MilelveNihal_c5_s1

7/30/2019 MilelveNihal_c5_s1

1/228

inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ci l t : 5 say : 1 OcakNisan085/12008

EHRSTNmer Mahir ALPER

ehristnnin Felsefeyeve Filozoflara Bak: Felsefe Tarihinden

Felsef Hesaplamaya

smail TAPINARehristannin El-Milel ven-Nihal

Adl Eserinde Dinler Tarihine DairKulland Metodlar

Fehrullah TERKAN

blsin Ktlk Problemine DairFelsef Argmanlar ve ehristnnin

Bilinemezcilik Teodisesi

Toby MAYER

ehristnye Gre Kurnn Srlar:Bir n Deerlendirme

Mehmet DALKILIAbdlkerim e-ehristnnin

slam Mezheplerini Tasnif Metodu

o -

Cengiz BATUK

Tanrnn Asi ocuklar:Zalimlik ve Mazlumluk Arasndaiddet Sarmalndaki Yahudiler

Kitap Tantm ve TenkitlerMilel ve Nihal Geleneinden

EHRSTN

ISSN 1304-5482

journal for studies of belief, culture and mythology

volume: 5 number: 1 JanuaryApril08

SHAHRISTANI

Al-Shahrastani's View on Philosophy and

Philosophers: From the History of

Philosophy to the Philosophical Struggle

mer Mahir ALPER

Shahrastani's Methods

Concerning History of Religions

in His al-Milel wa'n-Nihal

smail TAPINAR

Philosophical Arguments of Iblis

Concerning the Problem of Evil and

al-Shahrastn's Theodice of UnknownFehrullah TERKAN

Shahrastani on the Arcana of the Qur'an:

A Preliminary Evaluation

Toby MAYER

Shahristani's Methods on the

Classification of Islamic Sects

Mehmet DALKILI

o

Rebellious Children of God:

Jews between Oppressor and Oppressed

in Spiral Violence

Cengiz BATUK

Book Reviews

From Tradition of Milel and Nihal

ISSN 1304-5482
http://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdf


2/228

MLEL VENHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN: 1304-5482

EHRSTN

Cilt/Volume: 5 Say/Number: 1Ocak Nisan / January April 2008


3/228

MLEL VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

Cilt/Volume 5 Say/Number: 1 OcakNisan / JanuaryApril 2008ISSN: 1304-5482

Sahibi / Owner

Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Dernei

Editr / Editor

inasi Gndz

Editr Yrd. / Co-Editor

Cengiz Batuk

Say Editr / Editor of Issue

mer Mahir Alper

Yayn Kurulu/ Editorial Board*

Alpaslan Akgen, Ayaz Akkoyun, Yasin Aktay, Mahmut Aydn,Cengiz Batuk, inasi Gndz, brahim Kayan, Necdet Suba,

Burhanettin Tatar

Danma Kurulu/Advisory Board*Baki Adam (Prof. Dr., A..); Mohd. Mumtaz Ali (Prof. International Islamic Univ. Malezya);

Adnan Aslan (Do. Dr., SAM); Kemal Ataman (Yrd. Do. Dr., Uluda .); Mehmet Akif Aydn(Prof. Dr., Marmara .); Ylmaz Can (Do. Dr., O.M..); Ahmet akr (Yrd. Do. Dr., O.M..);

Mehmet elik (Prof. Dr., Celal Bayar .); Waleck S. Dalpour (Prof. University of Maine at

Farmington); smail Engin (Dr., Berlin); Cemalettin Erdemci (Dr. Y.Y..); Tahsin Grgn (Do.Dr., SAM)Ahmet G (Prof. Dr., Uluda .); Recep Gn (Yrd. Do. Dr., O.M..); Mevlt

Gngr (Prof. Dr., ..); mer Faruk Harman (Prof. Dr., Marmara .); Erica C.D. Hunter (Dr.,Cambridge Univ.); Mehmet Katar (Do. Dr., A..); Mahmut Kaya (Prof. Dr., ..); Sadk Kl

(Prof. Dr., Atatrk .); evket Kotan (Dr., Ankara); lhan Kutluer (Prof.Dr., Marmara .);George F. McLean (Prof. Catholic Univ., Washington DC); Ahmet Yaar Ocak (Prof. Dr., Hacet-tepe .); Jon Oplinger (Prof. University of Maine at Farmington); mer zsoy (Prof. Dr., Frank-furt Univ.); Roselie Helena de Souza Pereira ; (Mestre em Filofia-USP; UNICAMP Brasil); Ekrem

Sarkolu (Prof. Dr., S.D..); Hseyin Sarolu (Prof. Dr., ..); Bobby S. Sayyid (Dr. LeedsUniv.); Mustafa Sinanolu (Do. Dr., SAM); Mahfuz Sylemez (Do. Dr. Hitit .); Necdet

Suba (Yrd. Do. Dr., Mula .); Blent enay (Do. Dr., Uluda .); Cafer Sadk Yaran (Prof.Dr., ..); Ali Murat Yel (Yrd. Do. Dr., Fatih .); Hseyin Ylmaz (Yrd. Do. Dr., Y.Y..);

Ali hsan Yitik (Prof. Dr., D.E..)* Soyadna gre alfabetik sra / In alphabetical order

Kapak Resmi / Picture of Cover

Yerabatan Sarnc, stanbul.

Bask / Publication

Doanbey Ladin Ofset - stanbul, 2008

Ynetim Yeri / Administration Place

Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu DerneiAlemda Caddesi No 64/10-12 Tel: (0216)344 64 25 amlca, skdar / stanbul

www.milelvenihal.org / www.dinlertarihi.com

e-posta: [email protected] ve Nihalylda say olarak drt ayda bir yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir.

Milel ve Nihalde yaymlanan yazlarnbilimsel ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. Yaymdili Trke ve ngilizcedir. Yaymlanan yazlarnbtn yayn haklarMilel ve Nihale ait olup,yayncnn izni olmadan ksmen veya tamamen baslamaz, oaltlamaz ve elektronik ortama

tanamaz.Yazlarn yaymlanp yaymlanmamasndan yayn kurulu sorumludur.


4/228

bu sayda

4-8 Editrden

Makaleler

9-36

mer Mahir ALPERehristnnin Felsefeye ve Filozoflara Bak: FelsefeTarihinden Felsef Hesaplamaya

37-61smail TAPINARehristannin El-Milel ven-Nihal Adl Eserinde DinlerTarihine Dair Kulland Metodlar

63-91

Fehrullah TERKANblsin Ktlk Problemine Dair Felsef Argmanlar

ve ehristnnin Bilinemezcilik Teodisesi

93-140

Toby MAYERehristnye Gre Kurnn Srlar:Bir n Deerlendirme

141-155

Mehmet DALKILIAbdlkerim e-ehristnninslam Mezheplerini Tasnif Metodu

157-187

Cengiz BATUKTanrnn Asi ocuklar:Zalimlik ve Mazlumluk Arasndaiddet Sarmalndaki Yahudiler

Kitap Tantm ve Tenkitler

189-192192-199199-209

W. Madelung & T. Mayer , Struggling with the Philosopher,A Refutation of Avicennas MetaphysicsJames L. COX,A Guide to the Phenomenology of ReligionLouay Fatoohi, The Mystery of the Historical Jesus

Milel ve Nihal Geleneinden

211-227M.A. EHRSTN,ZorunluVarln Bilgisi ve Tmel ve Tikel ile likisi
http://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdf


5/228

Editrden

slm lim Gelenei ve ehristn

Allahn dini olarak tanmlanan slam, dier dini geleneklerlekarlatrldnda gerek inan sistemi ve ibadet anlay gerekse

insan ve doaya ilikin yaklamlar asndan hayli farkl bir yap-ya sahiptir. slam dierlerinden ayran mmeyyiz zellikleri ara-snda birok husustan sz edilebilir: Varlk anlaynda ve hayatnher alannda Allahn mutlak birlik ve tekliiyle merkeziliini ifadeeden tevhid akidesine sahip olmas, ibadeti yalnzca snrl birta-km davranlara (ritellere) balamayp, insann btn tavr vetutumlarn ibadet kapsam iinde ele almas ve insan yaamnn

her alann din kapsam iinde deerlendirmesi gibi< slam, insanyaamyla insann sosyal ve doal evresine ynelik ilikilerini bir

btn olarak deerlendirmekte, tevhid akidesiyle yalnzca teolojikdzlemde deil kozmolojik ve antropolojik balamda da mutlak

bir uyum ve dzenle birlikte Allaha teslimiyetin gerekliliini vur-

gulamaktadr. Bu balamda insann her tutum ve davranyla herduygu ve dncesini dinin temel retileri dorultusunda yn-lendirmeye ve ekillendirmeye almak slamn belirgin bir zelli-

i olarak karmza kmaktadr.

slam, insann ilmeve ilimle yakndan ilikili olan renme veretmeye ynelik abasn da dinin ierisinde bir alan olarakgrmekte ve insana ilim ile ilmi etkinliklere ynelik dikkate almas


6/228

gereken temel yaptalar sunmaktadr. Her eyden nce slam,ilmi mukaddes bir alan olarak tanmlar. Kuran, ilmi teolojik ba-

lamda ele alp ezeli ve ebedi ilmiyle Allahn her eyi bilen (Alm)zelliine dikkat eker. Yine Kuranda btn inananlar bilenlerolarak nitelenir ve ilim sahiplerinin Allahn birliine ahitlik edipAllah hakkyla idrak ettikleri vurgulanr. slama gre yaratltanitibaren insana ynelik vahyin amac ilh mesajn (kitbn) insana

bildirilmesidir; Hz. demden Hz. Muhammede kadar btn

peygamberlere vahyedilen ilh mesajlar her eyi bilen Allahniradesinin insanlara retilmesini ve ilh irade dorultusunda

eitilmesini amalamaktadr. Bu dorultuda, Kurann kendisinitanmlad gibi, ilh kitap bir beyandr, peygamberler ise bu be-yan bizlere ileten, reten ve anlayp kavramada rehberlik eden

birer uyarc, rehber ve retmendir. slam, ilmi ylesine kutsal biralan olarak deerlendirir ki onu inananlarn kayp mal eklinde

tanmlar. Buna gre mmin her nerede bulursa onu almak duru-mundadr; ilim uras yolunda lmek bir mmin iin ehadete

edeerdir; ilmin ya, cinsiyeti ve etnisitesi yoktur.slam ilmin ana gayesinin Allaha ibadet ve Ona yaknlamak

olmas gerektiine de dikkat eker. lim iin ilim anlay yerineslam gelenei, hakikati kavrayp anlamak iin ilim anlayn nplana karr. Bu dorultuda ilim hakikat yolunda olmak ve onuidrak etmektir. Bunun amac ise insann gerek kendisini ve gerekse

sosyal ve doal evresini tanyp anlamas ve bylelikle kendi ya-amyla birlikte yeryznn doru yol zere imar ve slah edi l-mesi suretiyle, Allaha kulluun gereinin yerine getirilmesidir.Her eyi kendisine ibadet etmeleri amacyla yaratan Allah, insannher tavr ve davrannn bu ilh gaye dorultusunda gerekle-

mesini istemektedir. Bu durumda insann ilme ynelik faaliyetle-rinde de temel ama Allaha ibadet olmaldr. Buradan hareketleslami gelenek, ilmi faaliyetleri profan (kutsal olmayan) ve dind

bir alan olarak grmez ve bu konuda eitli ilim dallar arasnda

bir ayrm da yapmaz. Her ne kadar slam ilim geleneinde bilimdallar arasnda yaplan tasniflerde zaman zaman baz bilim dallar

dini ilimler (ulmu dniyye) olarak nitelenmekte ve matematik,fizik, kimya ve benzeri bilim dallar bunun dnda tutulmaktaysa


7/228

da bu ayrm yalnzca bilim dallarn muhtevalarna gre bir taksi-me tabi tutmakla ilgilidir. Zira tabii ilimler ve alet ilimleri gibi tas-

niflere ayrlan ilim dallar da insann hayat anlamasna ve algla-masna ve bylelikle btn evrende mevcut olan, btn evreninyanstt hakikatin anlalmasna katk salayan bir ileve sahiptir.Bylelikle btn ilim dallar insann var olu gayesini idrak etme-sinde bir rol stlenmektedir. Bu yaklamdan hareketle slam gele-nei btn bilim dallarn bir btn olarak deerlendirir. Bu anl a-

y dorultusunda tarihsel srete slam toplumlarnda yzyllarboyu eitim kurumlar dini ilimler diye adlandrlan bata Kuran

ve Hadis olmak zere eitli bilim dallarn dier bilim dallarylabir arada tedris etme geleneine sahip olmutur. Hangi alandauzmanlarsa uzmanlasn bir bilim insan bu ilimleri bir aradatanyp en azndan temel dzeyde renmitir.

slami gelenek ilmi faaliyetlerde gerek sosyal gerekse doalevreye ynelik hakikatin aratrlmasn ve hakkn idrak edilme-sini hedefler. Bu ynyle de slami gelenekle Batl bilim anlay

arasnda belirgin bir ayrma dikkati eker. Batl bilim anlaynntemelinde insann doaya ve evreye egemen olmas ve insannama ve karlar dorultusunda evrenin ekillendirilmesi daha

bir n plandadr. Bu yaklam slamn insan ve evre yaklamnayabancdr. slamda insann doal dzene egemen olmas deilonu anlamas ve idrak etmesi zerinde durulur. Ancak bu sayede

insan kendisinin de bir parasn oluturduu evrenin ihtiva ettiihakikati anlayabilecektir. Nitekim Kuran, insan evresine bu na-zarla bakmas dorultusunda srekli tevik eder. Benzer duruminsann sosyal evresine ynelik ilgi ve alakasnda da sz konusu-dur. Sosyal evreye ynelik ilgide ama, onu anlayp tanmak ve

hakikati onlarla paylamaktr. Sosyal evredeki farkl gelenekler,farkl bak ve tutumlar slam tarihinde kltrel zenginlik aracolarak grlm; bu farkllklar sanattan edebiyata, felsefedendoa bilimlerine kadar hemen her alanda zengin slam ilim mira-

snn teekklne katk salamtr. Bu yaklamyla slam gelene-i, farkllklar yok edilmeleri gereken unsurlar deil, insanln

ortak aklnn rn olan medeniyet inasnda zenginlik arac ola-rak grmek suretiyle dier birok gelenekten ayrlmaktadr.


8/228

slam ilim geleneinde farkl dinsel ve dnsel geleneklereilikin aratrmalar elden geldiince ilk elden kaynaklara dayand-

rlr. eitli gelenekler incelenirken bu geleneklerin kendi kaynak-larnn kullanlmasna zen gsterilir. Bu arada gzleme dayalsaha aratrmalarna da elden geldiince yer verilir. zellikleBrn ve bnun-Nedm gibi yazarlarn eserlerinde bunun rnekle-rini bulmak mmkndr. Bu ynyle slam ilim gelenei nyarg-lara dayal yaklamlar n plana karan masaba bilim anlay-

ndan uzaktr.

slam ilim miras birok alanda olduu gibi farkl geleneklerintasvir edilip incelenmesi balamnda da gnmze olduka deer-li rnler brakmtr. Hicri nc yzyldan itibaren birok Ms-lman lim, Mslmanlarla bir arada yaayan ya da slam dn-cesiyle bir ekilde temas ierisinde olan birok felsefi ve dini gele-nei ele alm, bunlarla ilgili analizler yapmlardr. Olduka erkensaylabilecek bir dnemden (kabaca miladi 10. yzyldan) itibarenMslman limler eitli inan sistemlerine ve felsefi ge leneklere

ilgi duymular ve eserlerinde bunlar hakknda bilgi vermeye a-lmlardr. Bu gerek eitli ada aratrclarn da dikkatiniekmektedir. rnein E.J. Sharp karlatrmal dinlere ilikin ese-rinde Tabernin ran dini gelenei, Mesdnin Yahudilik, Hristi-yanlk ve Hint dinleri ve Brnnin ise Hint ve ran dinleri konu-sunda yazdna dikkat ektikten hemen sonra zellikle

ehristnyi anmakta ve onu dnya literatrnde ilk dinler tarihieseri yazan bilim adam ilan etmektedir.1

Bu slamlimlerince yaplan almalarn birou gnmzdehl zgnln korumaktadr. bn Hazm, ehristn, Abdulk-hir el-Badd, bnun-Nedm ve benzeri yazarlarn eserlerindeverdii bilgiler, gnmzde eitli gruplara ilikin kaynak olmakonumunu srdrmektedir. Bu Mslman yazarlar arasnda ku-

kusuz Erick Sharpn vurgulad gibi- ehristnnin zel bir yerivardr. El-Milel ven-Nihalbalkl abidev eserinde ehristn, bir-

ok akm hakknda nemli bilgiler vermekte ve eitli deerlen-dirmeler yapmaktadr. Onun almasndaki zgnlk, hakl ola-

1 E.J. Sharp, Comporative Religion: A History, London: Duckworth 1975, s. 11.


9/228

rak onun karlatrmal dinler alannda zgn eser veren ilk ilimadam eklinde tanmlanmasn salamtr. Dier birok benzeri

ilim adam gibi ehristn de bizlere yaadmz dnyada bizimdmzda farkl geleneklerin, farkl inan ve dnce sistemlerininde var olduunu ve onlar tanyp anlamann bir bakma kendimizidaha iyi tanyp anlamaya yol aacan hatrlatmaktadr. eitliynleriyle ehristnnin ele alnd bu saysyla Milel ve Nihal,ehristnnin ahsnda ilim geleneimizin bu zgn yaklamna

dikkat ekmeyi amalamaktadr.

Editr

NOT:Milel ve Nihal dergisi 2008 yl birinci saysndan itibaren say edi-trl ve konu arlkl saylar halinde hazrlanacaktr. Ancak her saydakonu harici baz yazlara da yer verilecektir. nmzdeki dnemde ya-ymlanacak saylarn say editrleri ile arlkl konular unlardr:

2008/2 Din, Tecdit ve Reform Hakan Olgun2008/3 G, Hicret ve Diyaspora Necdet Suba

Aratrclarmzn, bilim insanlarmzn ve entelektellerimizin gerekbelirlenen konularda gerekse konu harici katklarn bekliyoruz.


10/228

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 5 say 1 Ocak Nisan 2008

ehristnnin Felsefeyeve Filozoflara Bak:

Felsefe Tarihinden Felsef Hesaplamaya

mer Mahir ALPER*

Atf/: Alper, mer Mahir, (2008). ehristnnin Felsefeye ve FilozoflaraBak: Felsefe TarihindenFelsef Hesaplamaya, Milel ve Nihal, 5 (1), 9-36.

zet:Bu makalenin amac, dnya dinleri ve mezhepleri tarihisi olduu kadarayn zamanda bir dnce ve felsefe tarihisi de olan Tcddn Ebul -FethMuhammed b. Abdulkerm e-ehristnnin (. 548/1153) felsefeye vefilozoflara bakn tasvir ve analitik bir tarzda ortaya koymaktr. Bu ya-plrken, objektif tarihilii yannda bizzat bir dnr de olanehristnnin konuya yaklarken takip etmi olduu dnce izgisi vebak as aydnlatlmaya allacak, zellikle kendisi gibi bir bn Sn(. 428/1037) eletirisinde bulunan Gazzlyle (. 505/1111) mukayeseedilerek benzer ve farkl yanlar zerinde durulacaktr. Sonu olarak ma-kale boyunca onun, felsefe tarihinden -bilhassa bn Sn ilegiritii- felse-f bir hesaplamaya doru giden yolda, felsefe ve felsef ekollere ilikin ta-

savvurunun zgn ve ayrc yanlar gsterilmeye allacaktr.Anahtar Kelimeler:ehristn, felsefe, felsefe tarihi, bn Sn, Gazzl.

I

ehristnnin (. 548/1153) felsefeye ve filozoflara ilikin yaklamve deerlendirmeleri ncelikle onun, dnya dinleri ve mezhepleriile felsefe ekollerini kapsaml, sistematik ve objektif bir biimde

* Do. Dr., stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Felsefesi Anabilim Dal.


11/228

mer Mahir ALPER

MLEL

VE NHALinan kltrmitoloji

10

inceledii Kitbl-Milel ven nihal1adl nl eserierevesinde ken-dini gsterir. Bu eserinin giriinde2o, ehll-lem dedii dnya

zerinde yaayan insanlarn muhtelif ekillerde tasnif edilebildii-ni belirtir. Ona gre insanlar, iinde bulunduklar (1) iklimlere, (2)blgelere, (3) millet ve topluluklar ile (4) bal bulunduklar din,mezhep ve dncelerine gre bir guruplandrmaya tabi tutula-

bilmektedir. Fakat ehristn yaplan tasnifler ierisinde dorusu-nun, son kka gre yaplan blmleme olduunu ileri srer ve

dolaysyla da mezkr kitabnn telifini bu esas erevesinde ger-ekletirir. nk o, doru ve hakikat mefhumlarn merkeze alan

bir perspektiften hareket eder. ehristnnin, insanlar coraf,tarih, psikolojik, fizyolojik ya da itima blmlemelerden ziyade,insann en ayrc zellii olan inan ve dnceyi temel alan bir

blmleme ve deerlendirmeye gitmesi onun sahip olduu dnyagr bakmndan anlaml ve tutarldr. Onun nazarnda insanla-rn neye inandklar ve ne dndkleri her eyden daha nemli-dir. Dahas, insann bu dnyada bulunuunu deerli klan ve te

dnyada kurtuluunu ve mutluluunu salayan en asl yn,onun doru bir inanca ve dnceye sahip olmasdr. Dolaysylada onun mezkr eserini byle bir perspektiften hareketle kaleme

almas tabiidir. Bu dncesi onun kelmc kiiliiyle de dorudanirtibatldr. Zira evrensel bir dnr ve bilim insan olmas yan n-da ehristn, ayn zamanda kendi bak asndan btl reddedipkurtuluu salayacak sahih dnceyi ve inanc tespit ynnde

Nihyetl-ikdm f ilmil-kelm3gibi olduka nemli bir kelm ese-

rini kaleme alm etkili bir Mslman mtekellimdir. Btn bunlargznne alndnda onun, insanlarn blmlenmesinde nemli

bir yer tutan dnce akmlarna, zelde ise felsefeye ve filozoflara

1 lk defa William Cureton tarafndan 1842-1846da Londrada neredilmi olaneserin Livre des Religions et des Sectes adl Franszca tercmesi (Paris-Louvain:Peeters, 1986-1993) UNESCO tarafndan desteklenmi olup M.A. Sinaceurunkaleme ald giri yazsnda ehristnnin hogr ruhuna vgyle dikkat e-

kilmektedir.2 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, th. Muhammed Seyyid Keyln (Beyrut: Dr

Sab, 1406/1986), I, 12.3 lk defa Alfred Guillaume tarafndan ngilizce tercmesiyle birlikte neredilmi-

tir (London: Oxford University Press, 1934).


12/228

ehristnnin Felsefeye ve Filozoflara Bak

MLEL

VE NHALinankltrmitoloji

11

bakn bu tr bir temel yaklamla ortaya koymas anlalr birdurumdur. Bu bakmdan onun eserlerinde objektiflik kaygs ya-

nnda bal bulunduu felsef-kelm izgisinin yansmas olarakeletirellik de nemli bir yer tutmaktadr. Nitekim onun, temeldebn Snmetafiziini eitli ynlerden eletiriye tabi tutan Kitbl-

Musraa4adl eseri bunun tipik bir rneidir. Ayrca dier teliflerigibi bu eseri de onun hem kendi dnemine kadarki felsef geleneeolan stn vukufiyetini hem de felsef derinliini ak bir biimde

ortaya koymaktadr.

IIehristnye gre, takip ettikleri yol ve akmlar (mezhib) bak-mndan insanlar (1) din ehli (ehld-diynt) ve hev ehli (ehll-

ehv) olmak zere iki ana blme ayrlr. nsan bir eye inand-nda veya bir ey sylediinde bu ya bir bakasndan istifadeyleya da kendi gryle olur. Bakasndan istifade eden kii, teslimolmu ve itaat etmitir. Din itaat demek olduundan teslim olan veitaat eden kii, mtedeyyindir. Kendi grn ortaya koyankii ise, yeni bir ey ihdas edendir, bidatidir. Fakat bakasndan

istifade edenler arasnda bulunan kii bazen takliti olur; btl biritikat zere olan ebeveyninin ya da hocasnn mezhebini nnde

bulur ve bunun dorusunu-yanln dnmeksizin taklit eder.te bu durumda o esasen bakasndan istifade etmi deildir.nk o, bir faydaya ya da bilgiye dayal olarak buna tabi ol-mad gibi kesinlie dayal bir aratrma sonucunda da onu kabul

etmi deildir5. ehristnye gre bakasndan istifade ancak bilgi

4 lk defa Suheyr Muhammed Muhtr tarafndan 1396/1976da Kahirede nere-dilmitir. Ayrca bu esere Nasreddn et-Ts (. 672/1274) tarafndanMusriul-Musri adyla bir reddiye kaleme alnmtr (th. Hasan el-Muizz (Kum:Mektebet yetullah el-Uzm el-Mera en-Necef, 1405/1984)).

5 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, I, 37. Benzer kavram ve ifadelerle taklitiyaklam olumsuzlayan ifadelere Eb Mansr el-Mtrdde (. 333/944) derastlanmaktadr. nsanlarn mezheplere ve dinlere balanma hususunda farkl

tutumlar sergilediklerini, din benimsemekte ayrla dtklerini belirtenMtrd, herkesin kendisinin tuttuu yolun hak, dierinin ise btl olduunudndn, dolaysyla bu realite karsnda kr krne bakasna uyma-nn (taklit), sahibinin mazur grlemeyecei hareketlerden biri olduunu kant-lamakta bulunduunu kaydeder. Dolaysyla doruluu ancak akl kant ve


13/228

mer Mahir ALPER

MLEL


12

ve dnme sonucu gerekleir. Kr krne bir bakasna uy-mak, onun dediklerini doru ve yanlna bakmakszn dnce-

sizce kabul etmek asla istifade kapsamna girmemektedir. stifa-denin en temel art bilmek ve hakikate tank olmaktr.

Yine ehristnye grebazen kendi grn ortaya koyan

kimse de, istifade ettii bir eyden usulne uygun bir ekilde ka-rmda (istinbt) bulunur. te bu durumda o, gerek anlamda ken-di grn ortaya koyan, yeni bir ey ihdas eden olmaz. nkonun elde etmi olduu ilim, o faydann gc sebebiyledir6.

Dolaysyla kkeninde bir bakasna dayanarak, temel ilkelerini birbakasndan alarak yeni grler ve bilgiler reten kii, gerekanlamda bir bidati deildir. Anlalan o ki, ehristnnin gzn-de gerek anlamda bidati, doru bile olsa bakasna itibar etme-yen, ondan istifade yoluna gitmeyen kiiyi temsil ederken, gerekanlamda bakasndan istifade eden, mtedeyyin ise, sadece doruolduunu bildii, bunu temellendirebildii iin bakasndan yarar-lanan kiiyi temsil etmektedir. Dolaysyla bilgi ve hakikat temelli

olmayan hibir durum onun asndan makbul deildir. Bir bakaifade ile ne takliti bir mtedeyyin ne de kendisine hakikati gs-terdii halde ondan istifade etme yoluna gitmeyen gr sahibikii olumlanamaz. yle grnyor ki ehristn, hangi ekildeolursa olsun dnmeyi, hakikati elde etme abasn n plana -karmakta, meru bir yol tutmann ancak bunlarla mmkn olaca-n iddia etmektedir.

ehristnye gre mutlak olarak kendi grn ortaya ko-yup buna gre hareket edenler, filozoflar, sbiler ve Brahmanlargibi nbvveti inkr edenlerdir. Bunlar, ilhi emre dayal ahkmve erat kabul etmeyip salt akla dayal hkmler vazeden kimse-lerdir. Bakasndan istifade edenler ise, nbvvete kil olanlardr.Aslnda ona gre er hkmleri kabul edenler akl hkmleri de

delille anlalan bir yola tabi olmann meru olabileceini belirtir. Mtrd,Kitbt-Tevhd Tercmesi, trc. Bekir Topalolu (Ankara: SAM, 2002), 3-4.

6 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, I, 37.


14/228


MLEL


13

kabul ederler, ama tersi doru deildir7. Dolaysyla nbvvete veonun gereklerine inanmak, kesinlikle akla ve akln ortaya koyduu

rnlere aykr olmak anlamna gelmemektedir. Zaten ona gre,yukarda da belirtildii zere, tefekkre, bilgiye ve hakikat temeli-ne dayanmayan, doruyu ve yanl ayrt etme abas sonucu ger-eklemeyen takliti bir mtedeyyinlik sahih deildir. O halde onagre nebev olan akl olan kapsamakla birlikte salt akl olannebev olan kapsamamaktadr. Ancak kendi grn bir ekilde

nebev olana dayandranlar ya da buradan istifade ve karmlakendi grn ortaya koyanlar nebev olan da ihtiva edebilir.

ehristnnin burada tersi doru deildir eklindeki aklamasmutlak anlamda kendi grlerine ve arzularna dayananlar, yaninebev hakikatleri hibir surette dikkate almayanlar hakkndadr.

Bu aklamalardan anlald kadaryla ehristn, hev vegr ehli olarak adlandrd gurup ierisinde and filozoflarnher kesimini, mutlak anlamda bidati olarak grmemektedir. Ziraaada da deinilecei zere, bizzat o, nbvvet ndan

(miktn-nbvve) yararlanan ve bilgilerini buradan alan filo-zoflardan da sz etmektedir8. Ona gre hakik anlamda bidati,hibir ekilde bir bakasndan istifade etmeyen kimseler olduun-dan, nbvvetten faydalanan filozoflarn bu kategoride deerlen-dirilmemesi gerekir.

III

ehristn, ilerinde filozoflarn da yer ald hev ve gr ehli

ile din ehlinin genel bir taksimini, bn Hazmda9 (. 456/1064)

7 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, I, 38. ehristn bir baka yerde ise, benzerbir yaklamla mutlak olarak din erbabn Mecs, Yahudi, Hristiyan ve Ms-lmanlar olarak takdim eder; hev ve gr erbbnn ise filozoflar, dehrler,sbiler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar olduunu kaydeder; bk.a.g.e., I, 13. Yine bir baka yerde ise, din erbabnn karsnda yer alan grup iin-de chiliye dnemindeki Araplar ve Hintlileri zikreder; bk. a.g.e., II, 3.

8 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 4.9 bn Hazm, ehristnden ok daha nce el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihaladl

nl eserini kaleme alm ve o da, bu eserinin giriinde her trl hakikati bt-nyle reddeden Sofistlerden balayarak farkl akmlarn hakikate ilikin tavrla-rna gre bir sralamada bulunmutur. Bk. bn Hazm, a.g.e.(Kahire: Drl-Fikr,1400/1980), I, 3.


15/228

mer Mahir ALPER

MLEL


14

grld gibi, hakikate yaklamlarn temel alarak yapar. O,bunu yaparken hakikati btnyle reddeden akmdan, hakikati

btnyle kabul eden akma doru giden bir sra gzetir. Hakikateyaklamlar bakmndan btn akmlar temsil eden bu gruplan-drma u ekildedir10:

1. Sofistler (es-Sfestiyye):Ne duyulur gereklii (mahss) nede akledilir gereklii (makl) kabul edenler.

2. Tabiat filozoflar (et-Tabiyye): Duyulur olan kabul edipaklediliri kabul etmeyenler. Bunlar duyulur dnyann tesinde bir

dnyay reddeden, akl ve istidll ile bir bilgiye ulalamayacansyleyen tabiat-dehrlerdir.

3. lahiyat filozoflar (el-Felsifetl-ilhiyyn): Hem duyuluru

hem de aklediliri kabul etmekle birlikte hadleri, hkmleri, eriatve slm reddedenler. Bunlar, aklediliri elde edip lemin bir ba-langc ve sonunun olduu tespit edildiinde kemle eriileceini;mutluluun bilgiye, mutsuzluun ise bilgisizlie bal bulundu-unu zannedenlerdir. Onlaragre eriatler genelin maslahat iin-

dir. Hadler, ahkm, hell ve harm gibi hususlar, vazdir. Ashb-eriat (din sahipleri/peygamberler), ilm hikmetlere sahip kiilerolup ahkm tespitte, hell ve harm koymada (vaz) Sretler Ve-rici (Vhibs-Suver) tarafndan desteklenebilirler. Onlarn melek-ler, ar, krs, levh, kalem gibi eylere ilikin rhn lemden haberverdikleri konular kendileri iin akledilir olup bunlar aktarrken

cisimsel-imgesel suretlere bavururlar. Ayn ekilde cennet ve ce-

henneme ilikin durumlar hakknda bildirdikleri de byledir. Me-sela cennette saraylarn ve nehirlerin olduu, cehennemde ise zin-cirlerin ve atein bulunduu yolundaki haberler halk (avm)ynlendirmek ve sakndrmak iindir. Yoksa ulv lemde cisimselekillerin ve sretlerin bulunmas dnlemez11.

10 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 3-5.11 Gazzl (. 505/1111)ilk dnem filozoflarn materyalistler (dehriyyn), tabiat-

lar (tabiyyn) ve ilahiyatlar (ilhiyyn) olmak zere alt gurupta ele alm

ve bunlar tasvirinde belli noktalarda ehristnden ayrlmtr (Bk. Gazzl, el-Munkiz mined-dall, nr. Ahmed emseddin, Mecmat resilil-Gazzl iinde(Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 1988), s. 31, 35 vd.). yle grnyor ki, bununsebebi, ehristnnin tabiat filozoflarla dehrleri birbirine yakn bir ekildedeerlendirmesi, Gazzlnin ise bunlar arasnda net bir ayrm yapmasdr. Kla-


16/228


MLEL


15

ehristnye gre bu fikirler, onlarn peygamberler hakkn-daki en mspet inanlardr. O, burada mezkur inanta olanlarla,

ilimlerini nbvvet ndan alanlar ayrdn zellikle vurgular.Kastettii kiilerin sadece ilk zamanlarda (fiz-zemenil-evvel)dehr12, tabiat ve ilahiyat filozoflar olduunu belirtir; ayrca

bunlarn, hikmetleriyle gurura kaplp aldanarak kendi arzu vegrleriyle hareket eden kimseler olduunu kaydeder.

4. lk Sbiler (es-Sbietl-l):Duyuluru, aklediliri, akl hadle-ri ve ahkm kabul etmekle birlikte eriat ve teslimiyeti (islm)

kabul etmeyenler. ehristnye gre bir nceki snfa yakn olan bukimseler, kabul ettikleri had ve ahkmn temel ilkelerini ve kaide-lerini muhtemelen vahiyle desteklenmi kimselerden almlardr.Fakat onlar, vahiyle desteklenmi bu kimselerin t ve drs(Hermes) Peygamber gibi ilk gelenleriyle yetinmi, sonraki pey-gamberleri kabul etmemilerdir.

5. Mecsler, Yahudiler ve Hristiyanlar: Duyuluru, aklediliri, be-

lirli bir eriat ve teslimiyeti (islm) kabul edip Hz. Muhammedin

eriatn kabul etmeyenler.6. Mslmanlar:Bunlarn hepsini kabul edenler.

Burada anlan btn guruplar ehristnye gre yeryzn-deki insanlarn bal bulunduu ana akmlarn genel bir tasnifinive tasvirini vermektedir13. O, Kitbl-Milel ven nihaladl eserinde

sik dnem slm eserlerde materyalistlerin (dehriyyn) kimler olduu ve hangi

inanlar benimsedii konusunda eitli grler ileri srlm ve zaman za-man da naturalistlerle kartrlmtr. Oysa Gazzl net bir biimde materyalist-leri naturalistlerden ayrmtr. Ayn ekilde Chz (. 255/869) da materyalistle-ri daha ok Antik Yunan felsef gelenei ierisinde ele alm ve bu anlamdanaturalistlerle onlar arasnda bir ayrma gitmitir (bk. Chz, Kitbl-Hayevn,nr. Abdusselm Muhammed Harun (Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab,1969), V, 327.).

12 ehristnnini yukardaki ikinci kta geen tabiat-dehrler (natralist-materyalistler) nitelemesiyle kaba sansalist materyalizmi temsil eden akmaiaret ettii, dehr filozoflar tabiriyle ise ilahiyat filozoflar gibi metafizik lemikabul etmekle birlikte eriat gibi dier hususlar kabul etmeyenakm kastettii

anlalmaktadr. Bk. Hayrani Altnta, Dehriyye, Trkiye Diynet Vakf slmAnsiklopedisi(stanbul: SAM, 1994), IX, 107.

13 Mslman bilginlerin yapm olduu dier tasniflere dair genel bir bilgi iinbk. Charles Genequand, Philosophical Schools as Viewed by Some MedievalAuthors, Doctrines and Classifications,Muslim Perceptions of Other Religions, A


17/228

mer Mahir ALPER

MLEL


16

bu guruplarn dnce ve inan yapsn ayrntl bir ekilde ak-lar. Bu makalenin konusu, onun felsefeye ve filozoflara bakn ele

almak olduundan bu genel yaklamdan sonra dorudan onunbu erevedeki grlerine geilebilir.

IV

ehristn, Kitbl-Milel ven nihal adl eserinin yaklak yaryayakn ksm filozoflar hakkndadr. O, el-Felsife baln ta-

yan bu ksma felsefenin ve filozofun szlk anlamn vererek ba-lar. Yunanca kkenli bir kelime olan felsefenin, hikmet sevgisi,

filozofun da hikmeti seven anlamna geldiini kaydeder. Ancak,ehristnnin Kindden14 (. 260/873) itibaren slm dnyasnda

bilinen ve yaygnlk kazanan felsefe tanmlarna burada yer ver-

memesi dikkat ekmektedir. Bunun yerine o, felsefeyi blmlemeyoluyla ortaya koyar. Bylece o, felsefeye kesin anlamda olumlu

bir deer ykleyen felsefe tanmlarndan uzak durmay, daha zi-yade dardan bir tespitte bulunmayyelemi olabilir. Ama yinede onun felsefeyi blmlemesi ve her bir blme dair yapt ak-lamalar deer ykl grnmektedir. yle ki, ehristnnin b-

lmlemesine gre hikmet -o, burada felsefe tabirini deil dehikmeti kullanmaktadr-, (1) kavl ve (2) fiil olmak zere ikiksma ayrlr. slm dnyasnda pek de yaygn olmayan bu blm-leme felsefenin ya da hikmetin mehur nazar ve amel eklindekiayrmna karlk gelir. Ona gre akl olarak da adlandrlabile-cek olan (1) kavl hikmet, akleden kiinin tanm (hadd, resm vb.)

ve akl yrtme (burhn, istikra vb.) yoluyla aklettikleri ve ifadeettikleridir. Bu tanmdan kavl ya da akl hikmetin niin byle ad-landrld da anlalabilmektedir. O, akldir, nk akletmeyoluyla elde edilmektedir, yani dnlrdr. Ayn ekildekavldir, zira aktarlabilir, bir bakasna szl olarak iletilebilir-dir. Ona gre (2) fiil hikmet ise, hakmin (filozofun) kemle erme

Historical Survey, ed. Jacquers Waardenburg (New York & Oxford: OxfordUniversity Press, 1999), s. 195-201.

14 Kind, Risle f Huddil-ey ve rusmih adl almasnda felsefenin szlkanlam dhil muhtelif alt tanmna yer vermektedir. Bk. Kind, Felsef Risleler,eviri ve inceleme Mahmut Kaya (stanbul: z Yaynclk, 1994), s. 66 -68.


18/228


MLEL


17

gayesi ile yapt her trl fiildir. ehristn, bu tanmna bir ilaveyaparak unlar kaydeder: Ezel olan lk (Tanr), mutlak gye ve

keml olduundan Onun, zt dnda bir gye iin herhangi birfiilde bulunmas dnlemez. Onun fiilindeki hikmet, ztnnkemline tbi olarak vuku bulur. Farkl bir ekilde ifade etmekgerekirse yle sylenebilir: Onun fiilinde bulunan hikmet, birkeml elde etme gyesiyle deil, aksine Onun z itibariyle kmilolmas dolaysyla ortaya kar. Ksacas hikmet, Onun keml sa-

hibi olmas dolaysyla meydana gelir. te bu, hikmetteki mutlakkeml mertebesidir. Oysa Onun dndakilerde, yani insanlarn ve

dier yce varlklarn (el-mutavassitt) fiillerinde hikmet, istenilenbir kemle ermek maksadyla vuku bulur15.

ehristnnin kavl ve fiil hikmete dair yapm olduu bu ta-nmlamalar olduka zgn grnmektedir. zellikle de, fikirleriniok yakndan tand ve felsefesine zel bir nem atfettii bnSnnn (. 428/1037), hikmetin blmlerine dair yapm olduumehur tanmlar dikkate alndnda bu zgnlk daha ak bir

ekilde fark edilmektedir. bn Sn, e-ifnn el-Medhal ksmndafelsefenin amacn, ncelikle insann bilme gc lsnce btnvarolanlarn hakikatlerinin bilgisini edinmek olarak belirttiktensonra varolan eylerin iki ksma ayrldn kaydeder. Bunlarn ilki,varlklar bizim dilememiz ve fiilimizle olumayan eylerdir. Buksma rnek olarak doal nesneler ile Tanr ve akl gibi gayri

madd varlklar gsterilebilir. kincisi ise, varlklar bizim dileme-miz ve fiilimizle meydana gelen eylerdir. Buna rnek olarak daeylemlerimiz ve bunlarn sonular verilebilir. te birinci ksmda-ki eylerin bilgisine, nazar (teorik) felsefe; ikinci ksmdaki eyle-rin bilgisine ise, amel (pratik) felsefe denir16. Nazar ve amel felse-fenin benzer bir tanmna daha nce Frbde (. 339/950) de rast-lanmaktadr17.

15 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 58.16 bn Sn,Manta Giri (e-if el-Mantk: el-Medhal), trc. mer Trker (stanbul:

Litera Yaynclk, 2006), s. 5.17 Bk. Frb, Kitbt-Tenbh al seblis-sade, th. Cafer l-i Ysin, el-Amll-

felsefiyyeiinde (Beyrut: Drl-Menhil, 1992), s. 256.


19/228

mer Mahir ALPER

MLEL


18

Bu tanmlarla karlatrldnda ehristnnin felsefeyi yada hikmeti blmlemesini varolanlara gre deil de, filozofa ya da

hakme gre yapt grlmektedir. Bir baka ifade ileehristnnin tanmnda nesneden ziyade zne dikkate aln-maktadr. Nitekim o, yukarda getii zere, kavl hikmeti aklsahibi kiinin akledip ifade ettikleri; fiil hikmeti ise, hakmin fiiliolarak ortaya koymaktadr. Her iki blmn tanmnda da akazne zerinden bir tanmlamaya gidilmektedir. Oysa yukardaki

tanmnda da grlecei zere bn Sn, felsefenin blmlerinivarolanlarn blmlenmesine gre belirlemekte ve nesneyi merke-

ze almaktadr.

Bir nceki yaklamla balantl bir ekilde burada dikkati e-ken bir dier husus da bn Snnn, felsefenin blmlerini tanm-larken onlar ayn zamanda bir bilgi alan olarak grmesi, yaninazar ve amel felsefenin son tahlilde varlklarn bilgisi olduunudnmesi; buna mukabil ehristnnin ise, felsefenin blmlerinisz ve fiil olarak alglamasdr. Onun bu yaklamnn, bn Sn ve

Frb gibi filozoflar tarafndan temsil edilen felsefenin, kesin ola-rak varlklarn bilgisini verdii yolundaki felsef iddiaya ynelik

bir kukudan kaynaklanmas mmkndr. Zira ehristn, kavlhikmetin tanmn verirken onun elde edili yoluna da deinmekteve bu balamda kesin bilgi veren tam tanm (hadd) ve burhnyannda kesinlie gtrmeyen eksik tanm (resm) ile eksik akl

yrtmeyi ifade eden tmevarm da (istikr) buna dahil etmekte-dir. O halde bu noktadan bakldnda, ehristn asndan filozo-fun aklettikleri ister kesin bilgi veren yntemlerle elde edilsin ister-se kesin bilgi oluturmayan, hatta bilgi salamayan yollarla eldeedilmi olsun yine de kavl hikmet eklinde ortaya km bulun-maktadr. Bu noktada ona gre felsefenin akledilen eyler olduu

belirlenmekle birlikte bu akledilenlerin gerekten doru olup ol-mad meselesi en azndan mphem braklmaktadr. Benzer birdurum ehristnnin fiil hikmet tanmnda da grlmektedir.

nk burada da fiil hikmet, bn Snda olduu gibi nasl davr a-nlmas gerektiinin kesin bilgisini vermek yerine, filozofun

kemle ermek iin yapt fiilleri ifade etmektedir. Bu durumda da


20/228


MLEL


19

filozofun bu fiillerinin gerekten iyi ya da doru fiiller olup olma-d meselesi tartmaya ak braklmaktadr.

yle grnyor ki, ehristnnin felsefeye ilikin dorudanbir tanm vermemesi ve onu kavl/akl ve fiil olarak blmlemesiyukarda verilmeye alld zere onun bilinli bir tercihini yan-stmaktadr. Zira o, slm dnyasnda mehur olan nazar ve ameleklindeki felsefe blmlemesinin ve tanmnn pekl farkndadr.Nitekim bn Snnn metafizik grlerini eletirmek zere kale-me ald Kitbl-Musraaadl eserinden ak bir biimde anla-

laca zere o, bu filozofun e-f, en-Nect, el-rt vet-tenbht veTalkt gibi eserlerini ve dolaysyla onun ayrntl felsefe blm-lemesini ok iyi bilmektedir. Dahas ehristn, felsefeye ilikin buaklamalarnn birka paragraf ilerisinde filozoflarn hikmeti ame-l ve ilm olarak ikiye ayrdklarn kaydetmekte ve amel ve nazarhikmet blmlemesine ilikin mehur aklamalar vermektedir:Filozoflar yle demitir: Mademki mutluluk z gerei isten-

mektedir, insan bunu elde etmek ve ona ulamak iin youn gay-

ret sarfeder. Fakat ona ancak hikmetle eriilir. Hikmet ise, ya ken-disiyle amel etmek iin istenir ya da sadece bilmek iin. Bylecehikmet, amel ve ilm olmak zere iki ksma ayrlr18.

Grld zere o, felsefenin blmlerinedair bu aklama-lar filozoflara nispet etmektedir. Ayn ekilde o, ilgili pasajlardakidier aklamalar da hep kl (dediler) ifadesiyle bakalarnaatfla ortaya koymaktadr. Nitekim o ayn yerde yle demektedir:

Onlardan bir ksm amel olan ilm olana ncelemi; bir ksm daameli olan ilm olandan sonraya brakmtr19. Oysa kavl ve fiilayrmn yaparken o, bakasna her hangi bir atfta ya da aktarm-da bulunmakszn dorudan konuya girmektedir ki, bu da byle

bir blmlemenin ehristnyeait ve onun tarafndan benimsenenbir ayrm olduunu gstermektedir.

Bu noktada u sylenebilir ki, ehristnye gre felsefenin ve

hassaten kavl felsefenin akl aba sonucu ortaya kan szsel ya da

18 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 59.19 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 59.


21/228

mer Mahir ALPER

MLEL


20

nermesel bir rn olduunda kuku yoktur. Felsefe akla dayal,akl yrtmeye dayal szdr. Demek ki ona gre felsefe, ister

tanm ya da resm yoluyla, isterse burhn kyas ya da tmevarmyntemiyle olsun akl bir temellendirme sonucunda ortaya kannermeleri ifade etmektedir. Bu ynyle o, r (grler) snf-na dhil olurken dinden ayrlmaktadr. Fakat bu ayrlk mutlakanlamda din ile felsefe arasnda bir ztln ya da bir atmannolaca anlamna gelmemektedir. Zira felsefe tam tanm ve burhn

gibi kesinlie ulatran bir yntemle elde edildiinde hakikati ve-rebilmektedir. Bylece onun, hakikati veren dinle bir atmaya

girmesi sz konusu olmayacaktr. Kald ki yukarda belirtildiizere nbvvet ndan istifade eden filozoflar da bulunmakta-dr. O halde kendi grn, akla dayal dncesini bir ekildenebev olana dayandranlar ya da buradan istifade ve karmlakendi grn ortaya koyanlar, nebev olan da ihtiva edebilecek-tir. Bizzat ehristnnin Kindnin yaklamn artran20 ifade-siyle sylemek gerekirse, eriat ve din ashbnn *peygamberler+

getirdii her ey, zikredildii zere, ilmini nbvvet ndan alanfilozoflar indinde belirlenmitir (mukadder)21.

V

ehristn felsefeyi blmlemesinin ardndan bir tespit yapar: F i-lozoflar, akl-kavl hikmette saylamayacak kadar ok ihtilaf etmi-lerdir. Sonrakiler (el-mteahhirn) ncekilere (el-evil) pek okmeselede ters dmtr22. Onun bu tespitinin salt olgusal nite-

likte olduunu sylemek ne kadar dorudur? Zira filozoflarnbirbirleriyle ihtilaf ettii, dolaysyla bunlarn hakikati ortayakoymaktan uzak olduu fikri, slm dnyasnda felsifeye karyneltilen temel iddialardan biridir. Nitekim nl filozof ve tabipEb Bekir er-Rznin (. 313/925 ya da 320/932) fikirlerine kar bireser kaleme alan Eb Htim er-Rz (. 322/933-34), Almn-

20 Kind, Risle f bne an sucdil-cirmil-aks adl eserinde yle demektedir:

Hayatma yemin olsun ki, gerekten sadk olan Muhammedin Allahn rah-meti zerine olsun- n yce Allahtan getirdiklerinin hepsi akln verilerinde(mekysl-akliyye) mevcuttur. Bk. Kind, Felsef Risleler, s. 114.

21 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 60.22 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 57.


22/228


MLEL


21

nbvveadl eserinin bir blmn Sokrates (. M.. 399), Platon(. M.. 347) ve Aristoteles (. M.. 322) gibi byk filozoflarn

birbirleriyle eliki ierisinde olduklarn gstermeye ayrm vebylece dine ramen filozoflara balanlamayacan ortaya koy-mak istemitir23.

Ayn ekilde Gazzlnin el-Munkizde24 filozoflarn farkl g-rlere sahip olduunu vurgulamas ve hatta ayn gurup ierisindeyer alanlarn (Aristotelesin kendinden nceki filozoflar eletirme-si gibi) birbirlerini eletirdiini sylemesi olduka anlamldr.

Tehftl-felsifeadl eserinde vurgulad gibi Gazzl bu sylem-le aslnda filozoflarn sadece kelmclar ve sfiler gibi dier akm-larla deil, ayn zamanda kendi ilerinde bile farkllatn ortayakoymak istemekte ve bu gerei, onlarn salkl bir metoda sahip

bulunmadklarnn, dolaysyla da hakikati elde edemediklerininbir delili olarak kullanmaktadr. Filozoflarn aralarndaki ihtilaf veekimelerin geni aklamaya ihtiya gsterdiini kaydedenGazzl aynen yle sylemektedir: Bizim bunlar zikretmemizin

nedeni, filozoflarn grlerinin kendi aralarnda bile tespit edilipsalamlatrlamadnn bilinmesi, hkmlerinin kesin bir bilgiyedayanmakszn zan ve tahmin zerine kurulduunun gsterilmesiiindir. Onlar aslnda metafizik bilgilerinin doruluunu matema-tik ve mantkta ortaya koyduklar bilgilerle ispata girimekte ve

bylece zayf akll kimselerin kafalarn kartrmaktadrlar. Zira

eer metafizie ait bilgileri matematiksel bilgilerde olduu gibi,tahminden uzak kesin burhna dayanyor olsayd, matematiksel

bilgilerde ihtilaf etmedikleri gibi metafizik bilgilerde de ihtilaf

etmezlerdi25.

Bu ve benzeri iddialara kar Frb ise, gerek felsefenin bir-lii tezini savunmu, Kitbl-Cem beyne reyeyil-hakmeynadl bireser kaleme alarak Platon ile Aristotelesin grlerini uzlatrma-ya almtr. Burada o, Platon ile Aristotelesin felsefeleri arasn-

23 Eb Htim er-Rz, Almn-nbvve, nr. Salh es-Sv-Gilam Rza Avn(Tahran: Encmen-i Felsefe-i ran, 1977), s. 131 vd.

24 Gazzl, el-Munkiz mined-dall, 36.25 Gazzl, Tehftl-felsife, nr. Macit Fahri (Beyrut: Drl-Mark, 1990), s. 40.


23/228

mer Mahir ALPER

MLEL


22

da esasa mteallik bir fark ve ihtilaf bulunmadn, aksine farkl-ln basit ve yzeysel olduunu belirterek gerekte bunlarn itti-

fak ettiklerini gstermeyi denemitir26

.

Btn bu tartmalar eristnnin filozoflarn pek ok mese-lede ihtilaf etmi olduunu vurgulamasnn ve bunlarn bir ksm-

nn dier bir ksmna muhalefet ettiini sarahaten belirtmesininzel bir anlam olduunu akla getirmektedir. Yani bunlara itimatnoktasnda problem bulunduu yolunda bir dncesi ve imasolmaldr. Aslnda bu dnce, onun, felsefenin farkl yollardan

elde edilebilen akledilenler olduu fikriyle de uyum arzeder. Ma-demki felsefede tanm, resm vb. ile burhn, tmevarm vb. yn-temler kullanlmaktadr, o halde farkl yntemlerle elde edildiin-den szlerin veya kavillerin de farkl olmas doaldr. Bylece filo-zoflar arasndaki ihtilafn kkeni de onun tarafndan ortaya kon-mu bulunmaktadr. Son tahlilde ehristnnin bu husustaki d-ncesi yle ifade edilebilir: Eer birbiriyle elien felsefeler varsa

-ki var olduunda kuku yoktur-, o halde mutlak anlamda felsefe-

ye ballk diye bir tutum sz konusu olamaz.

Peki, ama dinler iin de ayn durum geerli deil midir? Onlarda birbiriyle eliebildiine gre, hatta ayn din iin de muhteliffrkalar ve akmlar bulunabildiine gre, bu onlara da mutlak iti-madn mmkn olamayacan ortaya koymaz m? ehristn,felsef ihtilaf hakknda dndn din ihtilaf iin de geerlisayar: Frkalar ierisinde kurtulua erecek olan sadece biridir.

26 Mezkr eserinin giriinde Frb yle demektedir: Zamanmzn pek okinsannn, birbirlerini belli bir yne doru ekmeye altklarn ve lemin h-dis mi yoksa kadm mi olduu konusunda tartmaya girdiklerini; lk Yarat-cnn ispat, Ondan meydana gelen sebeplerin varl, nefs ve akln durumu,iyi ya da kt fiillerin karlklar, siyset ile ahlak ve mantn pekok konu-sunda nde gelen sekin iki filozof (Platon ve Aristotales) arasnda ihtilafn ol-duunu iddia ettiklerini grdm. te bu makalemde ben, o iki filozofun gr-lerini birletirmeyi, onlarn inandklar eylerin birbirleriyle ihtilaf halinde deilittifak halinde olduunu gstermek iin szlerinin ne anlama geldiini akla-

may, bu iki filozofun kitaplarn inceleyenlerin kalplerinden kuku ve tered-dd gidermeyi ve onlarn szlerinde phe duyulan ve kukuya yol aan nok-talar izaha kavuturmak istedim. nk bu aklanmas, erhinin ve izahnnyaplmas en nemli ve yararl olan konudur. Frb, Kitbl-Cem beynereyeyil-hakmeyn, nr. A. Nasr Ndir (Beyrut: Drl-Mark, 2001), s. 79.


24/228


MLEL


23

Zira kart hkmler ierisinde gerek ve doru olan sadece biris i-dir. Birbiriyle eliik iki hkmn ikisinin de ayn anda doru

olmas imknszdr. Bu, hem akl hem de din meselelerde byle-dir27.

Bu durumda yaplacak olan, balangta akland zere tak-litle deil de aratrma ve inceleme sonucunda bir dine balan-maktr. Bir dinin hakikatolduu akl olarak ortaya konulup temel-lendirilmedike tedeyynn meruiyetinden sz edilemez. Filo-zofa gelince, o zaten mutlak anlamda bir baka filozofa itaat etme-

yip kendi grn ortaya koyan kimsedir. O halde bir filozofun,baka bir filozofa uymas iin aratrma yapmas gerektiindenbahsetmek abes bir durumdur. Dolaysyla filozoflarn ihtilaf et-mesinin, onlarn birbirleriyle eliebilen felsefeler retmesininverdii mesaj, yle grnyor ki, daha ziyade filozof olmayanlarayneliktir. Zira filozoflar zaten dinde grld gibi, bir bakafilozofa itaat edip teslim olmaz. Onun filozof olabilmesi iin belli

bir yntem dahilinde bizzat akletmesi gerekir. Peki, filozof olma-

yanlara ynelik verilen bu mesaj nedir?

yle grnyor ki, ehristn, glbir kelmc kiilii ile fi-lozof olmayan genel halk kitlesine seslenmekte, filozoflarn kendiaralarnda bir eliki ierisinde bulunduunu gstermekte ve by-lece felsefenin mutlak anlamda hakikati ve kesin olan verdii d-ncesiyle din hakikatlerden kuku duyulmamas ve mevcut iti-kadn sarslmamas gerektii ynnde zmn bir ar yapmakta-

dr. Nitekim Gazzl de, yukarda kendisinden yaptmz alntdada grlecei zere, filozoflarn, her konuda kesin bilgi sahibiolduklar izlenimi brakarak zayfakll kimselerin kafalarn ka-rtrdklarn kaydetmektedir. O, Tehftt-tehft adl eserindeSokrates, Platon ve Aristoteles gibi baz filozoflarn slm dnya-snda n yaptklarn ve entelektel adan belli bir seviyede bulu-nan bir ksm insanlarn onlara hayranlk duyduunu aka ifadeetmektedir. Ayrca bu filozoflara uyarak dinlerinden uzaklaan bu

kimselerin aslnda dncenin ve aratrmann bir sonucu olarak

27 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, I, 13.


25/228

mer Mahir ALPER

MLEL


24

deil, tamamen taklitten dolay onlar izlediklerini ve byleceavamdan farkllaponlarn seviyesine ykseleceklerini zannettik-

lerini kaydetmektedir. Oysa ona gre bu, tamamen bir aldanma-dan ibarettir28.

Her eye ramen Gazzl gibi29ehristn de, filozoflarn b-

tnyle hakikatten uzak olduu dncesinde deildir. O, Zo-runlu Varlk, biztihi mmkn varlk gibi felsef birok kavramile bir btn olarak lem zt itibariyle mmkndr gibi eitlifelsef nermeleri dncesini ina ederken bizzat kullanmaktadr.

Yine bir takm meselelerde hak din ehli ile filozoflarn uyum veittifak ierisinde olduklarn aka belirtmektedir. Mesela o,Mutezile gibi bir ksm kelmclar yannda filozoflar da eletirdii

Nihyetl-ikdm f ilmil-kelm adl Earlik bak asyla kalemeald eserinde lemin Tanr tarafndan yaratlm (muhdes vemahlk) olduu, illetlerin ve nedenlilerin sonsuzca geriye gitmesiile bilfiil olarak sonsuz cisimlerin varlnn imkanszl gibi konu-larda byle bir ittifak kesin bir dille kaydeder30.

VI

ehristn, el-Milel ven-nihaladl eserinde nazar ya da kendi tabi-riyle kavl/akl felsefenin blmlerinden de bahsederek Aristote-lesin metafizik (ilhiyyt), fizik (tabiyyt), matematik (riyziyyt)

ve mantk ilimlerine yaklamn, bunlarn konu ve problemlerinedair grn ortaya koyar. Fakat burada dikkati eken bir husus,ehristnnin bu ilimlerin veya bu ilimlere ait meselelerin tezahr

srasna ilikin yapm olduu vurgudur: ncekilerin (el-evveln)

28 Gazzl, Tehftl-felsife, s. 37-38. Gazzlnin filozoflar da dhil olmak zerebakalarn taklit konusundaki grlerinin geni bir analizi iin bk. R. M.Frank, Al-Ghazl on Taqld: Scholars, Theologians, and Philosophers,Zeitschrift fr Geschichte Der Arabisch-Islamischen Wissenschaften (Frankfurt 1992),VII, 206-252.

29 Gazzlnin felsefeye ve filozoflara baknn mstakil bir incelemesi iin bk.mer Mahir Alper, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak: O Gerekten Bir Felse-

fe Kart myd?, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 4 (2002), s. 87-107.

30 ehristn, Nihyetl-ikdm f ilmil-kelm, ed. Alfred Guillaume (London:Oxford University Press, 1934), s. 5-6; ayrca ehristnde yukarda belirtilenfelsef kavram ve nermenin kullanmna rnek olarak bk. a.g.e., s. 12-13, 15.


26/228


MLEL


25

meseleleri fizik ve metafizie mnhasr idi ki, bu Tanr ve lemhakkndaki kelmdr. Daha sonra bunlara matematii ilave etti-

ler


27/228

mer Mahir ALPER

MLEL


26

sinden nceki btn filozoflara muhalefet etmi, kendisinden son-ra gelenler de ona muhalif olmutur... O, varlklarn ilkesinin say

olduunu sylemitir34

.

ehristnnin yukarda iktibas ettiimiz pasajndan anlald- zere ona gre fizik, metafizik ve matematikten sonra bir ilim

olarak mantk Aristoteles tarafndan ihds edilmi son disiplin-dir. Fakat o, nemli bir hususu iaret etmektedir ki, bu, Aristote-lesin mantk ilkelerini deil, aksine kendinden nceki filozoflar-dan bu ilkeleri alp bir dzene sokarak mantk ilmini ihds etti i-

dir. Aristotelesin lk Muallim (Muallim-i Evvel) olarak adland-rldn kaydeden ehristn, bunun nedenini, onun, mantksaldnmenin yollarn (et-telml-mantkiyye) bir btn olarakvaz etmi olmasnda ve bunlar bilkuvveden bilfiile kartmasndagrmektedir. Buradaki vaz etmenin anlam, daha nce, mantktakurucu anlamlar yoktu da o, bunlar bizzat oluturdu eklindednlmemelidir. Aksine vaz etmeden kast, varolan bu anlam-lar soyutlayp bunlar hak ile btl, doru ile yanl ayrt eden bir

lt olacak ekilde dzenlemek suretiyle rencilerin anlamasnkolaylatrmaya ynelik bir abay ifade etmektedir35.

Onun mantk ilkelerinin felsefede her zaman kullanld, fa-kat Aristotelesin bunlara dayanarak bir disiplin oluturduu ek-lindeki bu tespiti, modern felsefe tarihileri tarafndan da savunu-lan bir grtr. Mesela Alfred Weber konuyla ilgili olarak unlarkaydeder: Eleallarn, sofistlerin, sokratesilerin tartmalarnda,

akln, nce igdsel olarak kulland metodlarn yava yavafarkna vardn grdk; bylece elime prensibi, yeter nedenprensibi gibi balang aksiomlar ve phesiz tasmn daha zelkurallarn da dile getirmeyi baarmlard; ama bu unsurlar sra-ya koymak, tamamlamak ve bunlardan hretinin en esasl nedeniolan dedktif mantk sistemini meydana getirmek iin Aristote-lesin dehas lazmd36.

34 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 75.35 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 119.36 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp (stanbul: Sosyal Yaynlar,

1991), s. 68.


28/228


MLEL


27

Son olarak burada u sylenebilir ki, daha nce Frb ve bnSn gibi filozoflarda grld zere ehristn, nazar/kavl fel-

sefeyi fizik, metafizik ve matematik gibi ilimlerin genel bir adolarak alglamaktadr. Felsefenin bu ksm, btn bu disiplinlerinkonularna ve meselelerine mnhasrdr. Ancak o, amel/fiil felse-feden de bahsetmekle birlikte bu felsefenin hangi ilim dallarnkapsad hakknda bir bilgi vermemektedir. Bir baka ifade ileamel/fiil felsefenin yaygn bir ekildealt ubeleri olarak gsterilen

ahlk ve siyset felsefelerine ya da ilimlerine temas etmemektedir.

VIIehristnnin felsefeyi tanmlay biimi, filozoflar belirleme hu-susunda ona geni bir yelpaze sunar. Kukusuz ki, tarihte filozo f-

larn kimler olduunu tespit etmek, felsefenin anlamn belirlemebiimiyle yakndan ilikilidir. Felsefe nasl tanmlanrsa, buna balolarak filozof da yle belirlenir. Zira filozof, felsefe yapan kiidir.Dolaysyla felsefeye dair tasavvur, filozofa dair tasavvuru da do-rudan tayin etmektedir. Bu erevede ehristnnin filozoflarailikin yapm olduu tasnif u ekildedir:

1. Hint filozoflar (Hkeml-Hind).Hintlilerin byk bir top-luluk olduunu ifade eden ehristn, bunlarn ok eitli grle-

re sahip olduunu belirtir: Nbvveti kesin bir biimde inkr eden

Brahmanlar, dehriyyeye ve dalizme meyledenler, Sbilerin mez-hebini ve yntemini benimseyenler vs. Bunlarn ierisinde o ayrcailim ve amel bakmndan Yunanllarn yolunda olan filozoflar

(hkem al tarkil-Ynniyyn ilmen ve amelen) da kayde-der. Buna ilaveten o, Yunanl Pisagorun Kalnus diye arlan bir

rencisinden bahseder. Bu kii felsefeyi Pisagordan renmi vesonra da Hint ehirlerinden birine giderek orada Pisagorun mez-hebini yaymtr37.

2. Arap filozoflar (Hkeml-Arab).ehristn, bunlarn kkbir topluluk olduunu belirtir. nk bunlarn felsefelerinin ou,

tabi beliriler (felttt-tab) ve fikrin anlk douu (hatartl-fikr)

37 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 60, 250, 262.


29/228

mer Mahir ALPER

MLEL


28

eklinde ortaya kmtr. Bu filozoflar muhtemelen nbvvetikabul ederler.

3. Yunanl ve Latin filozoflar (Hkemr-Rm vel-Ynniyyn).ehristn, bu filozoflar alt gurupta mtalaa eder38:

a. Eski/Antik filozoflar (el-kudem). Bunlar Tales, Anaksagoras,

Anaksimenes, Empedokles, Pisagor, Sokrates ve Platondan oluanyedi filozof olup felsefenin stunudurlar (estnl-hikme). Bu

filozoflarn yolunu izleyen Hipokrat ve Demokritus gibi bakafilozoflar da vardr. ehristnye gre bunlarn felsefedeki szleri-

nin ana mihverini Tanrnn birlii, Onun ilmiyle kainat naslkuatt, yaratma ve lemin oluumu, ilk ilkelerin neler olduu vesays, medn mhiyeti ve zaman gibi konular oluturmaktadr.

ehristn bu filozoflardan baka, eski filozoflar (el-kudem)arasnda el-hkeml-usl adn verdii farkl bir filozoflargurubundan da sz eder. Bu filozoflara ksaca deinen ehristn,

ilgin bir biimde bunlar ierisinde irleri ve bidleri

(nsikler) de sayar39.

Ona gre iirlerinde vezin ve kafiye bulunmayan, hatta iirdevezni ve kafiyeyi gerekli bir art olarak dnmeyen bu irlertopluluu, iirleriyle istidll ederler. Bunlara gre iirde bulunmasgereken sadece hayl ncllerdir. Vezin ve kfiye sadece tahayyletmede yardmc olup esas unsurlardan deildir. Eer kyastakincller sadece hayl olursa, kyas ir olur; buna ikn bir sz

ilave edilirse, ncl, ir ve ikn olmak zere iki mndan m-rekkep olur; eer ona ilave edilen yakn bir sz ise, ncl, ir veburhnden terekkp etmi olur.

Platon ve Aristotelesin aksineehristnnin irleri filozoflarierisinde saymas onun felsefeyi zorunlu olarak burhn bir aklyrtme ile birlikte dnlen bir olgu eklinde tanmlamamasn-dan kaynaklanmaktadr. Zira yukarda da belirtildii zere

ehristnye gre felsefenin temelini akl yrtme sonucunda

38 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 60-61.39 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 95-96.


30/228


31/228

mer Mahir ALPER

MLEL


30

disinden ok daha nce, Ebul-Hasan el-mir43 (d. 381/992) veSid el-Endelsnin44 (. 462/1070) eserlerinde yer ald gibi, o,

Empedoklesin ilm ve amel ynden stnlne dikkat ekerekDavut Peygamberle karlatn, ondan ilim aldn, Bilge Lok-mann yanna gidip geldiini, ondan da hikmeti iktibas ettiini vedaha sonra da Yunanistana dnerek bunlar akladn anlatr.Yine Pisagorun da, Davut Peygamberin olu Sleyman Peygam-

ber zamannda yaad ve hikmeti nbvvet madeninden

(madenn-nbvve) ald eklinde bir bilgi verir45.

Filozoflardaki bu eitlilie ramen ehristn, felsefede aslve hikmette temel olann (el-asl fil-felsefe vel-mebde fil-hikme)Yunanllara ve Latinlere (er-Rm) ait olduunu, dierlerinin ise,

bunlara bal aile fertleri (kel-iyli lehm) konumunda bulundu-unu kaydetmektedir46. slm dnyasna aktarlan felsef birikiminesasen Helenik ve Helenistik felsefeye ait rnlerden teekkletmesi, ehristnnin byle bir dnceye varmasnda etkili olabi-lir. Nitekim Frb, Kitb Tahslis-sadeadl eserinde felsef ilmin

eskiden Irak halk olan Kildnlerde ortaya ktn, daha sonraMsr halkna getiini, buradan Yunanllara, onlardan Sryanlereve son olarak da Araplara intikal ettiini yazmaktadr. Dahas o,bu ilmin ierdii her eyin Yunan dilinde, sonra Sryancede ve

43 nl slm filozofu el-mir, el-Emed alel-ebed adl eserinde Empedoklesin

hikmeti Lokmandan aldn; Pisagorun da Sleyman Peygamberin ashabn-dan hikmeti renip Grek muhitine aktardn, btn ilimleri nbvvet kandi-li kaynakl addettiini belirtir. Bk. Kasm Turhan, Din-Felsefe Uzlatrcs Bir D-nr mir ve Felsefesi(stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi VakfYaynlar, 1992), s. 241; lhan Kutluer, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru(stanbul: z Yaynclk, 1996), s. 49-50.

44 Endlsl Kad Sid de, uluslarn ilimlere ve sanatlara dair baarlarna ilikinkaleme ald nl Tabaktl-mem adl eserinde Empedoklesin Davut Pey-gamber zamannda yaadn, hikmeti amda Lokmandan aldn, daha son-ra Yunanllarn lkesine giderek felsefi konularda konutuunu kaydetmekte-dir. Yine o, Pisagorun, Davut Peygamberin olu Sleyman Peygamberin

ashbndan hikmeti aldn ve kendisinin nbvvet nrundan faydalandniddia ettiini belirtmektedir. Bk. Sid el-Endels, Tabaktl-mem, th. HseyinMunis (Kahire: Drl-Marif, ts.), s. 32-33.

45 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 68, 74.46 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 60.


32/228


MLEL


31

nihayet Arapada ifade edildigini sylemektedir47. Frbnin buifadelerine de bakldnda Yunan felsef geleneine ilikin vurgu

hakl olarak ne kmaktadr.Benzer bir yaklam Kad Sidde de grlmektedir. Nitekim

o, Yunanl bilginlere felsife dendiini belirterek Yunanl filozof-larn ilim bakmndan en st dzeyde yer aldn, bunun sebeb i-nin de onlarn, matematik, fizik, mantk, metafizik ve siyaset gibihikem sanatlara gsterdikleri gerek bir ilgi ve dikkat olduunuifade etmektedir48.

Fakat burada ehristnnin yapm olduu bu tasnifle ilgiliyle bir soru akla gelmektedir: Son gurupta (3c) yer alanlar Acemfilozoflar ise, acaba neden ehristn bunlar slm filozofu diye

adlandrmaktadr? Bu soru ayn zamanda onun modern dnemdede geni tartma konusu olan49slm felsefesi tabirinden neyi an-ladn da aa karr. Anlalan o ki, ehristnnin bu ekildekiadlandrmasnn bizzat slm ile ilgili bir taraf yoktur. Bununla

birlikte mademki bu filozoflar, slmn hkimiyeti altnda bir fel-sefe gelitirmilerdir, o halde ona gre bunlarn slm filozofu ek-linde isimlendirilmesi uygun olmaktadr. ehristn Acem filozof-larn hikmete sahip olduundan bahsetmekte ve bunun tamamnnpeygamberlerden alndn sylemektedir. O halde kendi retmiolduklar akl dnceler bakmndan ele alndnda felsefe, bun-larda slmdan sonra, slm hkimiyetinin sunmu olduu imkn-lar akabinde ortaya kmtr. te bu yzden onlar slm filozofu-

dur.

ehristnnin slm felsefesi tabiriyle sadece slma mensup

filozoflar, slma dayal felsefe yapanlar ya da Mslman filozof-lar kastetmedii kesindir. nk o, Kitbl-Milel ven nihalinslm filozoflar balkl alt blmnde Kind, Eb Zeyd el-Belh(. 322/934), Ebul-Hasen el-mir, bn Miskeveyh (. 421/1030),

47 Frb, Kitb Tahslis-sade, nr. Ali Bu Melhem (Beyrut: Dr ve Mektebetl-Hill, 1995), s. 86.

48 Sid el-Endels, Tabaktl-mem, 32.49 Bk. Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri (Ankara: Ankara niversitesi

lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1988), s. 2-4


33/228

mer Mahir ALPER

MLEL


32

Frb ve bn Sn gibi Mslman filozoflar yannda Huneyn b.shk (. 264/877) ve Yahy b. Adiyy (. 363/973) gibi Hristiyan

filozoflar da zikretmektedir50

. Bununla birlikte onun Arap olduukesin olan ve bu sebeple de feylesful-Arab (Arap filozof)51eklinde adlandrlan Kindyi hangi gerekeyle Acem filozofuolarak gsterdii mphem kalmaktadr.

VIII

Bu filozoflar ierisinde ehristn, tamamen hakl olarak bnSnya zel bir yer ve nem vermektedir. O, Kitbl-Milel ven

nihaladl eserinde bn Sny slm filozoflarnn en bilgini ola-rak nitelendirir. bn Snnn yolunun en dakik, hakikate bak-nn (nazaruhu) en derin olmas sebebiyle slm filozoflar ieri-

sinde sadece onun grlerini ele alr. Hatta bn Snya ayrlanyer, Aristoteles dhil tm filozoflar ierisinde en geni olandr.Byle bir imtiyazn verilmesinde, bn Snnn slm felsefe gelene-inin zirvesini tekil etmesinin ve ehristn tarafndan da bu ol-gunun doru bir ekilde kavranmasnn kesin bir rol vardr. Buna

binaen ehristn, bu eserinde bn Sn felsefesinin kapsaml bir

zetini verir. Onun felsefesini mantk, fizik ve metafizik olmakzere blm halinde objektif bir biimde ortaya koyar.

ehristnnin bu metni Gazzlnin Maksidul-felsifesini an-drmaktadr. nk o da bu eserinde tpk ehristn gibi objektifolarak filozoflarn grlerini ortaya koymay amalamakta52 vefakat gerekte btn filozoflar temsilen bn Sn felsefesini anlat-

maktadr. Dahas ehristn, bn Snnn grlerini dorudanonun eserlerine dayanarak verirken Gazzl de Maksidda bn

50 ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, II, 157.51 Sid el-Endels, Kindnin bir Arap filozof olduunu ve slmda, filozof

diye adlandrlacak kadar felsef ilimlerle megul olmu baka bir kimsenin d a-ha nce gelmediini kaydetmektedir. Bk. Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s.70-71.

52 Gazzl, mezkr eserinin giriinde filozoflarn -esasen bn Snnn- grlerinidoru-yanl ayrmna gitmeksizin ortaya koymay amaladn belirtmekteve maksadnn sadece bu grlerin doru bir biimde anlalmasn salamakolduunu ifade etmektedir. Bk. Gazzl,Maksidul-felsife, th. Sleyman Dnya(Kahire: Drl-Marif, 1961), s. 31-32.


34/228


MLEL


33

Snnn Farsa kaleme ald Dninme-i Aladl eserinin Arap-a tercmesini sunmaktadr53. Bir baka benzerlik olarak

Gazzlnin bu eseri de mantk, fizik ve metafizik olmak zere blmden olumaktadr.

bn Snda teorik felsefenin bir blmn bu disipline

ilaveten- matematik oluturmakla birlikte her iki dnr de yinebenzer bir biimde eserlerinde matematie yer vermemektedir.Bunun sebebini ehristn aka belirtmese de Gazzl ifade et-mektedir: *Bu ilimde+ akla aykr bir ey olmad gibi o, inkr

edilmesi ve reddedilmesi kbil eylerden de deildir54

.ehristnnin de byle dnp dnmedii ve matematie aynnedenden dolay m yer vermedii ak deildir.

ehristn sadece bn Snnn felsefesini tantmakla yetinmez.Ayn zamanda o, Gazzlnin Tehftl-felsifesinde yaptnn bir

benzerini Kitbl-Milel ven nihalinden sonra kaleme ald

Kitbl-Musraaadl eserinde yaparak bn Sny ciddi bir elet i-riye tabi tutar. Gazzl gibi o da bu eserinde ncelikle bn Snyhedef alr. Acaba neden her iki eserde de benzer bir biimde nce-likle bn Sn eletirinin hedefi olmutur? Gazzlnin Tehftnde

belirtildiine gre bunun sebebi nakil ve tahkik bakmndanFrb ve bn Snnn, slm filozoflar ierisinde en ok itimatedilen filozoflar olmasdr55. ehristn ise Musraasnda bu du-rumu bn Snnn hikmete dair ilimlerde en yetkin ve felsefedezamann en bilgilisi olduunda ittifak bulunduu gereiyle ak-

lar56.

Fakat bu eserinde ehristn, Gazzlnin Tehftteki kelmc

tavrndan farkl olarak cedelci bir mtekellim ve inat bir sofistolmayacan sarahaten belirterek bn Snnn metinlerindeki e-likileri ve hatalar ortaya koyacan, onunla entelektel bir sava-

53 J. L. Janssens,An Annotated Bibliography on Ibn Sin (1970-1989) (Leuven: Leuven

University, 1991), s. 17.54 Gazzl,Maksidul-felsife, s. 31-32.55 Gazzl, Tehftl-felsife, s. 40.56 ehristn, Kitbl-Musraa, ed. Wilferd Madelung-Toby Mayer (London&New

York: I.B. Tauris, 2001), s. 3.


35/228

mer Mahir ALPER

MLEL


34

a (musra) ve hesaplamaya girieceini kaydeder57. Muhtemelenbu sebeple o, kitab boyunca, daha nce kendisine benzer bir bn

Sn eletirisine girien Gazzlden her hangi bir aktarmda bu-lunmad gibi onun adn dahi anmaz. Yine o, Gazzlnin aksine,bn Sny iddetli bir eletiriye tbi tutmasna ramen ne onutekfir eder ne de bidati olmakla sular.

IX

Sonuta ehristnnin, sadece yetkin bir din ve dnce tarihisideil ayn zamanda bir dnr olduu da zellikle vurgulanma-

ldr. Bu dnrlk onun kelmc yn kadar -modern anlamylaele alndnda- filozofluk boyutunu da kapsayacak bir anlam ge-niliine sahiptir. Kukusuz ki o, felsefeye ve filozoflara baknda

gelenekten etkilenmekle beraber kendine zg nitelikler tayanbir yaklama da sahiptir. Fakat bundan da te o, eserlerinde, zel-likle de Kitbl-Musraasnda gl bir felsef kiilik de sergile-mekte, ksaca zgn bir tarzda felsefe yapmaktadr. Onun bu yntabiidir ki bu almann snrlar iinde bulunmayp farkl incel e-melerin konusu olmak durumundadr. Ama u kadar belirtilmel i-dir ki, o, bu eserinde bn Sn gibi zirve bir filozofla felsef bir he-saplamaya giren, onunla birfelsefe yapma tarz olarak diyalogda

bulunan ve kendisinden sonra byk filozof et-TsninMusriul-Musri adyla felsef bir kar-eletiri yazmasna yolap bylece bn Sn sonras felsefe tarihinde farkl bir eletirigeleneinin domasna neden olan nemli bir kiiliktir. Dolaysyla

onun bugne kadar ihmal edilmi bulunan bu yn ciddi ve titizalmalar gerektirmekte olup bu, slm dnce ve felsefe gele-neinin tam ve salkl bir biimde anlalmas iin hayli nem arzetmektedir.

Bibliyografya

Alper, mer Mahir, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak: O Gerekten BirFelsefe Kart myd?, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,4 (2002), 87-107.

57 ehristn, Kitbl-Musraa, s. 4.


36/228


MLEL


35

Altnta, Hayrani, Dehriyye, Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, IX(stanbul: SAM, 1994).

Aristoteles,Metafizik, ev. Ahmet Arslan (stanbul: Sosyal Yaynlar, 1996).

Bayraktar, Mehmet, slm Felsefesine Giri (Ankara: Ankara niversitesilahiyat Fakltesi Yaynlar, 1988).

Chz, Kitbl-Hayevn, V, nr. Abdusselm Muhammed Harun (Beyrut:Dru hyit-Trsil-Arab, 1969).

Endels, Sid el-, Tabaktl-mem, th. Hseyin Munis (Kahire: Drl-Marif, ts.).

Frb, Kitbt-Tenbh al seblis-sade, th. Cafer l-i Ysin, el-Amll-felsefiyyeiinde (Beyrut: Drl-Menhil, 1992).

, Kitb Tahslis-sade, nr. Ali Bu Melhem (Beyrut: Dr veMektebetl-Hill, 1995).

, Kitbl-Cem beyne reyeyil-hakmeyn, nr. A. Nasr Ndir (Beyrut:Drl-Mark, 2001).

Frank, R. M., Al-Ghazl on Taqld: Scholars, Theologians, andPhilosophers, Zeitschrift fr Geschichte Der Arabisch-IslamischenWissenschaften (Frankfurt 1992), VII, 206-252.

Gazzl, el-Munkiz mined-dall, nr. Ahmed emseddin,Mecmat resilil-Gazzliinde (Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 1988).

, Maksidul-felsife, th. Sleyman Dnya (Kahire: Drl-Marif,1961).

, Tehftl-felsife, nr. Macit Fahri (Beyrut: Drl-Mark, 1990).

Genequand, Charles, Philosophical Schools as Viewed by Some MedievalAuthors, Doctrines and Classifications,Muslim Perceptions of OtherReligions, A Historical Survey, ed. Jacquers Waardenburg (New York

& Oxford: Oxford University Press, 1999), 195-201.

bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihal, I (Kahire: Drl-Fikr,1400/1980).

bn Sn, Manta Giri (e-if el-Mantk: el-Medhal), trc. mer Trker(stanbul: Litera Yaynclk, 2006).

Janssens, J. L., An Annotated Bibliography on Ibn Sin (1970-1989) (Leuven:Leuven University, 1991).

Kind, Felsef Risleler, eviri ve inceleme: Mahmut Kaya (stanbul: z Ya-ynclk, 1994).

Kutluer, lhan, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru(stanbul: z Yayn-clk, 1996).

Mtrd, Kitbt-Tevhd Tercmesi, trc. Bekir Topalolu (Ankara: SAM,2002).

Rz, Eb Htim er-, Almn-nbvve, nr. Salh es-Sv-Gilam Rza


37/228

mer Mahir ALPER

MLEL


36

Avn (Tahran: Encmen-i Felsefe-i ran, 1977).

Russell, Bertrand, History of Western Philosophy and Its Connection with

Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present

Day (London: Routledge, 1991).

Sahakian, William S., Felsefe Tarihi, ev. A. Yardml (stanbul: dea Yaynla-r, 1990).

ehristn, Kitbl-Milel ven nihal, I-II, th. Muhammed Seyyid Keyln(Beyrut: Dr Sab, 1406/1986).

, Kitbl-Musraa, ed. Wilferd Madelung-Toby Mayer(London&New York: I.B. Tauris, 2001).

, Nihyetl-ikdm f ilmil-kelm, ed. Alfred Guillaume (London:Oxford University Press, 1934).

Turhan, Kasm, Din-Felsefe Uzlatrcs Bir Dnr mir ve Felsefesi (s-tanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar,1992).

Ts, Nasreddn et-, Musriul-Musri, th. Hasan el-Muizz (Kum:Mektebet yetullah el-Uzm el-Mera en-Necef, 1405/1984).

Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp (stanbul: Sosyal Yaynlar,1991).

Al-Shahrastns Viewon Philosophy and Philosophers:

From the History of Philosophy to the Philosophical Struggle

Citation/: Alper, mer Mahir, (2008). Al-Shahrastns View on Philosophyand Philosophers: From the History of Philosophy to the PhilosophicalStruggle, Milel ve Nihal, 5 (1), 9-36.

Abstract: The purpose of this article is to examine Tj al-Dn Abul-FathMuhammad b. Abd al-Karm al-Shahrastns (d. 548/1153) view onphilosophy and philosophers. In doing so, I will also analyze the basicpoints of his approach to the philosophy and philosophical schools. Inaddition, I will compare al-Shahrastns way of criticism in his Kitb al-Musraa, in which he engages in a philosophical struggling with thephilosopher, Avicenna (d. 428/1037), with that of al-Ghazzl (d.505/1111) who similarly criticized Avicenna in his Tahfut al-falsifa,which there are a number of points in common among them though theydiffer from each other in certain issues. Consequently, in this article, Iwill underline al-Shahristns original conception of philosophy andphilosopher in his works which show his important place as a historian of

philosophy as well as philosopher.Key Words: al-Shahristn, philosophy, history of philosophy, Avicenna,Ghazzl.


38/228

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 5 say 1 Ocak Nisan 2008

ehristnnin

el-Milel ven-NihalAdl EserindeDinler Tarihine Dair Kulland Metodlar

smail TAPINAR*

Atf/: Tapnar, smail, (2008). ehristnnin El-Milel ven-NihalAdl Ese-rinde Dinler Tarihine Dair Kulland Metodlar, Milel ve Nihal, 5 (1), 37-61.

zet: ksmdan oluan aratrmada, ehristnnin el-Milel ven-Nihal adleserinde kulland Dinler Tarihine ilikin belli bal metodlar ele aln-maktadr. Birinci Ksmda, sz konusu eserin nemi zerinde durulmak-tadr. kinci Ksmda, makalenin asl konusu olan metodlara ilikin bilg i-ler verilmektedir. Burada, kullanaca metodlarn da belirledii dn l-d iin, ncelikle ehristnnin istifade ettii kaynaklara deinilmekteve onun entellektel muhitine deinilmektedir. Daha sonra, ehristnnineserinde kulland metodlardan objektif ve tasviri metod, terminolojioluturma, Mircea Eliadenin anlayna gre hermentik metod, dinlertarihinin belli bir hikmet erevesinde yorumlanmas olan historiosofikveya batn metod, ehristnye zg kartlk ve tekabliyet metoduhakknda bilgi verilmitir. nc Ksmda ise, ehristnnin dinleri veinanlar tasnif etmede kulland tipolojik ve corafi metod gibi eitlerimetodlar zerinde durulmutur.

Anahtar Kelimeler: ehristn, Milel ve Nihal, Dinler Tarihi, Tarih Metodoloji-si, Batnlik, Hermentik, Historiosofi, Tipoloji.

* Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi lahiyat Fak.Dinler Tarihi Anabilim Dal.


39/228


40/228

ehristnnin Dinler Tarihine Dair Kulland Metodlar

MLEL


39

Ancak, karlalan bu yeni dinlerin byk bir ksm slamn temelkaynaklarnda yer almamaktayd ve bunlarn tanm ve izah ya-

plmalyd. Mslman yazarlar, yeni karlatklar topluluklarnyaam tarzlarna, inanlarna, dillerine ve kltrlerine dair eitlieserler kaleme almada gecikmediler.2

Bu eserler ierisinde dorudan dinlerle alakal olanlarda ikitr yaklamn sz konusu olduu burada belirtilmelidir. Bunlar-dan ilki, kelm geleneinin de etkisinde gelien, daha ok savun-mac (apolojetik) bir slubu benimsemesi ile temayz eden

maklt, diynt ve frak tr eserlerdir. Baz slam mezhepler i-nin grlerinin ve slam d inanlarn slamn temel inanlarerevesinde ele alnd ve daha sonra eletirildii maklt t-rnde yazlm birok eser olduu bilinmektedir.3 Erken dnemmakalt tr eserler, ehl-i snnet diye kabul edilen yaygn gr-n dnda birtakm grler (zellikle ia mezhebine ait grle-ri) ileri srenler tarafndan (ashbl-maklt) kk risaleler ek-linde kaleme alnmtr.4 Ancak, zamanla ehl-i snnete mensup

olanlar da bu trde eserler yazmlardr. Bunlar ierisinde en me-hur olan, Ebul-Hasen Ali b. smail el-Earnin (v. 936) yazmolduuMakltl-slmiyyin vahtilfl-Musallnadl eserdir.5

Dier dinlere ilikin kaleme alnan eserlerden ikinci yaklambenimseyenler, dinleri olduu gibi aktarmaya alan ve maklttr eserlerden sonraki dneme ait olan Milel ve Nihal tr eser-2

mer faruk Harman, Milel ve Nihal, TDV slm Ansiklopedisi,stanbul 2005, c.30, s. 58.3 Guy Monnot, Islam et Religions, Paris 1986, s. 29-30.4 Muhammed b. Tavit et-Tanc, ehristnnin Kitabul-Milel ven-Nihali, lahi-

yat Fakltesi Dergisi, Ankara 1956, c. 5, s. 1. Erken dnem i alimlerinden Sad b.Abdullah el-Kummnin (v. 913-4) ia mezhebinin kollarna dair yazdmaklt tr eserlerden el-Maklt vel-frakadl eseri iin bkz.: Mustafa z, el-Maklt vel-frak, TDV slm Ansiklopedisi, Ankara 2003, c. 27, s. 405.

5 Maklt tr eserlerdeki genel zellikler daha sonralar frak (frka kelimes i-nin oulu) tr eserlerde de devam ettirilmitir. Maklt literatr ve bu t-rn zellikleri ile bu konuda yazlm olan eserlerin listesi ve deerlendirilmele-

ri iin Ethem Ruhi Flalnn almasna bkz.: Ebu Mansr Abdulkaahir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, nsz ve notlarla ev.: Ethem RuhiFlal, Ankara 1991, s. XIII-XX. Ebul-Hasen el-Earnin eseri ilgili detayl bilgiiin bkz.: Hasan Onat, Makltl-slmiyyn, TDV slm Ansiklopedisi, Ankara2003, s. 406-407.


41/228


42/228


43/228

smail TAPINAR

MLEL


42

tayan blmde verilen bilgiler;12 melekler ile peygamberlerinhalk ve emr leminde arac varlk olmalar;13 alt byk pey-

gamber ve onlarn zel grevleri;14

Allahn kendi dinini mahluka-tn suretinde tesis etmesi;15ilk yaratlan eyin akl olduu hadisi;16btn sapknlklarn kkeninde blisin olduu ynndeki akla-malar;17 masdar ve mazhar kavramlarnn mtekabilen kullanl-mas;18 imamet meselesine (imamologie),19 nbvvet nuru mese-

lesine verdii nem20 ve Hasan Sabbaha ait Fusll-erbaannFarsa aslndan yapt Arapa tercmesini nakletmesinden21 ha-reket edenler, ehristnnin ismail veya batin olduu sonucuna

varmaktadrlar.22

Daniel Gimaretye gre, aslnda ehristnnin farkl konular-da farkl bir yzn gstermesi, asl itibariyle slam dnrle-rinde genellikle rastlanlan bir durumdur. Mesela, Gazzal veRaznin durmu buna rnek olarak gsterilebilir. Ona greehristn, ayn anda hem kendine gre bir ear kelamcs, hem

kendine gre bir i hem de yine kendine gre bir filozof veya

sufdir. smail olduu iddialarna gelince; belki bir zamanlarsmail evrelerle irtibat olmutur, fakat bu durum onun kesinlik-

12 ehristn, el-Milel ven-Nihal, edit.: Muhammed b. Fethullah Bedran, Kahire

1367, c.2, s. 10-46.13 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.2, s.11.14 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 45. Melekiyyt (anglologie) ile nbvvet

(prophtologie) teolojilerinin smail doktrinine gre ele aln konusu ile ilgilibkz.: Henri Corbin, Histoire de la Philosophie Islamique, Paris 1986, s. 69-85, 87.15 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 45.16 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 63.17 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 23.18 ehristn, el-Milel ven-Nihal, edit.: Muhammed b. Fethullah Bedran, Kahire

1367, c.1, s. 19. Masdar (origine) ve mazhar (piphanie) kavramlarnn smaildoktrindeki yeri iin bkz.: Henri Corbin, Histoire de la Philosophie Islamique, Paris1986, s. 100.

19 smail doktrinde imamet meselesi ile ilgili detyl bilgi iin bkz.: Henri Corbin,Histoire de la Philosophie Islamique, Paris 1986, s. 101-109.

20 mamet konusunun smail doktrindeki yeri ile ilgili olarak bkz.: Henri Corbin,Histoire de la Philosophie Islamique, Paris 1986, s. 87.

21 Bkz.: ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 176-178.22 Bkz.: ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.2, s. 10-46; Shahrastani, Livre des religions et

des sectes, ev.: Daniel Gimaret- Guy Monnot, Leuven 1986, c.1, s. 57.


44/228


MLEL


43

le snn olduu gereini glgelememektedir.23 ehristnninentellektel ahsiyetine ilikin bu deerlendirmeler, phesiz el-

Milel ven-Nihalde kullanaca eitli metodlar anlamakta yardm-c olacaktr.

a. lm Objektiflik ve Nitelendirici (Deskriptif) Metod

ehristnnin el-Milel ven-Nihaladl eserinin hemen hemen btnyazarlar tarafndan takdir edilen yn, slamn dndaki dinleri

ve frkalar ele alrken objektiflie dikkat etmi olmasdr. Bu yn,kendinden nceki dnemlerde yazlan eserlerde nadiren rastlanan

bir durumdur. Nitekim, bu konuda mam Earnin u tespitleridikkat ekicidir:

Dinler ve frkalara dair eser yazan, makalelerden bahseden in-sanlardan, hikaye ettiinde kusur yapan, muhalifinin szn anla-trken mugalataya sapan, hasmlarn ktlemek iin naklettii

hikayelerde kasten yalan syleyen, ihtilaf edenlerin muhalefetleri-ni rivayet ederken doru hareket etmiyerek szlerine onlarn delil-

lerini rtecek ilaveler yapanlar grdm. Bu, alimlerin ve sekinaklllarn yolu deildir.24

Konular ele alrken kendi tercih ve deer yarglarn doru-lamak gibi bir ama tamadan, mevcut gvenilir kaynaklara da-yanarak var olan tesbit etmeyi amalayan ehristnnin bu ilmtavr, hem eski25hem de gnmz aratrmaclar tarafndan yaa-

d dnem itibariyle olduka nemli bir zellik olarak deerlendi-

rilmitir:

23 Konu ile ilgili geni aklama iin ayrca bkz.: Shahrastani, Livre des religions etdes sectes, ev.: Daniel Gimaret- Guy Monnot, Leuven 1986, c.1, s. 59, 63. ayrca

bkz.: Muhammed Tanc, ehristn, slm Ansiklopedisi, stanbul 1979, c. 11, s.396.

24 Muhammed b. Tavit et-Tancnin a.g.m.sinden naklen bkz.: Ebul-Hasan el-Ear,Makltl-slmiyyn, stanbul 1929, c.1, s.1.

25 Subk, ehristnnin eseri yle demektedir: Bana gre bu kitap bu konudayazlanlarn en iyisidir. bn Teymiyye ise, ehristnnin kitab mezheplere da-

ir yazlan kitaplardan muhteviyat en zengin ve nakli en gvenilir olandr de-mektedir. Ancak, Muhammed Tanc, ehristnnin bu ynnn kimi alimlercede eletirildiine dikkat ekmektedir, ancak bu konuda sz konusu iddialarnneler olduuna ynelik herhangi bir aklama yapmamaktadr. Bkz. Muham-med b. Tavit et-Tanc, a.g.m., s. 2-3.


45/228

smail TAPINAR

MLEL


44

(ehristnnin) eserinin hibir yerinde aka bir inanc red-dettii veya mahkum ettii sylenemez. Kendinden nceki Bada-

d ve bn Hazmla mukayese edildiinde, her ne kadar onlardaneitli ekillerde istifade etmi olsa da, polemie girmekten kan-mas ve belli bal mezheplerin teolojik meselelerdeki saygn g-rlerini mmkn olduu kadar mantkl bir ekilde sunmasylaonlardan ayrlmaktadr.26

ehristn, dinlerin tantmnda kulland objektif tutumu veuygulad deskriptif metodun gerekelerini, asl itibariyle slam

frkalarnn anlatm konusunda izleyecei benzer metodu izahedeken aklamaktadr. Ona gre:

Mezheplerin grleri le ilgili olarak kitap telif eden limler

(ashb ktbil-maklt), iki metod izlemilerdir:

1. ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya konulmu

ve bunlardan her biri hakknda farkl gr olan mezhep sahiple-ri ve bunlarn frkalar zikredilmitir.

2. Mezhep sahipleri ve frkalar sralandktan sonra bunlarntemel meseleler hakkndaki grleri srayla zikredilmitir.

Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk kanaatimizegre, kelam mezheplerinin tasnifi bu ekilde daha salkl ve hesapasndan daha uygun olmaktadr.

Biz de her mezhebi, mezhep sahiplerinin kendi kitaplarndayazdklarna dayanarak nakledeceiz. Bylelikle hibir kelammezhebine bal kalmayacak, nyargl davranmayacak, grleri-ni sahih ve fasit, hak veya btl olarak nitelemeyeceiz.

Bu ifadelerden anlalaca zere ehristnnin eserini kalemalrken sergiledii yaklam, kendinden nce sadece slam dnya-snda deil, ayn zamanda Yunan, Yahudi ve Hristiyan kaynakla-rnda da dinlere ve mezheplere ilikin kaleme alnan eserlerde derastlanlmayan bir yaklamdr. ehristnye gre, byle bir yakla-

m benimsemesi asl itibariyle hakikati gizlemek amacn tamaz.

26 Dominique Sourdel, La Classification des Sectes Islamiques dans le Kitb al-Milal dAl-Sahrastn, Studia Islamica, Paris 1970, c. 31, s. 246-247.


46/228


MLEL


45

Zira, akl delillerde izlenen yntemler sayesinde hak klar vebtl esintileri keskin zihinlere gizli kalmayacaktr.27

ehristn, objektif bilgi aktarm konusunda da kendisini di-er aratrmaclardan ayrmaktadr. O, kendisinden nceki yazar-lardan farkl olarak, ele ald frkalarn bizzat eserlerini okuduu-nu ve tahlil ettiini eitli vesilelerle belirtmektedir. Mesela, Yunanfilozoflarnn grleri ile ilgili olarak yle demektedir:

Ge dnem Mslman filozoflar bunlar bilmiyorlard ve on-larn (Yunan filozoflarnn) grlerini geitirerek nakletmiler ve

nadiren yaptklar alntlar dnda hemen hemen btnylegzard etmilerdir. Dncelerine rastgeldiklerinde ise bunlarnaslszlklarna iaret ederek geitirmilerdir.Biz ise, onlarn eser-

lerini bizzat aratrdk ve grlerini dikkatle inceleyip tenkitlerdebulunduk.28

ehristnnin ele ald baz konular eletirmemesi ve taraf-sz davranmas baz eletirilere neden olmutur.29 Ancak, bununla

birlikte, ehristnnin dinlerin ve mezheplerin grlerini nakle-derken yer yer kendi eletirilerini ve grlerini de aktard bura-da belirtilmelidir. Mesela; Yahudilik ve Hristiyanlk konusundakitenkitleri, Mutezillerin grlerini aktarrken onlarn filozoflar-dan etkilendiklerini sylemesi veya hariclerin grlerini bidat

olarak nitelemesi rnek olarak zikredilebilir.30

b. Bir Metod Olarak Terminoloji Oluturma ya da Kavramlar Tanmla-

ma

ehristn, eserinin ilgili Ksmlarnn giri blmnde ve dierblmlerde kullanaca kavramlarn tanmlarn yapmaktadr.ehristnnin, kullanaca terminolojiyi batan oluturmas yn-temi nemli bir metod olarak kabul edilmelidir. ehristn, konuy-

27 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c.1, s. 23.28 ehristn, el-Milel ven-Nihal, edit.: Muhammed b. Fethullah Bedran, Kahire

1367, c.2, s. 65.29 aban Kuzgun, ehristnnin Hayat, ahiyeti, Eserleri ve el-Milel ven-Nihal

simli Eserinin Dinler Tarihi ile lgili nemli Blmlerinin Tercmesi, Erciyesniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri 1985, say: 2, s. 182-183.

30 lgili yerler in bkz.: ehristn, el-Milel ven-Nihal, s. 49-78, 105-123, 192-208 .


47/228

smail TAPINAR

MLEL


46

la ilgili ayrntl bilgi vermeden nce, kullanaca terminolojininbatan izah edilmesine ok nem vermektedir. Buna gre o, kav-

ramn ncelikle szlk anlamn, daha sonra kavramsal anlamnvermektedir. O, kullanaca kavramn ayet varsa Kuran kayna-na da iaret etmektedir. Bu kavram oluturma sreci, onun aklve nakli dikkate alan epistemolojik anlayn da ortaya koymakta-dr.31 Ona gre, herbir kavramn (ibrt) zel bir anlam (man

yehissuh), dil ve lugat bakmndan ona uygun bir hakikati vardr(hakkatn tvfikuh lugaten ve stlhan).32 Burada ehristn, kul-lanaca kavramlarn Kuran referanslarna da dikkat ekmekte-

dir. Bylece, ele ald bilginin epistemolojik esasnn Kuranadayal olduunu belirtmi olmaktadr.

Mesela, el-Milel ven-Nihalin Birinci Ksmn tekil eden Din-

dar nsanlar ve Topluluklarn (Erbbd-Diynt vel-Milel) giri b-lmnde ehristn tarafndan tanmlar yaplan baz kavramlar

(din, mtedeyyin, millet, minhc, irat, snnet ve cemaat) ve tanmlar

yledir:

Din kelimesinin itaat ve balanma anlamna geldiini daha

nce sylemitik. Allah Tel buyurdu ki: "Allah katnda din, s-lm'dr." (l-i mrn, 3/18) Din kelimesi ile ceza ve karlkanlamda murat edilebilir. Bu anlamda Yaptn gibi karlk grrsn(Kem tedn tudn) denir. Ahirette hesaba ekilme anlamndakullanlr: "te bu sapasalam dindir." (Tevbe/35) Mtedeyyin:

Ahiretteki ceza ve hesb ikrar eden kimsedir. Allah Tel yle

buyurdu: "Ve sizler iin din olarak slm'a raz oldum." (Mide,5/4)

nsanolu, hayatn devam ettirme ve ahiret hayatna hazrlkyapmak iintrnn dier fertleriyle bir araya gelmeye muhtatr.Bu birliktelik, savunma ve yardmlamay gerekletirecek ekildeolmaldr.yle ki, savunma sayesinde sahip olduu eyi koruyabi-lir, yardmlama sayesinde ise elinde olmayan elde edebilir. Bu

31 ehristnnin srasyla akl ve nakli dikkate alan, fakat nakli merkezi bir bilgikayna olarak gren epistemolojik anlay, dinlerin tasnifi konusunda da ku l-lanaca bir yntem olacaktr.

32 ehristn, el-Milel ven-Nihal, c. 1, s. 44.


48/228


MLEL


47

ekilde oluturulantoplulua Millet denir.33Byle biryapya ula-tran vstalar ise Minhc, ir'at ve Snnet'tir. Sz konusu snnet

zerindeki ittifak ise Cemati dourur. Allah Tel yle buyur-maktadr: "Sizden her biriniz iin bir ir'at ve bir minhc (yol) yarat-tk." (Mide, 5/47)34

ehristn, eserinin eitli yerlerinde buna benzer baka ta-nmlar dayapmaktadr.35

c. Hermentik Yntem

Dinlerin tantm ve inan esaslarnn anlatm konusunda objektifve deskriptif metodlarn kullandna daha nce iaret edilenehristn, bu grnen fenomenlerin (mazhir)36 oluumununardnda bir esasn veya dier bir ifadeyle evrensel bir ilkenin(evveli) olduu kanaatindedir. Ona gre, bu esasn kkeni (masdar,origine), lemin yaratlna kadar gitmektedir. ehristn, sz ko-

nusu kkeni izah etmek ve buradan hareketle dinlerdeki bu fark-llklar anlamakiin, Kuran ve hadislerin dndaki eski kaynak-

lara da bavurarak, tarihin balangcnda vuku bulmu olan olay-lara (in illo tempus) yani Dinler Tarihine ait teknik bir ifadeyleMitolojik anlatma bavurmaktr. Bu yntem, mod