Kobieta w kulturze.indb

Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie.Studia interdyscyplinarne

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”Kraków 2006

Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie.Studia interdyscyplinarne

pod redakcją naukowąAnety Chybickiej

i Marii Kaźmierczak

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

Recenzent:prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik

Redakcja merytoryczna:Aneta Chybicka

Maria Kaźmierczak

Redakcja wydawnicza:Danuta Porębska

Adiustacja:Beata Bednarz

Małgorzata Miller

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

ISBN 83-7308-753-2ISBN 978-83-7308-753-8

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.plWydanie I, Kraków 2006

Spis treści

Wstęp ...................................................................................................... 9

C z ę ś ć p i e r w s z aKobiecość/męskość

– perspektywa międzykulturowa

Paweł BoskiMęskość – Kobiecość jako wymiar kulturowyKoncepcje – problemy – pytania – badania ............................................. 19

Natasza KosakowskaTrzy sari i samochód za pana młodego... .................................................. 55

Maria KaźmierczakRola empatii i percepcji partnera w związkach romantycznych w Indiach w kontekście badań polskich ................................................... 59

Natasza KosakowskaKobiety w stereotypowych i niestereotypowych rolach płciowych – Polska i Indie. Porównanie międzykulturowe ....................................... 91

Aneta ChybickaK jak kobieta, K jak kochać ..................................................................... 111

Anna Chybicka, Aleksandra Fila-JankowskaUtajona postawa kobiet egipskich wobec płci własnej i przeciwnej .......... 119

Spis treści

Aneta ChybickaMiędzykulturowa analiza wpływu norm kulturowych na zachowanie – badania polsko-egipskie ........................................................................ 135

Tomasz WildeOpowieść sudańska ................................................................................. 151

Tomasz Wilde„Dyskretny urok kobiety”. Historia jednego fi lmu ................................... 157

Dorota Hędzelek, Michał MusielakCzarna kobieta w tyglu północnoamerykańskim ...................................... 171

Krzysztof UlanowskiKobieta w starożytności – u źródeł konfl iktu ........................................... 187

C z ę ś ć d r u g aKobiecość/męskość w społeczeństwie polskim

Beata Pastwa-WojciechowskaPłeć psychologiczna mężczyzn naruszających normy prawne a postrzeganie kobiety ............................................................................. 225

Karol Karasiewicz, Anna Bata, Rafał LawendowskiDlaczego kobietom trudniej jest odnieść sukces zawodowy?Utajone stereotypy i uprzedzenia wobec kobiet w pracy ........................... 245

Anna BataZwiązek pomiędzy płcią, typem płci psychologiczneja autoprezentacją pośrednią ..................................................................... 269

Karol Karasiewicz, Rafał LawendowskiDlaczego pary homoseksualne mają być gorszymi rodzicami?Czyli o uprzedzeniach względem rodzicielstwa osób homoseksualnych .... 287

Spis treści

Henryk MachelPrzestępczość a płeć ................................................................................. 303

Agnieszka Fanslau, Hanna BryczPokusy i ich wpływ na natężenie wyznawanych wartościwśród młodych kobiet i mężczyzn ........................................................... 315

Maria Kaźmierczak, Joanna Samuła, Katarzyna SawickaAtena czy Hestia? Postawa polskich studentek wobec osiągnięć ............... 331

Beata Pawlik-PopielarskaZwiązki zachodzące pomiędzy niektórymi zmiennymi kulturowymi a wzorami konsumpcji ............................................................................. 351

Małgorzata Lipowska, Mariusz LipowskiOcena własnej atrakcyjności przez kobiety w różnym wieku .................... 385

Hanna Brycz, Anna Sosińska-BiałowąsSpostrzeganie społeczne „krytykantów” i „pochlebców” przez kobiety i mężczyzn ......................................................................... 403

Monika Pawłowska-FusiaraWpływ emocji na pamięć kobiet i mężczyzn ............................................ 419

Paulina PetrusCzy to prawda, że dziewczynki czytają lepiej niż chłopcy?Rozwój sprawności czytania w języku polskim w kontekście płci ............. 439

Emilia MartynowiczNatężenie cech składających się na syndrom orientacji prorozwojowej w zależności od płci osób badanych ......................................................... 465

Aneta ChybickaOcena zachowań społecznych związanych z wyborem partnera a płeć ...... 483

Spis treści

Aleksandra NowakowskaKobieta a charakter pracy jej męża – dynamika zmian osobowościowych u żon marynarzy ...................................................................................... 509

Mariola Bidzan, Leszek Bidzan, Jerzy SmutekJakość życia i poczucie sensu życia w wybranych grupach kobietleczonych ginekologicznie ....................................................................... 521

Daria Biechowska, Juliusz LackorzyńskiNeuropsychologiczne następstwa hormonalnych terapii zastępczych ....... 539

Mariola Bidzan, Małgorzata Owczarek, Jerzy SmutekJakość życia kobiet leczonych z powodu wysiłkowego nietrzymania moczu w badaniu Kwestionariuszem Zdrowia Kingsa a warunki biometeorologiczne ................................................................. 551

Juliusz Lackorzyński, Krzysztof Jodzio, Dariusz Gąsecki,Grzegorz Kozera, Daria BiechowskaPłeć a mózgowe mechanizmy słuchowej percepcji emocji w świetle badań funkcjonalnych metodą przezczaszkowej ultrasonografi i dopplerowskiej ................................................................. 567

Wstęp

Stwierdzenie, że za zachowanie człowieka odpowiedzialne są warunki środowiskowe i kultura, a nie jedynie genetyka, jest w dzisiejszych czasach trywialne i oczywiste. Doszła do tego już w połowie poprzedniego stulecia Margaret Mead (2000). Badając ludy Oceanii, zaobserwowała, że w niewielkiej odległości od siebie żyją ludzie skrajnie różniący się podejściem do kwestii płci. Matryjarchat i patryjarchat, chociaż tak różne, rozwinęły się w społecznościach nieróżniących się fi zycznie, a jedynie oddzielonych od siebie warunkami geo-grafi cznymi. Na podstawie tej obserwacji Margaret Mead, a za nią inni badacze wielu specjalności uznali, że znaczenie przypisywane płci nie zależy od wyposa-żenia biologicznego, ale od wzorów kultury i warunków środowiskowych. Ta-kiemu samemu wyposażeniu genetycznemu można przypisać różne znaczenia (kobieta: bogini albo gorsza odmiana człowieka), obiektywna płeć tym samym jest przekształcana w subiektywny rodzaj.

Należy zatem zadać sobie pytanie: dlaczego niniejsza książka jest zatytuło-wana Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie? Według współczesnych koncepcji należy rozróżniać pomiędzy płcią biologiczną a płcią psychologiczną czy rodza-jem. Termin „rodzaj” został wprowadzony do opisu charakterystyk wiązanych w danej kulturze z kobiecością i męskością. Jest to pojęcie nieodnoszące się do fi zjologii, a stanowiące społeczną etykietkę przypisywaną ludziom na podsta-wie ich płci (por. Brannon, 2002). Społeczeństwo jest postrzegane jako źródło stereotypów płciowych. To nasza cywilizacja stworzyła Doktrynę Dwóch Sfer (tamże) dzielącą rzeczywistość na kobiecą – środowisko domowe oraz męską – świat pozarodzinny, aktywność zawodowa. Jeśli tę koncepcję weryfi kowało przez wieki codzienne życie w wielu społeczeństwach, to można zapytać o psy-chologiczne procesy leżące u podłoża godzenia się na tego typu podziały. Bem (2000) mówi o procesie „sex typingu”, który polega na indywidualnej, zgene-ralizowanej gotowości do przetwarzania informacji związanych z płcią (które

Wstęp

konstytuują schemat płci) oraz na wzajemnej asymilacji schematu płci i kon-cepcji własnej osoby. W konsekwencji człowiek uczy się zachowywać zgodnie ze stereotypami rodzajowymi, defi niującymi przede wszystkim psychiczne, ko-biece i męskie cechy psychiczne, traktując takie dostosowanie się jako adaptację do otaczającego świata. Z drugiej strony w literaturze przedmiotu spotykamy teorie traktujące o różnicach pomiędzy kobietą a mężczyzną w budowie mózgu czy odwołujące się do odmiennej gospodarki hormonalnej obydwu płci (Woj-ciszke, 2002; Brannon, 2002; Blum, 1997). Nie ulega wątpliwości, że tego typu różnice mogą stanowić źródło odmiennych cech psychicznych obydwu płci, jednak nie wydaje się, że są wyłącznymi czynnikami je determinującymi. Płeć jest podstawowym kryterium kategoryzacji ludzi, którego dziecko uczy się bardzo wcześnie i nie można zaprzeczyć, że to dzięki wpływom kulturo-wym tworzy się obraz siebie uwzględniający pojmowanie kobiecości i męskości (Wojciszke, 2002; Bem, 2000).

Kobieta, tworząc plany czy oczekiwania, wchodząc w kolejne relacje inter-personalne, czy radząc sobie z życiowymi wyzwaniami, jest „obciążona” stereo-typami rodzaju (czy może jej wiedza jest „wzbogacona o” te stereotypy) pro-mowanymi przez kulturę. Oczywiście może się im podporządkować i wówczas będzie nazywana „kobiecą”, ale może je odrzucić i pozostać „męska” lub starać się nie kierować stereotypami rodzaju w swoim zachowaniu – być androgynicz-ną, co nie oznacza, że pozostaje nieświadoma istnienia owych schematów. Taka nieświadomość wydaje się nierealna, ponieważ „kultura jest w każdym z nas”, jest też w kobiecie.

Badając we wrześniu 2006 roku plemiona zamieszkujące w Indiach (Oris sa) redaktorki tej pozycji – Aneta Chybicka i Maria Kaźmierczak – mia-ły okazję zweryfi kować ogromne znaczenie wpływów środowiskowych na co-dzienne życie kobiet. Na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów mieszkają ludzie różniący się znacznie obyczajowością oraz normami i zasadami moralny-mi od głównego nurtu kultury Indii. Plemię Bathudi charakteryzuje ciekawe podejście do kwestii małżeństwa i seksualności. Chłopcy i dziewczęta w wieku kilkunastu lat uczęszczają do tzw. youth dormitory, gdzie pobierają praktyczne nauki przygotowujące ich do dalszego życia w plemieniu (które nie mają nic wspólnego z tradycyjną nauką w europejskim rozumieniu). W youth dormitory pozostają także na noc, gdzie po zapadnięciu zmroku swobodnie nawiązują relacje seksualne. W plemieniu Juang ceremonia małżeństwa jest poprzedzana ucieczką przyszłych państwa młodych do dżungli, a właściwe zaślubiny odby-wają się po ich powrocie. Takie zachowanie nie jest uznawane za niemoralne,

Wstęp

przeciwnie – jest naturalną konsekwencją wyboru partnera życiowego. Niecałe 30 kilometrów dalej wiejska kobieta indyjska zostałaby społecznie wykluczona, gdyby odkryto jej przedmałżeńskie kontakty o naturze seksualnej. Dziewictwo przed ślubem jest bezwarunkowo wymagane (przynajmniej na wsi), a kobieta powinna w każdym aspekcie życia podlegać mężczyźnie oraz jego rodzicom. W niektórych rejonach Indii wciąż praktykowany jest zwyczaj sati, czyli samo-spalenie dokonywane przez wdowę po śmierci męża (współcześnie na szczęście zdarza się to sporadycznie). Przygotowana przez nas publikacja stanowi próbę odpowiedzi na pytanie: co w zakresie psychologii rodzaju jest kulturowe, spo-łeczne, a co wrodzone?

Z drugiej jednak strony książka Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie stanowi zbiór prac związanych ze zmieniającymi się stereotypami płci i rodza-ju. Jeszcze w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia obserwowano wysoką akceptację stereotypów rodzaju (mężczyzna – breadwinner, kobieta – house-wife, caregiver; Brannon, 2002). Przedstawiciele obojga płci lepiej oceniali cechy typowo męskie w stosunku do cech kobiecych, wykazywali negatywne uprzedzenia wobec stereotypowej kobiety, faworyzowali zaś stereotypową mę-skość (Brannon, 2002). Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku męskie i kobiece role społeczne zaczęły się zmieniać (Rosenkrantz i in., 1968). Kobiety jako kategoria zaczynają być oceniane bardziej pozytywnie, z biegiem czasu oceny te stają się nawet bardziej pozytywne niż oceny mężczyzn (Eagly i in., 1991). Obecnie mężczyźni są przedmiotem silniejszej stereotypi-zacji niż kobiety (Hort i in., 1990). Męski stereotyp jest bardziej skrajny od kobiecego, zarówno pod względem cech fi zycznych, jak i społecznych (Bran-non, 2002), kobiety negatywnie stereotypizują mężczyzn (Edmonds, Cahoon, 1993). Obserwuje się stopniowe zwiększanie skłonności kobiet do przypisy-wania sobie cech stereotypowo uznawanych za męskie (Twenge, 1997), co pociąga za sobą i prawdopodobnie także jest wynikiem zmian w tożsamości przedstawicielek płci pięknej. Wzrasta akceptacja dla elastyczności roli kobiecej (Brannon, 2002), a ustosunkowanie do kobiet stało się bardziej pozytywne, niż to było przedtem (tamże). Można z całą pewnością stwierdzić, że stereoty-py rodzaju, a w szczególności stereotyp kobiety, uległy zmianie na przestrzeni ostatnich 50 lat, zmieniły się także zachowania i postawy kobiet w krajach Eu-ropy i w USA (np. kobiety weszły na rynek pracy, zaczęły siebie oceniać jako bardziej asertywne i przedsiębiorcze itp.). Zmieniły się same kobiety, ale także to, jak i za co są oceniane. Powstało zjawisko sexual harassment, które wcześniej było uznawane za coś normalnego i było częścią życia społecznego. Dotarliśmy

Wstęp

do momentu, gdy wiele elementów wypowiedzi o kobietach musi być kon-trolowanych, by nie zostać posądzonym o seksizm. O mężczyznach natomiast można mówić, jak i co się chce. Popularnym dowodem na to jest oburzenie, jakie wzbudziła piosenka Wilków pt. Baśka, w której śpiewali oni (poniekąd pochlebny) tekst: „Baśka miała fajny biust, Ania styl, a Zośka coś, co lubię. Ela całowała cudnie, nawet tuż po swoim ślubie [...]. Piękne jak okręt pod pełnymi żaglami, jak konie w galopie, jak niebo nad nami”. Żadnego odzewu natomiast nie wzbudziła (także wśród mężczyzn) piosenka Kasi Klich pt. Lepszy model, w której piosenkarka śpiewała: „Znów się zepsułeś i wiem, co zrobię, zamienię cię na lepszy model. Nie mam do ciebie cierpliwości, to pewne, że nie będę mieć. Minął termin twojej przydatności, gwarancja nie obejmuje cię. Nie pozo-stawiasz mi wyboru, na lepszy model zmienię cię. Nie potrzebuję w domu zło-mu dłużej mieć”. A wydawałoby się, że porównanie mężczyzny do przedmiotu dokonane przez Kasię Klich jest bardziej obraźliwe niż przyrównanie kobiet do koni w galopie. Powstał podwójny standard, który tym razem dotyczy tego, co wolno, a czego nie wolno powiedzieć o przedstawicielach i przedstawicielkach obu płci. Zgodnie z tym standardem mężczyźni jawią się jako seksistowskie stworzenia, które nie doceniają kobiet i oczekują stereotypowych zachowań z ich strony, opierających się głównie na opiece nad nimi i dziećmi i dbaniu o dom, a także na postrzeganiu kobiet głównie w kategoriach seksualnej atrak-cyjności. Przeciwko takiemu traktowaniu kobiet walczą one same, zachowując się niezgodnie ze stereotypem i przejawiając negatywne, utajone postawy wobec przedstawicieli płci przeciwnej oraz negatywnie stereotypizując mężczyzn. Ni-niejsza publikacja stanowi próbę badawczego ustosunkowania się do dynamicz-nie zmieniających się stereotypów płci i ich społecznych konsekwencji. Mamy nadzieję, że otworzy dyskusję nad tym, co w stereotypie męskości i kobiecości jest do dzisiaj aktualne, a co przeszło już do historii.

Problematyka różnic płciowych budzi więc w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie, co znajduje swoje odzwierciedlenie w ciągle rosnącej liczbie badań naukowych nad kobiecością i męskością prowadzonych zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Z tego względu 8 marca 2006 roku na Uni-wersytecie Gdańskim odbyła się Konferencja Naukowa nt. „Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie”. Wydarzenie to spotkało się z dużym zainteresowaniem około 800 uczestników, zarówno studentów wielu kierunków, jak i pracowni-ków naukowych różnych specjalności, którzy licznie uczęszczali na wykłady, sympozja oraz warsztaty prowadzone przez znakomitych gości z kraju i zagra-nicy, poświęcone tematyce kobiecości i męskości. Widoczna popularność oraz

Wstęp

przede wszystkim ważność tej tematyki skłoniły nas do opracowania niniejszej książki, aczkolwiek należy podkreślić z całą mocą, że nie ma ona charakteru materiałów pokonferencyjnych, wiele zawartych w tym opracowaniu arty-kułów nie było częścią wspomnianej konferencji. Ponadto w książce zostały zawarte jedynie teksty o charakterze naukowym (niektóre z nich są ilustrowa-ne reportażami o charakterze popularnonaukowym) i badawczym, nie ma tu elementów ideologicznych czy założeń niepodbudowanych empirią. Książka Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie jest rzeczową dyskusją nad wątkami płci i rodzaju w różnych perspektywach naukowych.

Niniejsza publikacja wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu na naukowe opracowania z zakresu gender studies. W prezentowanym podręczniku przyjęto perspektywę wielowymiarowej analizy doświadczeń życiowych kobiet i męż-czyzn, także w aspekcie kulturowym. Założono, że kobiecość i męskość roz-wijają się w społeczeństwie, dzięki niemu, a czasem pokonując społeczne czy kulturowe bariery. Tożsamość płciowa wyznacza zaś jakość funkcjonowania człowieka w różnych sferach życia. Stąd w książce Czytelnik znajdzie naukowe teksty dotyczące problematyki płci w obszarze życia zawodowego, rodzinnego, w zakresie tematyki zdrowia czy ogólnego funkcjonowania kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. Ponadto ma ona za zadanie inspirować do poszukiwania od-powiedzi na pytanie: czy w zakresie problematyki różnic płciowych, a szczegól-nie defi niowania kobiecości, dzisiejszy świat stał się już „globalną wioską”, tzn. czy doszło do unifi kacji sposobu rozumienia pojęć „kobieca rola” oraz „męska rola” we wszystkich kulturach? Dlatego starano się ukazać, w jaki sposób ko-biety i mężczyźni postrzegają się nawzajem, jak się zachowują, jakim hołdują wartościom, jakim normom się podporządkowują w różnych kulturach, nie tylko w Polsce.

Książka składa się z dwóch części. Pierwsza część traktuje o męskości i ko-biecości w ujęciu międzykulturowym, któremu w poszczególnych publikacjach przyglądają się specjaliści z różnych dziedzin. Pierwszy artykuł tej części stara się odpowiedzieć na pytanie, czym jest wymiar męskości i kobiecości w kultu-rze, a kolejne są uszczegółowieniem tego tematu, przy czym niektórzy Autorzy zilustrowali swoje naukowe teksty reportażami. Tak więc część ta ma charakter zarówno empiryczny, jak i popularnonaukowy. Nie został również pominięty rys historyczny ukazujący zmienność męskości i kobiecości na przestrzeni dzie-jów, opisujący społeczności matriarchalne oraz patriarchalne oraz analiza po-pularnych publikacji dotyczących omawianego wątku, które stanowią odbicie

Wstęp

współczesnej kultury. Ujęta tu została również analiza relacji intymnych kobiet i mężczyzn w różnych kulturach oraz zagadnienia dotyczące stereotypów płci w perspektywie kulturowej.

Druga część książki omawia wymiar męskości – kobiecości z perspektywy psychologii społecznej. W tej części są analizowane problemy, z jakimi spotykają się kobiety w polskiej rzeczywistości. Artykuły w niej zgromadzone wieloaspek-towo omawiają specyfi kę funkcjonowania kobiet w Polsce: od funkcjonowania w życiu rodzinnym, zawodowym, intymnym, aż po zaburzenia związane ze zdrowiem.

Zaletą publikacji jest to, że większość tekstów ma charakter empiryczny. Dzięki temu, opierając się na rezultatach prezentowanych badań, zapoznając się z dyskusjami prowadzonymi przez Autorów – specjalistów z zakresu róż-nych dziedzin naukowych, Czytelnik ma możliwość tworzenia własnej defi nicji kobiecości i męskości w perspektywie społecznej, wielokulturowej.

Wróćmy jednak na koniec do Konferencji „Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie”, po zakończeniu której zrodził się pomysł napisania niniejszego pod-ręcznika. Pragniemy podziękować Osobom, bez których nie byłoby Konferen-cji. Głównymi organizatorami Konferencji były Instytut Psychologii i Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego, we współpracy z Kołem Nauk Psychologicznych „Anima”. Komitet Organizacyjny to zespół czterech kobiet: dr Anety Chybickej, dr Marii Kaźmierczak, mgr Nataszy Kosakowskiej oraz mgr Pauliny Petrus, które od dłuższego czasu współpracują ze sobą w ramach tematyki psychologii kultury i rodzaju. Jednak Konferencja nie zostałaby zor-ganizowana, gdyby nie współpraca z Dziekanem Wydziału Nauk Społecznych, prof. UG dr. hab. Henrykiem Machelem oraz wspaniałymi studentami z Koła Nauk Psychologicznych „Anima”, a w szczególności Łukaszem Chylińskim, Martą Lemańską, Michałem Zinówko oraz wieloma innymi, również tymi nie-zrzeszonymi w Kole „Anima”, którzy byli zaangażowani w promocję Konferencji oraz organizację wykładów, sympozjów oraz warsztatów, do których kierujemy wielkie podziękowania – to prawdziwa przyjemność pracować w takim zespole i z takimi studentami. Ponadto podziękowania należą się również Dyrekcji In-stytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego: prof. zw. dr hab. Marcie Bog-danowicz, dr hab. Beacie Pastwie-Wojciechowskiej prof. UG i dr Małgorzacie Lipowskiej. Szczególnie ciepłe podziękowania kierujemy do konferencyjnego fotoreportera – pana Janusza Fabrowskiego, który z pełnym zaangażowaniem służył pomocą w każdym obszarze działań konferencyjnych. Jego wewnętrzny spokój i opanowanie oraz wsparcie uratowały niejedną podbramkową sytuację.

Wstęp

Chcemy również serdecznie podziękować wspaniałym Paniom i Panom z In-stytutu Psychologii wspierających nasze działania, czyli Pani Longinie Stasiak, Pani Teresie Szeremecie, Pani Edycie Sinackiej oraz Panu Maciejowi Walte-rowi i Panu Stanisławowi Malinowskiemu. Nie mniej ważne, kolejne podzię-kowania należą się wszystkim Autorom zebranych w tej publikacji ciekawych i inspirujących tekstów, jak również pracownikom naukowym naszego Insty-tutu Psychologii, którzy wspierali nasze działania. Zarówno im, jak i wszystkim Czytelnikom życzymy miłej lektury!

Aneta ChybickaMaria KaźmierczakNatasza Kosakowska

Paulina Petrus

Bibliografi a

Bem S. (2000), Męskość – kobiecość. O różnicach wynikających z płci, GWP, Gdańsk.Blum D. (1997), Mózg i płeć: o biologicznych różnicach między kobietami a mężczyzna-

mi, tłum. E. Kołodziej-Józefowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa.Brannon L. (2002), Psychologia rodzaju, tłum. M. Kacmajor, GWP, Gdańsk.Eagly A. H., Mladinic A., Otto S. (1991), Are Woman Evaluated More Favorably

than Men? An Analisis of Attitudes, Beliefs and Emotions, „Psychology of Woman Quarterly”, 15, 203–216.

Edmonds E., Cahoon D. (1993), Th e New Sexism: Females’ Negativism Toward Males, „Journal of Social Behavior and Personality”, 8, 481–487.

Hort B. E., Beverly I., Leinbach M. D. (1990), Are People’s Notions of Maleness More Stereotypically Framed than Th eir Notions of Femaleness?, „Sex Roles”, 23, 197––212.

Mead M. (2000), Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa.

Rosenkrantz P., Vogel S., Bee H., Broverman I., Broverman D. M. (1968), Sex-roles Stereotypes and Self-concepts in College Students, „Journal of Consulting and Clini-cal Psychology”, 32, 287–295.

Twenge J. M. (1997), Attitudes Toward Women 1970–1995, „Psychology of Women Quarterly”, 21, 35–51.

Wojciszke B. (red.) (2002), Kobiety i mężczyźni. Odmienne spojrzenia na różnice, GWP, Gdańsk.

Maria Kaźmierczak – adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. W kręgu jej szczególnych zaintere-sowań leżą zagadnienia związane z gender studies oraz z psycho-logią osobowości i różnic indywidualnych. Prowadzi badania nad jakością relacji społecznych, jak również związków roman-tycznych w kontekście ról płciowych oraz cech osobowości part-nerów w ujęciu kulturowym i międzykulturowym. Jest autorką artykułów naukowych między innymi z zakresu problematyki funkcjonowania kobiet i mężczyzn w małżeństwie oraz wpływu stereotypów płciowych na jakość życia.

Natasza Kosakowska – asystentka w Zakładzie Psy-chologii Międzykulturowej w Instytucie Psychologii Uniwer-sytetu Gdańskiego, zajmuje się dynamiką ról płciowych w ujęciu kulturowym i międzykulturowym oraz czynnika-mi stereotypowego ich spostrzegania, jej ostatnie projekty badawcze dotyczyły wpływu tożsamości jednostki na per-cepcję ról płciowych w Polsce i Indiach. Prowadzi między innymi warsztaty z problematyki różnorodności i zmiany społecznej oraz zajęcia z zakresu psychologii konfl iktu, toż-samości kulturowej oraz zarządzania projektem.

Paulina Petrus – asystentka w Zakładzie Rozwoju i Wychowania w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się tematyką dwujęzyczności, akulturacji oraz tożsamości na-rodowej i kulturowej. Prowadzi między innymi zajęcia z zakresu psychologii rozwoju człowieka oraz warsztaty dotyczące różnorodności, zmiany społecznej oraz tożsamości kulturowej i narodowej. Obecnie prowadzi projekt badawczy dotyczący relacji dwujęzyczności z nauką czytania w języku ojczystym.

Aneta Chybicka – adiunkt w Zakładzie Psycho-logii Międzykulturowej Instytutu Psychologii Uni- wersytetu Gdańskiego. Trener warsztatu i treningu interpersonalnego PTP, mistrz NLP, autorka wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych z zakre-su psychologii międzykulturowej i psychologii twór-czości. Prowadzi badania jawnych i utajonych postaw wobec płci w różnych kulturach (Indie, Egipt, Niem-cy). Jej ostatni projekt dotyczył poczucia szczęścia dzie-ci uchodźców tybetańskich w Dharamsala w Indiach.

Część pierwsza

Kobiecość/męskość – perspektywa międzykulturowa

Paweł BoskiInstytut Psychologii PAN

Męskość – Kobiecość jako wymiar kulturowy.Koncepcje – problemy – pytania – badania

W rozdziale wprowadzającym do książki Męskość – kobiecość w perspekty-wie indywidualnej i kulturowej (Boski, Miluska, 1999) został przedstawiony model analizy problematyki płci i rodzaju na kilku poziomach (ryc. 2, s. 11). W pracy tej najwięcej uwagi poświęcono cesze indywidualnej, rozumianej jako rodzajowa właściwość „ja”, oraz wymiarowi kulturowemu o nazwie „męskość – kobiecość”. W ciągu kilku lat, jakie minęły od tamtej publikacji, literatura przedmiotu znacznie się rozrosła, jednak satysfakcjonujące rozumienie zjawisk badanych na wyższym, zwłaszcza kulturowym poziomie analizy, nadal pozosta-je odległym celem bardziej niż satysfakcjonującym stanem naszej wiedzy.

Artykuł niniejszy stawia sobie dwa główne zadania. Pierwszym jest kry-tyczny przegląd zastanej wiedzy odnośnie do wymiaru męskość – kobiecość. Zadanie drugie to sprawozdanie z dwóch badań międzykulturowych proponu-jących nowe podejścia metodologiczne.

Najpierw przyjrzyjmy się jednak praktykom kulturowym regulującym wzajemne relacje kobiet i mężczyzn, które zostały zarejestrowane w trzech kra-jach. Zacznę od zapisów moich doświadczeń z lat 80. w Nigerii oraz w USA. Zakończę relacjami innych osób na temat incydentów, które miały miejsce we współczesnej Szwecji.

I. D o ś w i a d c z e n i a p ł c i w A f r y c e Z a c h o d n i e j

Ćwierć wieku temu w Nigerii pracowało kilka tysięcy Polaków, udających się do tego kraju Zachodniej Afryki na kontrakty za pośrednictwem przedsiębior-

Część pierwsza. Kobiecość/męskość – perspektywa międzykulturowa

stwa PHZ „Polservice”; byłem wśród nich i ja, jedyny wykładowca psychologii z naszego kraju. Pierwszą kwestią, jaka wzbudziła moje zdziwienie w obszarze ról płciowych, były różnice w tytułowaniu kobiet i mężczyzn pracujących na uczelni. Jeśli mężczyzna był profesorem, to pisano Prof. White; gdy pod nazwiskiem tym występowała kobieta, wówczas wyglądało to tak: Prof. (Mrs.) White. Ot, powie-dzielibyśmy, postkolonialny obyczaj rodem z brytyjskiej kultury. Wkrótce zaczęły się pojawiać różnice o mniej trywialnym charakterze.

Polacy z reguły przyjeżdżali do Nigerii pełnymi rodzinami. Częściej w takich przypadkach kontrakt posiadał mąż (choć zdarzało się też odwrotnie). Kobiety chciały jednak podejmować pracę zawodową, mając nie mniejsze kwalifi kacje niż mężczyźni. Na ogół bez trudu ją dostawały, musiały jednak spełnić pewien zaskakujący warunek: d o s t a r c z y ć n a p i ś m i e z g o d ę m ę ż a n a z a -t r u d n i e n i e. Zgody męża wymagano również od kobiet przy zakładaniu konta bankowego czy przy staraniach o prawo jazdy. Były to doświadczenia bulwersują-ce dla Polek i odczuwane jako upokarzające. Trudno jednak było protestować, nie mieliśmy bowiem ku temu – jako ekspatrioci – żadnego mandatu.

Warto jeszcze dodać interesującą obserwację dotyczącą postrzegania polskich mężczyzn w Nigerii. Zapewne czytelnika nie zaskoczy widok mężczyzny wycho-dzącego ze sklepu z torbą plastikową-reklamówką w ręku. W Nigerii handel, a zwłaszcza na tradycyjnych targowiskach, jest domeną wyłącznie kobiet. One to podążają na targ, niosąc na głowach misy pełne produktów na sprzedaż bądź wracają tak z zakupami. Widok mężczyzny obładowanego torbami plastikowymi jest szokująco nieodpowiedni i nieakceptowalny. Stąd też Polakom przenoszącym bezwiednie naszą obyczajowość została przydana niezbyt korzystna etykieta: Hand-bags; ten szyderczy termin rozpowszechnił się też w środowisku ekspatriotów.

Moim nigeryjskim szefem – i zarazem pierwszym psychologiem międzykul-turowym, z jakim pracowałem – był Pakistańczyk. Pakistan jest republiką islamską i krajem, w którym powszechnie praktykowane są małżeństwa aranżowane. Rela-cje między kobietami a mężczyznami poddane są tam bardzo restrykcyjnej kon-troli. Wielokrotnie odwiedzając mego szefa w jego domu, nigdy nie zamieniłem więcej słów niż frazy przywitania/pożegnania z jego żoną; wejście w konwersację byłoby kulturowo niewłaściwe (a z jej strony wręcz niemożliwe), podanie ręki – jako kontakt fi zyczny – również nie wchodziło w grę. Któregoś dnia, wyraźnie zmartwiony szef zwierzył mi się, że jego córka Z., 20-letnia studentka naszego uniwersytetu, była widziana w miejscach publicznych z jednym z wykładowców, mężczyzną, Nigeryjczykiem (choć Muzułmaninem). Przeżywał to jako bolesny cios dla reputacji rodziny: wszak dziewczyna-córka w żadnym wypadku nie po-winna spotykać się sama z obcym mężczyzną w miejscach publicznych. Niedługo po tej rozmowie dowiedziałem się, jak problem został rozwiązany: Z. została odesłana do Pakistanu, gdzie czekał już na nią uzgodniony w kontaktach między-

P. Boski, Męskość – Kobiecość jako wymiar kulturowy...

rodzinnych narzeczony. Ślub odbył się wkrótce, a w rok później szef oznajmił mi z wyraźną dumą, że został dziadkiem.

Wreszcie ostatnie w tym przeglądzie, trudne doświadczenie profesjonalne z Czarnej Afryki. Któregoś roku na psychologię trafi ła Czarna Amerykanka, przy-jechała z USA, ze stanu Georgia, w ramach modnego wówczas wśród Afroamery-kanów powrotu do korzeni. Ubierała się jak lokalne dziewczyny, miała plecione, sztywne warkoczyki, jednak jej akcent był wyraźnie amerykański, podobnie jak niezależność w ujawnianiu poglądów i sądów. Często wchodziła ze mną w dys-kusje teoretyczne, czego lokalne Nigeryjki nie robiły. Pewnego razu wyjeżdżałem do innego miasta i postanowiłem odwołać wykład z Psychology of Personality. Pod wpływem perswazji ze strony A. zgodziłem się, aby zastąpiła mnie na zajęciach; chciała opowiedzieć kolegom o koncepcjach Lacane’a (afrykańskiego psycho-analityka żyjącego we Francji) na temat afrykańskiej osobowości. Zgodziłem się chętnie.

Okazało się, że była to bardzo niefortunna decyzja. Po powrocie dowiedzia-łem się, że podczas zajęć prowadzonych przez A. doszło do poważnego konfl iktu. Według sporządzonej relacji wyglądało to tak: A. weszła do klasy i oświadczyła, że w porozumieniu ze mną przeprowadzi zajęcia na temat Lacane’a, po czym zaczęła zapisywać temat zajęć na tablicy. W tym momencie do tablicy podeszło trzech studentów, mężczyzn, mówiąc, że nie będzie im studentka prowadzić żadnych wykładów, że nie życzą sobie czegoś podobnego itp. Jeden z nich starł z tablicy napisany tytuł i dmuchnął kredą ze ściereczki w twarz A. (Akt ten można inter-pretować jako symboliczne „wybielenie” Czarnej Amerykanki, a więc wykluczenie jej, „nie jesteś nasza”). A. uderzyła wówczas jednego z antagonistów w twarz. Do-szło do ogólnej przepychanki, inni studenci rozdzielili zwaśnione strony, dzięki czemu nie doszło do dalszej eskalacji agresji.

A. została zawieszona w prawach studenta. (Ja dostałem upomnienie od mego pakistańskiego szefa, że lekkomyślnie dopuściłem do groźnej sytuacji.) Tak więc kobieta została uznana za winną incydentu, choć łatwo można by argumen-tować, że została sprowokowana i jej koledzy byli nie mniej odpowiedzialni za całe zajście.

Sprawa na tym się nie zakończyła. Z jednym z nigeryjskich kolegów wykła-dowców postanowiliśmy kilka miesięcy później rozwiązać ten problem w trakcie kilkudniowego treningu grupowego z udziałem całego rocznika i wszystkich głównych aktorów zajścia. Niestety, dwudniowa, bardzo angażująca emocjonal-nie sesja wyjazdowa nie przyniosła konstruktywnego rozwiązania. Konfl ikt miał kilka istotnych osi, z których najważniejszą, z punktu widzenia mężczyzn, było uwłaczające zachowanie kobiety wobec kolegi o arystokratycznym pochodzeniu: student, którego A. uderzyła w twarz, pochodził z rodziny książęcej (prince lub chief wśród grupy etnicznej Ibo ma lokalne znaczenie honoryfi czne, ograniczone


do wioski lub gminy). Jego dwaj współtowarzysze byli przybocznymi adiutan-tami. Spoliczkowanie kogoś z wysokiego rodu przez kobietę-Amerykankę było czynem niewybaczalnym. Z kolei A. uważała się za ofi arę męskiej buty i agresji; w jej egalitarnej mentalności względy pochodzeniowe nie odgrywały większej roli, a jako kobieta niezależna czuła się ofi arą męskiej zbiorowej agresji. Te jakże odmienne punkty widzenia okazały się nieprzekraczalnymi barierami dla drugiej strony konfl iktu. Po tej nieudanej próbie zastosowania psychologii dojmująco poczułem słabości naszej dyscypliny w konfrontacji z potęgą kulturowych uwa-runkowań ludzkich uczuć i myślenia.

II. K u l t u r o w e r e g u l a c j e r e l a c j i m i ę d z y p ł c i a m i w i n s t y t u c j a c h p r a c y w A m e r y c e P ó ł n o c n e j

Kolejne przykłady dotyczą świata pracy i relacji między płciami w Ameryce Północnej, czyli zjawiska nachalności/natarczywości seksualnej (sexual harass-ment), które w latach 80. zaczęło istotnie kształtować klimat organizacyjny tam-tejszych instytucji, stając się źródłem wielu zarządzeń i działań z zakresu polityki personalnej; powstawały specjalne komórki organizacyjne ds. Walki z Natarczy-wością Seksualną.

Brałem udział w obowiązkowych szkoleniach z zakresu sexual harassment w dwóch uczelniach na terenie USA (w odległych od siebie stanach Kansas oraz New Jersey). Szkolenia te przypominały obowiązkowe zajęcia ideologiczne z mar-ksizmu-leninizmu w czasach PRL, o czym wspomniałem uczestnikom w trakcie jednego z takich szkoleń. Program prowadzony przez „wybitne specjalistki” miał charakter „teoretyczny” i warsztatowy, pokazywano typowe zachowania wcho-dzące w zakres pojęcia i trenowano zachowania przeciwstawiania się niechcianym awansom, przede wszystkim ze strony mężczyzn. Scenariusz jednej z odgrywanych scen wyglądał następująco: kobieta z tytułem doktora, nowo przyjęta do pracy na stanowisko assistant professor została zaproszona na lunch przez starszego kolegę, profesora zwyczajnego (full professor). W pewnym momencie poczuła pod stołem zetknięcie kolana mężczyzny ze swoim kolanem, cofnęła więc krzesło i kontynu-owała working lunch z kolegą. Po kilku minutach zdarzenie powtórzyło się: znów poczuła dotyk kolana mężczyzny. Historia kończyła się postawieniem pytania problemowego: Jak należy się zachować w takiej sytuacji? W jaki sposób należy dać odpór mężczyźnie? Uczestnicy w małych grupkach opracowywali właściwą, ich zdaniem, strategię postępowania kobiety, po czym następowała dyskusja ogólna zakończona podsumowaniem przez trenerki prowadzące szkolenie. Podana nam została reguła trzech kroków: 1) jasne i bezpośrednie wyrażenie sprzeciwu wobec sprawcy, 2) sprzeciw z zagrożeniem podjęcia działań wobec osoby natarczywej,


3) zgłoszenie zajścia w postaci oskarżenia do komisji ds. Sexual Harassment and Equal Opportunity.

W tym samym mniej więcej czasie byłem świadkiem dramatycznego zda-rzenia. Pewnego wieczoru, gdy prowadziłem swój wykład, w sąsiedniej sali i na korytarzu dało się słyszeć poruszenie. Wybiegliśmy i oto naszym oczom ukazał się taki widok: z sąsiedniej sali wykładowej dwóch policjantów wyprowadzało skutego w kajdanki kolegę, profesora zwyczajnego uczelni, w której pracowa-łem. Oniemieliśmy. Okazało się nazajutrz, że profesor został oskarżony przez dwie studentki psychologii o molestowanie seksualne w trakcie zajęć z treningu relaksacyjnego, które prowadził w swoim gabinecie, stosując technikę masażu. Ponoć dopuszczał się dotykania piersi owych studentek. Kolega został zawieszo-ny, a następnie, po wyroku sądowym, usunięty z pracy. (Warto przypomnieć, że wielu profesorów straciło w podobnych okolicznościach pracę, wśród nich jeden z twórców behawioryzmu, John Watson.)

W latach 90. uczelnie amerykańskie zaczęły wytyczać zasady zachowania się studentów na randkach, określane były procedury zachowań, których należało przestrzegać w kolejnych krokach zmierzających do zbliżenia seksualnego. Na przykład: Czy wyrażasz zgodę, abym rozpiął teraz Twoją bluzkę? Nieprzestrze-ganie tych zaleceń regulaminowych mogło stanowić podstawę oskarżenia o gwałt randkowy (date rape). Prowadzone były badania do prac magisterskich na temat gwałtu randkowego.

III. P r e z e r w a t y w y p o d a w a n e n a t a c y w t r a k c i e i m p r e z y s t u d e n c k i e j

Poniższy przykład zanotowany został jako niezwykłe doświadczenie kultu-rowe przez holenderską studentkę przebywającą w ramach programu Erasmus na uniwersytecie w Szwecji. Jej relacja dotarła do mnie w związku z zajęciami, jakie sam prowadziłem w Lund.

„Ostatnia zaskakująca sprawa dotyczy prezerwatyw. Tu, w Lund, rozdawanie za darmo prezerwatyw na imprezach studenckich jest rzeczą całkowicie normal-ną. Oczywiście jestem w stanie przyjąć, że jest to bardzo dobra rzecz. Niemniej było to dla mnie bardzo dziwne, kiedy rozmawiałam z jakimś facetem na party i podeszła do nas dziewczyna, wręczając mi ot tak po prostu cztery prezerwatywy. Czułam się z tym nieco głupio. W Holandii jesteśmy bardzo otwarci i traktujemy temat seksu bez oporów. Ale sytuacji takiej jak ta nigdy nie doświadczyłam!”.

Na ile opisany wyżej epizod można uznać za typową dla Skandynawii prak-tykę kulturową, a na ile jest to wydarzenie przypadkowe? Poproszony przeze mnie profesor z uniwersytetu w Lund zadał to pytanie 20 miejscowym studentom. Dwunastu odpowiedziało, że to typowe postępowanie, czterech innych oświad-


czyło, że to „rzadkie, ale nie szokujące”, a dla pozostałych czterech zdarzenie było „zarówno rzadkie, jak i szokujące”.

Poprosiłem o opinię polskich specjalistów od języka i kultury skandynaw-skiej i uzyskałem potwierdzenie co do typowości takich praktyk w Szwecji. Po-nadto jedna z polskich doktorantek, która przebywała na stypendium w Szwecji, wzbogaciła doświadczenie Holenderki. W Szwecji każdy student, również za-graniczny, jest zobowiązany do członkostwa w tzw. nacji. (Nacjami pierwotnie były stowarzyszenia terytorialne, związane z regionem pochodzenia studentów. Obecnie regionalizm już nie obowiązuje, ale nazwa i obyczaj utrzymały się.) Moja informatorka powiedziała, że w nacji, do której należała, pod koniec spotkań to-warzysko-tanecznych, nad ranem na tacach były rozdawane prezerwatywy. Postę-powanie takie jest więc ofi cjalną praktyką, w której wyraża się daleko posunięta permisywność seksualna w połączeniu z higienicznym podejściem wyrażającym się w haśle: „zdrowy, bezpieczny seks w zdrowym ciele”.

Mogę bezpiecznie założyć, że wszystkie tak odmienne incydenty krytyczne wzbudzą w polskim czytelniku zdumienie. Pokazują one jednocześnie, w jak szerokim paśmie mieszczą się kulturowe praktyki określające to, co „normalne” w relacjach między mężczyznami i kobietami, to, jak powinni się zachowywać w rolach im wyznaczonych. Każdy z przypadków relacjonuje wszak praktyki powszechnie stosowane, a nie wyjątki odbiegające od lokalnych norm.

Męskość – kobiecość: Hofstede i to co po nim

Czy istnieje wspólna płaszczyzna porządkująca powyższe przykłady tak odmiennych praktyk kulturowych? Według Geerta Hofstede’a (1998, 2001), to właśnie proponowana przez niego koncepcja i skala męskości – kobiecości kulturowej oferuje właściwą płaszczyznę interpretacyjną.

Dwubiegunowa skala (M/F), której cztery górne pozycje charakteryzują z malejącym natężeniem kraniec MAS (męskości), zaś cztery kolejne określają w stopniu rosnącym kraniec FEM (kobiecości), przedstawia się następująco: – M o ż l i w o ś ć u z y s k a n i a w y s o k i c h z a r o b k ó w; (M)– Uzyskiwanie uznania społecznego należnego za dobrą pracę; (M)– Możliwość awansowania w pracy na wyższe pozycje; (M)– Praca stanowiąca wyzwanie – dająca poczucie osobistego spełnienia się; (M)– Poczucie bezpieczeństwa pracy (brak lęku przed zwolnieniem); (F)– Życie w pożądanej okolicy dla mnie i dla rodziny; (F)


– Praca z ludźmi, którzy dobrze kooperują między sobą; (F)– D o b r e r e l a c j e w p r a c y z p r z e ł o ż o n y m; (F) (Hofstede, 2001, s. 282–284)1.

Poszczególne kultury organizacyjne różnią się pozycjami na skali MAS, i te właśnie różnice „wyjaśniają” odmienności szczegółowych skryptów, a tak-że nasze, Polaków (lub przedstawicieli innych nacji) zdziwienie w zetknięciu z nimi.

Kultury męskie, wysoko umiejscowione na skali MAS, charakteryzują się brakiem egalitaryzmu płci: mężczyźni i ich wartości dominują, a kobiety są im podporządkowane. Tak więc wymaganie od kobiet mężowskiej zgody na ich funkcjonowanie w życiu publicznym jest dobitnym przykładem męskości kulturowej, podobnie jak przegrana pozycja studentki w konfl ikcie z kolegą z grupy, czy też reakcja ojca, który dowiedział się o spotykaniu się córki z męż-czyzną, co jest powszechnie nieakceptowane. Z drugiej strony dyskomfort Po-lek zmuszanych do „mężowskich zezwoleń” oraz przypisana Polakom etykieta handbag stanowią przejawy naszej kobiecości kulturowej.

Przykłady z kontekstu kultury północno-amerykańskiej wskazują na proces zmiany kulturowej w kierunku egalitaryzmu, przy zachowaniu protestanckiego purytanizmu w sferze zachowań seksualnych.

Wreszcie, skrypty szwedzkie należy interpretować w świetle daleko posu-niętego egalitaryzmu oraz permisywności seksualnej.

Problem w tym, że kraje, w których wydarzyły się opisane epizody, okupują pozycje na skali MAS, nie do końca pozwalające na taką przejrzystą, wydawałoby się, interpretację. Szwecja rzeczywiście jest najbardziej kobiecą kulturą na skali Hofstede’a (MAS = 5, ranga = 68). Polska (MAS = 64, ranga = 15) uzyskuje wyniki podobne jak Stany Zjednoczone (MAS = 62, ranga = 19). Oba te kraje znajdują się więc blisko bieguna męskości, przewyższając pod tym względem o kilkanaście pozycji rangowych Pakistan (wskaźnik MAS = 50, ranga = 33), a także region Afryki Zachodniej, do którego należy Nigeria (MAS = 46, ranga = 40).

Przypomnijmy, że Pakistan jest radykalną republiką islamską, a w Nigerii szariat jest prawem obowiązującym w muzułmańskich stanach federacji, co powoduje, iż status kobiet w tych krajach jest zdecydowanie niższy niż męż-czyzn. Usytuowanie Polski jako kultury bardziej męskiej w porównaniu z tymi

1 Wszystkie teksty obce podaję w tłumaczeniu własnym.


krajami, jak wynikałoby z uzyskanych danych, należy potraktować po prostu jako błąd pomiaru.

Wątpliwości co do trafności skali MAS zostają potwierdzone empirycznie na gruncie jej korelacji z pokrewnymi skalami pomiarowymi. Zanikanie różnic psychologicznych i zazębianie się społecznych ról płciowych – to podstawowe markery kobiecości kulturowej według Hofstede’a. Z kolei egalitaryzm szans dla kobiet i mężczyzn w edukacji i życiu społecznym pojawia się jako opera-cjonalizacja pojęcia kultury rodzaju w innym dużym projekcie międzynaro-dowym o nazwie GLOBE (House i in., 2004). W latach 90. ubiegłego wieku w realizacji badań GLOBE brało udział 61 krajów, a więc liczba uczestników była zbliżona do projektu IBM, którego autorem był Hofstede. Oba przedsię-wzięcia łączyło wiele innych podobieństw: kontekst organizacji biznesowych, w jakich prowadzono badania; kulturowy, a nie indywidualny poziom pomia-ru; zakres pojęciowy, a nawet terminy dla oznaczenia wymiarów kulturowych. Główne różnice dotyczyły natomiast rozróżnienia w GLOBE poziomu war-tości oraz praktyk kulturowych oraz teoretycznego (apriori), a nie aposteriori, jak u Hofstede’a, wprowadzenia samych wymiarów (więcej na ten temat zob. Boski, 2006, rozdz. 3 i 4).

Pytaniami wskaźnikowymi dla wymiaru Równości Rodzajowej (w wersji praktyk kulturowych) są następujące pozycje: – Chłopcy są zachęcani w większym stopniu niż dziewczynki do uzyskiwania

dobrych wyników w szkole;– Większą szansę zajęcia pozycji kierowniczej ma... (M – K);– Gorzej jest, gdy chłopiec obleje egzaminy szkolne, niż gdy to zrobi dziewczyna;– Istnieje więcej programów sportowych dla... (M – K).

Wynikiem weryfi kującym trafność MAS byłaby wysoce negatywna kore-lacja obu skal, jako że wysokiej Równości Rodzajowej powinny odpowiadać niskie wyniki skali Hofstede’a. Tymczasem korelacja skal GE i MAS dla 49 krajów uczestniczących w obu projektach jest niska i nieistotna.

Porównanie poziomów MAS i GE w 19 krajach europejskich, które uczest-niczyły w obu projektach, przedstawia wykres 1.


Wykres 1 Porównanie urangowań 19 krajów europejskich na skalach MAS Hofstede’a oraz GE w projekcie GLOBE

Źródło: opracowanie własne na podstawie Hofstede, 1998 oraz House i in., 2004.

Oba porządki zostały utworzone ze względu na malejący ciąg wyników rang centylowych w skali MAS, którym odpowiadają zrekodowane wskaźniki egalitaryzmu GLOBE. Należałoby oczekiwać, że po dokonanych przekształce-niach skale okażą się znacząco, pozytywnie skorelowane: im wyższa męskość kulturowa, tym wyższy brak egalitaryzmu. Tymczasem współczynnik korelacji obu miar dla próbki z naszego kontynentu wynosi raptem r(19) = 0,220, ni.

Co najciekawsze, w skali GLOBE zwracają uwagę najbardziej egalitarne wyniki krajów postkomunistycznych: Węgier, Polski, Czech i Rosji, których kultury narodowe uzyskują wysokie wyniki na skali MAS. Sam fakt egalitary-zmu płci w obszarze postkomunistycznym nie powinien jednak dziwić, ponie-waż wykształcenie (wyższe) i praca zawodowa kobiet stanowiły w tych krajach

100

Ran

ga c

enty

low

a w

pró

bie

(FEM

i w

ysok

a EQ

) – (M

AS i

nisk

a EQ

)

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Węg

ry

Austr

iaW

łoch

ySz

waj

caria

Irla

ndia

Wlk

. Bry

tani

aN

iem

cyPo

lska

Cze

chy

Gre

cja

Tur

cja

Fran

cja

Hisz

pani

aR

osja

Port

ugal

iaFi

nlan

dia

Dan

iaH

olan

dia

Szw

ecja

Kraj

Hofstede (MAS)GLOBE (GEN ~EQ)


od dawna praktyki o znacznie większym nasileniu niż w krajach Zachodu (por. również Cichomski i in., 1999).

Pierwszy sprawdzian dotyczący tezy, że kobiecość kulturowa to tyle, co egalitaryzm i pokrywanie się ról płciowych (zaś męskość to tyle, co brak egalitaryzmu rodzaju), okazał się więc negatywny. Dalsze testy trafności kon-wergencyjnej przynoszą korelacje MAS z innymi skalami, spotykanymi często w literaturze. W tabeli 1 przedstawiam wyniki analiz, jakie przeprowadziłem na podstawie dostępnych danych. Tabela ta pokazuje również korelacje tych samych skal z indywidualizmem (IDV), ponieważ związki między obu wymia-rami: indywidualizmem a męskością kulturową, nie są wolne od niejasności. Na poziomie koncepcyjnym niejasność ta uwidocznia się w porównaniu, jakiego dokonuje sam autor Culture’s Consequences:

Indywidualizm-kolektywizm dotyczy ‘J a’ vs. ‘M y’, niezależności lub zależ-ności jednostki względem grup Swoich. Relacje ludzkie w kulturach kolektywi-stycznych są zdeterminowane przez więzi grupowe: ‘Grupowość’ jest kolekty-wistyczna, a nie kobieca. Opozycja męskość – kobiecość dotyczy mechanizmu p o d w y ż s z a n i a w a r t o ś c i „ j a” v s. p o d w y ż s z a n i a z n a c z e n i a r e l a c j i, n i e z a l e ż n i e o d w i ę z i g r u p o w y c h (Hofstede, 2001, s. 293; podkreślenie – P. B.).

Problem niestety tkwi w tym, że to właśnie indywidualizm jest w psy-chologii międzykulturowej kojarzony z mechanizmem poczucia własnej war-tości: jej podwyższaniem oraz obroną; podobnie jak kolektywizm jest łączony z ja- współzależnym (Kitayama, Markus, 2000; Kobayashi, Brown, 2003). Ponadto po stronie empirycznej struktura czynnikowa MAS oraz IDV nie jest czysta: trzy pozycje mają istotne ładunki na obu skalach (Hofstede, 2001, s. 255).

P. Boski, Męskość – Kobiecość jako wymiar kulturowy... T

abel

a 1

Kor

elac

je w

skaź

nika

MAS

z in

nym

i mia

ram

i męs

kośc

i – k

obie

cośc

i. Ba

dani

e tr

afno

ści z

bież

nej o

raz d

yskr

ymin

acyj

nej z

IDV

Skal

eH

ofste

de’a

Kor

elat

y z i

nnyc

h ba

dań

(1)

Rów

ność

płc

i(G

ende

r Eq

ual.)

(n =

50)

(2)

Dym

orfi z

m

Ról

Pł

ciow

ych

(n =

30)

(3)

Ideo

l. R

ól P

łci

(Męż

czyź

ni)

(n =

14)

(4)

Ideo

l. R

ól P

łci

(Kob

iety

)(n

= 1

4)

(5)

%M

ja re

alne

(Męż

. – K

ob.)

(n =

14)

(6)

%M

ja id

ealn

e (K

obie

ty)

(n =

14)

(7)

Wro

gi

Seks

izm(H

ostil

e sex

ism)

(n =

17)

MAS

–0.0

59, n

i.0.

248,

ni.

–0,2

94, n

i.–0

,251

,ni.

–0,

653*

*

0,4

83+

–0,0

43, n

i.

IDV

0

,242

+ –

0,61

6**

0

,580

*

0,6

25*

0,22

2, n

i.–0

,151

, ni.

–0,

658*

*

n =

wie

lkoś

ć pr

óby

ni. =

nie

istot

ny+

p <

0,10

* p

< 0,

05**

p <

0,0

1

Skal

e ko

rela

ty:

Dym

orfi z

m R

ól P

łcio

wyc

h (w

edłu

g Bu

ss i

in.,

1990

)R

ówno

ść P

łci (

Gen

der E

qual

ity) (

wed

ług

GLO

BE, 2

004)

Wro

gi se

ksizm

(Hos

tile s

exism

) (w

edłu

g G

lick,

Fisk

e, 2

001)

Ideo

logi

a R

ól P

łcio

wyc

h (B

est,

Will

iam

s, 19

90; w

edłu

g Be

rry

i in.

, 200

2)%

M ja

real

ne, %

M ja

real

ne (W

illia

ms,

Best,

199

8)

Źró

dło:

opr

acow

anie

wła

sne

na p

odsta

wie

pow

yższ

ych

źród

eł.


Następnym po równości rodzajowej (GE) korelatem MAS oraz IDV jest dymorfi zm – unimorfi zm płci. Wymiar ten pochodzi z projektu Bussa i innych (1990), zrealizowanego w 37 krajach. Porządkuje on kultury ze względu na stopień odmienności (dymorfi zm) bądź podobieństwa (unimorfi zm) pożąda-nych cech osoby płci przeciwnej wśród młodych kobiet i mężczyzn. Należy przypuszczać, że wraz z wysokim dymorfi zmem, oznaczającym rozbieżność i komplementarność ról płciowych, powinien iść w parze wysoki MAS. Jak pokazuje tabela 1, korelacja ta okazała się nieistotna; dymorfi zm był natomiast silnie negatywnie skorelowany z indywidualizmem. Ponadto IDV (a nie MAS) jest istotnie negatywnie skorelowany z wieloma kryteriami socjobiologiczny-mi, odwołującymi się do zasobów mężczyzn (mężczyźni powinni być starsi od swych żon, zamożni i przedsiębiorczy) oraz do cnotliwości kobiet (Hofstede, 2001, s. 510).

Kolejne trzy wyniki pochodzą z prac Williamsa i Best. Autorzy ci prowa-dzili badania międzykulturowe z zakresu ideologii ról płciowych (Williams, Best, 1990) oraz stereotypów płciowych, a więc cech osobowościowych przypi-sywanych kategoriom mężczyzn i kobiet (Williams, Best, 1990; Best, Williams, 1998). Skala Ideologii Ról Płciowych kontrastuje egalitaryzm (np. „Kobieta powinna mieć dokładnie taką swobodę działania jak mężczyzna”) z tradycjona-lizmem (np. „Kobieta powinna dbać o swój wygląd, ponieważ ma to wpływ na to, co ludzie myślą o jej mężu”). Skala była używana w badaniach w 14 krajach; egalitaryzm najsilniejszy był, podobnie jak poprzednio unimorfi zm, w Ho-landii, a tradycjonalizm dominował w Nigerii i w krajach muzułmańskich, i azjatyckich. Kolejne kolumny w tabeli 1 pokazują korelacje MAS z omawianą skalą; przy utrzymanym kierunku przewidywanych zależności daleko im do kryterium statystycznej istotności. Dla porównania, skala IDV koreluje z egali-taryzmem ról płciowych wysoko i istotnie.

W kolejnej fazie swego projektu (z udziałem tych samych 14 krajów) bada-cze interesowali się, w jakim stopniu nasycone cechami rodzajowymi są struk-tury „ja” realnego i „ja” idealnego mężczyzn oraz kobiet. Best i Williams (1998) posługiwali się w tym celu wskaźnikiem %M, czyli procentem cech męskich w obszarze własnego „ja”. Na gruncie teorii Hofstede’a uzasadnione jest oczeki-wanie, że w kulturach o wysokim MAS męskie cechy rodzajowe będą bardziej „w cenie” i że wystąpi e f e k t r o z w a r t y c h n o ż y c między obu płciami: im wyższa MAS, tym większa różnica między płciami w zakresie wskaźnika %M. Mimo że uzyskanie istotnych związków korelacyjnych przy tak małej próbie jak n = 14 jest trudne, współczynnik dla różnic płciowych (M – K)


w obrębie „ja” realnego okazał się wysoki i istotny statystycznie (kolumna 5). Przy negatywnym znaku tej korelacji oznacza to, że im większa męskość kul-tury (MAS), tym mniejsza rozbieżność między stopniem maskulinizacji „ja” obu płci. Jest to wynik sprzeczny z tym, co postuluje teoria, zgodnie z którą to w kulturach kobiecych, a nie męskich powinny zanikać różnice psychologiczne między płciami!

Omawiane badania są interesujące również w tym, że pokazują, iż wskaźnik %M jest wyższy u mężczyzn niż u kobiet, zarówno w obszarze „ja” realnego, jak i „ja” idealnego. Przy czym w obrębie „ja” idealnego ma miejsce maskulinizacja: ludzie pragną być bardziej męscy, niż są, a %M jest wyższy niż 50, niezależnie od płci i kraju. Korelacja MAS z %M w „ja” idealnym kształtuje się w 14 kra-jach na poziomie tendencji (r = 0,438), przy czym nieco wyższa jest u kobiet (kolumna 6) niż u mężczyzn.

Ostatnim kryterium trafności dla MAS, które uwzględnia tabela 1, jest skala wrogiego seksizmu (Glick, Fiske, 2001). Mieszczą się w niej takie przy-kładowe pozycje, jak: „Większość kobiet interpretuje niewinne uwagi lub zachowania jako oznaki seksizmu”; „Kobiety zbyt łatwo się obrażają”; „Ko-biety przesadzają z rzekomymi problemami, jakie mają w pracy”. Najwyższą pozycję na skali wrogiego seksizmu zajmuje Kuba, a następnie kilka krajów afrykańskich oraz Ameryki Łacińskiej. Najmniej s e k s i s t o w s k a okazuje się Holandia. Współzależność korelacyjna między omawianą skalą a MAS jest zerowa, podczas gdy z indywidualizmem – wysoka ujemna i istotna.

Przedstawione powyżej analizy zależności korelacyjnych między skalą MAS (z uwzględnieniem IDV jako alternatywy) a szeregiem pokrewnych miar prowadzą do jednoznacznych konkluzji odnośnie do trafności konstruktu proponowanego przez Hofstede’a. Spośród siedmiu współczynników korelacji sześć okazało się nieistotnych, a jeden istotny, lecz w kierunku przeciwnym, niż zakładał model Hofstede’a. Na tym samym zbiorze zmiennych skala in-dywidualizmu weszła w istotne związki korelacyjne z czterema. Egalitaryzm i unimorfi zm ról płciowych – mierzone różnymi metodami – są zbieżne z indy-widualistycznym profi lem kultury, a nie ze skalą MAS, czymkolwiek ona jest.

W świetle społeczno-politycznego znaczenia problematyki płci i rodzaju we współczesnym świecie wzrasta zapotrzebowanie na wiarygodne narzędzia diagnostyczne o charakterze porównawczym. Jak się okazuje, jest to jednak zadanie bardzo trudne. Dotychczasowe niepowodzenia muszą budzić refl ek-sję, że odpowiedzialna za to może być obrana strategia badawcza. Męskość – kobiecość jest zbyt złożonym, wieloaspektowym syndromem kulturowym,


by dała się sprowadzić ex post do czynnika o przypadkowym pochodzeniu, jak w wypadku badań Hofstede’a, bądź do prostej, kilkupozycyjnej skali, jak w wy-padku projektu GLOBE. Być może należy szukać rozwiązań alternatywnych, polegających na głębszej eksploracji rzeczywistości społeczno-kulturowej, kosz-tem ekspansji na wszystkie kraje świata. Relacjonowane poniżej dwa projekty badawcze podejmują próbę w tym kierunku.

D w a b a d a n i aBadanie I: Feminizacja – maskulinizacja przestrzeni społecznej i kulturowa tożsamość rodzaju

Konstrukcja pierwszego projektu badawczego oparta jest na schemacie teoretycznym dotyczącym nacechowania rodzajem ról społeczno-zawodowych w danym środowisku kulturowym oraz tożsamości rodzajowej jednostki okre-ślanej względem tych ról (wykres 2).

Wykres 2Role płciowe, cechy rodzajowe stereotypów i własnego „ja” oraz kulturowa tożsamość rodzajowa

Badania zostały przeprowadzone w Polsce, we Włoszech i w Niemczech (Chojnowska i in., 2006). Ich celem była diagnoza tożsamości rodzajowej męż-czyzn i kobiet w tych trzech krajach, tożsamości ujmowanej relacyjnie, a więc

Kulturowa tożsamość rodzaju (K) (stopień

zgodności „ja” z reprezentacją płci)

Kulturowa tożsamość rodzaju (M) (stopień

zgodności „ja” z reprezentacją płci)

Reprezentacje ról płciowych i stereotypy (K)

Środowisko kulturowe: Obiektywne frekwencje nacechowanych płciowo

ról społecznych

Reprezentacje ról płciowych

i stereotypy (M)

Własne „ja” rodzajowe

i preferencje

Źródło: opracowanie własne.


w odniesieniu do tego, co jest określane mianem „kobiecego” i „męskiego” w otaczającym świecie własnej kultury. Inspiracją dla konstrukcji narzędzia ba-dawczego, za pomocą którego diagnozowano kulturę i tożsamość rodzaju, było inne zdarzenie międzykulturowe, opisane i sfi lmowane w Pożegnaniu z Afryką według K. Blixen.

Główna bohaterka, Karen, wysiadłszy z pociągu, po odbyciu długiej i męczącej podróży do Nairobi w Brytyjskiej Afryce Wschodniej, postanawia wstąpić do lokalu klubowego mieszczącego się przy dworcu kolejowym. Nie-świadoma obowiązującej tam segregacji płciowej, wzbudza poruszenie wśród obecnych gentlemenów i zostaje grzecznie wyproszona przez lokalnego ste-warda. W realiach tamtejszego świata obecność kobiety w klubie była czymś n i e w y o b r a ż a l n y m.

Relacje między kobietami i mężczyznami w każdej historycznie określonej społeczności przybierają postać specyfi cznej kultury rodzaju. W Pożegnaniu z Afryką jest to męska kultura kolonialistów sprzed stu lat, przedstawiona w formie ekstremalnej z punktu widzenia dzisiejszych standardów europej-skich. Mężczyźni przeważają tam liczebnie, dominują w życiu publicznym i organizują je dla realizacji własnych ekskluzywnych potrzeb.

W obu przeprowadzonych badaniach uczestnicy mieli za zadanie wyobrazić sobie nosicieli 30 ról społeczno-zawodowych ze względu na ich płeć, np. „Ktoś, kto usypia małe dziecko na ręku...”; „Ktoś w stroju roboczym, trzyma w ręku torbę z narzędziami”. Przy konstrukcji narzędzia badawczego zadbano o ich wyobrażeniową wyrazistość, a także o zrównoważenie pod względem liczby ról sfeminizowanych i zmaskulinizowanych. W badaniach polsko-włoskich uwzględniono trzy warianty odpowiedzi: K, M lub nieokreśloną K/M. W ba-daniu polsko-niemieckim odpowiedzi były zdychotomizowane: K lub M, przy czym rejestrowane były również czasy reakcji na te odpowiedzi2. Na tym sa-mym zbiorze ról określano następnie ich relacje względem „ja”. Na przykład, czy „ktoś, kto usypia małe dziecko na ręku...” („w stroju roboczym trzyma w ręku torbę z narzędziami...” itp.), „to ja bądź nie ja”? Podobnie jak w wy-padku pomiaru nasycenia rodzajem, odpowiedzi były trychotomiczne bądź dychotomiczne.

2 Różnica metodyki wynikała po części z warunków, w jakich badania prowadzono: w Rzymie sesje odbywały się w wielu miejscach publicznych, a w Niemczech na uniwersyte-cie. Ponadto celem było rozszerzenie technik pomiarowych i sprawdzenie ich ekwiwalencji.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Documents

Kobieta w kulturze.indb