T.L.1988] Konisitutone 121. 'ETalangofua 'ae Kau Ka'atemo e Kau Tau ki he ngaahi lao '0e fonua. 22. Kau Ka'atemo e Kau Tau (Militia). 23. Ngaahi me'a 'oku tapu ke ma'u 'e ha taha kuo

T.L.1988] Konisitutone

VAIlE 2

KO E KONISITUTONE '0 TONGA

FOKOTU'UT'U '0 E NGAAffi KUPU

KONGA I.-Ko E TORI TAu'ATAlNA

Vahe2 1

KUPU1. Foaki '0 e Tau'ataina.2. Tapu '0 e nofo faka-popula.3. Tu'utu'uni ki he 'omi ha kakai mull ke ngaue.4. 'E tatau pe ki he kakai kotoa pe 'a e lao '0 Tonga.5. 'Oku ngofua mo 'ata ki he kakai kotoa pe ke fai 'enau lotu.6. 'E tauhi ke ma'oni'oni '0 ta'engata 'a e 'Aho Sapate.7. 'E 'ata 'a e nusipepa.8. 'Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai 'enau tangi.9. Hepease Koapuse.

10. Kuo pau ke fakamaau'i 'a e faka'iloa.11. Anga '0 e fai ha hopo hia. Kau Sula 'i he hopo sivile.12. 'E 'ikai toe fakamaau'i ha faka'iloa 'i hono liunga ua.13. 'E 'ikai ngofua ke liliu 'ae Tohi Fekau.14. Ke matu'aki fai totonu 'a e ngaahi hopo.15. 'E fai 'e he Fakamaau'anga ta'e filifilimanako pe loto kovi.16. Tapu ke hu ki ha fale pe 'api '0 ha taha ta'e tomu'a ma'u ha

tohi komi koloa.17. 'E fai 'e he Tu'i 'ene pule ta'e filifilimanako.18. Tukuhau, Totongi Huhu'i koe'uhi ko ha koloa kuo 'ave.19. Ke loto 'a e Fale Alea ki he Pa'anga Hu ki Tu'a.20. Ngaahi Lao koe'uhi ko ha me'a kuo fai (Retrospective Laws).21. 'E Talangofua 'a e Kau Ka'ate mo e Kau Tau ki he ngaahi lao

'0 e fonua.22. Kau Ka'ate mo e Kau Tau (Militia).23. Ngaahi me'a 'oku tapu ke ma'u 'e ha taha kuo mo'ua 'i ha

hia,24. Tapu ki he kau 'ofisa fakapule'anga ke fai fakatau.25. TAMATE'I26. TAMATE'I27. Ta'u faka-Lao.28. Ko e ngaahi me'a 'oku 'aonga ke poto ai 'a e kau sula.29. Tohi liliu kakai.

KONGA II.-Ko E TOlD '0 E ANGA '0 E PuLE '0 E FONUA NI

30. Pule'anga31. Ko e Anga '0 e Pule'anga.32. Ko e Hokohoko ki he Kalauni.

'E 'ikai ngofua ki ha taha 'a ia 'e hoko ko e 'Ea ki he Kalaunike mali mo ha taha 'a ia 'oku 'ikai ke finangalo ki ai 'a e Tu'i.Ko e fuakava 'e fai '0 ka Hoko ki he Kalauni.'E 'ikai lava ke hoko ki he Kalauni ha taha 'oku vale pe faha.Ko e Tu'i ko e 'Eikitau Lahi.'Oku ngofua ki he Tu'i ke fakamolernole'i 'a e kau popula.Ko e Tu'i rno e Fale Alea.Ngaahi Talite.Kau minisita mei muli.Ngaahi rnafai '0 e Tu'i, Fakarno'oni Huafa ki he ngaahi Lao.Pilinisi Pule.Pilinisi Pule-ko e anga '0 hono fakanofo.'Oku 'i he Tu'i ke tufa 'a e ngaahi hingoa faka'apa'apa.Pa'anga.Ko e Lao Faka-Kautau (Martial law).Ko e fuka '0 Tonga.Koloa 'a e Tu'i.Tapu ke fakamaau'i 'a e Tu'i.

2 Vahe 2

33.

34.35.36.37.38.39.40.41.42.43.44.45.46.47.48.49.

Konisitutone [T.L. 1988

Ko e Fakataha Tokoni

50. Ko e fa'ahinga 'oku kau ki he Fakataha Tokoni, pea rno engaahi rnafai '0 e Fakataha Tokoni.

Kapineti

51. Ko e fa'ahinga 'oku kau ki he Fakataha Kapineti, pea rno engaahi rnafai '0 e Kapineti.

52. Ngaahi fatongia, '0 e kau Minisita.53. Ke 'atu 'e he Minisita Tauhi Pa'anga ha tohi fakamatala ki he

Fale Alea.54. Kau Kovana-anga '0 honau fakanofo.55. Ngaahi mafai '0 e kau Kovana.

Ko e Falea Alea

56. Ngaahi rnafai '0 e Fale Alea.57. Hingoa.58. Ngaahi Fakataha.59. Kinautolu 'oku hu 'i he Fale Alea.60. Kau Fakafofonga.61. Ko e Sea.62. Ko e ngaahi tu'utu'uni '0 e Fale Alea.63. Ngaahi rne'a totonu 'oku kau ki he kau nopele.64. Ko e ngaahi rnafai ke fili ki he fakafofonga '0 e kakai.65. Ko e ngaahi me'a totonu 'oku kau ki he kau fakafofonga '0 e

kakai.66. Ko e fakamana'i mo e totongi fakafufii.67. Ngaahi rnafai '0 e kau nopele.68. Ka 'ikai finangalo 'a e Tu'i ki ha lao, 'oku tapu ke toe alea'i.69. Ko e tokolahi pea lava ke fai 'a e Fale Alea.

T.L.1988] Konisitutone Vahe2 3

70. Anga ta'etaau 'i he 'ao '0 e Fale Alea 'oku tautea.71. 'Oku ngofua ke fakahifo ha nopele '0 e Fale Alea.72. Tohi '0 e Fale Alea.73. Tapu ke puke.74. Fakafisi.75. Ko e faka'ilo (Impeachment).76. Toe fili.77. Ko e fili fa'a fai.78. 'Oku 'i he Fale Alea ke tu'utu'uni ki he tukuhau.79. Ko e ngaahi fakatonutonu '0 e Konisitutone.SO. Ko e anga '0 e lea 'e kamata 'aki ha ngaahi lao.81. Kau 'a e Lao 'e taha ki he me'a 'e taha.82. 'Oku ngofua ki he Tu'i Fakamaau Lahi ke ta'ofi ha ngaahi

lao.83. Ngaahi Fuakava 'a e Hou'eiki '0 e Fakataha Tokoni mo e kau

Fakafofonga.

Ko e Fakamaau'anga

84. Ngaahi Fakamaau'anga,85. "Ko e Fakamaau'anga Tangi.86. Ko e Fakamaau'anga Lahi.87. Kau Fakamaau ke ma'u honau tu'unga lolotonga 'oku nau

anga taau.88. Fakamaau Le'ole'o.89. Ngaahi mafai.90. Ngaahi mafai '0 e Fakamaau'anga Lahi.91. "Ngaahi Tangi mei he Fakamaau'anga Lahi.92. *Mafai '0 e Fakamaau'anga Tangi.93. Fakahinohino Lao.94 'Oku 'ikai ngofua ke fakamaau'i 'e ha Fakamaau ha tangi mei

ha me'a na'a ne tomu'a fakamaau'i,95. Fuakava 'a e Fakamaau.96. Ngaahi totongi Fakamaau'anga.97. 'E 'ikai ngofua ke tali 'e ha Fakamaau ha tautea pa'anga.98. Kau Sula.99. Hopo Sula.

100. Ko hono anga '0 e tu'utu'uni ke halaia pe tonuhia.101. 'Oku 'i he Fakamaau ke fakamatala 'a e lao etc. ki he kau

sula.102. 'E fai 'e he Tu'i Fakamaau ha tohi fakamatala ki he anga '0 e

fonua 'a hono lelei mo hono kovi.103. Ngaahi mafai '0 e kau Fakamaau Polisi.

KONGA III.-Ko E FONUA

104. 'Oku 'i he Pule'anga 'a e ngaahi kelekele kotoa pe. Tapu kefakatau atu.

105. Ngaahi tu'utu'uni ki he ngaahi lisi.

• Na'e te'ekj fabhoko 'j be 'abo 31 TIleIDa 1988.

4 Vahe2 Konisiuaone [T.L.1988

Foaki '0 etau'ataina.

Tapu 'a enolo faka-popula.

106. Sipinga '0 e tohi lisi.107. 'E 'ikai ue'i 'a e ngaabi lisi kuo 'osi hono fai.108. 'Oku tapu ke toe fai ha tohi lisi '0 ha 'api '0 ha Lotu ki ha toe

me'a kehe kae 'oua kuo fakangofua.109. Ko e matatahi.110. Ko e lesisita '0 e ngaabi lisi.111. Ko e Lao '0 e hokohoko.112. 'E foki ki he Pule'anga 'a e ngaahi tofi'a 'oku 'ikai ha 'ea

totonu lei ai.113. Totonu ke ma'u 'api.114 'E 'ikai ha lisi etc. kae 'oua kuo fakangofua.115. Hingoa.

VAHE2

KO E KONISITUTONE '0 TONGA

Na'e foaki 'e he 'Ene 'Afio ko Kingi Siaosi Tupou I 'i hono 'aho fa '0Novema 'i he ta'u 'e Ulhaafe valungeau fitungofulu ma nima peana'e toe fakatonutonu '0 [akatatau ki he lao 'i he ngaahi 'ahokehekehe" 'i he vaha'a 'o e ta'u 'e tahaafe valungeau rnavalungofulu pea mo e ta'u 'e tahaafe hivangeau valungofulumavalupea fakasonutonu 'o fakatatau mo e Lao ki he Fakama'opo'opo'0 e Ngaahi Lao 'i he 'aho tolungofulu rna taha '0 e mahina koTisema, 1988.

KONGA I.-Ko E Tom TAu'ATAINA1. Ko e me'a 'i he ha mai ko e finangalo '0 e 'Otua ke tau'ataina 'a

e tangata ko e me'a 'i he 'ene ngaohi '0 toto pe taha 'a e kakai kotoape ko ia 'e tau'ataina '0 ta'engata 'a e kakai Tonga mo e kakai kotoape 'oku nofo ni pea 'e nofo 'i he Pule'anga ni. Pea 'e lata ki he kakaikotoa pe 'enau mo'ui mo honau sino mo honau taimi ke kumi moma'u koloa pea ke fa'iteliha lei he ngaue mo e fua '0 honau nima peake pule'i tafataha pe 'e kinautolu 'a e ngaahi me'a 'anautolu.

2. 'E 'ikai ngaue fakatamaio'eiki 'e ha taha lei ha tokotaha kapau'oku 'ikai te ne loto lei ai ngata pe 'i he 'ene mo'ua lei he lao pea kahola ha popula mei ha fonua kehe lei Tonga ni (kapau 'oku 'ikai ko ehola mei he lao '0 ha fonua ko e me'a 'i he 'ene fakapo pe kaiha'a pe'i he fai ha me'a lahi pehe pe ha mo'ua) te ne tau'ataina leva 'i he'ene tu'uta lei Tonga ni koe'ubi 'e 'ikai 'aupito nofo fakapopula hatoko taba 'oku nofo 'i he malumalu '0 e fuka '0 Tonga.

• Ko e Lao 1966 Ite De faItatonutollu 'a e Kooisitutooe na'e te'eki kc faItabolto ia 'i be 'abo 31TiIema 1988, b Ito 'eee npabi faltatonutonu 'oltu fataltau ia 'i be Tobi Lao Fatatonutonu Ito eal.Ko e Itupu kotoa pe 'oltu De lave Iti ai 'oltu fahmata1a'i fatanounou ai pe 'a e me'a ai. 'Oku tau '.e apab.i faltatonutollu ki be Fakamaau'anp Tangi. Ko e Lao 'oku te'elti kc npuc'aki ko e Lao(Faltatonutonu Faltamaau'anp Tanli) '0 e Kooisitutoue 1966; Lao 13 '0 e 1966.

T.L.1988] Konisuutone Vahe2 5

3. Ka 'i ai ba taha 'oku ne fie 'omi ha kakai mei ha 'otu motu '0 e Tu'utu'uni kitahi ni ke ngaue ma'ana 'oku ngofua ke ne alea mo kinautolu ko e ~m.;.~ kta'u 'e fiha te nau ngaue kiate ia pea 'e tuku 'a e tobi '0 fakatatau mo ngauc. ee tobi alea 'oku ne fai mo kinautolu 'i he ngaahi 'ofisi '0 e Pule'angakoe'uhi ko e totongi te nau ma'u mo e taimi te nau ngaue kiate iapea mo e tala'ofa ke toe 'ave 'a kinautolu 10 honau fonua. Pea 'e faiki be tobi ko ia 'e be Pule'anga koe'uhi ko ia 'oku unga 'a kinautolumo kinautolu 'oku unga kiate ia. Pea 'e fai 'e he kakai ko ia 'okuha'u pehe ni ki be lao '0 e fonua ni pea te nau totongi 'a e ngaahitotongi Tute '0 hange ko e kakai kotoa pe '0 e Pule'anga ni motukuhau '0 hange 'e tu'utu'uni 'e he Tu'i mo hono Kapineti. (Lao 35 '0e 1912, Lao 10 '0 e 1918, Fakatonutonu 'e he Lao 3 '0 e 1976.)

4. 'E taha pe 'a e lao '0 Tonga ni ki be bou'eiki mo e me'avale k.ibe fa'ahinga kakai kotoa pe 'oku 'ikai ko e Tonga mo e Tonga. 'E'ikai fokotu'u ha lao 'i be fonua ni ki ha fa'ahinga pea tuku hafa'ahinga ka 'e taha pe mo mamafa tatau pe 10 he kakai kotoa pe '0 efonua ni. (Faklltonutonu 'e he Lao 3 '0 e 1976.)

'E tatau pe kibe kakaikotoa pe 'a elao '0 Tonga.

5. 'Oku ngofua mo 'ata ki he kakai kotoa pe ke fai 'enau lotu mo 'Oku ngofuatauhi 'a e 'Otua '0 hange 'oku nau loto 10 ai pea '0 hange 'oku tala 'e b~~:~o:'bebonau konisenisi pea ke fa'a fakataha ke fai 'enau lotu 'i he ngaahi ~ ke faipotu 'oku nau tu'utu'uni ki ai. Ka 'e 'ikai ngofua ke me'a ngaue'aki 'a enau lotu.e tau'ataina ni ke fai 'a e ngaahi me'a 'oku kovi mo fakalielia pea lauko e lotu 'a e ngaahi me'a 'oku 'ikai hoa mo e lao mo e melino 'a efonua.

6. Kuo pau ke tauhi ke ma'oni'oni 'a e 'Aho Sapate 'i Tonga pea 'E taubi kekuo pau he 'ikai ha taha te ne fai 'ene fefakatau'aki pe tefito'i ngaue ~~~'Oni'ama'u'anga mo'ui pe ha fa'ahinga ngaue fakapisinisi pe 'i he 'Aho Slpa~.Sapate tuku kehe 'i hano fai '0 fakatatau 10 he lao; pea 'ilonga haaleapau 'e fai pe fakamo'oni'i 'i he 'abo ko ia kuo pau ke tale 'aongapea ko e koto muna pe ia pea he 'ikai hano mafai fakalao. (Fetongi 'ehe Lao 3 '0 e 1971.)

7. 'Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke lea 'aki mo tohi mo pulusi'a e anga '0 honau loto mo 'enau fakakaukau pea 'e 'ikai fokotu'u halao ke tapu ia '0 lauikuonga. 'E lata '0 ta'engata 'a e lea mo enusipepa kil.~gk~•.{K:efh"~)l~l!\ll}i;» 'a e ngaahi lao 'oku kau kibe lau'ikoVl'MO I 'a'W'8In-maYitr'a 'Ene 'Afio rno hono Fale'Alo. 1\

8. 'Olro ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai 'enau tohi pe ko 'enautobi kole ki he Tu'i pe 10 he Fale Alea pea ke fakataha '0 alea ki heme'a 'oku ha mai kiate kinautolu 'oku totonu ke nau kole ki he Tu'ipe ki he Fale Alea ko hono fokotu'u pe ko hono ta'ofi kapau 'okunau fakataha melino pea tale ha rnahafu tau rno tale rnaveuveu.

'E 'atl 'a enuaipepa.

'Oku DJOfuaki be k8kaikotoa pe kefli 'e nautangi.

6 Vabe2 Konisitutone [T.L.1988

Hepeasekoapuse.

9. Ko e lao 'a e tohi '0 e Hepease Koapuse (Habeas Corpus) ko eme'a ia '0 e kakai kotoa pe pea 'e 'ikai ue'i ia '0 ta'engata ngata peka 'i ai ha tau pe ha angatu'u 'i he fonua pea toki ngofua ki he Tu'ike ne ue'i ia.

Kuo pau ke 10. 'E 'ikai tautea ha taha koe'uhi ko ha me'a kuo ne fai kae 'ouafakarnaau'j 'a kuo fakamaau'i ia '0 hange ko e lao pea 'i he 'ao foki '0 ee faka'iloa.

Fakamaau'anga ko ia 'oku totonu ke ne fakamaau'i 'a e me'a ko ia.(Faluuonutonu 'e he Lao 8 '0 e 1972.)

Anga '0 e faiha hopo hia.

Kau sula 'i hehopo sivile.

'E 'ikai toefakamaau'iha faka'i1oa 'ihono Iiungaua.

'E'ikaingofua keliliu 'a e tohifekau.

11. 'E 'ikai fakamaau'i ha tokotaha pe fekau ke hopo ia 'i hafakamaau'anga pe tautea ia 'i he 'ene ta'e hopo kapau 'oku 'ikaitomu'a 'atu kiate ia 'a e tohi faka'ilo (tuku kehe kapau ko e faka'ilo'0 ha Minisita etc. (impeach) pe ko ha taha 'oku ne fai ha maumaulao si'i 'oku lava 'e he fakamaau polisi ke fakamaau'i mo fakangatape ha taha 'oku ta'e faka'apa'apa ki he fakamaau'anga lolotonga 'okufai 'a e fakamaau). Pea ko e tohi ko ia 'e fakamatala mahino 'a engaahi me'a 'oku kau kiate ia pea ko ia 'oku fakamaau'i ai ia. Pea 'ihe fakamaau'i ia 'e 'omi hono kau fakahalaia ki hono 'ao 'i hefakamaau'anga ngata pe '0 ka 'oku hange ko e lao pea te ne fanongoki he'enau fakamatala pea 'e ngofua ke fai 'e ia 'a e ngaahi fehu'ikiate kinautolu pea ke 'omi 'ene kau fakamo'oni 'a'ana pea ke lea mofakamatala 'e ia koe'uhi ko e ngaahi mesa 'oku kau kiate ia. Kae'ilonga ha taha kuo faka'ilo ko e hia 'e fakamaau'i ia saki 'a e kausula kapau te ne loto ki ai pea 'e 'ikai ue'i 'a e lao ni '0 ta'engata.Pea 'ilonga ha mo'ua pa'anga lahi 'e fakamaau'i foki ia 'aki 'a e kausula pea 'e 'i he Fale Alea ke tu'utu'uni pe fiha 'a e pa'anga 'a honolahi '0 e mo'ua pea toki ngofua ke fakamaau 'aki 'a e sola. (Lao Filca 25'0 e /942, Fakatonutonu 'e he Lao 13 '0 e /982.)

12. 'E 'ikai toe fakamaau'i ha toko taha 'i hono liunga ua koe'uhiko ha me'a na'e tomu'a fakamaau'i ai ia pe na'a De hao ai pe mo'uaai ngata pe ka vete 'e ha taha 'ene halaia hili hono fakatonuhia 'i hefakamaau'anga pea 'i he 'i ai pe rno ha kau fakamo'oni ke fakamo'oniki ai.

13. 'E 'ikai fakamaau'i ha taha koe'uhi ko ha me'a kehe ka ko iape 'oku tu'u 'i he tohi fekau hiamatea tohi faka'ilo (writ or warrant)'a e rne'a tonu kuo 'omi ai ia ke fakamaau'i:

Ka 'i he ha-(a) 'oku 'ikai ha fakamo'oni ke fakamo'oni kuo ne fai 'a e hia ko

ia ka 'oku ha mei he ngaahi fakamatala na'a ne feinga ke fai 'engofua ke fakahalaia 'a e faka'iloa 'i he 'ene feinga ko ia pea'e tautea ia '0 fakafe'unga; pea

(b) ka faka'ilo ha taha 'i he 'ene feinga ke fai ha hia ka 'oku ha

T.L.1988] Konisitutone Vabe2 7

mei be ngaahi fakamatala na'a ne fai 'a e hia ko ia 'e ngofuake fakahalaia 'a e faka'iloa 'i he 'ene feinga; pea

(c) 'i he hopo ha taha koe'uhi ko 'ene kakaa'i ha pa'anga 'engofua ki he kau sula ke fakahalaia 'a e faka'iloa ko ia 'i hekaiba'a pea ka hopo ha taha 'i he 'ene kaiha'a 'e ngofua ki hekau sula ke fakahalaia 'a e faka'iloa 'i he 'ene kakaa'i. (Lao Fika10 '0 e 1918, Fakatonutonu 'e he Lao 18 '0 e 1981.)

14. 'E 'ikai 'aupito fakamana'i ha taha ke ne fakahalaia ia 'e ia pea Ke matu'aki'e 'ikai to'o mei ha taha 'ene mo'ui pe ko 'ene koloa pe ko 'ene fai totonu 'aeng. hopo.tau'ataina ka '0 hange 'oku tu'u 'i he lao.

15. 'E 'ikai si'i ngofua ke fakamaau'i 'e ha fakamaau pe fakamaaupolisi pe 'e ha suia ha me'a 'oku kau 10 honau kainga pe kefakahalaia pe fakamo'oni: Pea 'e 'ikai si'i 'aupito ngofua ke kau 'i hefakamaau'i 'e ha fakamaau pe fakamaau polisi 'i ha me'a 'oku kaukiate ia. Pea 'e tapu 'aupito ki ha fakamaau pe fakamaau polisi pe hatangata sula ke ne tali ha me'a'ofa pe ko e pa'anga pe ha me'a kehemei ba taha 'oku teu ke fakamaau'i pe mei ha taha '0 hono kaingakae nofo 'ataa pe 'a e kau fakamaau kau fakamaau polisi rno e kausula kotoa pe ke 'oua 'aupito te nau fai fakakainga pe fakakauvaka'enau ngaue.

'E fai 'e hefakamaau-

~~tfi~mta'e.. anakope loto kovi.

16. 'Oku tapu ke bu fakamalohi ki he fale pe ko e 'api '0 ha taha Ta~u ke huke kurni ha me'a pe ala kiate ia pe ko 'ene koloa pe ha rne'a 'e taha ~ i ~:~: pe'a'ana ngata pe '0 ka 'oku hange ko e lao: Pea kapau 'oku 'i ai ha t~a ta'etaha 'oku 'i ai 'ene koloa pe ko 'ene me'a kuo mole pea 'oku tui kuo tomu'~ ma'~

ha tobi kunufakafufii ia 'i ha potu pe ko e fale pe ko e 'api 'e ngofua 10 he koloa.fakamaau polisi 'i he 'ene fuakava 'oku ne mahalo kuo fakafufii ia 'iha potu rno 'ene fakamatala totonu foki ki he anga '0 e koloa kuofakafufii rno e potu 'oku ne mahalo kuo fakafufii ai ke ne 'atu ha tohifekau 10 he kau polisi ke nau 'alu '0 kumi 'a e koloa ko ia '0 hangeko e fuakava na'e fai. (Fakatonutonu 'e he Lao 7 '0 e 1967.)

17. 'E fai 'e he Tu'i 'ene pule koe'ubi ko hono kakai kotoa pe 'e 'E fai 'e he'ikai fai ko e me'a ke koloa'ia pe lelei'ia ha toko taha pe ha famili 'e Tu'j 'ene

g~~I:'etaha pe ba fa'ahinga 'e taha ta"e filifilimanako ka koe'uhi ke lelei rno .. anako.monu'ia 'a e kakai kotoa pe '0 bono Pule'anga.

18. 'Oku totonu ke 'amanaki 'e he kakai kotoa pe 'e malu'i 'e hePule'anga 'enau mo'ui rno bonau tau'ataina mo 'enau koloa. Pea koia 'oku totonu fold ke tokoni rno tukubau 'e be kakai kotoa pe ki hePule'anga '0 bange ko e lao. Pea kapau 'e fai ba tau 'i he fonua nipea to'o 'e he Pule'anga 'a e koloa pe ha rne'a rnei ha taha 'e totongi'e he Pule'anga kiate ia '0 hange 'oku totonu. Pea ka tu'utu'uni 'e be

Tukuhau.

Totoogihuhu'jkoe'uhi ko hakoloa kuo'ave.

8 Vahe2 Konisitutone [T.L.1988

Ke fakahaloto efakamole.

HI. laokoe'ubi koha mc'a kuofai(Retro-~cLaws).

Fale Alea ke to'o mei ha taba pe ha ni'ihi honau 'api pe ko e konga'0 honau 'api pe ko honau fale ko e me'a ke ngaohi 'a e ngaabi hala'0 e Pule'anga pe ha ngaue 'e 'aonga ki he Pule'anga 'e totongi 'e hePule'anga 'a ia 'oku totonu. (Lao FiJul19 '0 e 1927.)

19. (a) Kuo pau he 'ikai ha pa'anga 'e totongi atu mei he FalePa'anga pea he 'ikai ha no pea he 'ikai ke fakahoko hangaahi mo'ua 'e he Pule'anga ka 'e toki fai 'aki pe ia hatomu'a fakaba loto 'a e Fale Alea, tuku kehe 'i he ngaahime'a ko eni:

(i) 'I he me'a 'a ia kuo 'i ai ha Lao kuo fakahoko totonu'e he Fale Alea '0 foaki ai e mafai ke totongi atu hapa'anga pe no pe fakahoko ha ngaahi mo'ua, pea 'engofua leva ke totongi atu ha pa'anga, pe fai ha no pefakahoko ha ngaahi mo'ua '0 fakatatau ki he ngaahitu'utu'uni 'a e Lao ko ia; pea

(ii) 'I he ngaahi me'a kau ki ha tau pe angatu'u pe mahakifakatu'utamaki fakafonua pe ha me'a tatau 'e hokofakatu'unga'a, pea 'e ngofua leva ke fai ia 'e he TauhiPa'anga 'i he loto ki ai 'a e Kapineti, pea kuo pau keui leva 'i he taimi ko ia 'e he Tu'i ke fakataha 'a e FaleAlea pea kuo pau ke fakaha ai 'e he Tauhi Pa'anga 'ae ngaahi tu'unga '0 e fakamole mo e lahi '0 e pa'anga.

(b) Ko e Tauhi Pa'anga, 'i he loto ki ai 'a e Fakataha Tokoni,kuo pau ke ne ma'u e mafai ke fakalahi pe fakasi'isi'i 'a engaahi tukuhau mo e/pe ngaahi totongi tute pea kuo pauke ne ma'u e mafai ke fokotu'u ha ngaahi tukuhau fo'oumo e/pe ngaabi totongi tute pea ko e ngaahi fakalahi pefakasi'isi'i pe ngaahi tukuhau fo'ou pe ngaahi tute pehekotoa pe kuo pau ke pulusi ia 'i he Kasete pea kuo pau ke'ave ia ki he "ao '0 e fakataha Fale Alea hoko mai, peakuo pau ke mafai kakato pea kuo pau ke hoko atu pehono ngaue'aki mei he 'aho '0 hono pulusi 'i he Kasetekae 'oua kuo tamate'i ia 'e he Fale Alea pe 'e he TauhiPa'anga 'i he loto ki ai 'a e Fakataha Tokoni.(Fewng; 'e he Lao 14'0 e 1972.)

20. 'E tapu 'aupito ke fokotu'u 'a e ngaahi lao koe'uhi ko ha me'akuo fai (retrospective laws) 'i he me'a 'a ia 'e fakasi'isi'i pe to'o meiai pe liliu 'a e ngaahi ngofua 'a ia 'oku lolotonga ngaue'aki 'i he taimi'a ia 'e fakahoko ai ha lao. (lAo Fdca 35 '0 e 1912.)


21. 'E talangofua 'a e kau tau kotoa pe ki be lao '0 e fonua pe ko 'E talangofuae kau Ka'ate (Guards) pe ko e kau taubi me'afana fonua (Artillery) ::e~~utaupe ko e kau tau lau taimi (Militia) '0 hange 'oku tu'u 'i bono uofulu ka'ate kima ua '0 e kupu pea kapau 'e maumau'i 'e bonau toko taha 'a e lao he ng. lao '0

e fonua.'0 e fonua 'e fakamaau ia 'i be ngaabi fakamaau'anga '0 e fonua '0hange ko e kakai kotoa pe pea 'e tapu ke vahe 'e be 'eikitau 'a e kautau ke nofo 'i be 'api '0 ba taha ke nau taubi ia ngata pe ka fai ba taupea ka pehe 'e vabe '0 hange 'e tu'utu'uni ki ai 'e be Fale Alea.

22. Neongo 'oku 'ikai tukuhau 'a e kau Ka'ate 'e ngofua ke naukau 'i he fili ha kau fakafofonga ki be Fale Alea '0 hange ko etu'utu'uni '0 e Tohi Konisitutone ni. Pea 'oku ngofua ki he Tu'ikapau 'oku ne finangalo ki ai 'ilonga ba tangata tukuhau 'e ngofua kefekau kiate ia ke ne ha'u '0 kau 'i be kau tau fakavahefonua koe'uhiko e ako pe ko ha 'abo katoanga pea ka 'i ai ba tau 'oku fai 'ilongaha taha 'oku lava ke fua ha mahafu tau 'e ngofua foki ke fekau ke neha'u '0 kau 'i he kau tau pea ke fokotu'u 'a e tu'utu'uni mo e ngaahilao ke pule'i mo tauhi 'a e kau tau.

23. 'E tapu ki ha taba 'a ia, koe'uhi ko ba'ane mo'ua 'i ha hia 'okutautea'aki 'a e nofo popula '0 labi bake 'i be ta'u 'e ua, ke ne ma'uha tu'unga 'i he Pule'anga pe ko e tu'unga ma'u totongi pe ha tu'ungafaka'apa'apa pea 'e tapu ke ne kau 'i he fili pe fili ia ko hafakafofonga '0 e Fale Alea kae 'oua kuo ne ma'u mei be Tu'i hafakamolemole fakataha mo ha fakaha mamafa kuo faka'ata ia mei hengaahi tapu ne bilifaki kiate ia 'e he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu ni.(Ltw Fika 8 '0 e 1961.)

Kau ka'atemoe kautau,(Militia).

Ng. me'a'oku tapu kema'u 'e bataba kuomo'ua 'i hahla.

24. 'E 'ikai ngofua ki ha taha 'oku ma'u tu'unga 'i he Pule'anga pe Tapu ki beko e tu'unga totongi pe 'ikai ke ne ma'u ba tu'unga pe ma'u totongi ~a:ofisamei ha Pule'anga kehe 'i he te'eki fakangofua pehe kiate ia 'e he pule'anga keTu'L Pea 'e 'ikai ngofua ki ba taha 'oku ma'u tu'unga totongi 'i he lai fabtau.Pule'anga ke ne fai fakatau pe ngaue ki ha taha kehe, tuku kehe 'i heloto ki ai lei mu'a 'a e Kapineti. (Fakalonutonu 'e he Lao 28 '0 e 1978.)

25. TAMATE'I (Lao 28'0 e 1978.)

26. TAMATE'I (Ltw 28 '0 e 1978.)

rt. 'E 'ikai ha taha 'e ngofua lee hoko ko e 'ea ki ha tofi'a pe habingoa kae 'oua kuo kakato hono uofulu ma taha ta'u, tuku kehe 'akinautolu 'i he fimili '0 e Tu'i 'a ia kuo pau ke lau kuo nau a'u ki heta'u fakalao 'i he ta'u 'e hongofulu-ma-valu. (FelOn'; 'e he Lao 28 '0 elV1B.)

Ta'u faka-Lao.

10 Vahe2 Konisitutone [T.L. 1988

Ko eng.me'a 'oku'aonga kepoto ai 'a ekau sula.

Tohi Iiliukakai.

Pule'anga.

Ko e anga '0e Pule'anga.

Ko e anga '0e hokohokok.i heKalauni.

28. 'E kau 'a e tangata Tonga kotoa pe 'a ia 'oku kakato honauta'u 'e uofulu rna taha pea 'oku nau poto 'i he tohi nima mo elaukonga pea 'oku te'eki ai fakatapui '0 hange ko e uofulu rna tolu '0e Konisitutone ni 'i he fakamaau faka-sula pea 'e tohi tu'o taha pe 'ihe ta'u kotoa pe 'a e hingoa '0 e kakai kotoa pe 'a ia 'e kau 'i he sulapea ka 'i ai ha taha te ne li'aki hono lakanga ko e sula 'e mo'ua ia '0hange 'e tu'utu'uni 'e he Fale Alea. Ka 'e 'ata mei he kupu ni 'a ehou'eiki '0 e Fale Alea mo e kau faifekau mo e kau faifekau tokonimo e kau failautohi mo e kau kolisi mo e kau ngaue 'a e Pule'angamo e kau ka'ate mo e kau tauhi me'afana fonua mo e kau ngauekotoa pe '0 e Pule'anga. (Fakatonutonu 'e he Lao 8 '0 e 1977.)

29. 'E ngofua ki ha taha muli hili 'ene nofo 'i he Pule'anga 'i heta'u 'e nima pe lahi hake 'i he finangalo ki ai 'e he Tu'i ke fai 'a efuakava feliliu'aki kakai pea ma'u 'a e ngaahi Tohi Liliu kakai pea 'ema'u 'e he kakai kotoa pe 'a ia kuo feliliu'aki pehe 'a e ngaahi ngofuamo e tau'ataina '0 hange ko e kakai fa'ele'i ko e Tonga ka 'e 'ikaingofua ke nau ma'u 'a e ngaahi 'api tukuhau tukufakaholo. (Lao 35 '0 e1912, Fakatonutonu 'e he Lao 28 '0 e 1978.)

KONGA II.-Ko E TOHI '0 E ANGA '0 E PULE '0 E FONUA NI

30. Ko e anga 'a hono fai '0 e Pule '0 e Fonua ni 'oku Vahe tolu-1. Ko e Tu'i, Fakataha Tokoni mo e Kapineti (Ko e kau Minisita).2. Ko e Fale Alea;3. Ko e Fakamaau'anga.

31. Ko e anga '0 e fai 'a e Pule '0 e Fonua ni ko e Pule Faka-Konisitutone 'e he 'Ene 'Afio ko e Tu'i ko Taufa'ahau Tupou IV mohono ngaahi 'ea mo kinautolu 'e hoko kiate ia.

32. 'Oku rna'u 'a e Kalauni rno e Nofo'anga Faka-Tu'i '0 ePule'anga ni 'e he 'Ene 'Afio ko Kingi Siaosi Tupou I pea 'okufakapapau ni 'e ma'u 'e ia pea mo ia na'e tupu 'iate ia 'a Tevita'Unga pea mo ia na'e tupu ai 'a Uelingatoni Ngu mo kinautolu 'etupu 'iate Ia ko 'ene fanau mali pea ka hala ia '0 'ikai ha hako tupumali '0 Uelingatoni Ngu 'e hoko '0 hange ko e lao '0 e hokohoko ni:Pea ko 'eni 'a e anga '0 e hokohoko 'e ngofua ke kau 'i he hokohokoni 'a e fanau tupu mali pe pea 'e hoko ki he tamasi'i tangata mo engaahi 'ea '0 hono sino pea ka hala ia '0 'ikai hano hako 'e hoko ki -hono ua '0 e tamasi'i tangata mo e ngaahi 'ea '0 hono sino pea faipehe kae 'oua kuo 'osi 'a e fanau tangata pea ka 'ikai ha tamasi'itangata 'e hoko ki he 'uluaki tamasi'i fefine mo e ngaahi 'ea '0 honosino pea ka hala ia '0 'ikai hano hako 'e hoko ki hono ua '0 e tamasi'ifefine rno e ngaahi 'ea '0 hono sino pea fai pehe pe kae 'oua kuo 'osi'a e fanau fefine. Pea ka 'ikai ha taha 'iate kinautolu '0 Tevita 'Unga

T.L.1988] Konisitutone Vabe 2 11

ko e fanau mali hoko totonu ke hoko ki he Kalauni '0 e Tu'i '0Tonga 'e hoko kia Uiliami Tungi pe ko hono ngaahi 'ea totonu 'a ia'oku tupu 'i hono sino ko e fanau mali pea mo e ngaahi 'ea 'oku tupu'iate kinautolu foki. Pea ka 'ikai ha 'ea totonu 'e fakanofo 'e he Tu'i'a hono 'ea kapau 'oku Iota ki ai 'a e Hou'eiki Nopele (ka 'oku 'ikaikau ai 'a e kau fakafofonga '0 e kakai) pea 'e fakahaha ko e 'ea ia kihe Kalauni 'i he kei lakoifie 'a e Tu'L Pea ka faifai pea 'ikai ha 'eamo e hoko totonu ki he Kalauni ha taha kuo fakahaha '0 hange ko etu'utu'uni ni 'e fakataha leva 'e he Palemia pea ka mama'o ia 'e 'i heKapineti (ko e kau Minisita) 'a e Hou'eiki Nopele '0 e Fale Alea (pea'e 'ikai kau ai 'a e kau fakafofonga '0 e kakai) pea ka fakataha 'e fili'e he hou'eiki Nopele '0 e Fale Alea 'aki 'a e paloti ha taha '0 eHou'eiki 'a ia 'oku nau loto ki ai ke hoko ko e Tu'i pea 'e hoko ia koe kamata'anga '0 e Ha'a Tu'i fo'ou pea 'e ma'u 'e hono ngaahi 'ea'oku tupu 'iate ia 'i hono sino ko e fanau mali 'a e Kalauni '0 hangeko e lao ni pea ka faifai pea 'ikai ha hoko 'iate kinautolu '0 hange koe lao ni 'e toe fakataha 'e he Palemia pea ka mama'o ia 'e 'i heKapineti rno e Hou'eiki Nopele '0 e Fale Alea '0 hange ko etu'utu'uni ni pea te nau toe fili ha taha ke boko ki he Kalauniko e kamata'anga '0 e Ha'a Tu'i fo'ou pea 'e fai pehe ai pe '0 hangeko e lao ni '0 lauikuonga.

33. (1) 'E 'ikai si'i ngofua ki ha taha '0 e famili '0 e Tu'i ha taha'e faifai pea ngali hoko ki be Kalauni ke mali mo ha taba 'oku 'ikailoto ki ai 'a e Tu'i, Pea ka fai ha mali pehe 'e 'ikai lau ko e malifakalao" ia pea 'e ngofua ki he Tu'i ke liliu 'a e totonu '0 e tokotahako ia ke 'oua 'aupito na'a hoko ia ki he Kalauni '0 Tongat pe kohono hako. Pea ka fai ia 'e ma'u ia 'e ia 'oku hoko ki he tokotaha koia pea lau ko e 'ea ia pea ko e talangata'a 'e lau ia '0 hange kuomate.

(2) Ko e kupu'i lea ko "ha taha 'e faifai pea ngali hoko ki hekalauni" 'i he kupusi'i faka'osi kimu'a ange, kuo pau ke faka'uhinga'iia ke fakakau'i ai 'a kinautolu kotoa pe kuo fanau'i 'i he mali fakalaopea 'oku fehokotaki ta'ata'a mo e Tu'i 'i he hohoko '0 e hakotukufakaholo, pe hako ofi taha ka he 'ikai ke lahi hake 'i he tokouofulu hono mama'o 'i he fakahokohoko mei he Tu'i, (Fakahu 'e he Lao3 '0 e 1971.)

'E'ikaingofua ki hataha 'a ia 'ehoko ko e'Ea ki heKalauni kemali rno hataha 'oku'ikaifinangalo kiai 'a e Tu'i.

'a e fuakava ni 'e kinautolu kotoa pe 'e hoko ki he Ko e fuakava'e fai ka hokoki heKalauni.

34. 'E faiKalauni-. '''Oku ou fuakava 'i he 'ao '0 e 'Otua Mafimafi ke tauhi haohaoa 'a

e Konisitutone '0 Tonga pea ke fai 'eku pule '0 fakatatau rno engaahi lao '0 ia."• Vak.ai: K. Fib 12169IDO e Lao 4 '0 e 1970DU Ida Mele Siu'ilikutapu.

K. Fib 133180mo e Lao 7 '0 e 1980 kau kia Fatafehi 'Alaivahamama'o Tuku'aho.t Vakai ki be Fanoogoaongo 'i be peesi S-2 '0 e Lao Fakalabi Id he Konisitutone.


'E 'ikai lavake hoko kihe Kalauniha taha 'okuvale pe faha.

Ko e Tu'i koe 'Eiki TauLahi.

'Oku ngofuaki he Tu'i kefaka-molemole'i'a e kaupopula.

Ko e Tu'i moe Fale Alea.

Ng. talite

Kau minisitamei mull.

Ng. mafai '0e Tu'L 'Aibono huafa leihe ng. lao.

35. 'E 'ikai 'aupito hoko ki he Kalauni '0 Tonga ha taha kuomo'ua 'i he hiamatea pe ha taha 'oku vale pe faha.

36. Ko e Tu'i ko e 'Eiki Pule Tau Lahi pe ko e tau 'i 'uta pe tahi.Pea 'oku 'iate ia ke ne fakanofo 'a e kau 'ofisa kotoa pe mo tu'utu'uni'a e ako'i rno e anga '0 e kau tau pea pule'i '0 hange 'oku ne 'afio'i 'e'aonga ki he fonua ka 'e 'ikai ngofua ke fai ha tau 'e he Tu'i 'i he ta'eInto ki ai 'a e Fale Alea.

37. 'E ngofua ki he Tu'i 'i he Into ki ai 'a e Fakataha Tokoni kefakamolernole'i 'a e kakai 'oku nau halaia 'i ha hia pe ke fakamolemole'ipe fakasi'isi'i ha tautea, kuo hilifaki 'e ha fakamaau'anga koe'uhiko ha rnaumau'i '0 e la6: (Fakatonutonu 'e he Lao 13 '0 e /966. *)

Ka ko e me'a 'i he halaia ha taha 'i he 'ene pule kovi '0 hange kohono nimangofulu ma taha '0 e kupu. 'Oku 'ikai 'aupito ngofua kefakamolemole'i ia.

38. 'Oku ngofua ki he Tu'i ke fakataha'i 'a e Fale Alea 'i ha taimipe pea 'oku ngofua kiate ia ke fakangata 'a e fakataha '0 hange 'okune finangalo ki ai rno fekau ke toe fili ha kau fakafofonga '0 e kaunopele rno e kakai ke nau hu ki he Fale Alea. Ka 'e 'ikai ngofua kenofo 'a e Pule'anga ta'e ha Fale Alea '0 fuoloa ange 'i he ta'u 'e taha.Kuo pau ke fakataha ma'u pe 'a e Fale Alea 'i Nuku'alofa pea 'e tapu'aupito ke nau fakataha 'i ha potu kehe ngata pe 'i he taimi tau. (LaoFika 1 '0 e 1914.)

39. 'E ngofua ki he Tu'i ke fai 'a e ngaahi talite mo e ngaahiPule'anga Muli ka 'oku 'ikai ngofua ke ne fai 'a e ngaahi talite 'okufai kehe rno e ngaahi lao '0 e Pule'anga ni. 'E 'ikai ngofua ki he Tu'ike ue'i 'a e tute ta'e loto ki ai 'a e Fale Alea. 'Oku ngofua ki he Tu'ike fakanofo 'ene kau fakafofonga ki he ngaahi pule'anga '0 hange koe ngaahi anga '0 e ngaahi Pule'anga.

40. 'E tali 'e he Tu'i 'a e kau Fakafofonga (Foreign Ministers) '0 engaahi Pule'anga pea 'oku ngofua kiate ia ke folofola ki he Fale Alea'aki 'ene tohi 'a e ngaahi me'a 'oku kau ki he Pule'anga pea rno engaahi me'a 'oku finangalo ke nau tokanga rno alea ki ai.

41. Ko e Tu'i ko e Pule '0 e kau Nopele mo e kakai kotoa pe.'Oku toputapu 'a e sino '0 e Tu'L 'Oku 'iate ia 'a hono pule'i '0 efonua ka 'oku 'i he 'ene kau Minisita 'a hono fai 'a e ngaue '0 efonua (responsible). Neongo 'e fokotu'u 'e he Fate Alea 'a e ngaahilao 'e 'ikai ke hoko kae 'oua kuo 'ai ki ai 'e he Tu'i hono huafa.• Na'e te'eki ngaue'aki 'a e Lao Fakatonutonu 'j he 'aha 31 Tasema 1988.


41.. Ka hala 'a e Tu'i pea kuo te'eki kakato 'a e ta'u 'e hongofulu Pilinisi Pule.rna valu 'a hono 'ea 'e fakanofo ha Pilinisi Pule (Prince Regent) '0hange ko hono fangofulu rna tolu '0 e kupu.

43.. Ka fie folau 'a e Tu'i ki ha fonua ki muli 'e ngofua ke nefakanofo ha Pilinisi Pule (Prince Regent) ke fai 'a e ngaue Faka-Pule'anga lolotonga 'oku ne folau. Pea kapau 'e hala ai ha Tu'ilolotonga 'oku kei si'i hono Lea 'i he te'eki kakato hono ta'u 'ehongofulu rna valu pea na'e 'ikai te ne fai ha tohi tuku pe kohai na'ane finangalo ke Pilinisi Pule 'i he kei si'i hono 'ea 'e fakataha leva 'ehe Prime Minister pe ko e Kapineti 'a e Fale Alea ('e 'ikai kau ai 'a etau fakafofonga '0 e kakai) pea te nau fili 'aki 'a e paloti pe kohai 'ePilinisi Pule. Pea ko ia 'oku nau fili te ne fai 'a e ngaue Faka-Pule'anga 'i he huafa '0 e Tu'i kae 'oua kuo kakato 'a e ngaahi ta'u '0e Pilinisi ko e 'ea.

44.. 'Oku 'i he Tu'i pe ke fakanofo 'a e ngaahi hingoa faka'apa'apa.pea ke tu'utu'uni mo tufa 'a e ngaahi faka'ilonga faka'apa'apa ka 'oku'Ikai te ne Iava'i ke liliu 'a e hingoa '0 ha tokotaha 'oku ma'u hingoatukufakaholo '0 hange ko e ngaahi hingoa '0 e hou'eiki ma'u tofi'amo e hou'eiki nopele 'a kinautolu 'oku 'a nautolu 'a e ngaahi tofi'apea mo e hingoa tukufakaholo 'i he Fale Alea kae ngata pe 'i hetalisone. Pea ka fakamaau'i ha taha 'i he talisone pea 'ilo 'oku mo'oni'oku 'i he Tu'i ke fakanofo ha taha '0 e famili ko ia ke hoko ki hehingoa mo e tofi'a '0 ia kuo mo'ua pehe.

PilinisiPuJe-Ko eanga '0 honofakanofo.

'Oku 'i heTu'i ke tufa'a eng.hingoa faka-'apa'apa.

45.. 'Oku 'i he Tu'i 'i he loto ki ai 'a 'ene Kapineti ke tu'utu'uni ko Pa'anga.e pa'anga fe 'oku ngofua 'i he Pule'anga ni pea ke tu'utu'uni mo puleki hono tuki '0 e ngaahi pa'anga totonu '0 e Pule'anga ni 'a ia ko epa'anga fakalao ia.

46.. Ka fai ha tau 'i he fonua ni pe tau 'a e fonua ni rno ha fonua 'e Ko e laongofua ki he Tu'i ke fokotu'u 'a e lao fakakautau (martial law) ki ha fakakautau(martialkonga '0 e fonua pe ki he fonua katoa. law).

47.. 'E 'ikai ue'i 'a e Fuka '0 Tonga (ko e fuka '0 Kingi Siaosi) '0 Ko e fuka '0ta'engata ka 'e tu'u ma'u pe ia ko e fuka '0 e Pule'anga pea rno e Tonga.Fuka faka-Tu'i (royal ensign) ko e fuka '0 e Ha'a Tu'i '0 Tonga '0lauikuonga.

48.. Ko e ngaahi tofi'a fakamatapule '0 e Tu'i rno e ngaahi koloa 'ae Tu'i 'oku 'a'ana pe ke ne fa'iteliha ki ai. 'E 'ikai ala ki ai 'a ePule'anga pe to'o ia 'i ha mo'ua Faka-Pule'anga. Ka ko e ngaahi fale'e langa 'e he Pule'anga ma'ana mo e tofi'a 'e vahe kiate ia faka-Tu'i'e tukufakaholo ia ko e koloa mo e tofi'a '0 e Ha'a Tu'i.

Koloa 'a eTu'i.


Tapu ke 49. 'E tapu ke fakamaau'i 'a e Tu'i 'i ha fakamaau'anga ko e me'afakamaau'i 'a 'i ha mo'ua ta'e 'i be toto ki ai 'a e Kapineti.e Tu'i.

Koefa'ahinga'oku kau kihe FakatahaTokoni peamo eng.mafai 'a eFakatahaTokoni.

Ko efa'ahinga'oku kau kihe FakatahaKapineti peamo eng.mafai 'a eKapineti.

QJ «. Ko e Fakataha Tokoni

S06}E fakanofo 'e be Tu'i 'a e Fakataba Tokoni ko e tokoni kiateia 'i be 'ene ngaue mo e ngaabi meta lalahi mo mamafa. 'E kau ki beFakataha Tokoni 'a e Kapineti '0 hange ko hono nimangofulu rnataha '0 e kupu pea mo e Hou'eiki Kovana '0 hange ko bononimangofulu rna fa '0 e kupu pea mo ha ni'ibi 'a ia 'e finangalo ki ai'a e Tu'i ke fekau ke nau kau ai. Pea ka 'i ai ha me'a pea kuo 'osihono fakamaau'i 'i he Fakamaau'anga Lahi 'e ngofua ki ha fa'ahi ketangi ki he Fakataha Tokoni 'a ia 'e toe [akamaau'i ai pea ko ia ko efakamaau'anga faka'osi ia ka 'e 'ikai ngofua ki he Fakataha Tokoni ketoe fakamaau'i ha hiamatea ka ke tokoni pe ki he Tu'i 'i hefakatonutonu mo e [akasi'isi'i '0 ha tautea.* Pea 'ilonga ha Lao 'efokotu'u 'e he Tu'i mo e Fakataha Tokoni 'e 'ikai hoko kae 'oua kuotohi 'e he Minisita hono hingoa ki ai 'a ia 'oku kau ki be 'enepotungaue 'a e Lao ko ia pea ka hala 'a e Lao ko ia ko ia pe 'emo'ua ai pea ka fai 'a e Fale Alea 'e 'i be Fale Alea ke fakapapau kihe ngaahi Lao ko ia ke kau mo hoko ko e lao '0 e Pule'anga peveteki. (Lao Fika 25 '0 e 1942; Fetongi 'e he Lao 13/1966. **) ) _.;2) l(iWol. k l.vc- IAu~ '(\)/). \(w... \t~)'1 \;Jft~'':'':\.''''~''j f:.-,.111" ,- ..

Ko e Kapineti

51. Ko e Kapineti pe ko e kau minisita 'a e Tu'i ko e Palemia,Minisita ki Muli, mo e Minisita '0 e Fonua mo e Minisita '0 e Polisipea mo ha kau minisita 'e fakanofo 'e he 'Ene 'Afio. Pea 'e 'i be Tu'ike fakanofo 'a e kau minisita pea te nau ma'u 'a e tu'unga ko ialolotonga 'oku finangalo ki ai 'a e Tu'i pe fakatatau mo e taimi te netu'utu'uni 'i he 'enau ngaahi tohi fakanofo pea 'e ngofua ke ma'u 'eha minisita 'e taha ha lakanga loua pe lahi hake. Pea 'e ngofua kefakamaau'i (impeach) 'a e kau minisita 'e he Fale Alea kapau 'oku'ikai hoa mo e lao 'enau ngaue. Pea 'e kau 'a e kau minisita ki heFakataha Tokoni pea te nau hu ki he Fale Alea '0 hange ko ehou'eiki nopele '0 e Fale Alea. 'E fai 'e be minisita taki taha ha tobi'i he ta'u kotoa pe ko e fakamatala ki he Tu'i 'a e anga '0 'enaupotungaue pea ko e tohi ko ia 'e 'atu 'e he Tu'i ki he Fale Alea '0 kafai 'enau fakataha pea kapau 'oku fie 'ito 'e be Fale Alea ha meta'oku kau ki he potungaue '0 ha minisita 'e taba te ne tali 'a e ngaahifehu'i 'e fai 'e he Fale Alea mo fakamatala 'a e ngaahi me'a 'oku kauki he 'ene potungaue. (Lao Fika 25 '0 e /CJ4]; Fakotonutouu '(! he Lao,4 '0 e1979.) ".'• Ko e setesi ko eni 'oku paaki 'i he mata'itohi faka'itali 'e hoko ia ko e konga '0 e kupu 50 be'oua kuo ngaue'aki 'a e Lao 13 '0 e 1966.•• Na'e te'eki ngaue'aki 'a e Lao Fakaangaanga 'i he 'aho 31 Tisema, 1988.


52. 'E rna'u 'e he hou'eiki Kapineti taki taha ha fale 'ofisi 'iNuku'alofa ko e kolornu'a '0 e Pule'anga pea 'e 'iate ia ke vakai ki heanga '0 e ngaue '0 e kau ngaue kotoa pe 'oku kau ki he 'enepotungaue. Pea 'e langa pe no 'e he Pule'anga 'a e ngaahi fale 'ofisi 'elelei rno taau rno e ngaue 'a e kau rninisita taki taha.

53. Pea ka fakataha 'a e Fale Alea 'e 'atu 'e he Minisita TauhiPa'anga koe'uhi ko e Kapineti ha tohi fakarnatala ki he anga '0 etauhi 'a e pa'anga kotoa pe 'a hono hu rnai rno e hu atu 'i he ta'u koe pe talu rnei he Fakataha Alea 'e taha rno e anga '0 'ene hu rnai rnohu ki tu'a.

54. 'E fakanofo 'e he Tu'i 'i he loto ki ai 'a e Kapineti 'a e Kovanaki Ha'apai rno Vava'u. Pea 'e hu 'a e ongo Kovana ko e rne'a 'i honatu'unga ki he Fakataha Alea pea te na kau 'i he Fakataha Tokonilolotonga 'oku na ma'u 'a e tu'unga '0 e Kovana. Pea te na Kovanape lolotonga 'oku finangalo ki ai 'a e Tu'i.

Ng. fatongia'0 e kauminisita.

Ke 'atu 'e heminisitatauhi pa'angaha tohifakamatala kihe Fate Alea.

KauKovana--anga '0honaufakanofo.

55. 'E tapu ke tu'utu'uni 'e ha Kovana ha lao ka ko 'ene ngaue ke Nt. mafai '0vakai pe 'oku fai 'e he potu fonua 'oku ne nofo ki ai '0 hange ko e ~ov~~a.lao. Ka hala 'a e pule 'a ha Kovana 'oku ngofua ke faka'ilo rnofakamaau'i (impeach) ia 'i he Fale Alea.

Ko e Fale Alea

56. 'Oku 'i he Tu'i mo e Fale Alea ke fokotu'u 'a e ngaahi lao, pea'e nofo fakataha 'a e hou'eiki nopeIe rno e kau fakafofonga '0 e kakai'i he fale pe taha. Pea 'ilonga ha rne'a 'oku toto ki ai 'a e Fale Aleapea ka lau rno hiki nima tu'o tolu honau toko lahi ki ai 'e toki 'ave iaki he Tu'i ke ne 'afio'i pea kapau te ne finangalo ki ai pea 'ai ki ai 'ahono huafa 'e hoko leva ko e lao. 'E lau ko e hiki nirna 'a e hikinima pe ko e tu'u '0 mavahevahe 'ilonga pe ko e lau ngutu "Ko en pe


Kaufakafofonga.

Ko e Sea.

Ko eng.tu'utu'uni '0e Fale Alea.

Ko eng.me'a totonu'oku kau kibe kaunopele.

Ko e ngaabimafai ke filikibefakafofonJa'0 e kak.81.

Ko eng.me'a totonu'oku kau kibe kaufakafofoDJa'0 e kakai.

60. 'E fili 'e he kau nopele '0 e Pule'anga rnei he kau nopele hatoko hiva ko e kau fakafofonga nopeIe pea 'e fili 'e he kakai tukuhau'oku 'ata faka-lao ha toko hiva rnei he kakai tukuhau ko e kaufakafofonga kakai. 'E 'i he Fale Alea ke tu'utu'uni pe 'e fefe 'a honovahevahe 'a e kau fakafofonga ki he ngaahi vahefonua. (Lao FileD 1 '0 e19/4; Fakatonutonu 'e he Lao /7 '0 e /982.)

61. 'E fakanofo 'e he Tu'i 'a e Sea '0 e Fale Alea ka ko e kaungaue kehe '0 e Fale Alea 'e fakanofo 'e he Fale Alea.

62. 'E tu'utu'uni 'e he Fale Alea ki he ngaahi lao foki 'oku kau kihe 'enau ngaahi fakataha.

63. (1) 'E 'ikai hoko ha taha ki he tu'unga '0 e kau nopele '0kapau 'oku ne faha pe vale pe 'oku fakatapui 'e hono uofulu rna toIn'0 e kupu.

(2) 'Oku ngofua ki he kau nopele kotoa pe ke kau ki he fili 'i bafili fakafofonga nopele 'e fai mo hu ki he Fale Alea kapau kuo fili ia'0 hange ko e lao.

64. Ko e taha Tonga kotoa pe kuo kakato hono ta 'u uofulu rnataha 'a ia ko ha tangata pea 'oku 'ikai ko ha nopele pea 'oku ne litukubau pe ko ha tangata ia pe ko ha fefine 'a ia 'oku ne poto 'i belaukonga rno e tohinirna pea 'oku 'ikai faha pe vale pea 'oku 'ikaifakatapui ia 'e hono uofulu rna tolu '0 e kupu 'oku pau ke ngofua kene kau 'i he fili '0 e kau fakafofonga '0 e kakai ki he Fale Alea pea 'ihe 'aho kuo tu'utu'uni ke fai ai 'a e fili kuo pau ke faka'ata ia rneibano faka'ilo koe'ubi ko ha mo'ua. (Lao FileD 15 '0 e 1951.)

65. 'E fai 'a e fili '0 e kau fakafofonga '0 e kakai 'aki 'a e palotipea 'ilonga ha taha kuo fakangofua ke fili 'e ngofua ke fili ia ko efakafofonga, kae kehe kuo pau be 'ikai fili ha taha 'a ia kuo fai ki aiha tu'utu'uni 'i ha Fakamaau'anga 'i he Pule'anga ke totongi hapa'anga kuo tuhu'i pau 'a ia ko hono kotoa pe konga '0 ia 'oku te'ekike totongi pe kuo tu'utu'uni ke totongi fakakongokonga 'a e kotoa peba konga '0 e pa'anga 'oku te'eki ke totongi fakakongokonga ko ia 'ibe 'aho 'oku 'oatu ai 'e he tokotaha ko ia 'ene pepa fili ki he 'OfisaFaifili:

Ka 'e 'ikai ngofua ki ha taha kuo ne ma'u ha tu'unga vahenga 'ihe Pule'anga ke hu ki he Fale Alea ngata pe 'a e Kau Minisita, rno eKau Kovana, (Felongi 'e he Lao 8 '0 e 1978.)

Ko e 66. Kapau 'e 'i ai ha fakamana 'e fai 'e ha fakafofonga pe ko ha:a::~~gi totongi fakafufii koe'uhi ke fakaloto'i ba taha ke fili ia 'e faka'ilo ia kifakafufii. he me'a ko ia pea ka 'ilo 'oku mo'oni 'e fakahifo 'e be Fale Alea.

T.L. 1988] Konisitutone Vabe2 17

67. 'E ngofua ki he kau nopele pe '0 e Fale Alea ke feme'a'aki pe N~. mafai 'ahiki nima ki he ngaahi lao 'oku kau ki he Tu'i pe ko e Fale 'AIo pe e au nopele.ko e ngaabi hingoa mo e ngaabi tofi'a '0 e kau nopele pea 'osi honolau mo hiki nima tu'o tolu honau toko lahi '0 e kau nopele '0 e FaleAlea 'e 'ave ki he Tu'i ke ne finangalo ki ai. (Lao Fika 1 '0 e 1914.)

68. Kapau 'e alea 'a e Fakataha Alea ki ha me'a mo loto ki ai pea Ka 'ikai'ave ia ki he Tu'i pea ka 'ikai te ne finangalo ki ai 'e tapu ke toe alea ;~~r~al~a'~a~'a e Fale Alea ki ai 'i he ta'u ko ia kae 'oua kuo nau toe fakataha 'i 'oku tapu kehe 'enau fakataha alea 'e hoko mo ia. toe alea'i.

69. 'E ngofua ki he Fale Alea ke fakamaau 'a e anga '0 e kaufakafofonga '0 e Fale Alea pea neongo 'e 'ikai katoa 'a e Fale Alea 'engofua ki he Fale Alea ke fai 'a e alea mo fokotu'u 'a e ngaahi laomo e fai 'a e ngaahi ngaue '0 kapau 'oku 'i ai 'a e vaeua malie '0 ekau fakafofonga '0 e Fale Alea pea kapau 'oku si'i hifo 'i he vaeuamalie 'a e kau fakafofonga '0 e Fale Alea 'e tutuku 'a e Fale Alea '0tuku ki ha 'aho kehe, pea 'i he 'enau toe fakataha kapau 'oku 'ikai tenau tatau mo e vaeua malie 'e ngofua ki he Tu'i pe 'Eiki Sea '0 eFale Alea ke fekau fakamalohi ke katoa mai 'a e kau fakafofonga '0e Fale Alea pea kapau 'oku 'i ai ha ni'ihi 'oku 'ikai te nau ha'u leva'e ngofua ke tu'utu'uni he Fale Alea hanau tautea 'i he 'enautalangata'a. (Lao Filca 1 '0 e 1914.)

70. Ka 'i ai ha taba te ne lea ta'e faka'apa'apa pe anga ta"e taau 'ihe 'ao '0 e Fale Alea 'e ngofua ki he Fale Alea ke fakaPOpula'i ia '0a'u ki he 'aho 'e tolungofulu pea kapau lolotonga 'okUkei fai 'a efakataba 'e tohi 'e ha taba ha ngaahi me'a ko e lohiaki'i '0 e FaleAlea pe ko e fakamana'i honau tokotaba pe ko 'ene koloa pefakahaofi ha taba kuo fekau 'e he Fale Alea ke 'omi 'e ngofua foki kefakapopula'i ia '0 a'u ki he 'abo 'e tolungofulu.

71. Ka fakamaau'i ha fakafofonga '0 e kau nopele '0 e Fale Alea 'e'ikai ngofua ke lea pe hiki nima 'a e kau fakafofonga '0 e kakai peaka 'i ai ha fakafofonga '0 e kau nopele 'e fakahifo 'e he kau nopele '0e Fale Alea 'e 'i he kau nopeIe ke fakanofo ha taha ke fetongi ia 'i heFale Alea ka 'e 'ikai mole ai hono hingoa 'eiki pe ko hono tofi'akapau 'oku 'ikai ko e talisone pe ko e angatu'u. (Lao FikJlI '0 e 1914.)

Ko e tokolahi pea lavake fai 'a eFale Alea.Lao 1 '0 e1914.

Anga ta'etaau 'i he 'ao'0 e FaleAlea.

'Oku ngofuake fakahifoha nopele '0e Fale Alea.

72. 'E tauhi 'a e tohi '0 e ngaahi alea '0 e Fakataba Alea pea 'e Tohi '0 e Faictohi ai 'a e hiki nima 'a e kau fakafofonga taki taba 'i he ngaabi me'a Alea.na'a nau loto ki ai pea mo e ngaahi me'a na'e 'ikai te nau loto ki ai.(LIJo FIlul1 '0 e 1914.)

73. 'E 'ikai ngofua ke puke pe fakamaau'i ha fakafofonga '0 e Fale Tapu keAlea lolotonga 'oleo kei fai 'a e fakataha ngata pe 'i he'ene fai ha hia puke.

18 Vahe 2 Konisitutone [T.L.1988

Fakafisi.

'oku hopo sula pea. 'e 'ikai ngofua ke faka'ilo ia koe'uhi ko ha leana'a ne fai pe fakahaha 'i he Fale Alea. (Lao Fika 1 '0 e 1914.)

74. Ka 'i ai ha taha '0 e kau fakafofonga '0 e Fale Alea 'oku fienofo mei he Fale Alea 'oku ngofua ke ne tohi pehe ki he 'Eiki Seapea ka fai ha tohi pehe 'e ngata leva 'ene kau 'i he Fale Alea. (LaoFika 1 '0 e 1914.)

Ko e faka'ilo. 75. (1) 'E ngofua ki he kau fakafofonga '0 e Fale Alea ke faka'ilo(Impeachment)(impeach) ha taha '0 e Fakataha Tokoni, Minisita, Kovana, pe

Fakamaau Lahi koe'uhi ko ha taha '0 e ngaahi hia ko 'eni-Maumau'i '0 e ngaahi lao pe tu'utu'uni '0 e Fale Alea, pepule'i hala, pe ta'e fe'unga, pe maumau'i pe kakaa'i '0 hakoloa 'a e Pule'anga, pe fai ha ngaahi me'a 'a ia 'e ngalingalifakatupu ha faingata'a 'i he vaha'a '0 e fonua ni mo ha fonuakehe. (Lao Fika 1 '0 e 1914.)

(2) Kuo pau ke tomu'a 'atu ki ha taha kuo faka'ilo ha tatau 'i hetohi nima '0 e ngaahi me'a 'oku faka'ilo ai ia 'i he 'aho 'e fitu 'i hete'eki ke hoko 'a e 'aho 'e fai ai 'a e fakamaau.

(3) 'E fai 'a e fakamaau '0 hange ko hono hongofulu rna taba '0 ekupu.

(4) 'E sea ai 'a e Tu'i Fakamaau Lahi ka kapau 'e faka'ilo 'a e Tu'iFakamaau Lahi kuo pau ke fakanofo 'e be Tu'i ha taha kehe rnei heFale Alea ke sea ai.

(5) Hili 'a e fakamatala fakarno'oni 'a e kau fakamo'oni 'e hu kitu'a mei be Fale Alea 'a e fakafofonga kuo faka'ilo pea 'e fakakaukau'a e Fale Alea ki be ngaabi rne'a pea rna'u 'enau fakapapau ki ai 'etoe 'omi 'a e faka'iloa ki he Fale Alea pea 'e fakaba kiate ia 'a etu'utu'uni. Ka 'ilo 'oku mo'oni 'e ngofua ki be Fale Alea ke fakabifoia mei bono tu'unga ka kapau 'oku 'ilo 'oku ne tonubia 'e 'ikai kengofua ke toe faka'ilo ia koe'ubi ko e ngaabi me'a ko ia na'e fuafaka'ilo ai ia '0 hange ko hono bongofulu ma ua '0 e kupu.

Toe fili.

Ko e fiji fa'afai.

76. Ka pekia pe nofo ha taba '0 e kau fakafofonga '0 e kau nopelepe kakai kuo pau 'e fekau leva 'e be 'Eiki Sea ke toe fili 'e be kaunopeIe pe vahefonua ko ia ha fakafofonga ko hono fetongi. Ka 'okupau 'e ma'u 'e be Fale Alea 'a e mafai ke fakataba rno fai 'a e ngaabingaue neongo pe 'oku 'ikai katoa ai 'a e Fale Alea. (Lao Fi/cQ 1 '0 e1914.)

77. 'E fili fo'ou 'o 'ikai si'i hifo 'i be ta'uie tolu kotoa pe 'a e kaufakafofonga '0 e kau nopele trio' e kakai ka 'oku ngofua ki be Tu'i keveteki 'a e Fale Alea neongo 'oku 'ikai kakato 'a e ta'u 'e tolu kapau'oku ne finangalo ki ai pea fekau ke toe fili 'i be ngaahi potu fonua '0e Pule'anga '0 hange ko e lao. (Lao Fi/cQ 1 '0 e 1914.)

T.L.1988] Konisitutone Vahe 2 19

78. 'Oku 'i he Fale Alea ke tu'utu'uni 'a hono lahi '0 e tukuhau 'efai 'e he kakai '0 e fonua ni rno hono lahi foki '0 e totongi tute 'e fai,pea rno hono lahi '0 e totongi ki be ngaahi tohi fakangofua fakataupea 'e 'iate kinautolu pe foki 'a e vahe '0 e pa'anga '0 e Pule'anga koe rne'a'i be ngaahi rno'ua rno e ngaahi ngaue 'a e Pule'anga '0 hange'oku tu'u 'i bono hongofulu rna biva '0 e kupu, Pea 'i he fakaha 'e heMinisita Tauhi Pa'anga 'a hono lahi '0 e pa'anga na'e hu rnai 'i hengaahi ta'u hoko rno e fakataha 'a e Fale Alea pea rno hono lahi '0 epa'anga na'e hu ki tu'a ko e me'a 'i he ngaahi rno'ua '0 e Pule'anga 'efakakaukau 'e he Fale Alea pe fiha 'a e pa'anga te nau fakangofua 'ahono ngaue'aki 'i he vaha'a '0 e ongo fakataha ko e me'a 'i he ngaahirno'ua '0 e fonua. Pea ko ia te nau tu'utu'uni 'a hono lahi 'e to'o kihe ngaahi ngaue rno e ngaahi me'a kehekehe '0 e fonua pea ko ia'oku tu'utu'uni pehe 'e he Fale Alea 'e fai ki ai 'e he kau minisita.

79. 'Oku ngofua ki he Fale Alea ke alea'i ki hono fakatonutonu '0e Konisitutone, kapau 'oku 'ikai ko e ue'i 'a e ngaahi lao '0 etau'ataina, rno e ngaahi lao 'oku kau ki he hokohoko Tu'i, pea rno engaahi tofi'a, rno e hingoa '0 e hou'eiki nopele rna'u tofi'atukufakaholo. Pea 'ilonga ha kupu '0 e Konisitutone 'oku loto kefakatonutonu 'e he Fale Alea, pea hili 'enau hiki nirna tu'o tolu ki ai'e he Fale Alea, 'e 'ave 'a e ngaahi kupu 'oku nau loto kefakatonutonu ki he Tu'i, pea kapau 'oku loto taha ki he ngaahifakatonutonu ko ia 'a e Kapineti 'a e Tu'i rno e Fakataha Tokoni, 'etoki ngofua ki he Tu'i ke finangalo ki ai, pea 'i he 'ai 'e he Tu'i 'ahono huafa ki ai, 'e hoko ko e lao.

'Oku 'i heFale Alea ketu'utu'uni kihe tukuhau.

Ko eng.faka-tonutonu '0 eKonisitutone.

so. Pea 'e pehe ni 'a e anga '0 e lea 'e fokotu'u rno kamata 'aki 'a Ko e anga '0e ngaahi lao "'Oku tu'utu'uni 'e he Tu'i rno e Fale Alea '0 Tonga 'i k~~aa;: 'akibe Fakataba Alea '0 e Pule'anga '0 pehe." ha ng. Lao.

81. Ko e rne'a ke ta'ofi 'a e rnaveuveu 'i be fokotu'u lao 'e kau 'a e Kau 'a e laolao 'e taha ki he rne'a 'e taha pea ko ia 'e ui 'aki. ~et,~h~~a::.

82. Ko e ngaahi lao '0 e Pule'anga ni 'e kei hoko ko e lao kae 'ouakuo ue'i ia 'e he Fale Alea ngata pe 'a e ngaabi lao 'oku faikehekeherno e Konisitutone. Pea 'ilonga ha lao kuo fakahoko 'e he Fale Aleape Fakataha Tokoni pea faikehekehe rno e Konisitutone 'e ngofua kihe Tu'i Fakarnaau ke ta'ofi ke 'oua na'a fai ki ai kae 'oua kuo toefakataha 'a e Fale Alea. (Lao Fika 6 '0 e 1903 Kupu 341.)

'Oku ngofuaki he Tu'iFakamaauLabi ke ta'ofiha ng. lao.

83. 'E fai 'a e fuakava ni 'e he hou'eiki '0 e Fakataha Tokoni: Ng. fuakavaOk fu k 0 . ki h '0 e hou'cW'" u ou a ava ni 'i he 'ao '0 e ' tua te u talangofua rno'om e·o e

'Ene 'Afio ko Taufa'ahau Tupou IV ko e Tu'i totonu '0 Tonga pea te Fatatahau tauhi ma'oni'oni rno haobaoa 'a e Konisitutone '0 e Pule'anga '0 ~:Oni mo eTonga pea te u tokoni ki he ngata'anga '0 'eku poto 'i he ngaahi me'a fakafofonp.


Ng. faka-maau'anga.

Ko e Faka-maau'angaTangi.

Ko e Faka-maau'angaLabi.

kotoa pe 'e kau ki he Fakataha Tokoni." 'E fai 'a e fuakava ni 'e hekau Minisita: "'Oku ou fuakava ni 'i he 'ao '0 e 'Otua te u faitalangofua mo'oni ki he 'Ene 'Afio ko Taufa'ahau Tupou IV ko eTu'i totonu '0 Tonga pea te u tauhi rna'oni'oni rno haohaoa 'a eKonisitutone '0 e Pule'anga '0 Tonga pea fai 'a e ngaue 'i he 'ekupotungaue ki he ngata'anga '0 'eku rnafai koe'uhi ke lelei 'a e Tu'irno e Pule'anga ni." 'E fai 'a e fuakava ni 'e he hou'eiki nopele rno ekau fakafofonga '0 e kakai: "'Oku ou fuakava ni 'i he 'ao '0 e 'Otuate u talangofua mo'oni ki he 'Ene 'Afio ko Taufa'ahau Tupou IV koe Tu'i totonu '0 Tonga pea te u tauhi rna'oni'oni mo haohaoa 'a eKonisitutone '0 e Pule'anga '0 Tonga, pea fai totonu mo rna'oni'oni'a e lakanga mo e ngaue '0 e Fale Alea." 'E tohi 'e he FakatahaTokoni honau hingoa ki he tohi fuakava rno lau ia 'i he 'ao '0 e Tu'i.'E tohi 'e he kau rninisita honau hingoa ki he tohi fuakava mo lau ia'i he 'ao '0 e Tu'i, 'E tohi 'e he hou'eiki nopele pea mo e kaufakafofonga '0 e kakai honau hingoa ki he tohi fuakava rno lau ia 'ihe 'ao '0 e Fakataha Alea.

Ko e Fakamaau'anga

84. 'E fai 'a e fakamaau 'i he Pule'anga ni 'i he Fakamaau'angaTangi, 'i he Fakamaau'anga Lahi, Fakamaau'anga Polisi, pea mo eFakarnaau'anga Fonua. (Lao Fika 25 '0 e 1916; Fakatonutonu 'e he Lao 13166. *)

85. **Kuo pau ko e Fakamaau'anga Tangi 'a e Tu'i FakamaauLahi '0 Tonga rno ha ngaahi fakamaau kehe 'a ia 'e fakanofo mei hetaimi ki he taimi 'e he Tu'i 'i he loto ki ai 'a e Fakataha Tokoni:

Ka kuo pau 'e 'ikai ke fakanofo ha taha tuku kehe-(a) ka 'oku ne ma'u, pe na'a ne ma'u ha tu'unga ngaue fakamaau

ma'olunga, pe(b) (i) kuo ne paasi ke ngaue ko ha fakafofonga lao 'i ha

fakarnaau'anga 'i ha feitu'u 'i he ngaahi pule'anga '0 'Ene'Afio ko e Tu'i '0 Pilitania '0 ne ma'u ai ha rnafai ta'efakangatangata 'i he ngaahi me'a faka-sivile pe ngaahi me'akau ki he hia; pe

(ii) kuo fuoloa 'ene paasi ke ngaue pehe '0 'ikai ke si'i hifo 'ihe ta'u 'e hongofulu. (Falullahi 'e he Lao 13166.)

86. Ko e Fakarnaau'anga Lahi kuo pau ko e fakarnaau 'e ui ko eTu'i Fakamaau Lahi, pea mo ha kau fakamaau kehe 'a ia 'e fakanofomei he taimi ki he taimi 'e he Tu'i 'i he Iota ki ai 'a e FakatahaTokoni, '0 kau ki ai pe ta'e kau ki ai ha sula. (Fetongi 'e he Lao 28 '0 e1978.)• Na'e te'eki ngaue'w 'a e Lao Fakatonutonu 'j he 'abo 31 Tisema 1988.•• Na'e te'eki ngaue'w 'a e kupu ni 'j he 'abo 31 Tisema 1988.

T.L. 1988] Konisitutone Vabe2 21

87. 'E ma'u 'e he kau fakamaau lahi honau tu'unga lolotonga 'okunau anga taau mo honau tu'unga mo 'enau ngaue pea te nau ma'u 'ae ngaahi vahenga '0 hange ko ia 'e tu'utu'uni 'e he Fale Alea pea 'engofua ki he Fale Alea ke fakalahi honau vahenga ka 'e 'ikai ngofuake nau fakasi'isi'i lolotonga 'oku nau ma'u 'a e tu'unga ko ia:

Ka kuo pau ke fakalao 'a e fakanofo '0 e kau fakamaau '0 eFakamaau'anga Tangi ki he taimi fakangatangata, pe ki he ngaahime'a 'i ha hopo makehe 'a e Fakamaau'anga Tangi, pe ki he ngaahihopo makehe 'e 'oatu lei he Fakamaau'anga, 'i ha vahenga ko ia petotongi kehe, 'a ia 'e faka'ata 'e he TU'1 'i he loto ki ai 'a e FakatahaTokonL iFakalahi 'e he Lao 13 '0 e /966. *)

88. (1) Kuo pau ke ngofua ki he Palemia (Prime Minister) 'i heloto ki ai 'a e Kapineti 'i he huafa pea mala 'Ene 'Atio 'i ha taimilolotonga 'a e puke pe mama'o 'a ha fakamaau, pe ha toe 'uhingafakataimi kehe ke fokotu'u ha fakamaau le'ole'o ki he taimi 'okulolotonga puke pe mama'o ai 'a e fakamaau pe ki he taimi 'e 'aongake fakamo'ui ai 'a e 'uhinga fakataimi.

(2) Kuo pau ke ma'u 'e ha fakarnaau le'ole'o 'a e mafai mo engaahi pule '0 e, pea 'e ngofua ke ne ngaue'aki 'a e ngaahi mafaikotoa pe 'a ia 'oku foaki 'i he pe ngofua ke ngaue'aki 'e ha fakamaaupea kuo pau ke totongi atu ki ai 'a e vahenga '0 hange ko ia 'efokotu'u 'e he Kapineti. (Fakalahi 'e he Fika 14 '0 e 1955.)

89. 'Oku 'i he kau fakamaau lahi ke tu'utu'uni ki hono anga '0 efai '0 e ngaahi hopo sula mo pule'i 'a e anga '0 e fai '0 e ngaahiFakamaau'anga si'i mo fai 'a e ngaahi tu'utu'uni ki he ngaahi me'a'oku kau ki he fakamaau'anga.

-.;..."" f. ~ ~~'/_ •• .,'.

Kaufakamaau kema'u honautu'ungalolotonga'oku nauanga taau.

Fakamaaule'ole'o.

Ng. mafai.

90. 'Oku 'i he Il8aahi faklURaau.~ke fakamaau 'a e ngaahi me'a NJ' mafai '0'oku. ~au ki he Lao m? e Fai Totonu (equ~~t~~"-.;~~~er~q~~~aaa:~gaKonisitutone mo e ngaahi Lao '0 e Pule'anga (k8 e '.kIY ngofua Lahi. i"'; '"faliamaau'i -'a e -ngaahi .mamatea-.'a -is-kuo fili -'e he- fakaitoa---ke 'fakamaau'i 'aki '8 • kau sllla tu.ku kebe foki '8 e BgaahiHme.'a ~okukau ki be fooua '&-ia-~e -fai--hono fakamaau'i 'e haFakamaau'angaPanua pea 'e ngofua -ketangi mei ai ki he Fakataha Tokoni) pea moe ngaahi me'a 'oku kau ki he Talite mo e ngaahi Pule'anga muli peamo e ngaahi me'a 'oku kau ki he kau Minisita mo e kau Konisela moe ngaahi me'a 'oku kau lei he folau 'i Tonga (maritime cases). (LaoFIIuI 25 '0 e 1916; Lao FiJul 25 '0 e 1942.)

~-k(j .' ;~ (If'JO91. t (1) Fakatatau ki he tu'utu'uni '0 ha Lao '0 e Fale Alea~~ Tangi

neW\pl.J~i 'a e ngaahi tangi ki he Fakamau'anga Tanzi ko ha fa'ahi ki mei he Faka-0-' maau'anga

he ngaahi hopo 'i he Fakamaau'anga Lahi 'oku fakaloto mamahi kiate Lahi.• Na'c Ie'cti npue'w 'a e poIovesio ni 'i he 'abo 31 Tasema 1988.t Na'c te'eki ngauc'at.i 'a e kupu ni 'i be 'abo 31 Tasema 1988.


ia ha tu'utu'uni na'e fai 'e he Fakamaau'anga 'i he ngaahi fakarnaauko iii, pe ko ha fakarnaau 'i ai; 'i hono 'uluaki fakamaau'i, 'e ngofuake tangi ki he Fakamaau'anga Tangi koe'uhi ko e tu'utu'uni ko ia.

(2) Tuku kehe '0 ka 'i ai ha tu'utu'uni '0 ha Lao '0 e Fale Alea, peko ha ngaahi lao kau ki he fa'ahinga tangi 'oku fakangatangata, kuopau 'e 'ikai ke fai ha tu'utu'uni tukupau ki ha tangi 'e ha kau memipa'e tokosi'i hifo 'i he toko tolu '0 e Fakamaau'anga Tangi-,

Mafai '0 e 92. *'E 'i he Fakarnaau'anga Tangi ke fakamaau'i rno fai ha~~~Ianga tu'utu'uni ki he ngaahi tangi kotoa pe koe'uhi ko e Konisitutone pe '0Tangi. ha Lao '0 e Fale _, Alea, 'a ia 'oku fe'unga fakalao rnei he

Fakamaau'anga LahUpe ha fakarnaau '0 ia, pea kuo pau ke toe ma'u~':

T.L.1988] Konisitutone Vahe 2 23

97. 'E 'ikai ngofua ki ha 'ofisa 'i ha fakarnaau'anga ke rna'u hakonga '0 ha tautea pa'anga kuo totongi 'e ha taha na'e rno'ua koe'uhiko ha rnaumau lao pe ke vahe 'e he Pule'anga ha kau popula kengaue ki ha 'ofisa fakarnaau'anga, 'ofisa polisi, tangata sula, pe ko hataha kehe koe'uhi ko e totongi koe'uhi ko e ngaue na'a nau fai.

'Ev'ikaingofua ketali 'e hefakamaau hatauteapa'anga.

98. 'E 'i he Fale Alea ke tu'utu'uni 'a e anga '0 e ngaahi tohi fekau Kau sula.'0 e ui '0 e kau sula mo hono lahi '0 e totongi (ka 'i ai) 'oku totonuke nau ma'u.

99. Ka 'i ai ha taha kuo tuku ke fakarnaau'i 'i he Fakarnaau'angaLahi koe'uhi kuo ne fai ha hia 'a ia 'oku tautea 'aki 'a e ngaue popula'0 lahi hake 'i he ta'u 'e ua pe ha tautea pa'anga ko e pa'anga 'enirnangeau pe ki he ongo tautea fakatou'osi ko ia kuo pau 'e fai 'aki'a e sula kapau te ne loto ki ai; pea ka 'i ai ha fakakikihi 'e hoko 'i hahopo sivile 'e fai 'i he Fakamaau'anga Lahi, 'e ngofua ki ha fa'ahi 'ihe hopo ko ia ke fili ke fai 'aki 'a e sula; pea 'e 'ikai tarnate'i 'a e laoni '0 ta'engata. (Lao Fika 9 '0 e 1918; Lao Fika 7 '0 e 1933; Lao Fika 25 '0 e 1942;Pakatonutonu 'e he Lao 25 '0 e 1984.)

100. Ko e ngaue 'a e kau sula kapau ko e hopo hia 'oku fai kefakaha pe 'oku halaia pe tonuhia 'a ia kuo faka'ilo pea ke fakaha pe'0 hange ko e ngaahi fakamo'oni 'oku fai 'i he 'ao '0 e Fakarnaau'anga.'I he ngaahi hopo sivile 'oku 'i he kau sula ke fakaha ko e ha 'a etotongi pe totongi huhu'i ('0 hange ko ia 'e hoko) 'oku totonu ke fai'0 hange 'oku ha mai kiate kinautolu 'oku totonu ke fai.

101. 'Oku 'i he fakamaau lahi kapau ko e fakarnaau'i '0 hahiamatea pe ko ha mo'ua pa'anga ke fakamatala ki he kau sula 'a elao 'oku kau ki ai pea ke tokoni kiate kinautolu koe'uhi ke nau 'ilo 'ae ngaahi me'a 'oku kau ki he me'a 'oku fakamaau'i koe'uhi ke naulava ke fakakaukau totonu ko e ha 'a e me'a 'oku totonu ke nau fai.Pea 'oku 'i he fakamaau lahi ke fakaha rno ta'ofi 'a e ngaahi lea rno engaahi fakamo'oni 'oku ta'e kau pe ta'etaau rno e me'a 'okufakamaau'i.

Hopo sula.

Ko honoanga '0 etu'utu'uni kehalaia petonuhia.

'Oku 'i hefakamaau kefakamatala 'ae lao etc. kihe kau sula.

102. 'E fai 'a e tohi fakarnatala 'e he Tu'i Fakamaau Lahi tu'o taha'i he ta'u kotoa pe ki he Tu'i ko e rne'a 'i he anga '0 'ene potungauemo e anga '0 e fonua 'a hono lelei rno hono kovi pea ko e tu'utu'unimo e lao fe 'oku ha rnai kiate ia 'oku totonu ke fakatonutonu. Pea koe tohi ko ia 'e 'ave 'e he Tu'i ki he Fale Alea '0 ka fai 'enau fakataha'0 hange ko e ngaahi tohi 'a e kau minisita.

'E fai 'e heTu'iFakamaau hatobifakamatala kihe anga '0 efonua, 'ahono leleimo honokovi.

103. 'E 'i be Fale Alea ke tu'utu'uni ki he tairni rno e potu fonua Nbmafai 'afe 'e fai ai 'a e .ngaahi Fakamaau'anga pea kuo pau foki ke nau faka:.aaufakangatangata 'a e ngaahi mafai 'a e kau fakamaau polisi 'i be polisi.


'Oku 'i bePule'anga 'aeng.kelekelekotoa pe.

Tapu kefakatau BtU.

Nil.tu"t'utu'uni kibe ng. Iisi.

Sipinga '0 etobi Iisi.

'E 'ikai ue'i'a eng. Iisikuo 'osi bonofai.

ngaahi rne'a 'oku kau ki he hopo hia rno e sivile pea te nau tu'utu'unifoki ki he ngaahi rne'a 'oku totonu ke tuku atu ke hopo 'i heFakamaau'anga Lahi.

KONGA III.-Ko E FONUA

104. 'Oku 'i he Tu'i 'a e fonua kotoa pe rno e kelekele rno engaahi tofi'a mo e ngaahi 'api pea 'oku ngofua kiate ia ke finangaloke tuku ki ha hou'eiki nopele rno ha hou'eiki ma'u hingoa pe ha kaumatapule 'oku ne finangalo ki ai ha tofi'a pe ko ha ngaahi tofi'a kehoko ko honau ngaahi tofi'a ke tukufakaholo. 'Oku toe fakapapau 'ihe Konisitutone ni 'e tapu 'aupito 'aupito '0 ta'engata ki ha toko tahape ko e Tu'i pe ko ha taha '0 e hou'eiki rno e kakai '0 e fonua ni kefakatau ha konga si'i '0 e kelekele '0 e Pule'anga '0 Tonga ngata peke lisi '0 hange 'oku tu'u 'i he Konisitutone pea ke mokisi (mortgage)ia '0 fakatatau ki he Lao '0 e Kelekele. Pea 'e hoko 'a e tohi ni ko efuakava fakapapau 'e he Tu'i mo e hou'eiki '0 e Pule'anga ni koe'uhiko kinautolu mo kinautolu 'e hoko kiate kinautolu '0 lauikuonga.(Fakasonutonu 'e he Lao 3 '0 e 1976.)

105.. 'Oku 'i he Kapineti 'a hono tu'utu'uni pe 'e fiha ta'u 'e fai kiai 'a e ngaahi lisi ka 'e 'ikai ngofua ke fai ha lisi 'i he Pule'anga ni kiha ta'u lahi hake 'i he ta'u 'e hivangofulu rna hiva ka kuo pau he 'ikaifoaki ha lisi ki ha ta'u lahi hake 'i he ta'u 'e hivangofulu rna biva '0ka 'oku 'ikai finangalo ki ai 'a 'Ene 'Afio 'i be Fakataha Tokoni. Pea'e 'i be Kapineti ke tu'utu'uni foki ko e ba 'a e totongi 'e fai ka lisi bakonga fonua '0 e ngaabi 'api Pule'anga. (Fakatonutonu 'e he Lao 11 '0 e1974.)

106.. Ko e ngaahi lea 'e ba 'i be tohi lisi pe ko e fetongi lisi pe koha tobi fakangofua 'oku 'i be 'Ene 'Afio 'i be Fakataha Tokoni ke nefakahoko ba ngaabi fakatonutonu 'e fai ki ai mei be taimi ki he taimipea ko ia hono founga mo e anga 'e fai 'aki ki ha ngaahi tohi lisi pefetongi lisi pea mo e ngaahi tohi fakangofua. (Lao Fika 25 '0 e 1916;Fakasonusonu 'e he Lao 17 '0 e 1981.)

107.. 'E 'ikai ue'i 'e he Konisitutone 'a e ngaahi lisi kuo 'osi bonofai 'e be Pule'anga pea rno e ngaahi lisi kuo alea'i 'e he Pule'anga peko e lisi '0 ha 'api 'i 'uta pe 'i loto kolo. 'E malu'i 'a e ngaahi lisi koia 'e he Pule'anga ka 'oku 'ikai kau 'a e tu'utu'uni ni ki he ngaahi Iisi'e fai hili 'a e foaki '0 e Konisitutone.

T.L. 1988] Konisitutone Vahe2 25

lOS. Kuo pau he 'ikai toe fai ha lisi '0 ha 'api kolo ki ha Lotu 'i hangaahi taumu'a kae 'oua kuo 'i ai ha kakai lalahi, tangata pea mofefine 'e tolungofulu 'i he siasi ko ia 'i he kolo ko ia, pea 'e 'ikaingofua ki ha Lotu ke ngaue'aki e kelekele lisi ko ia ki ha toe taumu'a'0 kehe ange mei he ngaahi me'a fakalotu pe toe fai ha lisi ki ha tahakehe ta'e tomu'a loto ki ai e Kapineti, pea kuo pau 'i he 'i ai hafakamo'oni fakafiemalie.ihe.ao.ohaFakamaau.angakuo.iaihakelekele pehe kuo toe lisi '0 ta'e tomu'a loto ki ai e Kapineti, 'e fokie kelekele ko ia ki he toko taha ko ia na'e lisi mei ai 'a e kelekele peko hono 'ea '0 hange pe ko 'ene ha. (Fetongi 'e he Lao 13 '0 e 1973.)

109. Ko e matatahi kotoa pe '0 e Pule'anga ni 'oku 'i he Tu'i laumei he hu'a mai 'a e tahi ko e fute 'e nimangofulu ka 'e ngofua ki hePule'anga ke lisi ha konga matatahi koe'uhi ke tu'u ai ha fale koloape ko ha sete pe pae maka pea 'e 'i he Minisita Fonua 'a hono lisi 'ihe loto ki ai 'a e Kapineti.

110. 'Ilonga ha tohi lisi 'e 'ikai 'ai 'e he Tu'i 'a hono Huafa ki ai 'e'ai 'e he Minisita Fonua 'a hono hingoa ki ai pea mo e sila '0 'enepotungaue pea 'e fakamo'oni ki ai ha taha '0 e kau Minisita pea 'e 'aihono hingoa ki ai mo e sila foki '0 'ene potungaue. Pea 'e 'ikai lau'oku totonu ha lisi pe ha toe lisi pe malu'i ia 'e he lao ka 'ikai hiki iaki he tohi 'i he 'ofisi '0 e Minisita Fonua.

Ill. Ko eni 'a e lao '0 e hokohoko ki he ngaahi tofi'a mo e ngaahihingoa tukufakaholo: 'E ngofua ke kau 'i he hokohoko ni 'a e fanautupu mali pe 'e hoko ki he 'uluaki tamasi'i tangata mo e ngaahi 'ea '0hono sino pea ka hala ia '0 'ikai hano hako 'e hoko ki hono ua '0 etamasi'i tangata mo e ngaahi 'ea '0 hono sino pea fai pehe kae 'ouakuo 'osi 'a e fanau tangata. Ka 'ikai ha tamasi'i tangata 'e hoko ki he'uluaki tamasi'i fefine mo e ngaahi 'ea '0 hono sino pea fai pehe kae'oua kuo 'osi 'a e fanau fefine. Ka hala ia '0 'ikai ha hako 'e foki kihe ngaahi tokoua tangata '0 ia 'a ia na'e 'o'ona 'a e tofi'a pea fai meihe 'uluaki '0 a'u ki he ki mui pea mo honau hako '0 hange ko e lao'0 e hokohoko. Pea ka hala 'a e ngaahi tokoua tangata pea ka 'ikaiha taha tonu tupu mali 'iate kinautolu 'e foki ki he Pule'anga '0hange ko hono teau rna hongofulu rna ua '0 e kupu. Pea koe'uhi na'afaifai pea hoko ha fefine ko e 'ea ki ha hingoa '0 ha nopele pea kapehe 'e hoko 'a e tangata 'oku hoko ki he fefine '0 ma'u 'a e hingoamo e lakanga ko ia pea ka faifai pea ma'u ha hako tangata 'e hefefine ko ia pea ka pekia 'a e tangata na'e ma'u 'a e hingoa 'e tokifoki ki he hako '0 e fefine ko ia:

Pea 'e 'i he fefine ko e 'ea 'a e tofi'a tukufakaholo 'a e 'api kolo rnoe 'api 'i 'uta ka ko e tofi'a lahi 'oku nolo ai 'a e kakai 'e ma'u 'e hetangata 'e ma'u 'a e hingoa ko ia.

'Oku tapu ketoe fai hatohi lisi '0 ha'api '0 halotu ki hame'a keheta'e Ii ai hangofua.

Koematatahi,

Ko e lesisita'0 eng. lisi.

Ko e lao '0 ehokohoko.

26 Vahe 2 Konisitutone [T.L. 1988

'E foki ki hepule'anga 'a eng. tofi'a 'oku'ikai ha 'eatotonu ki ai.

Totonu kema'u 'api.

'E 'ikai foakiha lisi etc.kae 'oua kuofakangofua.

Hingoa.

Koe'uhi 'i he anga faka-Tonga na'e fa'a ngaueaki ma'u ha ngofuake lava ha tarnasi'i ohi '0 hoko ki ha ngaahi tofi'a rno ha ngaahihingoa '0 'ene tarnai-'i-he-ohi ko ia ai 'oku tu'utu'uni rnarnafa heni kapekia ha taha 'oku ne ma'u ha tofi'a pe hingoa 'a ia ko 'ene ma'u 'a etofi'a pe hingoa ko ia koeuhi ko e hako ia 'i he toto '0 e tarnasi'i ohiko ia kuo pau ke foki 'a e tofi'a rno e hingoa ko ia '0 hange ko engaahi tu'utu'uni 'a e kupu ni pea kapau 'oku 'ikai ha hako 'i he totopehe 'oku kei mo'ui 'oku pau ke ngaue'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a ekupu 'oku hoko leva rnai pe ki heni. (Fakalahi 'e 11(: Lao Fiku /5 'o e /953;Fakatonutonu 'e he Lao 3 '0 e /97().)

112. Ka faifai pea 'ikai ha 'ca totonu ki ha konga fonua 'e foki iaki he Tu'i, Pea kapau 'oku tinangalo 'a e Tu'i ke toe fakanofo ha tahafo'ou ki he tu'unga rna e hingoa ko ia 'e ngofua ki he Tu'i kefakanofo ha taha pehe pea 'e ma'u 'e he tokotaha ko ia rno honohako 'a e hingoa rno e tofi'a ko ia '0 lauikuonga.

113. Kuo pau 'e totonu ke ma'u 'e he uitou 'a e 'api tukuhau rno e'api kolo '0 hono mali kuo pekia. 'Ilonga ha taha 'a ia 'oku ne rna'uha 'api tukuhau mo e 'api kolo kuo pau te ne totongi 'a e ngaahitotongi lisi ki ai '0 hange ko ia 'e tu'utu'uni ki ai 'e he Fale Alea.Kuo pau 'e totonu ke rna'u 'e he tangata tukuhau kotoa pe ha 'apitukuhau rno e 'api kolo '0 hange ko e ngaahi tu'utu'uni ki hono lahipea rno e lisi ko ia 'e tu'utu'uni rnei he tairni ki he tairni 'e he FaleAlea te ne totongi koe'uhi ko e 'api ko ia. (Lao Pika 19 '0 e 1927.)

114. 'E 'ikai foaki ha lisi, toe lisi, fetongi '0 ha lisi pe '0 ha toe lisi-

(a) kae 'oua kuo tomu'a rna'u 'a e fakangofua 'a e Kapineti 'a iako e vaha'a tami lisi 'oku ta'u 'e hivangofulumahiva pesi'isi' ange ai , pe

(b) kae 'oua kuo tomu'a rna'u 'a e fakangofua 'a e FakatahaTokoni 'a ia ko e vaha'a taimi lisi 'oku laka hake 'i he ta'u 'ehivangofulumahiva;Tuku kehe kuo pau he 'ikai foaki ha fakangofua ki ha lisi 'e hauitou ki he kelekele '0 hono husepaniti kuo pekia. (Fetongi 'e heLao 17 '0 e /981.)

liS. 'E ui 'a e Konisitutone ni ko e Lao '0 e Konisitutone '0Tonga.

KO E KONISITUTONE 'O TONGA FOKOTU'UT'U 'O E NGAAHI KUPU

Documents

T.L.1988] Konisitutone 121. 'ETalangofua 'ae Kau Ka'atemo e Kau Tau ki he ngaahi lao '0e fonua. 22. Kau Ka'atemo e Kau Tau (Militia). 23. Ngaahi me'a 'oku tapu ke ma'u 'e ha taha kuo