang merasa dirinya lebih rendah status sosialnya.
Saran-saran yang disampaikan dalam skripsi ini adalah seharusnya paramuda lebih pandai menggunakan ragam krama ketika berbicara dengan orangyang belum akrab dan orang yang merasa lebih rendah status sosialnya dan jugasesamanya. Orang tua seharusnya memberikan perhatian menggunakan bahasaJawa krama waktu berbicara didalam keluarga, supaya para muda ikut dan terbiasamenggunakan bahasa Jawa krama. Masyarakat seharusnya ikut memperhatikandan menggunakan bahasa Jawa ragam krama dialek Pemalang waktu berbicaradengan para muda untuk melestarikan dialek Pemalang. Dan sekolah harusmenyeimbangi dan mendekati pelajaran bahasa Jawa krama untuk menanamkanunggah-ungguh bahasa.
ix
DAFTAR ISI
KACA IRAH-IRAHAN JAWI......................................................................... i
KACA IRAH-IRAHAN LEBET ..................................................................... ii
KACA PASARUJUKAN ................................................................................ iii
KACA PANGESAHAN .................................................................................. iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG .................................................................... v
ATUR CECALA ............................................................................................. vi
SARIPATI ........................................................................................................viii
ABSTRAK ....................................................................................................... ix
DAFTAR ISI .................................................................................................... x
BAB I. PURWAKA . ...................................................................................... 1
A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan ................................................... 1
B. Momotaning Prakawis ................................................................... 3
C. Ancasing Panaliten ................................................................. ....... 3
D. Mupangating Panaliten .................................................................. 4
E. Panandhesing Tembung ................................................................. 4
F. Metodhe Panaliten ..................................................................... .... 5
1. Jinising Panaliten............................................................... ........ 5
2. Sumber Dhata lan Dhata ..................................................... ...... 7
3. Tatacara Pangempaling Dhata.......................................... ......... 8
4. Tatacara Palapuran..................................................................... 9
G. Tatarakiting Panyeratan..................................................... ............ 10
BAB II. LANDHESAN TEORI............................................................. .......... 11
A. Basa lan Kawasisan Basa................................................. ........... 11
B. Ragam Basa Krama..................................................................... 16
C. Variasi Basa................................................................... ............. 23
D. Dialek......................................................................... ................. 27
x
BAB III PALAPURAN ASIL PANALITEN................................................... 31
A. Deskripsi Dhata…………………………………………........... 31
B. Analisis Dhata………………………………………… ............. 41
BAB IV PANUTUP…………………………………………………… ......... 52
A. Dudutan………………………………………………… ........... 52
B. Pamrayogi……………………………………………… ........... 52
KAPUSTAKAAN
xi
1
BAB I
PURWAKA
A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan
Basa Jawi inggih punika basa ingkang dipunginakaken dening
bebrayan ing tanah Jawi. Basa ingkang dados piranti komunikasi dening
tiyang Jawi gesang lan ngrembaka ngantos samenika. Miturut Bloomfield
ing selebeting Sumarsono (2009:18), basa inggih punika sistem lambang
arupi ungel ingkang sipatipun arbitrer, ingkang dipunginakaken dening
bebrayan kangge sesrawungan lan interaksi. Pramila sampun
sakmesthinipun menawi bebrayan ugi pamarintah nageri Republik Indonesia
kedah nguri-nguri lan ngrembakakaken basa Jawi supados basa Jawi tetep
ngrembaka.
Basa Jawi miturut panuturipun gunggungipun langkung kathah
dipunakeni dening pamarintah Indonesia. Babagan punika
dipunpratelakaken ing buku Sosiolinguistik Kajian Teori lan Analisis
(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 31) ingkang ungelipun “ Ing Indonesia
namung wonten tiga utawi sekawan basa mawon, inggih punika basa-basa
ingkang cacahipun panuturipun ageng, inggih punika basa Indonesia, basa
Jawi, basa Madura, lan basa Sunda”. Basa Jawi ingkang kalungguhanipun
minangka basa dhaerah mujudaken salah satunggaling unsur kabudayaan
nasional ingkang dipunayomi dening negara, jumbuh kaliyan penjelasan
pasal 36 bab XV UUD 1945, ingkang ugi gadhah fungsi minangka:
1
2
1. lambang kebangsaan dhaerah, 2. lambang identitas dhaerah, 3. piranti
kangge srawung ing kulawarga lan bebrayan dhaerah.
Basa Jawi ingkang kalebet salah satunggaling basa dhaerah kedah
dipunjaga jalaran saking kebudayaan nasional ingkang badhe
dipunsatukaken, kados katingal wonten ing ungeling kebijakan
pengembangan basa dhaerah kados mekaten : “Bahasa-bahasa daerah yang
masih dipakai sebagai alat perhubungan yang hidup dan dibina oleh
masyarakat pemakainya, dihargai dan dipelihara oleh negara oleh karena
bahasa-bahasa itu adalah bagian dari kebudayaan yang hidup.”
(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 32).
Saking rumusan kebijakan ing nginggil punika wonten dudutanipun
inggih punika menawi basa dhaerah dados piranti hubungan intraetnis
ingkang punika lambang semangat kedaerahan. Dialek-dialekipun inggih
punika piranti hubungan antawis subetnis ingkang kedah dipunjaga
kawontenanipun dados pendukung lan pemerkaya basa Jawi standar.
Basa Jawi punika kathah kosa kata, jumbuh kalih cacahing suku Jawi
ingkang kathah lan sumebar ing nusantara. Mesthi kemawon kanthi dialek
ingkang maneka werni ugi. Dialek ingkang maneka werni wau ndadekaken
basa Jawi, saya kuncara. Nanging amargi wonten ewah gingsiring jaman,
kawula mudha boten prigel anggenipun ngginakaken ragam krama dialek.
Ragam-ragam dialek dipunsebabaken wontenipun hubungan lan
keunggulan basa-basa ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahing
bebrayan, penyerbuan utawi penjajahan (Guiraud.1970:24). Ugi peranan
3
dialek utawi basa ingkang sebelahan ing selebeting proses kedadosanipun
dialek punika. Saking basa lan dialek ingkang sebelahan punika, mlebetipun
anasir kosa kata, struktur lan cara pengucapan utawi lafal
(Guiraud.1970:27).
Miturut periksa Mey,. 1994, 12 inggih punika: “Di dalam pembinaan
bahasa Jawa, haruslah memberikan peluang yang seluas-luasnya bagi
penutur-penuturnya untuk menggunakan dialek sehingga dialek bisa
menjadi alat komunikasi yang utama dalam ranah keluarga dan masyarakat
dalam mengembangkan budaya lokalnya”.
Pramila saking punika supados dialek Pemalang tetap lestari panyerat
ngawontenaken panaliten kanthi irah-irahan ”Kawasisan Ngginakaken
Ragam Krama Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Wonten Ing
Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten Pemalang”.
B. Momotaning Prakawis
Saking pawadan prakawis ing inggil saged dirumusaken prakawis
kados mekaten : “Kados pundi Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama
Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu ?”
C. Ancasing Panaliten
Ancasing saking panaliten inggih punika kangge mangertosi
kawasisan kawula mudha ngginakaken ragam krama dialek Pemalang
wonten ing Dhusun Gandu.
4
D. Mupangating Panaliten
Mupangating panaliten saged kaperang dados kalih, inggih punika
mupangat teoritis lan mupangat praktis.
1. Mupangat Teoritis
Panaliten punika saged miwuhi kawruh lan sesarepan bab
kawasisanipun para kawula mudha ing Dhusun Gandu anggenipun
nggadhahi basa krama.
2. Mupangat Praktis
Tumrap para mudha asil panaliten punika saged kangge tuladha
anggenipun ngginakaken basa Jawi sarasa sae lan leres.
E. Panandhesing Tembung
Kangge nggampilaken lan negasaken wonten ing selebeting panaliten
punika, pramila panaliti (panyerat) negasaken irah-irahan wonten ing
panandhesing tembung, inggih punika.
1. Kawasisan
Miturut Sasangka (2004 : 95) kawasisan inggih punika kaprigelan
kangge nindakaken satunggaling pakaryan kanthi sae lan permati
saengga saged nuwuhaken asil ingkang maremaken.
2. Ragam Krama
“Ragam yaitu macam, cara tingkah laku, banyak” (P.Djaka : 282)
”Krama yaitu salah satu tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa,
lebih halus dari pada sekadar basa” (P. Djaka : 221).
5
Dados Ragam krama inggih punika cara tingkah laku untuk
melakukan tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa agar lebih
halus dalam berbahasa.
3. Dialek
Dialek inggih punika variasi basa saking golongan panutur ingkang
cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal panggenan, wilayah
utawi area tinamtu (Abdul Chaer).
4. Kawula Mudha
Kawula mudha (remaja)” yaitu mereka yang mengalami masa transisi
(peralihan) dari masa kanak-kanak menuju masa dewasa yaitu antara
usia 12-13 tahun hingga usia 20-an” (Santrock, 1998).
F. Metodhe Panaliten
1. Jinising Panaliten
Wonten ing panaliten punika ngginakaken jinis panaliten
kualitatif. Miturut Moleong (2007: 6), ” Panaliten kualitatif inggih
punika panaliten ingkang nggadhahi ancas kangge mangertosi fenomena
babagan punapa ingkang dipunalami dening subjek panaliten
tuladhanipun perilaku, persepsi, motivasi, tindakan, lan
sapanunggalipun, sacara holistik, lan kaliyan cara nggambaraken
selebeting wujud tembung-tembung lan basa ing konteks khusus
ingkang alamiah lan kaliyan mupangataken sedaya metodhe alamiah”.
6
Landhesan katindakaken panaliten kualitatif, miturut Maman
rachman (1993: 108) inggih punika:
a. Kangge ngawekani kathahipun informasi ingkang ical, saengga
intinipun konsep ingkang wonten ing selebeting dhata saged
kaungkap.
b. Kangge ngawekani wontenipun milah dhata empiris kanthi ancas
mbuktekaken leresipun hipotesis, jalaran saking wontenipun
hipotesis ingkang kasusun saderengipun adhedhasar pikiran
deduktif.
c. Kangge ngawekani wontenipun batasan variabel ingkang
dipunungkap jumbuh kaliyan prakawis lan hipotesis ingkang
dipunsusun saderengipun.
Dene ciri pokok saking panaliten kualitatif, miturut
Boy Sabarguna (2008: 5) inggih punika:
a. Panaliti mendhet jarak kaliyan punapa ingkang dipunteliti
b. Realitas dipuncaketi sacara objektif, asring kaliyan boten ningali
nilai-nilai ingkang dipungadhahi dening panaliti.
c. Dipunwiwiti saking asumsi bilih ancas panaliten inggih punika
njlentrehaken aturan utawi kaedah-kaedah prilaku sosial.
d. ilmu ingkang ngrembaka kaliyan momotan hipotesis ingkang
dipunlajengaken kaliyan pangempalan dhata kangge boten sarujuk
(klasifikasi) hipotesis kasebut.
7
e. Konsep pengetahuan kedah njarwekaken salebeting pangertosan
operasional supados saged dipunteliti lan dipunukur.
f. Generalisasi : Trepipun utawi pola prilaku sosial
dipungeneralisasikaken saking sampel ingkang representatif.
2. Sumber Dhata lan Dhata
a. Sumber Dhata
Ingkang kedah dipunenget selebeting tahapan penyediaan
dhata supados dhata ingkang dipunpikantuk punika representatif
inggih punika bilih sumber dhata punika kedah wontenipun
sulihipun populasi panaliten, selebeting punika dipunbetahaken
besaran sampel ingkang optimal (Mahsun, 2005). Miturut
Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25), pangertosan
populasi inggih punika cacahipun sedaya ingkang ngginakaken basa
tinamtu ingkang boten dipunmangertosi batas-batasanipun jalaran
saking kathahipun tiyang ingkang ngginakaken, dangunipun
ngginakaken lan wiyaripun dhaerah sarta lingkungan ingkang
ngginakaken. Dene populasi ingkang dipunginakaken panyerat
wonten ing panaliten punika inggih punika warga dhusun Gandu
ingkang taksih mudha.
Sampel inggih punika dados bagian saking populasi
(Maman Rachman, 1993). Bilih ing panaliten punika panaliti
ngginakaken sampel kanthi acak (random), sampel ing panaliten
8
inggih punika para mudha ingkang wonten ing RW. 04 dhusun
Gandu.
b. Dhata
Miturut Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25),
dhata mujudaken bahan dados panaliten. Dhata punika
dipunpikantuki saking sampel panaliten. Dhata inggih punika objek
panaliten sarta kaliyan konteksipun.
Ing panaliten punika data arupi tuturan para kawula mudha
ingkang ngginakaken basa krama salajengipun tuturan punika
dipunrekam.
3. Tatacara Pangempaling Dhata
Tatacara pangempaling dhata ing panaliten punika ngginakaken
tatacara Simak Bebas Libat Cakap (SBLC). Miturut Sudaryanto
(1993: 135), tatacara SBLC inggih punika panaliti boten dipunlibataken
langsung kangge nderek nemtukaken wujudipun lan wontenipun calon
dhata kajaba mliginipun dados pemerhati-pemerhati tumrap calon dhata
ingkang kabentuk lan wontenipun saking kedadosan kebahasaan
ingkang wonten ing njawi piyambakipun. Salajengipun saged
dipuntindakaken perekaman kaliyan tape recorder utawi HP ingkang
dados pirantinipun.
Ing panaliten punika, metode semak dipunginakaken kangge
nyemak langsung para mudha ingkang wicanten ngangge ragam krama
dialek Pemalang.
9
Selebeting panaliten ragam krama dialek Pemalang tumrap para
mudha punika ngginakaken tatacara cakap. Tatacara cakap nggadhahi
teknik dhasar arupi teknik pancing (priksanana Sudaryanto, 1993).
Kangge pikantuk data panaliten, panaliti wiwitipun kedah kanthi sedaya
kewasisan lan purunipun mancing informan supados wicanten.
(Lih Sudaryanto, 1993:137).
Sesampunipun dipunrekam ingkang dipunlajengaken kaliyan
klasifikasi. Nggolongaken dhata, ing tahap punika dipunlampahi kanthi
cara nggolongaken, nyamekaken dhata ingkang sami lan bentenaken
dhata ingkang benten (Mahsun, 2005). Ing selebeting punika, transkripsi
dhata saged kalampahan. Transkripsi dhata ing panaliten punika ingkang
krama mawon.
4. Tatacara Palapuran
Panaliten saged kasebat purna menawi asiling analisis dhata
ingkang sampun dipunlampahi dening panaliti sampun dipunserat lan
dipunsajikaken ing selebeting lapuran (ingkang saged wujudipun
Makalah, Lapuran Panaliten, Skipsi, Tesis, utawi Disertasi).
(Trimastoyo 2007: 32).
Asiling analisis dhata ing panaliten punika dipunlapuraken kanthi
deskriptif.
10
G. Tatarakiting Panyeratan
Supados langkung gampil anggenipun maos skripsi punika, panaliti
badhe ngandharaken tata urutaning panyeratan skripsi wonten ing ngandhap
punika:
Bab I minangka kangge mangertosi menapa ingkang dados
andharaning prakawis. Isinipun nyakup ing antawisipun pawadan pamilihing
irah-irahan, momotaning prakawis, ancasing panaliten, mupangating
panaliten, panandhesing tembung, metodhe panaliten lan tatarakiting
panyeratan.
Kangge ngudhari momotan ing panaliten, panyerat ngginakaken
saperangan teori. Dene andharan kawiwitan saking basa lan kawasisan basa,
ragam basa krama, variasi basa lan dialek. Sedaya punika kababaraken
wonten ing bab II.
Bab III minangka lapuran, isinipun mujudaken asilipun panaliten.
Minangka dudutan seratan saged kawaos ing bab IV inggih punika bab
panutup. Salajengipun wonten perangan ing pungkasan kaserat kajian
pustaka.
11
BAB II
LANDHESAN TEORI
A. Basa lan Kawasisan Basa
Basa inggih punika piranti komunikasi antawis anggota bebrayan arupi
simbul ungel ingkang dipunasilken dening piranti ucap manungsa
(Gorys Keraf: 2004). Basa mujudaken sistem komunikasi ingkang
ngginakaken simbul-simbul vokal (ungel ujaran) ingkang sipatipun arbitrer,
ingkang saged ngginakaken gerak-gerik badaniah ingkang nyata. Punika
mujudaken simbul jalaran rakiting ungel ingkang dipunasilaken dening piranti
ucap manungsa kedah maringi makna. Dene simbul inggih punika tandha
ingkang maringi makna tinamtu, inggih punika mujudaken dhateng punapa
ingkang saged dipunserap pancadriya.
Miturut Gorys Keraf (2004 : 2) basa nyakupi kalih bidang, inggih
punika ungel vokal ingkang dipunasilaken dening piranti ucap manungsa, lan
teges inggih punika gegayutan antawis rakiting ungel vokal kaliyan babagan
punika. Ungel punika mujudaken getaran ingkang merangsang piranti
pamireng kitha, nanging teges inggih punika isi ingkang wonten selebeting
arus ungel ingkang njalaraken reaksi utawi tanggapan saking sanesipun.
Teges ingkang wonten ing selebeting rakiting ungel sipatipun arbitrer
utawi manasuka. Dene makna tembung adhedhasar konvensi (kesepakatan)
bebrayan basa ingkang wonten.
12
Miturut Gorys keraf (2004: 4), basa nggadhahi fungsi dados:
1. Alat untuk menyatakan ekspresi diri.
Dados piranti kangge ngandharaken ekspresi diri, basa ngandharaken
secara terbuka sedaya ingkang tersirat. Unsur-unsur ingkang ngaribawani
ekspresi diri inggih punika supados dipunpikantuki perhatosan tiyang
sanes lan kenging kangge merdikakaken dhiri saking sedaya tekanan
emosi.
2. Alat komunikasi.
Dados piranti komunikasi, basa mujudaken saluran perumusan maksud
saengga saged kerja sama kaliyan sesami. Mranata kathahipun jinis
kagiatan bebrayan, rancangan lan ngarahaken. Lan piranti komunikasi ugi
saged analisis wekdal ingkang rumiyin kangge dipunpikantuki asil-asil
ingkang mupangat kangge wekdal samenika.
3. Alat mengadakan integrasi dan adaptasi sosial.
Kanthi basa manungsa saged interaksi kaliyan sedaya jinising tata krama
bebrayan kasebut. Basa saged ngawontenaken integrasi (pembauran)
ingkang sampurna kangge individu kaliyan bebrayaipun. Lan saged
jumbuhaken piyambakipun (adaptasi) kaliyan sedayanipun selebeting
ngginakaken basa.
4. Alat mengadakan kontrol sosial.
Ingkang kasebut kaliyan kontrol sosial inggih punika usaha kangge
ngaribawani tingkah laku lan tindak-tanduk tiyang-tiyang sanes. Tingkah
laku punika saged sipatipun kabikak utawi ingkang sipatipun katutup.
13
Selebeting ngginakaken kontrol sosial, basa punika nggadhahi relasi
kaliyan proses-proses sosialisasi bebrayan. Proses-proses sosialisasi
punika saged dipunwujudaken kanthi cara inggih punika dipunpikantuki
keprigelan wicantenan, basa mujudaken saluran ingkang utami wonten
pundi kepercayaan lan sikap bebrayan dipunparingaken dhateng lare-lare,
basa nggambaraken lan jlentrehaken peranan ingkang dipunlampahi
dening lare kangge identifikasi piyambakipun lan nggadhahi rasa
keterlibatan (utawi sense of belonging utawi esprit decorps) lare babagan
bebrayan basanipun. (Gorys keraf, 2004: 7).
Miturut Nababan ing selebeting Aslinda (2007:1) basa mujudaken
sistem vokal simbul ingkang mardika ingkang dipunginakaken dening
bebrayan kangge interaksi. Basa saged dipunkaji saking kalih aspek, inggih
punika hakekat lan faedahipun. Hakekat basa wicantenaken sistem unsur basa
lan faedahipun basa kangge komunikasi. Kanthi komunikasi badhe kedadosan
sistem sosial utawi bebrayan, boten wontenipun sistem sosial boten wonten
bebrayan. Bebrayan utawi sistem sosial manungsa adhedhasar lan dados
pangaribawa ing komunikasi basa.
Miturut Aslinda (2007 : 95) inggih punika basa kalebet aktivitas
manungsa, kagiatan kaliyan sanesipun utawi kelompok sosial tinamtu. Bilih
basa dipunginakaken selebeting gegayutan aktivitas tiyang kaliyan sanesipun
(kelompok sosial) tinamtu, kedadosan punika kasebat wicara
(talking, conversation). Nanging selebeting wicara kaliyan piyambak dados
aktivitas individual kasebat kedadosan berfikir (thinking inner speech).
14
Selebeting panganggenipun basa, panutur kedah merhatosaken unsur-
unsur ingkang kawontenan selebeting tindak basa lan gegayutanipun kaliyan
utawi pangaribawanipun tumrap wujud lan pamilihing ragam basa. Miturut
Dell Hymes, 1979 ing selebeting Aslinda (2007: 9) jlentrehaken bilih
selebeting selebeting panganggenipun basa wonten wolong unsur ingkang
kedah dipunperhatosaken selebeting panganggenipun basa. Unsur-unsur
kasebut dipunsingkat kaliyan akronim, SPEAKING (Setting, participant, end,
act sequence, key, instrumentalis, norms, genre).
1. Setting lan scene
Setting lan scene gegayutanipun kaliyan latar utawi panggenan kedadosan
tutur. Panggenan kedadosan tutur gegayutanipun kaliyan wekdal
wicantenan lan kahanan, kapan lan kahanan ingkang trep kangge
ngginakaken tuturan. Wekdal, panggenan, lan kahanan tutur ingkang
benten saged njalaraken panganggenipun variasi basa ingkang benten.
2. Participant
Participant inggih punika piranti penafsir kangge mratelakaken sinten
mawon ingkang ngginakaken basa (panutur, mitra tutur lan pamireng)
3. End
Komponen tutur end gegayutanipun kaliyan teges lan ancas ingkang badhe
dipunasilaken selebeting kagiatan pawicantenan.
4. Act Sequence
Komponen tutur act sequence gegayutanipun kaliyan wujud lan isi
tuturan. Wujud tuturan punika gegayutan kaliyan tembung-tembung
15
ingkang dipunginakaken, kados pundi panganggenipun lan gegayutan
antawis punapa ingkang dipunwicantenaken kaliyan topik pawicantenan.
5. Key
Komponen tutur key gegayutanipun kaliyan manner, nada swanten, sikap
utawi cara pawicantenan.
6. Instrumentalis
Instrumentalis gegayutanipun kaliyan channel/ saluran lan wujud basa
ingkang dipunginakaken kangge nyampekaken pesan.
7. Norms
Komponen tutur norms gegayutan kaliyan kaidah-kaidah tingkah laku
selebeting interaksi lan interpretasi komunikasi. Norma interaksi
dipungambaraken dening tataran sosial utawi gegayutan sosial ingkang
umum selebeting golongan bebrayan.
8. Genre
Genre mujudaken kategori ingkang saged dipuntemtukaken lewat wujud
basa ingkang dipunginakaken, kados narasi, puisi, pepatah, doa lan
sapanunggalipun.
Kawasisan basa nggadhahi ancas kangge lancaraken komunikasi
ingkang cetha lan trep kaliyan sedaya bebrayan. Kawasisan basa punika saged
ngundhakaken kamampuan pawongan ing babagan olah piker. Ingkang utami
saking kawasisan basa inggih punika ngginakaken basa kanthi sae. Sansaya
sae basanipun, saya gamblang lan gampil anggenipun gulah wentah piker.
16
Langkah-langkah ingkang mujudaken kawasisan basa
dipunjlentrehaken dening Gorys Keraf, inggih punika:
”Latihan kemampuan atau kemahiran pertama-tama bermaksud untukmenggelar dan mengembangkan potensi-potensi pribadi. Denganlatihan-latihan yang intensif, kita akan memperoleh keahlianbagaimana menggunakan daya pikir secara efektif, menguasai stukturbahasa dan kosakata secara meyakinkan, menggunakan suara danartikulasi bahasa yang tepat, bagaimana menggunakan gerak-gerik,isyarat dan air muka sesuai dengan suasana dan isi pembicaraan.Latihan-latihan ini perlahan-lahan akan memungkinkan kitamelahirkan ide, pengetahuan, perasaan dan lain-lainnya dalam bentukbahasa yang baik dan lancar, dengan cara yang teratur dan logis.”(Gorys Keraf, 2004 :8 ).
B. Ragam Basa Krama
Ragam basa krama inggih punika wujud unggah-ungguh basa Jawi
ingkang nggadhahi inti leksikon krama utawi ingkang dados unsur inti ing
ragam krama inggih punika leksikon krama boten leksikon sanesipun
(Sasangka, 2007: 113). Ragam krama dipunginakaken kangge wicanten ing
antawisipun tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang rumaos piyambakipun
langkung andhap status sosialipun saking tiyang ingkang dipunajak wicanten.
Ingkang dipuntengenaken dening basa krama miturut Haryana
Harjawiyana (2001:67) inggih punika raos kasusilan (moralitas utawi etis)
kaliyan pakurmatan (kehormatan), basa indonesianipun unsur dasar utawi
unsur fundamental. Dipunwastani unsur dasar, amargi ingkang dados
tetalesipun basa krama, ingkang kiyat lan kekah, jejeg ajeg boten ewah boten
gingsir wiwit jaman rumiyin, jaman kejawen, ngantos dumugi jaman enggal
samenika.
17
Nalika jaman kejawen, basa krama mawarni-warni, ingkang pokok
wonten gangsal inggih punika basa madya, basa krama desa, basa krama, basa
krama inggil, tuwin basa kedhaton. Basa madya dipunprinci dados : basa
madya ngoko, basa madyantara, lan basa madya krama. Basa krama ugi
kaprinci dados : basa mudha krama, basa kramantara, lan basa wredha krama.
1. Basa Mudha Krama
Basa mudha krama kawastanan ugi basa krama alus, inggih
punika basa ingkang ngajeni ingkang langkung sepuh utawi sinten
kemawon ingkang dipunajeni, lagu dhekung, tembung-tembungipun krama
inggil, nanging boten ngangge tembung dalem.
Basa mudha krama punika limrahipun ingkang ngangge:
a. Priyantun nem dhateng sepuh
b. Murid dhateng dwijanipun
c. Rewang (pembantu) dhateng bendaranipun
d. Kanca ingkang dereng sami kulina
e. Priyayi dhateng priyayi sak pantaran
f. Reh-rehan dhateng pimpinan
2. Basa Kramantara
Basa kramantara punika limrahipun dipunanggep tumrap sasami-
sami, kados priyayi rumaos menang sausap drajadipun kaliyan ingkang
dipunajak wicanten. Wujudipun tembung-tembung krama lugu
(ater-ater lan penambang krama), boten ngangge krama inggil tumrap
ingkang dipunajak wicantenan.
18
3. Basa Wredha Krama
Basa wreda krama punika basanipun tiyang sepuh dhateng
tiyang enem sasaminipun, nanging ngajeni sawetawis. Basa kasebat
wujudipun tembung krama ngangge ater-ater lan panambang ngoko lan
tanpa krama inggil tumrap dhateng ingkang dipunajak wicanten.
Basa krama kedah tansah dipunbudidaya sageda nyaketi wewaton,
inggih basa krama sinerat punapa dene basa krama pawicantenan/ lesan. Basa
krama sinerat langkung gampil netepi wewaton, amargi wonten wekdal
kangge nglelimbang cara-caranipun. Ingkang radi rekaos netepi wewaton
punika basa krama pawicantenan, amargi wedharing basa sipatipun dadakan
(spontan). Haryana Harjawiyana (2001:84) njlentrehaken bilih basa
pawicantenan/ lesan punika ngemu raos pangraos (emosi utawi sentimen-
sentimen). Emanipun wedharing raos pangraos wau kanthi dadakan (spontan).
Miturut Haryana Harjawiyana (2001:76) dhedhasar wewatonipun basa
krama inggih punika:
1. Ngramakaken Tembung
a. Tembung-tembung ngoko ingkang wonten kramanipun dipungantos
tembung krama, dene ingkang boten wonten kramanipun tetep
tembung ngoko kemawon. Tuladha:
1) Basa ngoko : Aku arep nggambar woh-wohan kayata pelem,
jeruk, apel, jambu karo anggur.
2) Basa krama : Kula badhe nggambar woh-wohan kadosta pelem,
jeram, apel, jambet kaliyan anggur.
19
b. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan dhiri pribadi ingkang
wonten kramanipun tetep dipunkramakaken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Ayo mampir ing omahku sadhela, bocah-bocah lan
bojoku wis padha kangen.
2) Basa krama : Mangga mampir ing griya kula sakedhap, lare-lare
kaliyan semah kula sampun sami kangen.
c. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan kewan, wit-witan utawi
samukawis, ingkang wonten kramanipun tetep dipunkramakaken.
Tuladha:
1) Basa ngoko : Wah, aku lagi rekasa, nandur wit jeruk arep mati,
ngingu manuk padha lara, gek pitmontor wae rusak
ora bisa mlaku.
2) Basa krama : Wah, kula saweg rekaos, nanem wit jeram badhe
pejah, ngingah peksi sami sakit, gek pitmontor
kemawon risak boten saged mlampah.
2. Ngramakaken Ater-ater (awalan, prefiks)
a. Ater-ater di-, dipunkramakaken: dipun-. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitike diedol ing pasar.
2) Basa krama : Ayamipun dipunsade ing peken.
b. Ater-ater kok-, dipunkramakaken: sampeyan-. Tuladha:
1) Basa ngoko : Apa pitike arep kokedol ing pasar?
2) Basa krama : Menapa ayamipun badhe sampeyan sade ing peken?
20
c. Ater-ater dak-. Dipunkramakaken: kula-. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitike wis dakedol ing pasar.
2) Basa krama : Ayamipun sampun kula sade ing peken.
3. Ngramakaken Panambang (akhiran, sufiks)
a. Panambang -e, dipunkramakaken: -ipun. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitike kuwi dakgawane wae.
2) Basa krama : Ayamipun menika kula bektanipun kemawon.
b. Panambang -en, dipunkramakaken: sampeyan-. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitik kuwi gawanen mulih!
2) Basa krama : Ayam menika sampeyan bekta mantuk!
c. Panambang -ana, dipunkramakaken: sampeyan-i. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitik sing isih cilik-cilik iku gawanana mulih wae!
2) Basa krama : Ayam ingkang taksih alit-alit menika sampeyan
bektani mantuk kemawon!
d. Panambang -na, dipunkramakaken: sampeyan-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitik iki gawakna sadhela, arep daktaleni sikile!
2) Basa krama : Ayam menika sampeyan bektakaken sakedhap,
badhe kula tangsuli sukunipun!
e. Panambang -mu, dipunkramakaken: -sampeyan. Tuladha:
1) Basa ngoko : Iki rak pitikmu ta?
2) Basa krama : Menika rak ayam sampeyan ta?
f. Panambang -ku, dipunkramakaken: -kula. Tuladha:
1) Basa ngoko : Iya bener, kuwi pitikku.
21
2) Basa krama : Inggih leres, menika ayam kula.
4. Ngramakaken Rimbag Camboran (konfiks)
a. Camboran N-a, dipunkramakaken: sampeyan-N. Tuladha:
1) Basa ngoko : Nggawaa pitik sing putih kae!
2) Basa krama : Sampeyan mbekta ayam ingkang pethak menika!
b. Camboran N-ana, dipunkramakaken: sampeyan-N-i. Tuladha:
1) Basa ngoko : Nggawanana pitik-pitik kate kae!
2) Basa krama : Sampeyan mbektani ayam-ayam kate menika!
c. Camboran N-na, dipunkramakaken: sampeyan-N-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Nggawakna pitik Bulik, kareben dibeleh kanggo
bakdan!
2) Basa krama : Sampeyan mbektakaken ayam Buli, kajengipun
dipunbeleh kangge bakdan!
d. Camboran di-ake, dipunkramakaken: dipun-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitike bangkok mbok digawakake Pak Darma, jare
kepengin ngingu!
2) Basa krama : Ayamipun bangkok mbok dipunbektakaken Pak
Darma, criyosipun kepengin ngingah!
e. Camboran kok-ake, dipunkramakaken: sampeyan-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Mbak Darmi jare arep mulih, pitike sing dhere kae
mbok kokgawakake, kareben kanggo cucuk-cucuk!
22
2) Basa krama : Mbak Darmi criyosipun badhe mantuk, ayamipun
dhere menika mbok sampeyan bektakaken,
kajengipun kangge cucuk-cucuk!
f. Camboran dak-ake, dipunkramakaken: kula-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Wah, pitike kuwi giras, kene dakgawakake, mundhak
ucul!
2) Basa krama : Wah, ayamipun menika giras, ngriki kula bektakaken,
mindhak ucul!
g. Camboran dak-e, dipunkramakaken: kula-ipun. Tuladha:
1) Basa ngoko : Pitik sing gering kuwi dakgawane wae apa, mundhak
nulari liya-liyane?
2) Basa krama: Ayam ingkang gering menika kula bektanipun
kemawon menapa, mindhak nulari sanes-
sanesipun?
h. Camboran dak-ane, dipunkramakaken kula-anipun. Tuladha:
1) Basa ngoko : Wis, pitik sing padha pileren dakgawanane, aku
bisa nambani.
2) Basa krama : Sampun, ayam ingkang sami pileren kula
bektananipun, kula saged njampeni.
i. Camboran dak-ne, dipunkramakaken dak-aken. Tuladha:
1) Basa ngoko : Dhik, pitikmu wis ngekeg, dakgawakne jago apa?
Rak banjur ngendhog?
23
2) Basa krama : Dhik, ayam sampeyan sampun ngekeg, kula
bektakaken sawung menapa? Rak lajeng nigan.
C. Variasi Basa
Variasi basa inggih punika wujud bagian utawi varian selebeting basa
ingkang nggadhahi pola ingkang langkung sami kaliyan pola ingkang
limrahipun basa indukipun (Poedjosoedarmo selebeting aslinda, 2007:17).
Miturut Aslinda (2007 : 97) inggih punika basa nggadhahi variasi-
variasi dados pancaran saking gegayutanipun antawis tiyang, gegayutan
antawis golongan lan sikap bebrayanipun tumrap basanipun. Sikap lan
gegayutan punika dipunwujudaken boten kaliyan teges variasi selebeting
basanipun, nanging ugi gegayutan kaliyan sistem basa, kados nama panggilan,
tata cara tegur sapa, tataran-tataran basa (speech level), lan lelewa basa.
Kedadosanipun keragaman utawi variasi basa punika sanes
dipunsebabaken dening penuturipun ingkang boten homogen, nanging ugi
jalaran kegiatan interaksi sosial ingkang dipunlampahi beragam sanget.
Kegiatan mbetahaken utawi nyebabaken kedadosanipun keragaman basa
punika. Keragaman punika badhe langkung kathah menawi basa kasebut
dipunginakaken dening penutur ingkang kathah sanget, sarta ing selebeting
wilayah ingkang wiyar sanget. Chaer lan Agustina ing selebeting
Aslinda (2007 :17) mbentenaken variasi-variasi basa, inggih punika:
24
1. Variasi dari Segi Penutur
Variasi basa ingkang ketingal adhedhasar penuturipun inggih
punika variasi basa ingkang kasebut idiolek, inggih punika variasi basa
ingkang sifatipun individu. Miturut konsep idiolek, saben tiyang nggadhahi
variasi basa utawi idiolekipun piyambak-piyambak. Variasi idiolek punika
ngengingi wernining swanten, pamilihing tembung, lelawaning basa, tata
rakiting ukara, lan salajengipun.
Variasi basa kaping kalih adhedhasar penuturipun inggih punika
ingkang kasebut dialek, inggih punika variasi basa saking kelompok
penutur ingkang cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal
panggenan, wilayah, utawi area tinamtu (Abdul Chaer, 2004: 63). Panutur
selebeting dialek nggadhahi idiolek piyambak, nggadhahi ciri ingkang
sami kawontenan ing setunggal dialek.
Variasi kaping tiga adhedhasar penutur inggih punika kronolek
utawi dialek temporal inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken
dening kelompok sosial ing wekdal katemtu. Umpaminipun, variasi basa
indonesia ingkang dipunginakaken ing wekdal rumiyin lan variasi basa
ingkang dipunginakaken ing wekdak samenika.
Variasi basa kaping sekawan adhedhasar penuturipun inggih
punika sosiolek utawi dialek sosial, inggih punika variasi basa ingkang
ngengingi status, golongan, lan kelas sosial para penuturipun. Variasi
basa punika ngenani sedaya perkawis pribadi penuturipun, kados yuswa,
pendidikan, seks, pakaryan, tataran kebangsawanan, kahanan sosial
25
ekonomi lan sapanunggalipun. Adhedhasar yuswa, variasi basa ingkang
dipunginakaken dening lare, para mudha, tiyang dhewasa lan tiyang
ingkang langkung sepuh.
2. Variasi dari Segi Pemakaian
Variasi basa adhedhasar kaliyan panganggenipun, ingkang
ngginakaken, utawi fungsinipun kasebut fungsiolek (Nababan 1984),
ragam, utawi register (Abdul Chaer, 2004: 68). Variasi punika limrahipun
dipunwicantenaken adhedhasar bidang panganggening, lelewa, utawi
tataran keformalan, lan sarana panganggenipun. Variasi basa adhedhasar
punika limrahipun dipungayutaken kaliyan prakawis dialek. Bentenipun
variasi basa saking segi panganggenipun wonten ing kosa katanipun.
Bidang-bidangipun badhe nggadhahi cacahipun kosa kata khusus ingkang
boten wonten selebeting kosa kata bidang ilmu sanesipun.
3. Variasi dari Segi Keformalan
Adhedhasar tataran keformalan, Martin Joss (1967)
njlentrehaken variasi basa dados gangsal jinis lelewa, inggih punika lelewa
utawi ragam baku, lelewa utawi ragam resmi, lelewa utawi ragam usaha,
lelewa utawi ragam santai, lan lelewa utawi ragam akrab
(Abdul Chaer, 2004: 70).
Ragam baku dipunginakaken ing selebeting kawontenan resmi
lan khidmat. Ragam baku kasebat dados ragam baku jalaran pola lan
kaidahipun sampun dipuntetapaken secara tetep lan boten saged
dipunewahi.
26
Ragam basa resmi inggih punika ragam basa ingkang
dipunginakaken ing selebeting buku-buku wulangan, rapat dinas, lan
layang resmi. Ragam basa resmi sami kaliyan ragam basa baku ingkang
dipunginakaken selebeting kahanan resmi.
Ragam basa usaha inggih punika ragam basa ingkang
dipunginakaken ing selebeting wicanten limrahipun ing sekolah lan rapat-
rapat. Ragam basa usaha punika wonten ing antawis ragam basa formal
lan ragam basa santai.
Ragam basa santai inggih punika ragam basa ingkang
dipunginakaken wonten ing kawontenan santai. Kosa kata ing ragam
santai punika kathah wontenipun unsur leksikal dialek. Ragam basa santai
punika asring dipunginakaken selebeting kahanan boten resmi kangge
wicantenan kaliyan kulawarga lan kanca-kanca.
Ragam basa akrab inggih punika ragam basa ingkang
dipunginakaken antawis kanca ingkang sampun akrab, karib, lan
kulawarga. Ciri ragam basa akrab inggih punika kathahipun ngangge kode
basa ingkang sipatipun pribadi, piyambak lan relatif tetep selebeting basa
akrab punika, pangangge basanipun asring boten jangkep lan andhap.
Kedadosan punika jalaran panutur sampun sami mangertos.
4. Variasi dari Segi Sarana
Variasi basa saking segi sarana dipuntingali saking sarana
ingkang dipunginakaken. Adhedhasar sarana ingkang dipunginakaken,
ragam basa kaperang dados kalih, inggih punika ragam basa pawicantenan
27
lan ragam basa sinerat. Ragam basa pawicantenan panganggenipun kanthi
wicanten lan dipunbantu dening unsur-unsur suprasegmental, ragam basa
sinerat unsur suprasegmental boten wonten. Penggantos unsur
suprasegmental selebeting basa sinerat inggih punika kaliyan nyerataken
unsur kasebut kaliyan simbul lan tanda baca.
D. Dialek
Dialek kalebet variasi basa miturut penuturipun. Babagan punika
dipunandharaken dening Chaer lan Agustina (1995:82-89) ingkang ungelipun
“Adhedhasar panuturipun, variasi basa saged dipunbentenaken dados idiolek,
dialek, akrolek, basilek, vulgar, slang utawi basa prokem, kolokial (basa gaul),
jargon, argot lan ken”.
Dialek wiwitanipun dipunginakaken selebeting gegayutan kaliyan
kahanan basa. Meillet (1967:69) mratelakaken bilih dialek inggih punika
piranti wujud ujaran setunggal panggenan ingkang benten-benten, ingkang
nggadhahi ciri-ciri universal. Salah satunggaling ciri khas dialek inggih punika
wontenipun sami mangertos ing antawisipun tiyang ingkang ngginakaken
dialek, nanging ngginakaken basa kaliyan basa ingkang kados-kados benten.
Miturut Meillet ing selebeting Ayatrohaedi (1979 : 2), wonten kalih
ciri ingkang dipungadhahi dialek inggih punika (1) dialek inggih punika
perangkat wujud tuturan panggenan ingkang benten-benten, ingkang
nggadhahi ciri-ciri ingkang limrah lan langkung mirip sesaminipun, lan (2)
dialek boten kedah mendhet sedaya wujud tuturan saking basa.
28
Dialek dipunbentenaken dados tiga, miturut Hartman lan Stork (1972)
inggih punika:
1. Dialek Geografis
Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening
sekelompok tiyang (penutur) selebeting wilayah geografis ingkang benten.
Selebeting basa Jawa dipuntepangaken wontenipun pinten-pinten jinis
dialek inggih punika dialek Tegal, dialek Pemalang, dialek Pekalongan,
dialek Semarang, dialek Banyumas, dialek Solo, dialek Surabaya lan
sapanunggalipun.
2. Dialek Sosial (Sosiolek)
Inggih punika variasi basa ingkang dipunsebabaken dening
penutur nggadhahi status sosial ingkang benten. Adhedhasar yuswanipun,
wontenipun variasi basa lare-lare, variasi basa lare remaja, variasi basa
tiyang dewasa lan sapanunggalipun. Adhedhasar jenis kelaminipun,
wontenipun basa jaler lan basa istri, ugi wontenipun basa para waria lan
kaum gay (Oetomo lan Suhardi 1990). Kajaba punika ugi wonten
basanipun para dwija, tukang becak, para mubaligh lan sapanunggalipun.
3. Dialek Temporal (Kronolek)
Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening
kelompok sosial selebeting wekdal tinamtu. Wontenipun variasi basa ing
wekdal penjajahan Jepang, variasi basa ing wekdal penjajahan Walanda,
variasi basa ing wekdal kamardikan lan sapanunggalipun.
29
Kedadosanipun ragam-ragam dialek punika langkung utami
dipunsebabaken dening wontenipun gegayutan lan langkung unggul basa-basa
ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahipun bebrayan, penyerbuan,
utawi penjajahan miturut Guiraud ing selebeting Ayatrohaedi (1979: 6).
Ingkang dipunpikantuki kalepatan inggih punika peranan dialek utawi basa
ingkang sebelahan selebeting proses kedadosanipun dialek. Saking basa lan
dialek ingkang sebelahan punika, mlebetipun anasir kosa kata, struktur, lan
cara pangucapan utawi lafal.
Ragam-ragam dialek utawi tinamtukaken dening faktor wekdal,
panggenan, sosio-budaya, kahanan lan sarana pengungkapan
(Kridalaksana, 1970: 8). Kasunyatan faktor-faktor kasebut sami njangkepi.
Faktor wekdal jalaraken basa ingkang sami, ing wekdal riyen lan samenika
benten, nanging sami-sami kaliyan faktor panggenan, bentenipun punika
ngrembaka ngantos samenika. Adhedhasar babagan punika pramila dialek
saged kagolong dados tigang kelompok, inggih punika (1) dialek 1 (2) dialek 2
lan (3) dialek sosial.(Ayatrohaedi 1979 : 13)
1. Dialek 1
Inggih punika ingkang benten-benten jalaran kawontenan alam
panggenan dialek kasebut dipunginakaken salajengipun
(Warnant, 1973: 101). Dialek punika dipunasilaken jalaran wontenipun
kalih faktor ingkang sami njangkepi, inggih punika faktor wekdal lan
faktor panggenan.
30
2. Dialek 2
Inggih punika basa ingkang dipunginakaken ing njawi dhaerah
ingkang ngginakaken (Warnant, 1973:102).
3. Dialek Sosial
Dialek sosial inggih punika ragam basa ingkang dipunginakaken
dening golongan tinamtu, ingkang mekaten bentenaken saking golongan
bebrayan sanesipun (Kridalaksana, 1971). Golongan punika saged
golongan nyambut damel, yuswa, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan, lan
sapanunggalipun. Ragam dialek sosial ingkang ningalaken ciri-ciri
ingkang khusus sanget dipuntepangi kaliyan nama argot utawi slang.
(Ayatrohaedi 1979 : 14). Pangertosan saking slang miturut
Abdul Chaer (2004 : 67) inggih punika variasi sosial ingkang sipatipun
khusus lan boten dipunmangertosi. Tegesipun, variasi punika
dipunginakaken dening golongan tinamtu ingkang kawates sanget, lan
boten dipunmangertosi dening njawi golongan punika. Pramila kosakata
ingkang dipunginakaken selebeting slang punika asring ewah.
31
BAB III
PALAPURAN ASIL PANALITEN
Babagan punika isinipun wujud kawasisan ngginakaken ragam krama
dialek pemalang tuturan para mudha ing dhusun Gandu. Nalika proses komunikasi
antawisipun para mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang
rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.
A. Wewayangan Dhata
Palapuran asil panaliten ingkang sampun dipunlampahi dening
panaliti dipunlapuraken kanth cara deskripsi (wewayangan dhata) saking
tuturan para kawula mudha wonten ing dhusun Gandu.
1. Pacelathon antawisipun Ellis kaliyan Bu Mirah (Dhata I)
Ellis : ” Assalammu’alaikum.”
(Assalammu’alaikum)
Bu Mirah : ”Wa’alaikumsalam,sinten?”
(Wa’alaikumsalam, siapa?)
Ellis : ”Kula bu.”
(Saya bu)
Bu Mirah : ”Eh, mangga. Pripun dhik?”
(Eh, silahkan. Bagaimana dhik?)
Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon. Enten
boten?”
(Saya mau beli telur asin matang 50 saja. Ada tidak?)
32
Bu Mirah : ”Wontene kok menteh.”
(Adanya kok mentah)
Ellis : ”Napa bu, menteh.”
(Apa bu, mentah.)
Bu Mirah : ”Nggih. Sing mateng telas. Kangge yah napa?”
(Ya. Yang matang habis. Untuk kapan?)
Ellis : ”Mangke enjang.”
(Besok pagi)
Bu Mirah : ”Nek mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00 mangke
tah mpun mateng.”
(Kalau besok pagi ke sini lagi saja jam 07.00 nanti kan sudah
matang.)
Ellis : “Menawi digodhog piyambak lami boten bu? Terose ibu kok
menawi boten enten mateng menteh napuwo.”
(Kalau direbus sendiri lama apa tidak bu? Katanya ibu kok
kalau tidak ada matang mentah saja.)
Bu Mirah : ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik?”
(Oh ya tidak apa-apa. Rumahnya mana dhik?)
Ellis : ”Mriki kok bu. Gandu.”
(Sini kok bu. Gandu.)
Bu Mirah : ”Gandu. Gandu kuwi putrane sinten?”
(Gandu, Gandu itu anaknya siapa?)
33
Ellis : ”Bu Wiyah.”
(Bu Wiyah)
Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa kuliah
nang ngendi, kok ora tumon?”
(Oh alah Si Ellis ya, kok sudah besar ya. Sekarang kerja apa
kuliah dimana, kok tidak kelihatan)
Ellis : ”Kuliah ten pekalongan.”
(Kuliah di Pekalongan)
Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”
(Tunggu dulu Lis tak ambilkan)
Ellis : ”Nggih bu.”
(Ya bu)
Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”
(Semua berarti 75.000)
Ellis : ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”
(Ini bu uangnya. Terima kasih)
Bu Mirah : ”Ya.”
(Ya)
Ellis : ”Pareng bu.”
(Permisi bu)
2. Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti (Dhata II)
Adi : “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki leres
boten?”
34
(Maaf bu, mau tanya rumahnya Pak Harjo disini benar tidak)
Bu Surti : ”Nggih.”
(Ya)
Adi : ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”
(Aku disuruh Mbak Iyah memberikan ini)
Bu Surti : ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”
(Kok mbak Iyah tidak kesini sendiri)
Adi : ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya
sakit.”
(Mbak Iyah baru saja menengok bu Tarmonah di rumah
sakit)
Bu Surti : ”Lha adhik asmane sinten?”
(Lha adhik namanya siapa)
Adi : ”Nami kula Adi.”
(Nama saya Adi)
Bu Surti : ”Mriki pinarak riyen.”
(Sini duduk dulu)
Adi : “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”
(Terima kasih, mau cepat-cepat saja)
Bu Surti : ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”
(Ya sudah, tapi ditunggu sebentar dulu ya)
Adi : ”Nggih bu.”
(Ya bu)
35
Bu Surti : ”Niki wonten sekedhik jajan kangge adhik. Mboh napa isine.”
(Ini ada sedikit jajan untuk adik. Tidak tahu apa isinya)
Adi : “Ampun bu. Boten usah.”
(Sudah bu. Tidak usah)
Bu Surti : ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”
(Tidak apa-apa, diterima saja)
Adi : “Matur suwun nggih bu.”
(Terima kasih ya bu)
Bu Surti : ”Sami-sami.”
(Sama-sama)
Adi : ”Mpun pareng bu.”
(Pamit bu)
Bu Surti : “Mangga ndherekaken.”
(Ya silahkan)
3. Pacelathon antawisipun Riyan kaliyan Pak Lurah (Dhata III)
Riyan : “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal Makesta.”
(Pak mau minta tanda tangan untuk proposal Makesta)
Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sik ya.”
(Ya. Sebelumnya aku mau baca proposal dulu ya)
Riyan : ”Mangga, niki pak.”
(Silahkan, ini pak)
Pak Lurah : “Danane akeh ya.”
(Dananya banyak ya)
36
Riyan : “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”
(Ya pak, sudah dirancang banyaknya sekian)
Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”
(Mana saja yang ditanda tangani)
Riyan : “ Wonten mriki pak.”
(Disini pak)
Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”
(Ya mudah-mudahan lancar)
Riyan : “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”
(Ya pak lurah. Terima kasih. Silahkan pak)
4. Pacelathon antawisipun Pak Fauzi, Pak Taryam lan Likha (Dhata IV)
Pak Fauzi : ”Assalammualaikum.”
(Assalamu ’alaikum)
Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”
(Assalamu ’alaikum)
Likha : ”Waalaikumsalam.”
(Waalaikum salam)
Pak Fauzi : ”Pak lurahe wonten?”
(Pak lurahnya ada?)
Likha : ”Nggih enten.”
(Ya ada)
Pak Taryam : ”Pak Lurahe taksih napa?”
(Pak lurahnya masih apa?)
37
Likha : “Duka. Taksih ten wingking mangga lenggah riyen Pak.”
(Tidak tahu. Masih di belakang silahkan duduk dulu pak)
Pak Taryam : “Nggih.”
(Ya)
Likha : “Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten asmane
sinten Pak?”
(Katanya Bapak disuruh nunggu sebentar. Maaf namanya
siapa pak?)
Pak Fauzi : “Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak Fauzi
kalih Pak Taryam.”
(Bilang saja sama Pak lurah kalau ada Pak Fauzi dan Pak
Taryam)
Likha : “Nggih.”
(Ya)
5. Pacelathon antawisipun Dewi kaliyan Nur (Dhata V)
Dewi : “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”
(Mbak, tolong suruh pergi kucing yang ada di situ)
Nur : “Pundi sih.”
(Mana sih)
Dewi : “Nika wonten ngandhap meja.”
(Itu ada dibawah meja)
Nur : “Napa njenengan wedos kalih kucing?”
(Apa kamu takut sama kucing)
38
Dewi : “Nggih ra.”
(Iya)
Nur : “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek tiyang
sepah kesah ten Jakarta?”
(Ya tak suruh pergi. Sudah pergi. Kamu tidak ikut orang tua
pergi ke Jakarta?)
Dewi : “Boten wong kulane taksih sekolah.”
(Tidak karena akunya masih sekolah)
Nur : “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”
(Ya, karena sekolah itu kan lebih penting)
6. Pacelathon antawisipun Mbak Win kaliyan Nur (Dhata VI)
Mbak Win : “Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan maning?”
(Nur, Kamu semesteranya kurang berapa bulan lagi?)
Nur : “Kirang langkung tigang santun.”
(Kurang lebih tiga bulan)
Mbak Win : “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta kapan?”
(Kok cepat ya. Lalu kamu mau ikut ke Jakarta kapan?)
Nur : ”Mangke sesampunipun semesteran.”
(Nanti sesudah semesteran)
Mbak Win : ”Ya mengko tak enteni wis.”
(Ya nanti tak tunggu)
7. Pacelathon antawisipun Bulek Tumbu kaliyan Puji (Dhata VII)
Bulik Tumbu : “ Puji, ndarus ya.”
39
(Puji, tadarus ya)
Puji : ”Boten bulik.”
(Tidak bulik)
Bulik Tumbu : ”Kok ora kuwi kepriye?”
(Kok tidak itu bagaimana)
Puji :”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos
bulik.”
(Tidak ada temannya bulik. Pulangnya aku takut bulik)
Bulik Tumbu : “Lha ana aku kok wedi.
(Lha ada aku kok takut)
Puji : ”Nggih bulik.
(Ya bulik)
Bulik Tumbu : ”Wis tenang bae mengko tak anter.”
(Sudah tenang saja nanti saya antar)
8. Pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik Tumbu (Dhata VIII).
Nur : “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten?”
(Bulik, kemarin yang tadarus berapa?)
Bulik Tumbu : “Bocah akeh.”
(Ada banyak)
Nur : “Sinten malih bulik?”
(Siapa saja bulik?)
Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”
(Siti, Nurul, Kusni, Melin)
40
Nur : ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten?
(Lama tidak bulik. Sampai jam berapa?)
Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok ora
ndarus?”
(Ya seperti biasanya. Paling jam 10. Kamu kemarin kok
tidak tadarus?)”
Nur : “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”
(Setelah tarawih sudah mengantuk bulik)
Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”
(Tapi ini tadarus ya)
Nur : ”Nggih bulik.”
(Ya bulik)
9. Pacelathon antawisipun Arif kaliyan Bu Lurah (Dhata IX)
Arif : ”Bu Lurah, Adi enten boten?”
(Bu Lurah, Adi dimana )
Bu Lurah : ”Nggih wonten”.
(Ya ada)
Arif : ”Taksih napa bu?”
(Masih apa bu)
Bu Lurah : ”Sekedap tak undange.”
(Sebentar tak panggilkan)
Arif : ”Nggih bu.”
(Ya bu)
41
Bu Lurah : ”Adi kok isih metu.”
(Adi kok masih keluar)
Arif : ”Apunten bu, ten pundi nggih?”
(Maaf bu, dimana ya?”
Bu Lurah : ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya
mbokan isih nang nggon Andre.”
(Aku kok tidak tahu ya. Coba tanya sama Andre. Ya
barangkali masih ada di tempatnya Andre)
Arif : ”Nggih bu mangke kula tanggleg kalih Andre.”
(Ya bu nanti saya tanya sama Andre)
Bu Lurah : ”Ya.”
(Ya)
B. Analisis Dhata
Analisis ing dhata I ingkang dipuntuturaken Ellis kaliyan Bu Mirah.
Ellis punika yuswanipun kirang langkung 19 taun ingkang kagolong para
mudha ingkang nggadhahi unggah-ungguh basa kaliyan wujudipun ragam
krama. Ragam krama ing tuturan punika wonten dialek Pemalang. Babagan
punika katingal ing ukara ngandhap, inggih punika:
Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon.
Enten boten?”
Bu Mirah : ”Wontene kok menteh.”
42
Tembung enten salah satunggaling dialek Pemalang ingkang wujudipun
krama. Menawi krama ingkang baku boten wonten enten nanging wonten.
Enten punika sampun limrah dipunginakaken ing dhusun Gandu. Wonten
malih ing ukara:
Bu Mirah : “Mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00
mangke tah mpun mateng.”
Ellis : “Menawi digodhog piyambak lami boten bu? Terose
ibu kok menawi boten enten mateng menteh
napuwo.”
Bu Mirah : ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik?”
Tembung lami sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken dening
para sepuh ugi para mudha ing dhusun Gandu. Pramila ugi dados salah
satunggaling ragam krama dialek. Menawi ing basa bakunipun dangu. Ukara
sanesipun inggih punika:
Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa
kuliah nang ngendi, kok ora tumon?”
Ellis : ”Kuliah ten pekalongan.”
Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”
Ellis : ”Nggih bu.”
Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”
Ellis : ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”
Bu Mirah : ”Ya.”
Ellis : ”Pareng bu.”
43
Tembung ten basa Jawi baku inggih punika wonten, matur suwun basa Jawi
bakunipun matur nuwun, lan pareng tegesipun nyuwun ijin badhe pamit
nanging basa punika sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan
mliginipun ing dhusun Gandu. Ugi sampun dados dialek Pemalang ingkang
wujudipun krama.
Analisis data II, Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti. Adi
yuswanipun kirang langkung 13 taun. Tuturan ingkang wujudipun ragam
krama dialek Pemalang, inggih punika:
Adi : “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki
leres boten?”
Bu Surti : ”Nggih.”
Tembung tanggleg wonten ing tataran basa baku Jawa boten wonten, basa
bakunipun taken. Tembung punika sampun limrah dipunginakaken ing
Pemalang mliginipun ing Gandu, pramila sampun dados ragam krama dialek
Pemalang.
Adi : ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”
Bu Surti : ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”
Adi : ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya
sakit.”
Bu Surti : ”Lha adhik asmane sinten?”
Adi : ”Nami kula Adi.”
Dikengken lan nami sampun limrah dipunginakaken wonten ing dhusun
Gandu menawi guneman ngangge basa krama. Nanging menawi griya sakit
44
sebagian mawon ingkang ngginakaken jalaran tembung punika kalebet
krama desa.
Adi : “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”
Bu Surti : ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”
Adi : ”Nggih bu.”
Bu Surti : ”Niki wonten sekedap jajan kangge adhik. Mboh napa
isine.”
Adi : “Ampun bu. Boten usah.”
Bu Surti : ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”
Adi : “Matur suwun nggih bu.”
Bu Surti : ”Sami-sami.”
Adi : ”Mpun pareng bu.”
Bu Surti : “Mangga nderekaken.”
Tembung matur suwun, kerasan, ampun, lan pareng sampun dados basa
ingkang limrah dipunginakaken menawi guneman ngginakaken basa krama.
Matur suwun tegesipun matur nuwun, kerasan tegesipun cepetan, ampun
tegese boten usah, lan pareng tegesipun pamit badhe wangsul.
Analisis saking dhata III inggih punika pacelathon antawisipun Pak
Lurah kaliyan Riyan ingkang dados pengurus IPNU badhe nyuwun tapak
asma badhe ngajokaken proposal kangge kagiatan Makesta, ing pacelathon
punika ngginakaken basa krama.
Riyan : “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal
Makesta.”
45
Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sek ya.”
Riyan : ”Mangga, niki pak.”
Pak Lurah : “Danane akeh ya.”
Riyan : “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”
Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”
Riyan : “ Enten mpriki pak.”
Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”
Riyan : “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”
Tembung enten lan matur suwun mesthi kemawon dipunginakaken
selebeting wicantenan ngginakaken basa krama ing dhusun Gandu.
Tembung punika sampun dados basa ingkang limrah.
Analisis dhata IV pacelathon antawisipun likha (20 taun) kaliyan
Pak Fauzi ingkang yuswanipun kirang langkung 30 taun lan Pak Taryam
ingkang yuswanipun 55. Likha minangka ngajeni dhateng tiyang sepuh,
piyambakipun anggenipun wicantenan ngginakaken ragam krama dialek
Pemalang. Wicantenan ingkang mujudaken ragam krama dialek Pemalang
wonten ing ngandhap punika:
Pak Fauzi : ”Assalammualaikum.”
Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”
Likha : ”Waalaikumsalam.”
Pak Fauzi : ”Pak lurahe wonten?”
Likha : ”Nggih enten.”
46
Tembung enten asring dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu
mliginipun para kawula mudha. Likha ingkang kagolong salah satunggaling
kawula mudha ugi ngginakaken tembung enten selebeting wicantenan
ngginakaken ragam krama.
Pak Taryam : ”Pak Lurahe taksih napa?”
Likha : “Duka. Taksih ten wingking manggah lenggah riyen
Pak.”
Pak Taryam : “Nggih.”
Kekarepan ngginakaken tembung ten ing pacelathon nginggil punika
wonten. Nanging punika sampun dados dialek wonten ing dhusun Gandu lan
sapanunggalipun kangge nyatakaken tembung wonten.
Likha :” Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten
asmane sinten Pak?”
Pak Fauzi : ”Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak
Fauzi kalih Pak Taryam.”
Likha : ”Nggih.”
Tembung apunten sami kaliyan ngapunten. Nanging ing pawicantenan saben
dinten menawi ngginakaken basa krama bebrayan ing dhusun Gandu asring
ngginakaken apunten tinimbang ngapunten. Apunten kalebet salah
satunggaling dialek Pemalang ingkang wujudipun ragam krama.
Analisis dhata V pacelathon antawisipun Nur kaliyan Dewi. Nur
kaliyan Dewi punika dereng akrab (nembe kemawon tepang). Kangge
ngurmati Nur ingkang kalebet salah satunggaling warga dhusun Gandu
47
anggenipun wicantenan kaliyan Dewi ngginakaken ragam krama ingkang
wujudipun dialek Pemalang.
Dewi : “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”
Nur : “Pundi sih.”
Dewi : “Nika wonten ngandhap meja.”
Nur : “Napa njenengan wedos kalih kucing?”
Dewi : “Nggih ra.”
Nur : “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek
tiyang sepah kesah ten Jakarta?”
Dewi : “Boten wong kulane taksih sekolah.”
Nur : “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”
Tembung wedos dipunginakaken salebeting wicantenan ngginakaken ragam
krama ingkang tegesipun wedih (takut). Basa punika sampun limrah
dipunginakaken ing Pemalang mliginipun ig dhusun Gandu.
Analisis data VI, pacelathon antawisipun Nur ingkang yuswanipun
kirang langkung 13 taun ingkang kalebet salah satunggaling kawula mudha
wonten ing dhuusun Gandu selebeting wicantenan kaliyan Mbak Win
ingkang yuswanipun langkung sepuh. Selebeting tuturan punika Nur
ngginakaken unggah-ungguh basa ingkang wujudipun basa krama jalaran
Nur punika panggenanipun wonten Pemalang, pramila sampun kulinten
ngginakaken ragam krama dialek Pemalang. Tuturan ragam krama dialek
Pemalang wonten ing ngandhap punika :
48
Mbak Win : “Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan
maning?”
Nur : “Kirang langkung tigang santun.”
Mbak Win : “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta
kapan?”
Nur : ”Mangke sesampunipun semesteran.”
Mbak Win : ”Ya mengko tak enteni wis.”
Tembung tigang santun (tiga tahun) mujudaken ragam krama dialek
Pemalang. Jalaran sampun kulinten dipunginakaken dening bebrayan ing
Pemalang mliginipun ing dhusun Gandu.
Analisis dhata VII, pacelathon antawisipun Bulik Tumbu kaliyan
Puji. Puji yuswanipun kirang langkung 15 taun. Piyambakipun ngajeni
dhateng tiyang ingkang dipunajak wicantenan inggih punika Bulik Tumbu.
Selebeting pacelathon ngginakaken ragam krama ingkang ingkang
wujudipun dialek Pemalang.
Bulik Tumbu : “ Puji, ndarus ya.”
Puji : ”Boten bulik.”
Bulik Tumbu : ”Kok ora kuwi kepriye?”
Puji :”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos
bulik.”
Bulik Tumbu : “Lha ana aku kok wedi.
Puji : ”Nggih bulik.
Bulik Tumbu : ”Wis tenang bae mengko tak anter.”
49
Tembung wedos (takut) mujudaken ragam krama dialek Pemalang. Menawi
basa Jawa krama baku boten wonten tembung wedos nanging tembung ajrih.
Nanging tembung wedos sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan
ing dhusun Gandu kangge nyebataken kramanipun wedih.
Analisis dhata VIII pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik
Tumbu. Nur selebeting wicantenan ngginakaken ragam krama dialek
Pemalang. Wujud ragam dialek Pemalang ing tuturan inggih punika:
Nur : “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten?”
Bulik Tumbu : “Bocah akeh.”
Nur : “Sinten malih bulik?
Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”
Nur : ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten?
Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok
ora ndarus?”
Nur : “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”
Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”
Nur : ”Nggih bulik.”
Tembung lami tegesipun suwih utawi dangu nanging tembung punika
sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken ing bebrayan Pemalang
mlignipun ing dhusun Gandu.
Analisis data IX pacelathon antanisipun Arif kaliyan bu lurah. Arif
yuswanipun kirang langkung 13 tahun. Anggenipun wicantenan kaliyan
50
bu Lurah, piyambakipun rumaos ngajeni, pramila selebeting wicantenan
ngginakaken ragam krama ingkang wujudipun dialek Pemalang.
Arif : ”bu Lurah, Adi enten boten?”
Bu Lurah : ”Nggih wonten”.
Arif : ”Taksih napa bu?”
Bu Lurah : ”Sekedap tak undange.”
Arif : ”Nggih bu.”
Tembung enten kedahipun wonten, nanging sampun dados basa ingkang
limrah dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu.
Bu Lurah : ”Adi kok isih metu.”
Arif : ”Apunten bu, ten pundi nggih?”
Bu Lurah : ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya
mbokan isih nang nggon Andre.”
Tembung apunten sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken
dening bebrayan ing Pemalang, mliginipun para kawula mudha ing dhusun
Gandu. Pramila kasebat ragam krama dialek Pemalang.
Analisis wonten nginggil punika analisis ingkang tatacara
pangempalan data ngginakaken tatacara rekam. Ing selebeting panaliten
ingkang ngginakaken teknik Simak Bebas libat Cakap (SBLC) ugi kathah
para kawula mudha ingkang ngginakaken ragam krama dialek Pemalang
ingkang wujudipun kados ingkang wonten nginggil, inggih punika:
1. Enten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).
2. Lami ingkang tegesipun suwih (Jawi ingkang baku dangu).
51
3. Ten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).
4. Matur suwun ingkang tegesipun matur nuwun.
5. Pareng tegesipun nyuwun ijin pamit.
6. Dikengken tegesipun diakon.
7. Griya sakit tegesipun rumah sakit.
8. Nami ingkang tegesipun aran (Jawi ingkang baku nama).
9. Ampun tegesipun aja utawi boten usah.
10. Nggen tegesipun supaya (Jawi ingkang baku dipunaturi).
11. Apunten tegesipun pangapura (Jawi ingkang baku pangapunten).
12. Wedos ingkang tegesipun wedih (Jawi ingkang baku ajrih).
13. Tiyang sepah ingkang tegesipun wong tua (Jawi ingkang baku tiyang
sepuh)
14. Jenean tegesipun kuningan
15. Kuaos tegesipun kuwasa (Jawi ingkang baku kuwaos)
16. Tigang santun tegesipun telung sasi.
17. Kedhangsul tegesipun kedhele.
18. Kepripun tegesipun kepriye (Jawi ingkang baku kadospundi).
19. Kamisepah tegesipun kamituwa (Jawi ingkang baku kamisepuh).
20. Kepel tegesipun kapal
21. Tebah tegesipun adoh (Jawi ingkang baku tebih).
Saking panaliten ing nginggil kathahipun para mudha ngginakaken ragam
krama punika. Wujud kawasisan nalika ngginakaken ragam krama dialek
Pemalang kasebat wonten nginggil.
52
BAB IV
PANUTUP
A. Dudutan
Sasampunipun sedaya tahap panaliten kalampahan, wonten
pungkasaning panaliti saged mendhet punapa dudutan asil panaliten
kawasisan ngginakaken ragam krama dialek pemalang wonten ing dhusun
Gandu kecamatan Comal kabupaten Pemalang, inggih punika:
1. Kawula mudha anggenipun ngginakaken ragam krama wasis nalika
wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang
rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.
2. Ragam krama para kawula mudha boten dipunkulinakaken selebeting
wicantenan kaliyan sesaminipun. Dados ragam kramanipun para
mudha boten kados basa ingkang limrah.
B. Pamrayogi
Adhedhasar dudutan asil panaliten, panaliti ngaturaken pamrayogi
kados mekaten:
1. Para kawula mudha kedahipun langkung wasis anggenipun ngginakaken
ragam krama nalika wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan
tiyang ingkang rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun
lan ugi sesaminipun.
53
2. Tiyang sepuh kedahipun paring kawigatosan ngginakaken basa Jawi
krama wekdal wicantenan selebeting kulawarga, supados para kawula
mudha ndherek lan kulinten ngginakaken basa Jawi krama.
3. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lan ngginakaken basa Jawi
ragam krama dialek Pemalang wekdal wicantenan kaliyan para kawula
mudha kangge nguri-uri dialek Pemalang.
4. Sekolah utawi pawiyatan prelu ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa
Jawi krama kangge nanemaken unggah-ungguh basa.
54
KAPUSTAKAAN
Aslinda dkk. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung : Refika Aditama.
Ayatrohaedi.1979. Dialektologi Sebuah Pengantar. Jakarta : Pusat Pembinaan danPengembangan Bahasa.
Bell, Roger.1995. Sosilinguistik. Surabaya: Usaha Nasional.
Chaer, Abdul. 2004. Sosiolinguistik Perkenalan Awal. Jakarta : Rineka Cipta.
__________, 2007. Kajian Bahasa: Struktur internal, Pemakaian dan Pemelajaran.Jakarta: Rineka Cipta.
Gunarsa, Singgih D. 2004. Dari Anak Sampai Usia Lanjut. Jakarta: BPK GunungMulia.
Harjawiyana, Haryana dkk. 2001. Marsudi Unggah-ungguh Basa Jawa.Yogyakarta: Kanisius.
Hermaji, Bowo. 2002. Pengantar Sosiolinguistik. Tegal : Universitas Pancasakti.
Keraf, Gorys. 2004. Komposisi Sebuah Pengantar Kemahiran Bahasa. Flores:Nusa Indah.
Mahsun. 2005. Metode Penelitian Bahasa. Jakarta : PT. Raja Grafindo Persada.
Mangunsuwito, S.A. 2002. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung : CV. YramaWidya.
Mastoyo, Tri. 2007. Pengantar (Metode) Penelitian Bahasa . Yogyakarta :Carasvati.
Moleong, Lexy J. 2007. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda.
Nadra & Reniwati. 2009. Dialektologi Teori dan Metode. Yogyakarta: ElmateraPublishing.
Rachman, Maman. 1993. Strategi dan Langkah-langkah Penelitian Pendidikan.Semarang: IKIP Semarang Press.
Samidi, dkk. 2004. Bahasa Daerah Bahan Ajar PGSD UNS.. Surakarta: FKIPUniversitas Sebelas Maret
55
Sudaryanto, 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta : Duta WacanaUniversity Press.
_________, 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa. Yogyakarta: DutaWacana University Press.
Sumarsono. 2009. Sosiolinguistik. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Suwadji. 1993. Ngoko lan Krama. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama.
Wijana, I Dewa Putu. 2006. Sosiolinguistik Kajian Teori dan Analisis. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.