Liber Mesuesi Fizika 9

7/25/2019 Liber Mesuesi Fizika 9

1/94

LIBR PR MSUESIN

FIZIKA 9

Dr. Burhan Tabaku

Shpresa Gorana

BOTIME


2/94

BOTIME

T gjitha t drejtat jan t rezervuara Pegi 2012

T gjitha t drejtat lidhur me kt botim jan ekskluzivisht t zotruara nga shtpia botuese

Pegi sh.p.k. Ndalohet do riprodhim, fotokopjim, prshtatje, shfrytzim ose do form tjetr

qarkullimi tregtar pjesrisht ose trsisht pa miratimin paraprak nga botuesi.

Shtpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 [email protected]

Sektori i shprndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73

Shtypshkronja:Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 [email protected]


3/94

PERMBAJTJE

Plani msimor .............................................................................................................5

Kreu 1

Kalorimetria dhe shndrrimet fazore

1.1 Energjia e brendshme dhe baraspesha termike...................................................111.2 Transmetimi i nxehtsis. Prcjellshmria termike............................................141.3 Transmetimi i nxehtsis. Konveksioni. Rrezatimi............................................15

1.4 Kapaciteti termik, nxehtsia specike, njehsimi i nxehtsis............................171.5 Zgjidhje ushtrimesh:...........................................................................................191.6 Shkrirja dhe ngurtsimi i lnds ......................................................................221.7 Avullimi dhe kondensimi. Vlimi........................................................................241.8 Sistemet termikisht t izoluar. Matjet kalorimetrike..........................................261.9 Zgjidhje ushtrimesh ..........................................................................................291.10 Djegia dhe nxehtsia specike e djegies ...........................................................311.12 Humbjet termike. Rendimenti i nj ngrohsi termik..........................................321.13 Prsritje dhe ushtrime pr prsritje.................................................................35

Kreu 2

Rrjedhsit n prehje dhe n lvizje

2.1 Shtypja................................................................................................................372.2 Shtypja n jetn e prditshme ...........................................................................392.3 Shtypja n lngje ...............................................................................................402.4 Llogaritja e shtypjes n lngje ..........................................................................412.7 Shtypja atmosferike ...........................................................................................462.8 Matja e shtypjes atmosferike .............................................................................482.11 Vijat e rryms dhe tubat e rryms ......................................................................50

2.12 Ligji i Arkimedit ................................................................................................512.13 Zbatime t ligjit t Arkimedit ............................................................................53

Kreu3

Rrjedhsit n prehje dhe n lvizje

3.1 Gazi i prsosur, masa molare, gjendja e gazit....................................................553.2 Izoproceset. Procesi izotermik. Ligji i Boil-Mariotit.........................................573.3 Zgjidhje ushtrimesh...........................................................................................593.4 Procesi izobarik. Ligji i Gej-Lysakut..................................................................61

3.5 Procesi izohorik. Ligji i Sharlit..........................................................................633.6 Zgjidhje ushtrimesh............................................................................................653.7 Ekuacioni i gjendjes s gazit t prsosur............................................................66


4/94

3.8 Prsritje dhe ushtrime.......................................................................................68

Kreu 4

Gazi i prsosur, izoproceset

4.1 Burimet e drits dhe mjediset optike, prhapja e drits.....................................71

4.2 Pasqyrimi i drits, ligjet e pasqyrimit, pasqyrat e rrafshta...............................724.3 Pasqyrat sferike. Shmbllimi n pasqyrat sferike ............................................744.4 Prthyerja e drits. Treguesi i prthyerjes. Ligjet e prthyerjes.........................764.5 Zgjidhje ushtrimesh...........................................................................................784.6 Thjerrat. Llojet e thjerrave. Ndrtimi i tyre........................................................804.7 Shmbllimet e thjerrave. Formula e thjerrave..................................................814.8. Zgjidhje ushtrimesh ..........................................................................................834.9 Syri, krijimi i shmbllimit n sy, t metat e syrit ............................................854.10 Aparatet optik...................................................................................................874.11 Prsritje kapitulli..............................................................................................884.12 Ushtrime pr prsritje kapitulli........................................................................90


5/94

5

PLANM

ESIMOR

LNDA

:FIZIKKL.9

PLANI

FIKIMIIORVESIP

ASPROGRAMIT

35javx2o

r/jav=70or

KALORIM

ETRIADHESHNDRRIME

TFAZORE(15+1OL1/3+

1OL

2/3)=17OR

TEORI:

33or

Teori9;Ushtrime(2+1OL);P.Lab2

;Prsritje1;D.K1;Projekt1

USHTRIME:

13or

P.LAB:

8or

RRJEDH

SITNPREHJEDHENLV

IZJE(17+2OL1/3+3OL

2/3)=22OR

PRSRITJE

:

4or

Teori11;Ushtrime(2+2OL);P.Lab

2;Prsritje1;D.K1;Proje

kte3

D.K:

4or

PROJEKT:

6or

GAZIIP

RSOSUR.IZOPROCESET=

11OR

KONKURS:

2or

Teori5;U

shtrime2;P.L2;Prsritje

1;D.K1

OPTIKA

GJEOMETRIKE(15+1OL1

/3+4OL2/3)=20OR

Teori8;U

shtrime(3+1OL);P.L2;Prsritje1;D.K1;Projekt2

;Konkurs2


6/94


7/94


8/94

8

40

III.

GA

ZIIPRSO-

SUR.IZOPRO-

CESET

(11or)

Teo

ri5

Ush

trime2

P.Lab2

Pr

sritje1

D.K

1

Nfundtkreutnxnsitduhet:

-prcaktojn

shtgaziiprsosur,roliindrtimitttij

nstudiminetrupave.

-shpjegojntermatgjendje,parametratgjendjes

dhe

proces.

-dallojnizoprocesetngaprocesetetjera.

-tregojnshtprocesiizohorikdhesirealizohet

ain

praktike.

-shprehinmefal,ormuldhegrafikishtligjine

Sharlit.

-prkufizojn

shtprocesiizobarikdhesirealiz

ohetai

npraktike.

-shprehinmefale,ormul,grafikisht,ligjineGejLy-

sakutdhetzgjidhinproblema,dukezbatuarktligj.

-prkufizojeshtprocesiizotermikdhesirealizohetai

npraktik.

-shprehinmefal,ormul,grafikisht,ligjineBoil

Mariotitdhetz

gjidhinproblema,dukezbatuarkt

ligj.

-tregojnsilidhenparametratedygjendjeveardot

gazit.

-shpjegojnk

onstantenuniversaletgazeve,

-ormulojnekuacioninegjendjessgazittprsosur.

-tregojnsim

errenshprehjeteizoprocesevengaekua-

cioniigjendjesd

hetzgjidhinproblema,dukezbatuarkt

ekuacion.

-zgjidhinpro

blemamedyizoprocese,meormul

dhe

grafikisht.

-tregojnsilidhenparametratedygjendjevear

dot

gazit.

-prdorinnj

siteeshtypjes1atmdhe1Pa.

3.1Gaziiprsosur,masa

molare,gjendjaegazit.

Enqelqi,

g

ur

peshe,

ngrohs

te

rmik,

C

D,

projektor

kompjuer

41

3.2Izoproceset.ProcesiizotermikLigjiiBoil-Mariotit.

42

3.3Zgjidhjeushtrimesh

43

3.4Procesiizobarik.LigjiiGej-Lysakut.

44

3.5Procesiizohorik.LigjiiSharlit

45

3.6Zgjidhjedetyrash

46

3.7Ekuacioniigjendjessgazittprsosur

47

3.8Punlaboratori:Stud

imiiligjitBoilMariot

(procesiizotermik)

48

3.9Punlaboratori:Stud

imiiligjitGejLysakut

(procesiizobarik)

49

3.10Prsritje

50

3.11Detyrkontrolli

Or

Kreu

ObjektivateKreut

Temamsimoreprdoormsimi

Mjetet

m

simore

Shnime


9/94


10/94

10

KREU I

KALORIMETRIA DHE SHNDRRIMETFAZORE

N kt kapitull nxnsi merr n mnyr graduale njohuri themelore q kan tbjn me shkmbimet termike, duke lluar nga kuptimi i energjis s brendshme,temperatura pr t arritur te kuptimi i kapaciteti termik dhe nxehtsis specike,

duke dhn formulat prkatse dhe zbatimin e parimit t matjeve kalorimetrike,bazuar n baraspeshn termike. Vend t rndsishm n kapitull zn shndrrimetfazore t lnds si shkrirja ngurtsimi, avullimi, kondensimi, sublimimi. Kapitullimbyllet me njohuri nga lndt djegse, nxehtsia q ato japin dhe shndrrimi inxehtsis n pun, duke dhn edhe rendimentin e nj ngrohsi t thjesht.Prvenjohurive t reja, n fund t do teme jepen prmbledhje t njohurive qka marr nxnsi si dhe pyetje, ushtrime e detyra t thjeshta praktike n zbatimt njohurive t reja.Kapitulli sht zbrthyer n 13 tema, nga t cilat 9 jan njohuri t reja dhe 4

ushtrime dhe prsritje. do tem sht nj or msimi m vete.


11/94

LIBR PR MSUESIN

11

1.1 Energjia e brendshme dhe baraspesha termike

A. shtjet kryesore, objektivat dhe pritshmria e msimit

1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Prcaktimi i energjis s brendshme t nj trupi. Kuptimi i energjis kinetike mesatare t molekulave t nj trupi dhe lidhja

e saj me temperaturn. Baraspesha termike e dy trupave n takim. Termometri, ndrtimi, parimi i funksionimit.

Shkallt dhe njsit matse t temperaturs.

2. Nkttemsynohen kto objektiva: T nxjerr kuptimin e energjis s brendshme nga kuptimi i lvizjes

termike Dhe bashkveprimit molekular. T prcaktoj temperaturn si koncept nprmjet energjis kinetike

mesatare. T shpjegoj dukurin e baraspeshs termike, si barazim i energjive

kinetike mesatare. T tregoj q parimi i matjes s temperaturs bazohet n ndryshimin e

vetive zike t trupit, si bymimi etj. T njihet me njsit matse t temperaturs dhe shkallzimin e termometrit. T kthej temperaturn nga shkalla Celsius n Kelvin dhe anasjelltas.

3. Koment mbi pritshmrine msimitMsimi ka rndsi sepse e njeh nxnsin me konceptet baz me t cilat operonzika molekulare, si lvizja termike, energjia e brendshme, energjia kinetikemesatare, temperatura, mnyra e matjes s saj dhe shkallt m t prdorshme.Lidhja dhe dallimi q ekziston midis ktyre koncepteve sht e rndsishme tnjihet nga nxnsi, sepse kshtu ai do t dij ti zbatoj n temat q vijn, pa ingatrruar me njra tjetrn.

B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit

Jepet si fakt i njohur m par nga nxnsit, q t gjith trupat prbhennga grimca shum t vogla q quhen atome ose molekula, t cilat jan n

lvizje t prhershme dhe t rregullt. Theksohet fakti se kto grimca zotrojn energji kinetike n saj t


12/94

FIZIKA 9

12

lvizjes s tyre, si dhe energji potenciale n saj t bashkveprimit t tyre.Kuptimin e energjis kinetike dhe potenciale nxnsit e njohin nga tekstete klasave t mparshme, por mund t jet e nevojshme t rikujtohennga msuesi. Menjher pas ksaj prkuzohet kuptimi i energjis sbrendshme.

Shpjegohet sht baraspesha termike midis dy trupave n takim menjri-tjetrin nprmjet shembullit n tekst. T theksohet mir dhe tsqarohet q baraspesha termike arrihet kur barazohen energjit kinetikemesatare t molekulave, pra kur barazohen temperaturat. T bhet kujdespasi nxnsit shpesh arrijn n prfundimin e gabuar q kur barazohentemperaturat barazohen edhe energjit e brendshme.

Prqendrohet vmendja tek kuptimi i energjis kinetike mesatare tlvizjes s molekulave dhe lidhja e saj me temperaturn. T theksohet q

temperatura dhe energjia kinetike mesatare prcaktojn njra-tjetrn, pornuk jan e njjta gj. Shpjegohet parimi i matjes s temperaturs, bazuar n vetin e bymimit

t lngut q ndodhet brenda tubit t termometrit, duke e demonstruar at. T theksohet q matja e temperaturs kryhet kur realizohet baraspesha

termike midis lnds dhe vet termometrit, pra gjithmon duhet priturpak para se t bhet leximi.

T theksohet fakti q temperatura celsius sht nj shkall e ndrtuar memarrveshje, do me thn temperatura e shkrirjes s akullit sht quajtur

zero grad celsius, kurse temperatura e vlimit t ujit sht quajtur 100grad celsius. Shkalla Kelvin bazohet n zeron absolute q sht e barabart me -2730C.

Kuptimi i zeros absolute shpjegohet n kapitullin III, por mund tu jepetnjinformacion i shkurtr edhe n kt tem. Lidhja e shkalls celsius meshkalln kelvin sipas formuls t = T+273 sht e thjesht pr tu kuptuar.

C. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrat praktike

Arsyetoni dhe shpjegoni:

1. Kur uji sht me temperatur m t lart se duart, n saj t bashkveprimitt molekulave, nj pjes e energjis kinetike t molekulave t ujit i kalonmolekulave t duarve, kshtu energjia kinetike mesatare (temperatura)e ujit zvoglohet, kurse energjia kinetike mesatare (temperatura) eduarve rritet. Kshtu duart ngrohen dhe ndjejm ngrohtsi. E kundrtandodh kur i fusim duart n uj t ftoht. Rritet energjia kinetike mesataree molekulave (temperatura) t ujit dhe zvoglohet energjia kinetikemesatare e molekulave (temperatura) t duarve. Ne ndjem q duart naftohen.


13/94

LIBR PR MSUESIN

13

2. Nxnsi duhet tketparasysh qtemperatura e frigoriferit shtshumeult, kshtu qkur e nxjerr shishen temperaturat e ajrit dhe ujit nshishenuk jantnjjta. Kur kan kaluar disa or, shtvendosur gradualishtbaraspesha termike, dhe temperatura e ujit t shishes barazohet metemperaturn e ajrit.

3. shte thjeshtpr tu kuptuar nga nxnsi, qenergjia kinetike mesataree molekulave tujit shtzvogluar.

4. sht nj pyetje e vn pr t dalluar ndryshimin midis energjis sbrendshme dhe energjiskinetike mesatare tmolekulave. Nxnsi A katdrejt.

Ushtrimi 1:Nxnsi duhet tkujtojformuln T = t + 273Prgjigje: T = 300K

Ushtrimi 2:E njjta gj si tek ushtrimi 1.Prgjigje: 370C

Ushtrimi 3:Nlibr nuk sht thn, por shpjegohet leht q t = TPrgjigje:T = 10K

Ushtrimi 4: I njjti arsyetim si n ushtrimin 3.Prgjigje: t = 100C

Ushtrimi 5:Zbatohet formula T = 273 + t

Prgjigje:Nga 270

C deri n -30

C

Ushtrimi 6:Nxnsi duhet t kthej gradn Kelvin n celsius.Prgjigje: t = 770C

Ushtrimi 7: Duhet kthyer shkalla celsius n Kelvin.Prgjigje: 273K, 283K, 293K, 300K ..... 373K

Detyra praktike: Prova shte thjesht. Janzgjedhur qllimisht masa tnjjtauji dhe temperatura simetrike qveprimet tbhen lehtme mnd, e pastaj

tprovohet. Prova mund t jepet si detyr shtpie dhe t diskutohet n klas, osemund t bhet edhe brenda ors s msimit.


14/94

FIZIKA 9

14

1.2 Transmetimi i nxehtsis. Prcjellshmria termike


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Kuptimi i transmetimit t nxehtsis nga nj trup n nj tjetr ose nga nj

pjes e trupit n nj pjes tjetr t tij. Prcjellshmria termike si njnga format e transmetimit t nxehtsis. Prcjellshmria termike n trupat e ngurt nprmjet transmetimit t

energjis me an t lvizjes lkundse t atomeve dhe molekulave. Klasikimi i trupave n prcjells t mir dhe jo t mir t nxehtsis.

2. Nkttemsynohen kto objektiva: T tregoj se trupat i transmetojn nxehtsi njri-tjetrit, pra shkmbejn

nxehtsi midis tyre. T njoh mekanizmin kryesor t transmetimit t nxehtsis midis trupave

t ngurt q quhet prcjellshmri termike. T kuptoj jan trupat prcjells t mir ose jo t mir t nxehtsis.

3. Komente mbi pritshmrine msimitMsimi sht i thjesht sepse i jep nxnsit njinformacion, t cilin ai e njeh

nga prvoja e tij, transmetimi i nxehtsis nga nj trup n tjetrin ose nganj pjes e trupit n nj pjes tjetr t tij, kur ndryshon temperatura. Pritetq msimi t kuptohet dhe t prvetsohet leht nga nxnsi.


Duke qen msim i thjesht jepet q n llim si fakt i njohur q trupatshkmbejn nxehtsi, pasi sht nj fakt q njihet.

Prcjellshmria, si nj nga format e transmetimit t nxehtsis, shttipike pr trupat e ngurt. Duhet theksuar ky fakt pr t argumentuartransmetimin e nxehtsis nga nj pjes n nj pjes tjetr e trupit,nprmjet transmetimit t energjis s lkundjes termike t atomeve ttrupit t ngurt.

C. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrat praktike?

Pyetja 1: Sepse luga prej druri sht prcjells i keq i nxehtsis dhe nuk na e

djeg dorn.Pyetja 2: Poliesteroli sht prcjells i keq i nxehtsis, kshtu q mjedisi brenda


15/94

LIBR PR MSUESIN

15

e ruan nxehtsin n dimr dhe freskin n ver. Msuesi mund t sjell si shembujedhe materiale t tjera termoizoluese q prdoren sot n ndrtim.

Pyetja 3: Prgjigja edhe n kt rast ka t bj me prcjellshmrin, prcjells imir apo i keq i nxehtsis. Duhet patur kujdes n opsionin (b) dhe (c), se mund

t ngatrrohen.Prgjigja: (a) e gabuar, (b) e vrtet, (c) e gabuar

Pyetja 4: Betoni sht prcjells m i mir i nxehtsis nga druri, kshtu q nbeton nxehtsia e trupit kalon m leht tek betoni se tek druri, pra betoni na ftohm shum se druri.

Detyra praktike: sht e thjesht dhe mund t realizohet n klas me mjetet thjeshta. Pr shembull, n vend t monedhave prdoren kunja shkrepseshetj. Rndsi ka t realizohet nj eksperiment i thjesht ku nxnsi t vrojtojprcjellshmrin e nxehtsis nga metali.

1.3 Transmetimi i nxehtsis. Konveksioni. Rrezatimi


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Prcjellshmria nuk sht e vetmja mnyr e transmetimit t nxehtsis. Konveksioni si mnyr e transmetimit t nxehtsis, kryesisht tek lngjet

dhe gazet. Rrezatimi si mnyr e transmetimit t nxehtsis me an t valve

elektromagnetike.

2. N kt tem synohen kto objektiva:

T kuptoj q ka edhe mnyra t tjera t transmetimit t nxehtsis,prve prcjellshmris termike.

T shpjegoj konveksionin si nj mnyr transmetimi t nxehtsis, q kat bj me zhvendosjen e lnds.

T shpjegoj rrezatimin termik si nj mnyr e transmetimit t energjis(nxehtsis) n largsi edhe n munges t lnds, me an t valveelektromagnetike.

T shpjegoj dukuri t jets s prditshme q lidhen me konveksionin dherrezatimin.


16/94

FIZIKA 9

16

3. Komente mbi pritshmrin e msimit

Ky msim trajton thjesht dhe me shembuj t njohur dy mnyra t tjera ttransmetimit t nxehtsis, me konveksion dhe rrezatim termik. Metoda epar sht e thjesht dhe e kuptueshme. Rrezatimi termik kuptohet sepse

sillet shembulli tipik i rrezatimit diellor, pavarsisht se nxnsit nuk i njohinvalt elektromagnetike.


Shembulli me konveksionin me enn q zien sht i thjesht dhe ikuptueshm, pasi gjithkush e njeh nga prvoja jetsore. Ajo q sht e repr nxnsit shtfakti q n kt rast zhvendoset lnda dhe kjo mund t

ndodh vetm te rrjedhsit. Ky fakt duhet ngulitur mir. Ndonse nuk sht shum e rndsishme, por duhet dalluar konveksioni ilir nga konveksioni i detyruar. Ky prcaktim shtfutur pr t prforcuariden q konveksioni nfund tfundit sht zhvendosje e lnds.

Interesant sht shembulli i ajrit n bregdet dhe shpjegimit t qarkullimitt tij ditn dhe natn. sht shembull tipik konveksioni. Nxnsit mundt sjellin shembuj konveksioni nga jeta.

Rezatimi sht nj mnyr transmetimi q realizohet nprmjet valveelektromagnetike, t cilat bartin energjin termike t trupit q rrezaton.

Duhet t bhet e qart q rrezatimi termik ndodh si n zbrazti ashtu edhen mjedis lndor. Nuk duhet t krijohet prshtypja e gabuar q rrezatimitermik ndodh vetm n zbrazti, sepse valt elektromagnetike prhapen sin zbrazti ashtu edhe n mjedise optike (t tejdukshme).

Nfund t tems, duke i prmbledhur t tria rastet sht vendi t sqarohet prnxnsit q ttria format e shkmbimit t nxehtsis mund t ndrthuren.Pr nj trup mund t kt edhe prcjellshmri termike edhe rrezatim, pormund t krijoj edhe konveksion. Pr shembull, njfurnel elektrike me telt skuqur ngroh n saj t rrezatimit termik, por edhe n saj t konveksionit

q krijon me ajrin rrotull saj. Po ashtu, vet teli skuqet, pra nxehet n saj tprcjellshmris termike nga nj pjes n nj pjes tjetr t tij.


Pyetja 1: Shiko gurn 1.10 n tekst. Shufra nxehet dhe skuqet gradualishtnga maja drejt dorezs n saj t prcjellshmris termike. Zjarri me akn everdh lshon rrezatim dhe ngroh n saj t rrezatimit, por zjarri ngroh ajrin nkontaktin direkt, i cili duke u ngritur lart ngroh gjith mjedisin, pra n kt rastkemi konveksion. Shufra e skuqur n maj gjithashtu rrezaton, por ngroh edheajrin ngjitur me t n saj t rrezatimit dhe prcjellshmris termike dhe m pas


17/94

LIBR PR MSUESIN

17

krijon edhe konveksion.

Pyetja 2: ..... konveksionit.... prcjellshmris .....konveksionit.....konveksionit...

Pyetja 3: Shiko gurn 1.11 n tekst. Ibrigu 1 ngrohet me an t prcjellshmristermike. Burri 3 ngrohet me an t rrezatimit termik. Macja 2 ngrohet me an

t konveksit. Avulli i ibrikut 4 ngroh ajrin me konveksion.

Pyetja 4: Me an t prcjellshmris, nxehtsia kalon nga soba te shtresat eajrit ngjitur me metalin e sobs. Pas ksaj, ajri i nxeht ngrihet lart me an tkonveksionit.

Pyetja 5: Me an t prcjellshmris termike nxehtsia kalon nga lngu te metalii ens dhe nga metali i ens te shtresat e ajrit ngjitur me metalin. Gjithashtuprcjellshmri ka nga shtresat e siprfaqes te shtresat e ajrit ngjitur me lngun.

Pyetja 6: Shiko gurn 1.12 ntekst. Reektori ngroh me an t rrezatimit termik.

Shnim:N t gjitha prgjigjet duhet t kihet para sysh q mnyrat etransmetimit t nxehtsis nukshfaqent vetme. Gjithmon ka ndrthurjemidis metodave, por njra sht m kryesore.

Detyra praktike:Prova sht e thjesht dhe prgjigja po ashtu. Qelqi nxehet n sajt rrezatimit termik. Filamenti i skuqur i llambs rrezaton val elektromagnetike,t cilat transmetojn energjin termike t tij npr zbrazti, nga lamenti deri

tekqelqi.

1.4 Kapaciteti termik, nxehtsia specifke, njehsimi

i nxehtsis


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Kuptimi i kapacitetit termik t nj trupi dhe formula prkatse. Kuptimi i nxehtsis specike dhe njsia prkatse e matjes. Formula e llogaritjes s sasis s nxehtsis q shkmbejn trupat. Shkmbimi i nxehtsis dhe baraspesha termike.


T njoh kuptimin e kapacitetit termik si nxehtsia q shkmben nj truppr njsi t temperaturs.

T njoh formuln e kapacitetit termik dhe njsin matse t tij. T prshkruaj kuptimin e nxehtsis specike si nj karakteristik e


18/94

FIZIKA 9

18

lnds, pavarsisht nga masa e saj. T njoh formuln dhe njsin matse. T nxjerr formuln me t ciln llogaritet sasia e nxehtsis q shkmben

nj trup. Tevidentoj faktin q kur dy trupa shkmbejn nxehtsi, nxehtsia q

liron njri sht e barabart me nxehtsin q merr tjetri, Q1= Q

2.

T tregojq diferenca e temperaturave n kt rast mund t shprehet jovetm n Kelvin por edhe n celsius.


Nxnsi njihet pr her t par me dy madhsi t rndsishme zike, t cilatdo ti nevojiten pr t llogaritur nxehtsin q shkmbehet midis trupave.T kuptuarit dhe t prvetsuarit mir t ktyre madhsive zike do tilehtsoj pun n temat q vijn. Gjithashtu ai mson q sasia e nxehtsis

q lshon nj trup, sht e barabart me sasin e nxehtsis q merr trupitjetr n takim me t.


Q nllim jepet njfakt i rndsishm q, si rregull kur nj trup merrose jep nxehtsi, temperatura e tij ndryshon. Prkuzimi i kapacitetittermik pas ksaj sht i thjesht dhe i kuptueshm.

Kuptimi zik i kapacitetit termik jepet menjherpas formuls dhe shte rndsishme t kuptohet nga nxnsi q ai t mos e ngatrroj menxehtsinspecike.

Te njsia sht vn edhe xhaul pr grad celsius (J/0C). Kjo sepsediferenca prej 1 grad Kelvin sht e barabartme diferencn prej 1 gradcelsius. Kjo njsi do tu duhet pr zgjidhjen e ushtrimeve, n ato raste kurdo prdoret grada celsius n vend t grads kelvin.

T theksohet mir q nxehtsia specike karakterizon lndn m mirse kapaciteti termik pr faktin se sht nxehtsia q shkmben njsia e

mass s trupit kur temperatura ndryshon me nj grad. Njsia sht dhn n xhaul pr kilogram grad (kelvin) por mund t

prdoret edhe grada celsius pr arsyen q tham m lart. Formula q jep sasin e nxehtsis q shkmbehet rrjedh drejt pr s drejti

nga formula e nxehtsis specike dhe sht e thjesht pr tu trajtuar. sht vendi t tregohet se barazimi Q

1 = Q

2 sht shprehje e ligjit t

ruajtjes s energjis.


Pyetja 1: Shikoni gurn 1.14 n tekst. Figura na ndihmon pr t arsyetuar.


19/94

LIBR PR MSUESIN

19

Shihet q ka nj en me dy mure. Midis ka zbrazti. N zbrazti nuk kemi asprcjellshmri termike as konveksion, pr arsye q kuptohet leht. Rrezatimitermik prjashtohet gjithashtu sepse n at temperatur q sht ena dhe lndabrenda saj, nuk ka val elektromagnetike. Pra lnda (pr shembull uji) brendaens nuk shkmben nxehtsi, as merr as jep.

Pyetja 2: Pyetja ka t bj me interpretimin e formuls Q = mct. Gjithashtusht pranuar qnxehtsia specike nuk varet nga temperatura e lnds.

Prgjigje: Nxnsi i tret ka t drejt sepse masa dhe ndryshimi i temperaturssht i njjt.

Ushtrimi 1: Ushtrimi sht zbatim i formuls Q = mct. Nxehtsia specike ehekurit t merret n tabel. T vrehet q qllimisht nuk sht cilsuar nse shtgrad celsius apo Kelvin. Ky fakt mund t shrbej pr ta diskutuar n klas.Prgjigje: Q = 46 kJ

Ushtrimi 2: Zbatim i formuls s nxehtsisspecike.Prgjigje: c = 130 J/kgK, plumb

Ushtrimi 3: Zbatohet e njjta formul pr t tria lndt. Prfundimi sht mir tkrahasohet me tabeln.Prgjigje: 130J/kgK , 380J/kgK, 460J/kgK

Ushtrimi 4: zbatim formule:

Prgjigje: Q = 420 kJUshtrimi 5: zbatim formule.Prgjigje: Q = 16560 J

Ushtrimi 6: zbatim formule.Prgjigje: Q = 38 kJ

1.5 Zgjidhje ushtrimesh


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore:

Zgjidhjen e ushtrimeve prmbledhse pr msimet e para t kapitullit


T ushtrohet n zgjidhjen e ushtrimeve n zbatim t dijeve t marra. T zbatoj mir formulat Q = mct ose Q = mcT,t kryej veprimet

me saktsi dhe t prdor njsit.


20/94

FIZIKA 9

20

3. Komente mbi pritshmrin e msimitUshtrimet jan t thjeshta dhe n prgjithsi zbatim formule, kshtu q pritetq nxnsit t mos ken vshtirsi.

B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit Ushtrimet jan t thjeshta dhe shrbejn pr t rikujtuar e prforcuar dijet

e marra deri n kt ast. Vmendja duhet prqendruar n zbatimin me saktsi dhe pa gabime t

formulave t msuara, dhe n prdorimin e njsive. Jan futur edhe disa pyetje logjike, pr t cilat nxnsi duhet t jap

prgjigje t sakt dhe t argumentuar. Kjo mund t realizohet me njdiskutim midis nxnsve.

B. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrat praktike

Ushtrimi 1: sht ushtrim i thjesht q ka t bj me kuptimin e dy shkallve tmatjes s temperaturs, dhe sidomos me faktin qt =T.Prgjigje: Ndryshimi sht 80C ose 8 K.Ushtrimi 2: Pasi e ka zbatuar, ndoshta duke e mbajtur prmendsh q t = T,tani i duhet ta vrtetoj. Pr kt nxnsi duhet t kujtoj formuln T = 273 + t.

Kt formul e shkruan pr dy raste dhe bn diferencn.

Zgjidhje:T = T

2 T

1 dhe t = t

2 t

1

T1= 273 +t

1 dhe T

2= 273 + t

2

T2 T

1= 273 + t

2 (273 +t

1) = t

2- t

1

Pra, T = t

Ushtrimi 3: Pr ti krahasuar duhet ti kthejm n t njjtn shkall.

Prgjigje: Trupi i dyt sht m i nxeht se i pari. Diferenca n Kelvin sht 3K.

Ushtrimi 4: Ushtrimi sht formues sepse kontrollon mjaft dije. Q t prgjigjetsakt nxnsi duhet q nllim ti kthej n t njjtn shkall temperature. Trupimetalik ka temperaturn 640C. Pas ksaj, prgjigja pr do pyetje varet ngaprvetsimi i lnds, pasi t gjitha jan sqaruar n teori.Prgjigje: (a) po, (b) deri sa t barazohen temperaturat, (c) Trupi metalik jepnxehtsi kurse uji merr nxehtsi. (d) barazohet.Ushtrimi 5:Prgjigje: Termometri me alkool, sepse duke u bymyer m shum pr do gradmund t dallojm m mir ndryshimin midis gradve, se sa n termometrin me


21/94

LIBR PR MSUESIN

21

zhiv.

Ushtrimi 6: Prgjigja e ksaj pyetjeje duhet krkuar te kuptimi i konveksionit.Prgjigje: Sepse n saj t konveksionit ajri ngjitet lart. Kshtu ne krijojmkonveksion t detyruar q ndihmon konveksionin e lir dhe ajri i ngroht apo

tymi del m shpejt dhe m leht nga dhoma q duam t ajrosim.Ushtrimi 7: Qllimisht nuk sht prmendur shkalla. Me kt rast u rikujtohetnxnsve q formulat Q = mct ose Q = mcT jan t barasvlershme.Prgjigje: Q = 21 kJ

Ushtrimi 8: Zbatim i formuls Q = mc(t2 t

1). sht rasti t sqarohet q

ndryshimi i vendeve t temperaturave n kllap sjell ndryshimin e shenjs snxehtsis dhe kjo tregon se ndodh me lndn, ngrohet apo ftohet.Prgjigje: c = 880 J/kgK ... Shnim: prania e grads n shkalln K n prfundim

nuk duhet t sjell keqkuptim sepse dim st = T.Ushtrimi 9: Zbatim formule.Prgjigje: Q = 1260 kJ

Ushtrimi 10: Zbatohet formula,.

Prfundimi krahasohet me tabeln.Prgjigje: Zhiva 126 J/kgK, Zinku 380 J/kgK, Uji 4200 J/kgK

Ushtrimi 11: Zbatim formule.Prgjigje: Q = 1824 kJ

Ushtrimi 12: Duhet t gjejm nxehtsinspecike dhe pastaj nga tabela gjemlndn e prdorur.Prgjigje: c = 880 J/kgK, lnda sht alumin.

Ushtrimi 13: N llim duhet t gjejm nxehtsin q lshon sfera e aluminit.Pastaj gjen ndryshimin e temperaturs s ujit. Kuptohet n t dyja rastet prdoretformula Q = mcT. Pr t thjeshtuar veprimet sht dhn masa 1kg pr t dyjalndt. Duke u nisur nga ky fakt, ushtrimi mund t zgjidhet edhe me krahasim,pra: c

1T

1= c

2T

2

Prgjigje: T = 10K

Ushtrimi 14: N kt rast do t kujtojm formuln e nxehtsisspecike,

t ciln pr rastin ton do ta zbatojm n formn:

Prgjigje: Bakri ngrohet me 34,7 K, kurse alumini me 15K. Ndryshimi itemperaturave midis tyre bhet, 34,7 15 = 19,7 K.


22/94

FIZIKA 9

22

1.6 Shkrirja dhe ngurtsimi i lnds


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: sht shkrirja? sht ngurtsimi? Shkrirja dhe ngurtsimi i lndve kristalore. Nxehtsia specike e shkrirjes dhe ngurtsimit


T tregoj sht procesi i shkrirjes dhe i ngurtsimit. T jap kuptimin e nxehtsis specike t shkrirjes dhe ngurtsimit dhe

njsin matse t saj. T shpjegoj se si sillet nj trup kristalor gjat shkrirjes dhe ngurtsimit si

dhe shkakun pse temperatura qndron konstante gjat t dyja proceseve. T zbatoj formuln me t ciln llogaritet nxehtsia q thithet gjat

shkrirjes apo lirohet gjat ngurtsimit.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitMsimi sht i thjesht dhe i bukur. Shkrirja dhe ngurtsimi jan dukuri qnjihen nga prvoja jetsore dhe nxnsi e prvetson me lehtsi msimin.


sht e rndsishme t trajtohet n prgjithsi se janfazat n t cilatmund t ndodhet nj lnd.

Prkuzimi i procesit t shkrirjes dhe ngurtsimit vjen natyrshm dhe

shembujt e treguar n libr jan t njohur. Ka rndsi t theksohet se mos ndryshimi i temperaturs gjat shkrirjes

dhe ngurtsimit ndodh n t gjith trupat kristalor. Shpjegimi i mos ndryshimit t temperaturs me prishjen ose formimin e

rrjets kristalore shti mjaftueshm pr nivelin e nxnsve. shtfjalapr nj pjes t energjis termike q shndrrohet n energji potenciale tmolekulave n rrjetn kristalore dhe anasjelltas.

Formula Q = ml sht e thjesht dhe mbahet mend mir. Zbatimi bhetn t dyja rastet, si n shkrirje ashtu dhe n ngurtsim, q tregon q l sht

e njjt n t dyja drejtimet.


23/94

LIBR PR MSUESIN

23


Pyetja 1: Prgjigja gjendet n tekst, ku sht shpjeguar si sillen trupat kristalorgjat shkrirjes.Prgjigje: nxnsi i tret ka t drejt.

Pyetja 2: Nxnsi ka msuar q dylli sht trup amorf.Prgjigje: Sepse trupat amorf nuk kan nj temperatur t caktuar shkrirje, pasinuk kan rrjet kristalore, prishja e s cils do t krkonte energji plus.

Ushtrimi 1: sht zbatim i formuls Q = mPrgjigje: (a) 6,8105J , (b) 0,125105J , (c) 3,59105J

Ushtrimi 2: Zbatim i formuls Q = m

Prgjigje: Q = 5

10

4

kJUshtrimi 3: Zbatim formule:Prgjigje: Q = 718 kJ

Ushtrimi 4:N kt rast akulli n llim shkrihet i tri dhe m pas uji ngrohet, prado llogarisim dy sasi nxehtsish, t shkrirjes dhe ngrohjes.Prgjigje: Q = 71360 J

Ushtrimi 5: Zbatim i formuls n formn, m = Q/Prgjigje: m = 2kg

Ushtrimi 6: Duhet gjetur nxehtsia specike me formuln,m

Q=

Prgjigje: l = 25000 J/kg, plumb

Detyra praktike:Detyra sht e thjesht pr tu realizuar. Pyetja A nuk bindemi pr sa kemimsuar n klas, bhet me qllim q nxnsi n trsin e asaj q ka msuar, tveoj mos ndryshimin e temperaturs s ujit deri sa akulli t shkrij i tri.


24/94

FIZIKA 9

24

1.7 Avullimi dhe kondensimi. Vlimi


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Dukura e avullimit.

Dukuria e kondensimit. Procesi i vlimit si rast i veant avullimi. Llogaritja e nxehtsis s avullimit dhe nxehtsia specike e avullimit.

1. N kt tem synohen kto objektiva: T njihet me dukurin e avullimit dhe t kondensimit, si dy procese q

kryhen n kahe t kundrt, kalimi nga lngu n gaz dhe nga gazi n lng. T shpjegojsi dhe pse ndodh avullimi dhe kondensimi. T njoh procesin e vlimit si avullim n kushte t caktuara. T njohfaktin q temperatura e vlimit varet nga shtypja mbi siprfaqen

e lngut. T llogarit nxehtsin e nevojshme pr vlimin e lngut.

2. Komente mbi pritshmrin e msimitMe kt msim mbyllet njohja e nxnsit me proceset e shndrrimeveagregate (fazore) t lnds dhe shkmbimet e nxehtsis n kto raste.Nxnsi merr njformim relativisht t mir pr t njohur dhe interpretuardukuri q lidhen me kto procese.

A. far duhetpatur parasysh gjat trajtimit t msimit. Trajtimi i dukuris s avullimit nprmjet shembujsh t thjesht dhe t

njohur nga prvoja ndihmon pr t dhn kuptimin e dukuris s avullimitdhe t kondensimit.

Shpjegimi i dukuris s avullimit dhe kondensimit nprmjet lvizjestermike t molekulave sht i sakt, i thjesht dhe i kuptueshm prnxnsit. Shpjegimi mund t shoqrohet nga msuesi me nj paraqitje tthjesht skematike t lvizjes dhe shkputjes s molekulave q avullojn.

Procesi i vlimit sht nj proces i pak m i ndrlikuar, sepse shoqrohetme formimin e luskave, q sht n vetvete nj proces i avullimit nbrendsi. M pas kto luska zmadhohen dhe ngjiten lart dhe kjo ndodhn nj temperatur dhe shtypje t caktuar.

sht rasti q msuesi t shpjegoj q avullimi ndodh ngadal dhe n do

temperatur sepse gjithmon ka molekula q kan energji kinetike m tmadhe se t tjerat, kurse vlimi sht i shpejt dhe bhet n nj temperatur


25/94

LIBR PR MSUESIN

25

t caktuar. T mos harrohet qformula q jep nxehtsin e avullimit nformn Q

= mL sht nxjerr pr rastin e vlimit, por n fakt ka vend edhe pravullimin.

A. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrat praktike

Pyetja 1: Nxnsi duhet t kujtohet q n tekst thuhet q largohen molekulat meenergji kinetike m t madhe.Prgjigje: Lngu q mbetet bhet m i ftoht, sepse largohen molekulat me energjikinetike m t madhe dhe kjo sjell zvoglimin e energjis kinetike mesatare tmolekulave, pra t temperaturs s lngut.

Pyetja 2: Kjo pyetje ka t bj me prcjellshmrin dhe konveksionin e detyruar.Prgjigje: Era prshpejton avullimin e ujit q kemi n trup, sepse largon molekulatq duke patur energji kinetike m t madhe jan kthyer n avull. Kshtu krijohetmundsia q t tjera molekula t avullojn. Por ato q avullojn marrin nxehtsinga trupi, i cili freskohet.

Pyetja 3: sht pothuaj e njjta arsye si n pyetjen m lart.Prgjigja: Era q fryn largon molekulat e ujit q prmban rroba e lagur, t cilatjan kthyer n gjendjen e avullit. Kshtu krijohet mundsia q t tjera molekula

uji t shkputen nga rroba e lagur dhe t kalojn n ajr.Pyetja 4: Prgjigja do t krkohet n tekst, kur shpjegohet avullimi.Prgjigje: Sepse duke qen siprfaqja m e madhe, m shum molekula t ujit qprmban rroba e lagur do t ken mundsi t largohen nga ajo n ajr.

Pyetja 5: Ka t bj me sqarimin e dhn n tekst pr varsin e temperaturs svlimit nga shtypja.Prgjigje: m t lart se 1000C.

Pyetja 6: N llim duhen sqaruar nxnsit q veza zien n temperaturn afr

temperaturs 1000

C, pra kur uji vlon.Prgjigje: Vrtet shikojm q uji vlon, por duke qen n lartsi t madhe mbinivelin e detit shtypja atmosferike sht m e vogl dhe temperatura e vlimit shtm e vogl. Kshtu nuk arrihet temperatura 1000C, e nevojshme pr zjerjen e vezs.

Ushtrimi 1: Zbatim i formuls Q = mLPrgjigje: 23 106J , 0,9 106J , 1,4 104J

Ushtrimi 2: Duhet t kemi parasysh q kemi disa kalime fazore, nllim shkrirjene akullit, pastaj rritjen e temperaturs s ujit deri n 1000C dhe s fundmi avullimin

e ujit me vlim. T gjitha kto sasi nxehtsie q merr uji duhen llogaritur ve eve dhe t mblidhen. N qoft se nuk e marrim n shqyrtim nxehtsin q krkon


26/94

FIZIKA 9

26

ena e aluminit sht nj zgjidhje, n qoft se jo sht nj zgjidhje tjetr. Nxnsitmund ti krkohen t dyja rastet.Prgjigje: 1241600J

Ushtrimi 3: Njlloj si n ushtrimin 2 do t llogariten disa sasi nxehtsie ve e ve

dhe pastaj do t mblidhen.Prgjigje: Q =Q1+ Q

2= 7908000J

Ushtrimi 4: Zbatim i formuls Q = m LPrgjigje: m = 10 kg

Ushtrimi 5: Zbatim formule pr t gjetur nxehtsinspecike t avullimit.Prgjigje: L = 0,9106J. Naftalin

Detyra praktike:

Detyra 1: Nxnsi duhet t sjell n mend q avullimi ndodh nprmjet siprfaqes.Prgjigje: M shpejt do t avulloj uji n dysheme, sepse lngu e ka siprfaqen elir m t madhe dhe, pr rrjedhoj, m tepr molekula kan mundsi t kalojnnga lngu n ajr. Ka dhe arsye t tjera, si era q lviz, por kryesorja shtsiprfaqja dhe kjo prgjigje duhet krkuar nga nxnsi.

Detyra 2: Shikoni shembullin e dhn me rrobat q thahen m shpejt n er.Prgjigje: Sepse era ndihmon largimin m shpejt t molekulave q avullojn ngapjata.

1.8 Sistemet termikisht t izoluar. Matjet kalorimetrike



Kuptimi i nj sistemi termikisht t izoluar. Kalorimetri si sistem i thjesht termikisht i izoluar ku realizohet shkmbimii nxehtsis midis trupave.

Parimi i matjeve kalorimetrike. Barazimi Q1= Q

2si shprehje e ligjit t

ruajtjes s energjis. Zbatimi i ktij parimi pr m shum se dy trupa q shkmbejn nxehtsi

midis tyre.


T njoh kuptimin e nj sistemi termikisht i izoluar. T njoh ndrtimin dhe funksionimin e kalorimetrit, si pajisje e thjesht


27/94

LIBR PR MSUESIN

27

laboratorike q realizon nj sistem termikisht t izoluar trupash. T paraqes matematikisht parimin e matjeve kalorimetrike si shprehje e

ligjit t ruajtjes s energjis. T prdor formuln Q = mct, n do rast, si kur kemi shkmbim

nxehtsie midis dy trupave ashtu edhe midis m shum se dy trupave.

3. Mbi pritshmrin e msimitMe kt msim nxnsi merr njohuri q kan t bjn me zbatimin praktik tdukurive t shkmbimit termik, duke msuar se si mund t kryej matje tnxehtsis specike t nj lnde, apo t parashikoj temperaturn e njprzierjeje.


Prcaktimi i sistemit t izoluar temikisht sht i thjesht. Ajo q duhet vnn dukje sht fakti se nuk ka sistemeidealisht t izoluar termikisht, sepsesht e pamundur t shmanget shkmbimi i nxehtsis midis trupave.

Kalorimetri sht nj sistem q realizon deri diku izolim termik t trupave.Ktu duhet theksuar se ena e brendshme e kalorimetrit sht pjes esistemit t izoluar, po ashtu edhe termometri. Pr m shum saktsi ena ebrendshme ndrtohet me nj material q t jet prues i keq i nxehtsis.Po ashtu mjedisi midis ens s brendshme dhe ens s jashtme duhet t

jet prues i keq i nxehtsis. Pr arsyen e dhn m lart matjet kalorimetrike, kan gjithmon nj

gabim. Ena e brendshme, por edhe termometri jan t lidhur me mjedisine jashtm, kshtu q ia kalon nj pjes t nxehtsis trupave prreth,ajrit etj. Pr kt arsye barazimi Q

1= Q

1pr dy trupa q futen brenda

kalorimetrit nuk realizohet saktsisht, megjithat sht sistemi m i miri mundshm.

Formula e fundit n kt msim duhet msuar mir nga nxnsit, qt mund ta zbatojn si n zgjidhjen e ushtrimeve ashtu edhe n detyra

praktike. T vihet theksi n zbatimin e parimit kur kemi m shum se dy trupa dhe

sidomos n gjetjen e temperaturs s przierjes.

C. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrave praktike

Pyetja: Pyetja sht formuese dhe tregon nse nxnsit e kan kuptuar apo jomsimin.Prgjigje:Nxnsi i tret.


28/94

FIZIKA 9

28

Ushtrimi 1: N kt ushtrim sht futur qllimisht shprehja nxehtsia q merrkalorimetri t mos prllet. Zakonisht n matjet kalorimetrike ena e brendshme

konsiderohet pjes e sistemit t izoluar. N at rast do t kishim tre trupa qshkmbejn nxehtsi. N kt ushtrim kemi vetm dy, uji q ndodhet n kalorimetrdhe uji q shtojm m pas. Kjo e thjeshton zgjidhjen.Prgjigje: tp= 33,33..0C

Ushtrimi 2: N kt rast ena e brendshme e kalorimetrit nuk sht shmangur. Nushtrim nuk thuhet, por nxnsi duhet t kuptoj q ena e kalorimetrit, llimisht,

ka t njjtn temperatur me ujin q ka brenda, pasi mendohet q sht ln tarrihet baraspesha termike midis tyre, para se t futet kubi i bakrit. Nxnsiduhet t kuptoj q n kt rast parimi i matjeve kalorimetrike do t shkruhet:Q

1= Q

2+ Q

3

Prgjigje: tp= 38,9

0

CUshtrimi 3: Ushtrimi sht thjeshtzuar sepse kemi vetm dy trupa q shkmbejnnxehtsi uji dhe akulli. Duhet patur parasysh q akulli n llim shkrihet dhepastaj uji i dal prej tij ngrohet deri n temperaturn e przierjes q e njohim.Pra n kt rast nxnsi duhet t kuptoj q nxehtsia q jep uji n en, kur ftohetderi n temperaturn e przierjes shkon nj pjes pr shkrirjen e akullit dhe njpjes pr ngrohjen e ujit (akull) deri n temperaturn e przierjes. Pra ai do tshkruaj: Q

1= Q

2+ Q

3

Prgjigje: m = 0,066 kg

Ushtrimi 4: Edhe n kt rast kemi vetm dy trupa q shkmbejn nxehtsi, prashkruajm Q

1=Q

2

Prgjigje: tp= 27,80C

Ushtrimi 5: N kt ushtrim do t gjendet temperatura e baraspeshs pr tretrupa q shkmbejn nxehtsi, pr enn e aluminit, ujin q ndodhet brenda dhehekurin q hidhet n t, duke zbatuar barazimin Q

1= Q

2+ Q

3

Prgjigje: (a) 27,80C; (b) 1372,8 J


29/94

LIBR PR MSUESIN

29

1.9 Zgjidhje ushtrimesh


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Zgjidhjen e ushtrimeve prmbledhse pr temat 1.6, 1.7 dhe 1.8 t

kapitullit.


T zgjidh ushtrimet n zbatim t dijeve t marra. T zbatoj mirformulat e msuara, t kryej veprimet me saktsi dhe t

prdor njsit.


Ushtrimet jan t thjeshta dhe n prgjithsi zbatim formule, kshtu q pritetq nxnsit t mos ken vshtirsi.

B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit Ushtrimet jan t thjeshta dhe shrbejn pr t rikujtuar e prforcuar dijet

e marra n temat 1.6, 1.7, 1.8. Vmendja duhet prqendruar n zbatimin me saktsi dhe pa gabime t

formulave t shkmbimit t nxehtsis, parimit t matjeve kalorimetrike. Jan futur edhe disa pyetje logjike, pr t cilat nxnsi duhet t jap

prgjigje t sakt dhe t argumentuar. Kjo mund t realizohet me njdiskutim midis nxnsve.

C. Si duhet punuar me ushtrimet?

Ushtrimi 1: Kemi dy shkmbime nxehtsie, kur hekuri nxehet deri n temperaturne shkrirjes ku zbatohet formula Q = mc(t

2- t

1) dhe kur hekuri shkrin i tri, ku

zbatohet formula Q = ml.Prgjigje: Q = Q

1+ Q

2= 192920 J

Ushtrimi 2: Zbatim formulashPrgjigje: (a) 28688 J (b) 9000 J (c) 32688 J

Ushtrimi 3: Duhen llogaritur dy sasi nxehtsish, pr ngrohjen e ujit deri n 1000Cdhe pr avullimin n temperaturn e vlimit.Prgjigje: Q = 8370 kJ

Ushtrimi 4: Zbatim i formuls Q = CTPrgjigje: Q = 170 kJ


30/94

FIZIKA 9

30

Ushtrimi 5: Zbatim formulePrgjigje: Q = 798 kJ

Ushtrimi 6: Zbatim i formulsPrgjigje: c = 380 J/kgK

Ushtrimi 7: Zbatohet formulaPrgjigje: m = 1,2 kg

Ushtrimi 8: Zbatim formule.Prgjigje: Q = 34105J

Ushtrimi 9: Edhe n kt rast llogariten dy sasi nxehtsie, pr shkrirjen e akullitdhe ngrohjen e ujit.

Prgjigje: Q = 296 kJ

Ushtrimi 10: I ngjashm me ushtrimin 9.Prgjigje: Q = 233 kJ

Ushtrimi 11: N kt ushtrim na duhet t llogaritim tri sasi nxehtsie: pr ngrohjene akullit, pr shkrirjen e tij dhe pr ngrohjen e ujit.Prgjigje: Q = 105080 J

Ushtrimi 12: Meqense ena nuk shkmben nxehtsi, shkmbimi ndodh midis dysasive t ujit. N kt rast do t zbatojm rastin m t thjesht t shkmbimit tnxehtsis, m

1c(t

p t

1) = m

2c(t

2 t

p)

Prgjigje: tp= 38,30C

Ushtrimi 13: N kt rast do t na duhet t zbatojm barazimin Q1+ Q

2= Q

3

Prgjigje: tp= 6,20C

Ushtrimi 14: Kemi tre trupa q shkmbejn nxehtsi.Prgjigje: tp= 30C

Ushtrimi 15: Barazimi i duhur mFec

Fet

Fe= m

ujc

ujt

uj

Prgjigje: t =5,40C

Ushtrimi 16: Nxehtsia nevojitet pr t ngrohur ujin bashk me enn.Prgjigje: Q = 100520 J


31/94

LIBR PR MSUESIN

31

1.10 Djegia dhe nxehtsia specifke e djegies


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Djegia si nj veti e disa lndve q prodhojn nxehtsi. Nxehtsia specike e djegies ose fuqia kalorike e lnds. Formula

prkatse. Llogaritja e nxehtsis q lirohet gjat djegies. Djegia si reaksion kimik.


T tregoj q procesi i djegies sht veti e disa lndve t caktuara nnatyr.

Tnjoh kuptimin e fuqiskalorike t lnds, formuln prkatse dhenjsin matse.

T zbatoj formula me t ciln llogaritet nxehtsia q lirohet gjatdjegies.

T prcaktoj sht djegia dhe t njoh dy llojet e djegieve.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitsht nj msim i thjesht dhe i kuptueshm. Procesi i djegies njihet ngaprvoja jetsore. Ajo q sht e re pr nxnsit shtfakti q djegia sht nthelb nj reaksion kimik q shoqrohet me lirim nxehtsie.


Q n llim bhet e qart q disa lnd n natyr digjen duke liruar

nxehtsi dhe mund t krkohet t jepen shembuj nga vet nxnsit. Fuqia kalorike sht e thjesht si koncept dhe njsia matse po ashtu.

Duhet br kujdes sepse nxnsit mund t ngatrrojn fuqin kalorikeme nxehtsin specike t shkrirjes ose avullimit. N djegie nuk kemikalim t nxehtsis nga nj trup n tjetrin, por lirim nxehtsie si rezultati reaksionit kimik.

N shembullin e dhn, t reaksionit t formimit t gazit karbonik gjatdjegies, duhet theksuar q ky reaksion shoqrohet me lirim nxehtsie.Mund tu thuhet nxnsve q n lndn e kimis studiohen dy lloj

reaksionesh kimike, ato q krkojn nxehtsi pr tu kryer dhe ato qlirojn nxehtsi. Kaq sht e mjaftueshme pr nivelin e moshs.


32/94

FIZIKA 9

32


Pyetja 1: Nxnsi duhet t shikoj tabeln dhe t gjykoj.Prgjigja: Me qymyr druri sepse ka fuqi kalorike m t madhe dhe liron mshum nxehtsi.

Pyetja 2: E ngjashme me pyetjen 1.Prgjigje: Sepse qymyri antracit ka fuqinkalorike m t madhe.

Ushtrimi 1: Zbatim i formuls Q = m qPrgjigje: 42 106J

Ushtrimi 2: Zbatim formule.Prgjigje: 46 106J

Ushtrimi 3:Prgjigje: 1 kg naft.

Ushtrimi 4: Gjem fuqinkalorike t lnds.Prgjigje: q = 46 106J/kg, benzin

Ushtrimi 5: Gjem n llim nxehtsin q liron qymyri i drurit, q t mund tgjejm nxehtsin q ka liruar druri. Pas ksaj gjetja e mass s drurit sht ethjesht.

Prgjigje: m = 10 kg dru.

1.12 Humbjet termike. Rendimenti i nj ngrohsi

termik


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Lidhja e ndrsjell midis puns dhe nxehtsis. Kthimi i nxehtsis n pun. Bilanci termik, skema dhe formula e bilancit termik. Kuptimi i rendimentit t nj ngrohsi, formula e rendimentit.


T tregoj lidhjen q ekziston midis puns dhe nxehtsis dhe anasjelltas. T tregoj q jo e gjith nxehtsia kthehet n pun, sepse nj pjes e

nxehtsis merret nga mjedisi prreth.


33/94

LIBR PR MSUESIN

33

T prkuzohen konceptet nxehtsi e harxhuar, nxehtsi e dobishme,nxehtsi e humbur.

T shkruaj ekuacionin e bilancit termik. T prcaktoj do t quajm rendiment t ngrohsit dhe t shkruaj

formuln e tij.


sht nj msim i rndsishm sepse nxnsit i tregohet se ndodh n tvrtet me nxehtsin q lirohet nga njtrup, si shfrytzohet ajo dhe sillogaritet puna e kryer dhe nxehtsia e humbur. Me kt msim mbylletkreu dhe cikli i njohurive q merr nxnsi mbi kalorimetrin dheshndrrimet fazore.


Jepen thjesht dhe shpejt informacionet q nxehtsia kalon vetvetiu nganj trup te tjetri n takim t drejtprdrejt dhe pa kryer pun. Gjithashtusqarohet q nj trup mund t marr nxehtsi, duke kryer pun mbi t dhefakti i kundrt q nxehtsia mund t kthehet n pun. Pr ta kuptuar dheksuar m mir, mund t jepen edhe shembuj t tjer prve atyre q kalibri, duke i vn nxnsit t diskutojn.

Nxnsi e ka t qart nga prvoja (ose intuitivisht) q jo e gjith nxehtsia

q lirohet nga lnda djegse shkon pr qllimin pr t cilin e prdorim,kshtu q n kt msim ai vetm sa e saktson skematikisht dhe me njformul t thjesht kt fakt.

sht mir t theksohet q ekuacioni i bilancit termik sht gjithashtu njshprehje e ligjit t ruajtjes s energjis.

Me kuptimin e rendimentit nxnsi njihet pr her t par, kshtu q duhetkmbngulur t kuptohet dhe t msohet mir. T theksohet q rendimentisht gjithmon m i vogl se 1 dhe se rasti ideal kur rendimenti sht 1sht vetm teorik.


Pyetja 1: Shikojmgurn 1.21 n tekst. sht nj pyetje e thjesht, prgjigja es cils gjendet n msimin e radhs.Prgjigje: Jo, nuk shkon e gjitha. Jo nuk mund t jet 100%. Trupat q marrinnxehtsi jan: ena ku ndodhet uji, ajri prreth, vet pajisja ngrohse.

Pyetja 2: Nxnsit i duhet kujtuar q druri i njom ka uj, q krkon nxehtsi pr

tu avulluar. Pas ksaj vazhdon djegia e drurit.Prgjigje: Kur djegim dru t that, sepse n rastin e drurit t njom nj pjes e


34/94

FIZIKA 9

34

nxehtsis q liron druri shkon pr avullimin e ujit q ka druri i njom.

Pyetja 3:Prgjigje: Materialet termoizoluese pengojn q nj pjes e nxehtsis t kaloj

nga tubi te mjedisi prreth. Kshtu bhet e mundur q nxehtsia q prmbanavulli i nxeht t transportohet me sa m pak humbje pr qllimin e caktuar.

Ushtrimi 1: Nxnsi duhet t kuptoj q kemi t bjm me dy procese, me lirimt nxehtsis nga lnda djegse (alkooli) dhe me transmetim t nxehtsis ngangrohsi te sasia e ujit. Pra, duhen zbatuar dy formulat e njohura pr ti llogariturkto nxehtsi dhe pr ti krahasuar. Raporti i tyre jep rendimentin.Prgjigje: h = 90%

Ushtrimi 2: Nxnsi duhet t kuptoj q rendimenti n kt rast sht marr 1. N

kt rast, pasi t jet gjetur nxehtsia q liron alkooli kur digjet (me formulnQ = mq, kjo nxehtsi barazohet me nxehtsin q marrin dy trupat e tjer, enadhe uji pr tu ngrohur. Pra, do t shkruajm Q = Q

1+Q

2, ku Q

1sht nxehtsia

q ka marr uji dhe Q2nxehtsia q ka marr ena. N barazimin q shkruhet e pa

njohur do t jet vetm temperatura e przierjes.Prgjigje: 52,90C

Ushtrimi 3: Ndryshe nga ushtrimi 2, n kt rast rendimenti konsiderohet 1, kshtuq mjafton t gjejm nxehtsin q ka marr uji dhe alumini pr tu ngrohur dhe

kemi gjetur nxehtsin q liron vajguri. Masa e vajgurit t harxhuar, pastajgjendet leht me formuln Q = m qPrgjigje: 35gr

Ushtrimi 4: Nxnsi duhet t kuptoj q tani do t harxhohet m shum vajgurisepse rendimenti zvoglohet. N kt rast duhet zbatuar formula: Q

dobishme= R

Qharxhuar

. Me kt formul gjendet Qhq jep nxehtsin q ka liruar vajguri q

digjet, duke llogaritur m par Qdq sht nxehtsia q merr uji dhe ena dhe

q nuk ndryshon nga ajo e llogaritur n ushtrimin 3. Pas ksaj gjendet masa e

vajgurit t djegur.Prgjigje: m = 50 gr

Ushtrimi 5: T zbatohet formula e rendimentit t ngrohsit h/QdQR = ku Qdshtnxehtsia q nevojitet pr t ngrohur ujin, kurse Q

h sht nxehtsia q liron

vajguri q digjet.Prgjigje: R = 68,5 %

Ushtrimi 6: sht i ngjashm me ushtrimin 6, vetm se ktu, duke diturrendimentin, gjejm nxehtsin q duhet t liroj druri (si nxehtsi e harxhuar).

Nga kjo gjejm masn e qymyrit t drurit.Prgjigje: m = 1,4 kg


35/94

LIBR PR MSUESIN

35

1.13 Prsritje dhe ushtrime pr prsritje


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Prsritje teorike pr t gjith kreun. Zgjidhje ushtrimesh pr kreun.


Prforcimi i dijeve t marra n kt kapitull. Plotsimi i mangsive nformimin e nxnsve. Zbatimi i njohurive t marra n zgjidhjen e ushtrimeve.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitDuke qen prsritje pritet t prforcohen dijet e marra, t plotsohen sa tmundet mangsite formimit, sidomos nprmjet zgjidhjes s ushtrimeve.

B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit N nj or msimi sht vshtir t prsritet i gjith kapitulli, por duhen

zgjedhur temat dhe shtjet thelbsore. N do rast sht mir t shoqrohet prsritja dhe prforcimi i dijeve me

zgjidhjen e ushtrimeve.

C. Si duhet punuar me ushtrimet

Ushtrimi 1: Zbatim i formuls Q = mcTPrgjigje: Q = 7600 J

Ushtrimi 2: Zbatim formule.Prgjigje: c = 380 J/kgK

Ushtrimi 3: Llogariten vean nxehtsia e nevojitur pr tngrohur enn dhe veujin dhe pastaj mblidhen.Prgjigje: Q =78970 J

Ushtrimi 4: Zbatohet formula m1c

1(t

p-t

1) = m

2c

2(t

2-t

p) dhe gjej t

p

Prgjigje: tp=41,250C

Ushtrimi 5: Jankatr procese, ngrohja e akullit, shkrirja e akullit, ngrohja e

ujit, vlimi i ujit qkrkojnnxehtsi.Prgjigje: Q = 3078 kJ


36/94

FIZIKA 9

36

Ushtrimi 6: Jan tre trupa q shkmbejn nxehtsi, hekuri q jep nxehtsi dheena prej alumini me ujin q marrin nxehtsi.Prgjigje: t

p= 32,50C

Ushtrimi 7: Kemi tre trupa q marrin nxehtsi, akulli q ngrohet deri n00C, shkrirja e akullit dhe ngrohja e akullit t shkrir deri n temperaturn eprbashkt. Gjithashtu kemi dy trupa q japin nxehtsi, uji n en q ftohet derin temperaturn e prbashkt dhe kalorimetri prej bakri q ftohet edhe ai deri ntemperaturn e prbashkt. Pra, do zgjidhim ekuacionin Q

1+Q

2+Q

3= Q

4+ Q

5,

ku e panjohur sht tp.

Prgjigje: 21,220C

Ushtrimi 8: E gjith nxehtsia q liron vajguri q digjet shkon pr ngrohjen eujit deri n 1000C dhe avullimin e tij.Prgjigje: m = 290 gr vajguri

Ushtrimi 9: Zbatim formuls s rendimentit.Prgjigje: h = 0,75

Ushtrimi 10: sht zbatim formule: Q = mqPrgjigje: Q = 84104J

Ushtrimi 11: Gjendet sasia e nxehtsis q jep alkooli q digjet dhe sasia enxehtsis q i nevojitet ujit pr tu ngrohur. Raporti i tyre jep rendimentin.Prgjigje: h = 80%

Ushtrimi 12: Fillimisht gjejm sasin e nxehtsis q nevojitet pr t ngrohurujin (duke mos harruar q ngrohet edhe kazani i bakrit). Duke ditur rendimentingjejm nxehtsin q jep qymyri. N fund, duke ditur fuqinkalorike nga tabelagjejm sasin e qymyrit q digjet pr kt qllim.Prgjigje: m = 50 gr qymyr druri

Ushtrimi 13: N kt rast provohet leht q masa me fuqinkalorike jan nprpjestim t zhdrejt. Nxnsi duhet t prdor tabeln e fuqiskalorike.Prgjigje: m = 3,07 kg qymyr druri

Ushtrimi 14: Llogarisim nxehtsin q merr uji pr t avulluar dhe duke diturrendimentin gjejm nxehtsin q jep qymyrguri. Pas ksaj sasia e qymyritllogaritet leht. T mos harrohet q uji shndrrohet i gjithi n avull.Prgjigje: m = 14,2 kg qymyr guri.

Ushtrimi 15: Uji ngrohet deri n vlim. Nxehtsia q merr uji dhe ena llogaritetleht. Llogaritet edhe nxehtsia q jep vajguri. Gjetja e rendimentit dhe nxehtsisq merr mjedisi pas ksaj sht e thjesht.Prgjigje: Nxehtsia q merr ena bashk me ujin: Q = 1715,2 kJ. Rendimenti

sht h = 93%. Mjedisi merr 124,8 kJ


37/94

37

KREU II

RRJEDHSIT N PREHJE DHE NLVIZJE

2.1 Shtypja


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Koncepti i shtypjes si nj madhsi e re zike, simboli i saj.

Si lidhet shtypja me forcn e shtypjes dhe siprfaqen ku ajo vepron. Si njehsohet shtypja, njsia e saj e matjes dhe shumshat.


T njoh shtypjen si nj madhsi e re zike, prmes shembujve nga jetae prditshme.

T prcaktoj jan forcat e shtypjes dhe t jap shembuj t ndryshm tktyre forcave. T njehsoj shtypjen nprmjet formuls s saj. T shpjegoj lidhjen e shtypjes me forcn e shtypjes dhe siprfaqen ku

vepron kjo forc.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitNxnsi njihet me shtypjen si nj madhsi e re zike, simbolin dhe njsin e sajt matjes. Ai kupton lidhjen q ekziston ndrmjet shtypjes, forcs s shtypjes

dhe siprfaqes ku vepron kjo forc. Gjithashtu ai mson t njehsoj shtypjen, tshpjegoj situata t ndryshme nga jeta e prditshme q lidhen me shtypjen.


38/94

FIZIKA 9

38


N llim, nprmjet shembujve nga jeta e prditshme, nxnsit njihen meshtypjen si nj madhsi zike q nuk e kan njohur m par.

Pr t shpjeguar kuptimin e shtypjes, m par tregohet jan forcat eshtypjes (duke dhn prkuzimin e ktyre forcave edhe nprmjetshembujve).

Forcat e shtypjes gjat veprimit mbi nj siprfaqe shkaktojn nj shformim(shembulli i gurs 2.2 n libr ose edhe shembuj t tjer).

Jepet kuptimi i shtypjes, formula me t ciln ajo njehsohet, njsia e matjes,shumshat.

Nga se varet shtypja, lidhja e saj me forcn e shtypjes dhe siprfaqen kukjo forc vepron, mund t shpjegohet edhe nga formula, por dhe nprmjet

nj eksperimenti ose shembulli konkret.


Pyetja 1: Prgjigjja e pyetjes: Forca e shtypjes dhe shtypja jan n prpjestim t drejtme njra-tjetrn: sa her rritet njra, aq her rritet edhe tjetra dhe anasjelltas.

Pyetja 2: Si tek pyetja e par.Pyetja 3: Arsyetimi mbshtetet n gurn 2.2 n libr.

Ushtrimi 1: Ushtrimi sht zbatim i formulsF

pS

= .

Ushtrimi 2: Prsri kemi zbatim t formuls s msiprme, por kujdes, pasi tnjehsohet siprfaqja mbshtetse e tulls, t shprehet n m2.

Ushtrimi 3: Prderisa pesha e gotave sht n t njjtn koh dhe forc shtypje,ather ajo q ka masn m t madhe (gota me rr ), e ka dhe forcn e shtypjesm t madhe.

Ushtrimi 4: Prderisa shtypja varet nga forca e shtypjes, ather gota q kapeshn m t madhe ushtron dhe shtypje m t madhe mbi siprfaqen e tryezs.

Detyra praktike:

Nprmjet detyrs praktike provohet lidhja e shtypjes me siprfaqen ku ajovepron.


39/94

LIBR PR MSUESIN

39

2.2 Shtypja n jetn e prditshme



Njohja, nprmjet shembujve, e shtypjes n jetn e prditshme. Si veprojm pr t rritur ose zvogluar, sipas interesit, shtypjen n jetn

e prditshme.

2. N kt tem synohen kto objektiva: T tregoj shembuj konkret t pranis s shtypjes n jetn e prditshme. T shpjegoj prmes shembujve, situatave t ndryshme, se si duhet vepruar

nse duam t rritim shtypjen ose anasjelltas nse duam ta zvoglojm at.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitKjo tem sht konkrete, prandaj dhe kapet leht nga nxnsit. Se si e rritimapo e zvoglojm shtypjen sipas nevojave tona, evidentohet prmes formave,prmasave q i ka dhn njeriu objekteve t ndryshme t prdorimit t prditshm.Prmes ktij msimi kuptohet leht gjithashtu zbatimi i konceptit t shtypjesedhe n botn e gjall t kafshve n mnyrn se si natyra ka prshtatur dhmbt,kthetrat, n prputhje me funksionin e tyre.


Dhnia e shembujve konkret t shtypjes n jetn e prditshm, nprmjetgurave t librit, shembujve t tjer ose eksperimenteve t kryera n klas.

T evidentohet nprmjet situatave ose shembujve ndryshimi i shtypjes nvarsi t ndryshimit q mund ti bjm forcs s shtypjes dhe siprfaqesku ajo vepron.


Prgjigjuni pyetjeve

Prgjigjet e tri pyetjeve t ksaj rubrike mbshteten n lidhjen q ka shtypja mesiprfaqen ku ajo ushtrohet.

Ushtrimi 1: N kt ushtrim njehsohet shtypja me an t formuls p= F/S nvarsi t ndryshimit t siprfaqes ku vepron thika, prandaj njehsohet n llimsiprfaqja ku vepron thika, sipas t dyja rasteve (10cmx0.1mm; 10cmx0.2mm).

Kujdes n kthimin e njsive, siprfaqja t shprehet n m2.Ushtrimi 2: Pr t njehsuar shtypjen q ushtron ariu n siprfaqen e akullit,


40/94

FIZIKA 9

40

duhet t kemi parasysh se F=P si dhe faktin q ariu mbshtetet mbi katr putra(siprfaqja t shprehet n m2).

Detyra praktike

Shpjegimi i detyrs praktike sht i thjesht dhe mbshtetet n faktin q shtypja

varet nga siprfaqja ku ushtrohet ajo.

2.3 Shtypja n lngje



Manometri si pajisje q shrben pr matjen e shtypjes s lngjeve dhe

t gazeve. Dy llojet e manometrave (me lng dhe metalik), ndrtimi dhefunksionimi i tyre.

Shtypja n lngje, si lind ajo, si ndryshon n thellsi dhe n lngje tndryshme.


T njoh faktin se brenda lngut ka shtypje. T njoh manometrat, dy llojet e tyre, si jan t ndrtuar ato. T provoj se shtypja hidrostatike sht e njjt sipas t gjitha drejtimeve

n t njjtn thellsi. T evidentoj lidhjen e shtypjes hidrostatike me thellsin n lng dhe

llojin e lngut. T shpjegoj dukuri t jets s prditshme q lidhen me shtypjen

hidrostatike.

3. Komente mbi pritshmrin e msimitN kt tem nxnsi njihet me shtypjen hidrostatike, si evidentohet ajo nprmjetmanometrit me lng. Pr kt arsye paraprakisht itet pr manometrin me lng,ndrtimin dhe funksionimin e tij, si dhe manometrin Burdon.Prsri, nprmjet manometrit me lng provohet se n t njjtn thellsi shtypjasht e njjt sipas t gjitha drejtimeve, por ndryshon n varsi t thellsis dhet llojit t lngut.


N llim theksohet fakti se brenda lngjeve ka shtypje. Kjo tregohet


41/94

LIBR PR MSUESIN

41

nprmjet shembujve nga jeta e prditshme (kur zhytemi n det nthellsi, na dhmbin vesht).

Pr t provuar eksperimentalisht pranin e shtypjes n lngje, si llimduhet q nxnsi t njihet me manometrin, ndrtimin dhe funksionimine tij.

Provohet eksperimentalisht se n lngje ka shtypje (g 2.8), tregohet qajo lind si shkak i peshs s lngut n prehje.

Provohet gjithashtu se shtypja sht e njjt, n t njjtn thellsi sipas tgjitha drejtimeve, por ajo ndryshon n thellsi t ndryshme.

S fundi, po nprmjet eksperimentit, tregohet se n t njjtn thellsi nlngje t ndryshme shtypja sht e ndryshme.


Arsyetoni dhe shpjegoni

Pyetja 1:Ka lidhje mepranin e shtypjes hidrostatike n lngje.Pyetja 2:Shtypja n lngje varet nga lloji i lngut.

Zgjidhni ushtrimin

Duke qen se dendsia e zhivs sht 13 her m e madhe se ajo e ujit,ather ajo rndon 13 her m shum se kolona e ujit. Pr kt arsye 1cm

zhiv ose 13cm uj n nj manometr, ekuilibrojn t njjtn shtypjehidrostatike.

Detyr praktike

Ky eksperiment provon se shtypja hidrostatike sht e ndryshme nthellsi t ndryshme.

2.4 Llogaritja e shtypjes n lngje



Llogaritja e shtypjes n lngje, nxjerrja e formuls prkatse. Ent komunikuese, niveli i lngut n to, nse sht i njjti lng, si dhe kur

kemi lngje t ndryshme.



42/94

FIZIKA 9

42

T tregoj jan ent komunikuese. T arsyetoj pr nxjerrjen e formuls s shtypjes hidrostatike. T njehsoj shtypjen hidrostatike. T njehsoj lartsin ose dendsin e lngut n ent komunikuese,

nse n to kemi lngje t ndryshme. T shpjegoj dukuri t jets s prditshme q konkretizojn varsin

e shtypjes hidrostatike nga thellsia dhe lloji i lngut.


N kt tem nxnsi njihet me formuln e njehsimit t shtypjes hidrostatike,arsyetimin teorik pr arritjen e ktij prfundimi. Njihet gjithashtu me entkomunikuese, nivelin e lngut n to nse kemi t njjtin lng apo kur kemi lngje

t ndryshme, si dhe lidhjen q ekziston ndrmjet dendsis s lngut dhe lartsiss tij n en.B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit

N llim jepet koncepti i shtypjes n lng, e cila lind nga pesha e lngutn prehje.

Duke u nisur nga formula e shtypjes p =

S

Fnjehsohet shtypja e lngut

n prehje, duke patur parasysh q rolin e forcs s shtypjes e luan peshae lngut.

Theksohet se formula provon matematikisht varsin e shtypjes n lngjenga thellsia n lng dhe lloji i lngut.

Nxnsit njihen me ent komunikuese, si sht lartsia e kolons s lngutn seciln prej enve prbrse, pavarsisht nga forma e tyre n dy raste:a) kur n en kemi t njjtin lng.

b) kur n en kemi lngje t ndryshme. Nxirret barazimi q shpreh ligjin e enve komunikuese.



Pyetja 1: Ka lidhje me varsin e shtypjes hidrostatike nga thellsia nlng.

Pyetja 2:Shtypja e lngut n seciln nga ent prbrse t ens komunikuhesesht e njjt, prandaj edhe lartsia e lngut n to do t jet e barabart. Shtypja


43/94

LIBR PR MSUESIN

43

hidrostatike nuk varet nga forma e ens, as nga sasia e lngut n t.

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: Zbatim i formuls p = dgh

Ushtrimi 2: Pavarsisht nga seksioni i ens, shtypja n pikat X,Y, Z njehsohet meformuln p = dgh kur dihet dendsia e ujit duj

= 1000kg/m3.

Ushtrimi 3: N ent e treguara n gur shtypja nuk sht e njjt, sepse kemilngje me dendsi t ndryshme.

Ushtrimi 4: Pr t prcaktuar se cili nga pohimet sht i vrtet ose i gabuarkujtojm faktin se shtypja hidrostatike nuk varet nga forma e ens dhe as ngasasia e lngut n en, por nga lloji i lngut dhe thellsia.

Ushtrimi 5: N kt ushtrim krkohet t gjendet h (thellsia ) kur dihet shtypjadhe dendsia e lngut. Pr kt veojm h nga formula p = dgh.

2.5 Parimi i Paskalit



Parimi i Paskalit mbi tejimin e shtypjes n lngje dhe n gaze. Zbatimet q gjen n praktik parimi i Paskalit.


T njoh parimin e Paskalit. T tregoj zbatime t ndryshme t parimit t Paskalit n praktik. T shpjegoj ndrtimin dhe funksionimin e ngritsit hidraulik, si tohet

n forc nprmjet tij dhe sa her. T zbatoj formuln e nxjerr pr ngritsin hidraulik. T shpjegoj dukuri t ndryshme nga praktika q lidhen me parimin e

Paskalit ose funksionimin e pajisjeve t ndrtuara mbi kt parim.


N kt tem nxnsi mson se te rrjedhsit (lngjet dhe gazet) vepron nj ligj:ai i tejimit t shtypjes s ushtruar n to, sipas t gjitha drejtimeve me t njjtnmadhsi, fakt i cili gjen nj zbatim t gjer n teknik. Por n t njjtn koh,nprmjet tij, shpjegohen mjaft dukuri t jets s prditshme.


44/94

FIZIKA 9

44


S pari provohet, nprmjet eksperimentit dhe shembujve, se lngjetdhe gazet tejojn do ndryshim t shtypjes q lind n to, sipas t gjithadrejtimeve me t njjtn madhsi.

Formulohet parimi i Paskalit. Tregohen zbatimet q gjen n praktik ky parim. Shpjegohet si dhe sa her tohet n forc te ngritsi hidraulik.

Nxirret barazimi i ngritsit hidraulik:1

2

F

F=

1

2

S

S


Prgjigjuni pyetjeve

Pyetja 1:Prgjigjja e ksaj pyetjeje ka lidhje me faktin se n ngritsin hidrauliktojm n forc aq her, sa sht raporti i siprfaqes s pistonave.

Pyetja 2:Prdoret po i njjti arsyetim si n pyetjen e par.

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: N llim gjendet forca q vepron te pistoni i madh me ann e barazimit

t ngritsit hidraulik. M pas gjendet shtypja me formuln p =S

F.

Ushtrimi 2: Nj shprthim i fort do t shkaktonte rritje t shtypjes n vendin eshprthimit, gj e cila n baz t parimit t Paskalit do t tejohej me t njjtnmadhsi, sipas t gjitha drejtimeve deri n nj largsi t caktuar.

Ushtrimi 3: Ky ushtrim lidhet me faktin se veza e pazier n brendsi t saj shtn gjendje t lngt dhe shpjegimi i dukuris bhet n baz t parimit t Paskalit,kurse veza e zier sht trup i ngurt tek i cili shtypja nuk tejohet.

Ushtrimi 4: Zbatojm formuln e ngritsit hidraulik dhe, duke patur parasysh qforca q vepron n pistonin e madh F = P (peshn e trupit), gjejm masn m t tij.\

Detyr praktike

1. N kt eksperiment konkretizohet parimi i Paskalit: Shtypja q ushtrojmme t dyja duart n fundin e shishes tejohet brenda n uj, duke br tapn tkrcej jasht.2. Nse n tubin e kthyer futim ajr, shtypja e ajrit q ndodhet n ballon (mbi nivelin

e ujit) do t rritet. Kjo shtypje tejohet brenda n uj sipas t gjitha drejtimeve,duke br ujin t ngjitet n gypin e drejt dhe t dal jasht si shatrvan.


45/94

LIBR PR MSUESIN

45

2.6 Shtypja n gaze


1. Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: Shkaku i lindjes s shtypjes n nj en me gaz. Faktort q ndikojn n shtypjen e gazit n nj en t mbyllur.

2 N kt tem synohen kto objektiva:

T tregoj q nj sasi gazi, e cila ndodhet n nj en t mbyllur ushtronshtypje n faqet e ens dhe si lind kjo shtypje.

T evidentoj faktin q shtypja e gazit n nj en t mbyllur varet ngatemperatura dhe prqendrimi i molekulave t tij.

T shpjegoj dukuri t jets s prditshme, t cilat jan shprehje eshtypjes s gazit n nj en t mbyllur.

3 Koment mbi pritshmrin e msimit

N kt tem nxnsi njihet me shtypjen q lind nga goditja e molekulave tnj gazi me faqet e ens si dhe n brendsi t tij, si ndikon temperatura apoprqendrimi i gazit n madhsin e ksaj shtypjeje. Nprmjet njohurive qmerren n kt tem, nxnsi shpjegon dukuri t ndryshme, t cilat ndeshenshpesh n jetn e prditshme.


Rikujtohet fakti q molekulat e nj gazi jan grimca n lvizje trregullt dhe t pareshtur. Duke i menduar goditjet e tyre pingulme faqet e ens, shpjegohet si lind shtypja e gazit brenda tij dheme faqet e ens.Pr ta br m t thjesht shpjegimin tuaj, mund t bni kteksperiment t thjesht:N nj kuti t vogl kartoni, plastike ose metalike, futni disa sfera (rruaza tvogla). Nse tundimleht kutin, dgjohet zhurma q shkakton goditja e sferave me faqet e kutispr shkak t lvizjes s tyre t rregullt. A imiton lvizja e sferave lvizjen emolekulave t gazit? Po goditja e tyre me faqet e kutis a sht e ngjashme megoditjen e molekulave t gazit me faqet e ens?Si ndikon rritja e prqendrimit t molekulave t nj gazi n rritjen e shtypjes? Prt sqaruar kt, shrben eksperimenti i g. 2.17, por n t njjtn koh mund t

bjm eksperimentin e msiprm me kutin me sfera, por duke rritur n kt rastnumrin e sferave.


46/94

FIZIKA 9

46

Nse mbajm t pandryshuar nr. e sferave, por rritim shpejtsin e tundjes skutis (dhe n t njjtn koh shpejtsin e lvizjes s sferave brenda saj), kemisjell modelin q tregon se me rritjen e temperaturs rritet edhe shtypja.



Prgjigjet e t dyja pyetjeve lidhen me varsin e shtypjes s gazit n nj en tmbyllur nga prqendrimi dhe temperatura.

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: Shtypja ka lidhje prpjestimore me prqendrimin.

Ushtrimi 3: Shtypja q ushtron hidrogjeni n seciln nga bombulat sht endryshme, sepse po t ndryshoj vllimi i ens, ndryshon dhe prqendrimi i tij.N enn me vllim m t madh prqendrimi sht m i vogl

Ushtrimi 4: Me rritjen e temperaturs rritet shtypja n kamerdare. Po t shtojmedhe sasin e ajrit shtypja rritet edhe m tepr, gj q mund t oj n arjen ekamerdares.

Ushtrimi 5: Kur rrallojm sasin e ajrit n kmban, zvoglojm dhe shtypjenbrenda saj. N kt mnyr shtypja e gazit n enn me piston bhet dominuesedhe ngre pistonin lart.

Detyr praktike

3. N kt eksperiment ajri q ndodhet n shishe dhe kuzohet nga uji, zgjerohetkur shishen e ngrem lart dhe ngjishet kur shishen e zhytim m tepr n uj. Kurajri ngjishet, rritet shtypja brenda tij dhe kjo bn q tullumbacja t zvoglohet,ndrsa kur ajri n shishe zgjerohet shtypja zvoglohet, kjo bn q tullumbacja tzmadhohet.

2.7 Shtypja atmosferike


1 Tema e msimit trajton kto shtje kryesore:

sht shtypja atmosferike. Shtypja atmosferike zvoglohet me rritjen e lartsis. Si mund ta vm re shtypjen atmosferike.


47/94

LIBR PR MSUESIN

47


T evidentoj pranin e shtypjes atmosferike n jetn e prditshme. T shpjegoj si lind shtypja atmosferike. T analizoj dukuri t jets s prditshme q lidhen me shtypjen

atmosferike.

3 Komente mbi pritshmrin e msimitN kt tem nxnsi njihet me faktin q ajri, i cili mbshtjell Tokn, ushtronshtypje mbi siprfaqen e saj por dhe mbi t gjith trupat e zhytur n kt vllimajri. Kjo shtypje zvoglohet me rritjen e lartsis sepse dendsia e ajrit vjen

duke u zvogluar sa m lart ngjitemi. Duke njohur tashm shtypjen atmosferike,nxnsi mund ta vr at n dukje nprmjet shembujve dhe t shpjegoj edhedukuri t ndryshme t jets s prditshme q lidhen me t.


I rikujtohen nxnsve njohurit q ata kan pr atmosfern, prbrjen esaj, lartsin n t ciln ajo shtrihet, ose mund ti bhet pyetja: Pse kjoshtres ajri q mbshtjell Tokn nuk shprndahet n hapsirn kozmike?

Tregohet si lind shtypja atmosferike, pse vlera e saj vjen duke u zvogluarme rritjen e lartsis.

Konkretizohet prania e shtypjes atmosferike me shembuj, eksperimente,analizohen situata t ndryshme nga jeta e prditshme.

C. Si duhet punuar me pyetjet, ushtrimet dhe detyrat praktike Arsyetoni dhe shpjegoni:

Pyetja 1: Shtypja atmosferike lind si rezultat i peshs s ajrit q vepron mbisiprfaqen e toks dhe trupat e zhytur n atmosfer.

Pyetja 3: Kur goma e nj automobili shfryhet, shtypja e ajrit brenda saj zvoglohet,duke br q t dominoj shtypja atmosferike e cila e ngjesh gomn.

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: Dim q F =PS. Njehsojm n llim siprfaqen e sfers nprmjetformuls S= 4R2 (shprehni siprfaqen n m2), P

a= 100000 Pa.

Ushtrimi 2: Njehsojm prsri nprmjet formuls F =PS, shtypja t shprehetn Pa dhe siprfaqja n m2.

Ushtrimi 3:Shtypja atmosferike vepron edhe n trupin e njeriut, por ne at nuk


48/94

48

e vm re pr arsyen se nprmjet aparatit t frymmarrjes ne futim ajr brendatrupit ton, shtypja e t cilit ekuilibron at atmosferike.

Ushtrimi 4: Pr t plotsuar vendet bosh n kt ushtrim ndihmon prgjigjja epyetjes 3.

Detyr praktike

1. Fleta plastike nuk bie, sepse shtypja q ushtron uji mbi t ekuilibrohet ngashtypja atmosferike.

2. Nse shishes i heqim tapn, mbi ujin vepron dhe shtypja atmosferike, e cilatejohet brenda n uj dhe e detyron at t dal nga vrimat si n gur.

2.8 Matja e shtypjes atmosferike



Eksperimenti q bri Torieli pr matjen e shtypjes atmosferike. Njsit e matjes s shtypjes atmosferike. Ndryshimet e shtypjes atmosferike n parashikimin e motit.

Barometrat, dy llojet e tyre.


T prshkruaj eksperimentin e Torielit. T njoh njsit e matjes s shtypjes atmosferike. T njoh dy llojet e barometrave, ndrtimin dhe funksionimin e tyre. T njehsoj vlern e shtypjes atmosferike n nj lartsi nga toka. T shpjegoj si e provoi Torieli nprmjet eksperimentit t tij q shtypja

atmosferike sht e barabart me shtypjen e kolons s mrkurit t gjat760mm shtyll zhiv.

3 Komente mbi pritshmrin e msimitN kt tem nxnsi njihet me eksperimentin q bri Torieli pr t maturshtypjen atmosferike, si arsyeton ai pr t provuar vrtetsin e ktij eksperimenti.Gjithashtu njihet me njsit e matjes s shtypjes atmosferike, si dhe aparatinmats t saj.



49/94

49

Prshkrimi i eksperimentit t Torielit. Njohja me arsyetimin e Torielit e oi at n prfundimin se: shtypja

atmosferike sht e barabart me at t kolons s mrkurit me lartsi760mmHg.

1atm = 760mmHg njsi t matjes s shtypjes atmosferike. Me rritjen e lartsis shtypja atmosferike zvoglohet me 10mmHg n do

ngjitje me lartsi 105m. Ndryshimet e shtypjes atmosferike, nj ndr faktort e prcaktimit t

motit. Barometri, aparati mats i shtypjes atmosferike, dy llojet e tij, si jan t

ndrtuar dhe si funksionojn ata.


Prgjigjuni pyetjeve

a. Eksperimenti i Torielit sht i thjesht pr tu realizuar, mjafton t kemigypin e qelqit nj metr t gjat, t hapur nga njra an.

b. Ndryshimi kryesor i tyre llon q n ndrtim, ai me lng sht m i thjeshtdhe shum i sakt, por delikat dhe i madh.

Zgjidhni ushtrimetUshtrimi 1: Ktu duhet patur parasysh q shtypja atmosferike zvoglohet me1cmHg, do ngjitje me lartsi 105m.

Ushtrimi 2: Eksperimenti i Torielit nuk mund t bhet me nj gyp me gjatsi76cm, sepse shtypja atmosferike n dit t ndryshme sht e ndryshme, mund tjet m shum se 76cmHg, por mund t jet edhe m pak.

Ushtrimi 3: Nse ky eksperiment do t bhej me nj lng tjetr, p.sh me uj, kolona qdo t barazonte shtypjen atmosferike do t ishte 13.6 her m e lart, aq sa sht edhe

dendsia e ujit, m e vogl se ajo e mrkurit. Po kshtu, arsyetohet dhe pr lngje ttjera, duke krahasuar dendsin e mrkurit me dendsin e lngut prkats.

Ushtrimi 4: Ktu kihet parasysh q kur n ajr shtohet sasia e avujve t ujit,dendsia e ajrit zvoglohet dhe si rrjedhim edhe shtypja atmosferike.

Ushtrimi 5: N kt ushtrim zbatohet formula F = PS. Detyr praktike

Kt detyr mund ta prdorni edhe si nj tem projekti pr ort e lira.


50/94

50

2.11 Vijat e rryms dhe tubat e rryms



Rrjedha e qndrueshme. Vijat e rryms dhe tubi i rryms. Barazimi q shpreh vazhdimsin e rrjedhjes dhe prurja.


T prkuzoj rrjedhn e qndrueshme dhe vijat e rryms. T tregoj far shpreh prurja e nj rrjedhsi. T njehsoj nprmjet formuls barazimin q shpreh vazhdimsin e

rrjedhjes. T shpjegoj dukuri t ndryshme t jets s prditshme q lidhen me

rrjedhsit.

3 Komente mbi pritshmrin e msimit

N kt tem nxnsi njihet me koncepte t reja si: rrjedhja e qndrueshme, vijat erryms, prurjet e nj rrjedhsi, kjo e fundit e dgjuar shpesh kur itet pr lumenjtn komente t prditshme. Gjithashtu msohet se n en t ngushta rrjedhsitlvizin me shpejtsi m t madhe, kurse n en t gjera me shpejtsi m t vogl.


Njohja e nxnsve me rrjedhn e qndrueshme, vijat e rryms.

Me nj eksperiment t thjesht, p.sh me nj shiring tregohet se nse zvoglohetsiprfaqja e tubit t rrjedhjes, shpejtsia e rrjedhsit rritet (krahasohet shpejtsiae ujit n pistonin e shirings me shpejtsin n gjilpr) dhe anasjelltas.

Shprehet prfundimi i msiprm me an t barazimit. Jepet kuptimi i prurjes s nj rrjedhsi, simboli, formula, njsia e matjes s saj.



a. Tham se nse siprfaqja e prerjes trthore t tubit t rrjedhsit zvoglohet,

shpejtsia e tij rritet. b. I njjti arsyetim si pr pyetjen e par.


51/94

51

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: Zbatohet barazimi v1 S

1= v

2 S

2

Ushtrimi 2: Zbatohet barazimi R1

2v1= R

22v

2

Ushtrimi 3: Zbatohet formula Q = vS, por s pari njehsohet siprfaqja e tubitme S = R2(t shprehetajo n m2).

Ushtrimi 4: a) Nse n nj minut rrjedh 9.6t naft, gjendet leht se sa rrjedh nnj sek.b) Dim se Q = vS, n llim gjejm vllimin e nafts q rrjedh n nj sek (Q )nga formulam = dV n kt rast V = Q. S dyti, duke ditur se S = R2gjejm siprfaqen eprerjes trthore ttubit dhe n fund shpejtsin e rrjedhjes s nafts.

Detyr praktike

1. Tham se: nse siprfaqja e prerjes trthore e tubit t rrjedhsit zvoglohet,shpejtsia e tij rritet.2. a) Pr shkak t shtypjes hidrostatike q vepron n arjen e gypit, uji krkon tfutet n tub. Por, meq siprfaqja e arjes sht e vogl, shpejtsia e ujit do t jet

e madhe, prandaj ai ngjitet si shatrvan.b) Nse siprfaqja e arjes zvoglohet dy her shpejtsia e ujit n shatrvan rritetdy her dhe sigurisht dhe lartsia e ngjitjes s tij.

2.12 Ligji i Arkimedit


1 Tema e msimit trajton kto shtje kryesore: N trupat e zhytur n lngje dhe gaze vepron forca e Arkimedit. Forca e Arkimedit sht e barabart me peshn e lngut (ose gazit) t

zhvendosur.


T evidentoj nprmjet shembujve dhe eksperimenteve, pranin e forcss Arkimedit n lngje dhe gaze.

T prkuzoj forcn e Arkimedit. T provoj se forca e Arkimedit sht e barabart me peshn e lngut t


52/94

52

zhvendosur. T njehsoj forcn e Arkimedit. T shpjegoj dukuri t ndryshme n lngje dhe gaze q lidhen me pranin

e forcs s Arkimedit.


N kt tem nxnsi njihet me nj forc t ndeshur shpesh n jetn e prditshme,e cila vepron te t gjith trupat e zhytur n lngje dhe gaze, e quajtur forca eArkimedit. Msohet prfundimi n t cilin arriti Arkimedi gjat eksperimentevet tij, lidhur me vlern e ksaj force, se si ajo varet nga vllimi i trupit dhe dendsiae lngut ose gazit ku ai sht zhytur.B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit

Nprmjet shembujve ose eksperimentit nxnsit njihen me forcn qvepron te trupat e zhytur n lngje (kur dikush na zhyt n det, uji na ngrelart, kryhet eksperimenti i g. 2.30)

Prkuzohet forca e Arkimedit si forc q vepron vertikalisht lart mbi tgjith trupat e zhytur n lngje ose gaze.

Tregohet se forca e Arkimedit sht e barabart me peshn e lngut tzhvendosur nga trupi.

Tregohet se ky prfundim mund t shkruhet n formn FA= d

lngV

trupit g

Interpretohet matematikisht formula m sipr (eksperimentalisht do tprovohet n punn e laboratorit). Diskutohet lidhje ka FAme vllimin

e trupit t zhytur n rrjedhs dhe dendsin e vet rrjedhsit p.sh., kunotohet m leht, n pishin apo n det (diskutohet me nxnsit pr kt).

Gjithashtu mund t matni dhe krahasoni FAnse trupi zhytet pjesrisht dhe

m pas plotsisht me nj en me uj.


Arsyetoni dhe shpjegoniNse heqim ajrin nga kambana, kemi eliminuar forcn e Arkimedit,prandaj dhe trupi bhet m i rnd n munges t ajrit.

Zgjidhni ushtrimet

Ushtrimi 1: Meqense FAvaret nga dendsia e lngut, q sht e njjt (trupat t

dy zhyten n uj) dhe vllimi i trupit t zhytur n lng, ather ajo sht e njjtpr t dy trupat. Vllimi i tyre sht i njjt, pavarsisht nga forma q kan.

Ushtrimi 2: Pesha e trupave t varur n forcmats, n ajr, sht e njjt sepseata kan mas dhe vllim t njjt. Nse dy trupat zhyten n dy lngje t ndryshme,


53/94

53

FAq vepron n to sht e ndryshme. Ai lng q ka dendsin m t madhe, ka dhe

FAm t madhe, duke e br trupin m t leht. Kshtu, n g. e majt

kemi vaj, n t djathtn uj.

Ushtrimi 3: FAvaret vetm nga dendsia e lngut dhe vllimi i trupit t zhytur n

t dhe jo nga thellsia n t ciln ndodhet ai brenda n lng.Ushtrimi 4: Dim se F

A= P

ajr P

uj

Ushtrimi 5: Zbatojm llimisht formuln FA= P

ajr P

ujpr t gjetur forcn e

Arkimedit. M pas, duke ditur se FA= dVg, njehsojm vllimin e trupit.

Detyr praktike

Analizojm forcat q veprojn mbi trupin, ato jan: G dhe FA. Nse G < F

A,

gota

qndron mbi uj ose noton.Nse G > F

A,

gota fundoset.

2.13 Zbatime t ligjit t Arkimedit



Nj trup i zhytur n nj rrjedhs mund t fundoset, t jet n ekuilibrindiferent ose t notoj.

Zbatime praktike t tri situatave t prmendura m sipr.


T njoh forcat q veprojn mbi trupin e zhytur n nj rrjedhs. T prcaktoj tri rastet e vendndodhjes s trupit brenda nj rrjedhsi, nn

veprimin e G dhe FA.

T shpjegoj situata t ndryshme nga jeta e prditshme me trupat e zhyturn rrjedhs si: lvizja e nndetses, e ballonit uturues, funksionimi i

dendsimatsit t lngjeve etj.


N kt tem nxnsi mson t shpjegoj lundrimin ose fundosjen e trupave nvarsi nga masa dhe vllimi i tyre, zbatuar kjo n rastin e nndetses, ballonituturues, dendsimatsit etj.

B. far duhet patur parasysh gjat trajtimit t msimit Analizohen n llim forcat q veprojn mbi nj trup t zhytur n nj

rrjedhs. Evidentohen tri raste t mundshme: 1. F

A< G; 2. F

A= G; 3. F

A< G


54/94

54

Analizohen shembuj konkret t rasteve t msiprme si: lundrimi i trupave,balloni uturues, lvizja e nndetses, dendsimatsi i lngjeve etj.



1. N lngje t ndryshme, dendsimatsi zhytet n thellsi t ndryshme, sepsendryshon forca e Arkimedit dhe pikrish

Documents

Liber Mesuesi Fizika 9