MLY404U.pdf

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2826

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1784

MALYE POLTKASI-II

YazarlarProf.Dr. Abuzer PINAR (nite 1, 3, 7, 8)Prof.Dr. zzettin NDER (nite 2, 4, 5)

Do.Dr. Erdal GMfi (nite 6)

EditrProf.Dr. Beyhan ATA

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmclarYrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Yrd.Do.Dr. Figen nal olak

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanGzde Metin

GrafikerAysun fiavl

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Maliye Politikas-II

ISBN 978-975-06-1491-0

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 30.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

indekiler

Sunufl ............................................................................................................ vii

Trkiyede Ekonomik stikrar Politikalar ............................ 21980 NCES THAL KAMEC SANAYLEfiME POLTKASI...................... 31980 SONRASI DIfiA AIK BYME POLTKASI ..................................... 5Kamu Kesiminin Snrlandrlmas ve Piyasa Mekanizmas......................... 5cret Maliyetlerinin Dflrlmesi ve Uluslararas Rekabet......................... 6Yksek Faiz Oranlar ve Tasarruflar ............................................................ 6Serbest Dviz Kuru ve Dfl Finansman ........................................................ 7hracatn Arttrlmas ve Dviz Geliri ........................................................... 81980 STKRAR POLTKASININ UYGULAMA SONULARI ....................... 95 NSAN STKRAR PROGRAMI ................................................................... 10ENFLASYONLA MCADELE PROGRAMI .................................................... 12GL EKONOMYE GEfi PROGRAMI................................................... 13Ksa Dnem stikrar ve Yapsal Amal nlemler ...................................... 13Gl Ekonomiye Geifl Programnn Uygulama Sonular ....................... 152008 KRESEL KRZ VE TRKYE EKONOMSNE ETKS...................... 17zet................................................................................................................ 19Kendimizi Snayalm...................................................................................... 22Yaflamn inden............................................................................................ 23Okuma Paras .............................................................................................. 23Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 24Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25

Maliye Politikas ve Ekonomik Byme ................................ 26EKONOMK BYME KAVRAMI ................................................................ 27EKONOMK BYMENN LM YNTEMLER..................................... 29EKONOMK BYMEY AIKLAYAN GRfiLER .................................... 31Kapal Ekonomi Modelinde Byme Dinamikleri ...................................... 32Ak Ekonomi Modelinde Byme Dinamikleri ......................................... 33EKONOMK BYME UNSURLARI ZERNDE MALYE POLTKASIARALARININ ETKLER............................................................................... 35Vergilerin Etkileri........................................................................................... 35Kamu Harcamalarnn Etkileri ...................................................................... 39SRDRLEBLR BYME ........................................................................ 39zet................................................................................................................ 41Kendimizi Snayalm...................................................................................... 42Yaflamn inden............................................................................................ 43Okuma Paras .............................................................................................. 44Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 45Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 45Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 46

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Maliye Politikas ve Ekonomik Kalknma .............................. 48AZ GELfiMfiLK SORUNU VE KALKINMA EKONOMS........................... 49Geliflmekte Olan lkelerin zellikleri ......................................................... 50Ekonomik Kalknma ve Yapsal Dnflm ................................................. 51GELfiMEKTE OLAN LKELERDE KAMU MALYESNN YAPISI............... 53Bte Sreci ve Siyasal Karar ...................................................................... 53Kamu Harcamalarnn Yaps........................................................................ 54Kamu Gelirlerinin Yaps .............................................................................. 55KALKINMANIN FNANSMANI VE KALKINMACI DEVLET ......................... 57KRESEL EKONOMK DNfiM VE DEVLETN DEfiEN ROL......... 58zet................................................................................................................ 60Kendimizi Snayalm...................................................................................... 62Yaflamn inden............................................................................................ 63Okuma Paras .............................................................................................. 64Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 64Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 64Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 65

Trkiyede Ekonomik Kalknma ve Byme Sorunlar ....... 66EKONOMK KALKINMA VE EKONOMK BYME .................................. 67CUMHURYETN LK DNEMLERNDE KALKINMA ABALARI ............. 691960LAR VE 70LER PLANLI KALKINMA AfiAMALARI............................... 721980 SONRASI EKONOM POLTKALARI .................................................. 752000LERDE GL EKONOMYE GEfi PROGRAMI........................... 77KAMU KESM VE EKONOMK KALKINMA LfiKS ................................. 78Kamu Harcamalar ve Kalknma .................................................................. 78Kamu Gelirleri ve Kalknma......................................................................... 79SONU OLARAK........................................................................................... 81zet................................................................................................................ 83Kendimizi Snayalm...................................................................................... 85Yaflamn inden............................................................................................ 86Okuma Paras .............................................................................................. 87Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 88Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 88Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 89

Maliye Politikas ve Gelir Dalm......................................... 90GELR KAVRAMI: NEM, TRLER VE KAYNAKLARI.............................. 91GELR DAILIMI ........................................................................................... 92Tarihsel Geliflim............................................................................................. 93Gelir Dalmnn lm Yntemleri ........................................................... 95MALYE POLTKASI VE YENDEN GELR DAILIMI................................ 97Kamu Harcama Sistemi ................................................................................. 97Kamu Gelir Sistemi ...................................................................................... 98YENDEN GELR DAILIMI POLTKALARININ SINIRLARI ..................... 101zet ............................................................................................................... 102Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 103Yaflamn inden ........................................................................................... 104Okuma Paras ........................................................................................... .. 105

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

5. NTE

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 106Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 106Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 107

Maliye Politikas ve evre Sorunlar ..................................... 108EVRE VE EKONOM ................................................................................... 109EVRE SORUNLARININ NEDENLER........................................................... 110EfiTL EVRE SORUNLARI ........................................................................ 111Hava Kirlilii.................................................................................................. 111Su Kirlilii ...................................................................................................... 112Toprak Kirlilii .............................................................................................. 113Dier Kirlilikler .............................................................................................. 113EVRE SORUNLARI LE MCADELEDENN NEM.................................. 114EVRE SORUNLARININ ZMNDE KULLANILAN ARALAR VEPOLTKALAR ................................................................................................ 115Piyasa zmleri ........................................................................................... 116

Coase Teorisi ........................................................................................... 116Sosyal Kurumlar ...................................................................................... 116

Kamu Sektr zmleri.............................................................................. 116Vergileme................................................................................................. 117Sbvansiyon............................................................................................. 119Pazarlanabilir Kirletme Haklar............................................................... 119Mlkiyet Haklarnn Tesisi ...................................................................... 120Yasal Dzenlemeler ................................................................................ 121

zet ............................................................................................................... 122Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 123Yaflamn inden ........................................................................................... 124Okuma Paras ........................................................................................... .. 125Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 125Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 126Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 126

Maliye Politikalarnn Sektrel ve Blgesel Etkileri............. 128SEKTREL YAPININ fiEKLLENDRLMESNDE MALYE POLTKASININ ROL.................................................................................. 129Sektrel Teflviklerin Amalar ....................................................................... 129

Sektrel Teflviklerin Amalar ve Kaynaklar ..................................... 130Sektrel Teflviklerin Amalar ve Dfl Kaynaklar ................................... 131

Uluslararas Ticaretteki Dnflm ve Sektrel Teflvik Politikalar.............. 132BLGESEL DENGESZLK VE NEDENLER ................................................. 133Blgesel Dengesizliin Giderilmesinde Karar Birimleri.............................. 134MALYE POLTKASI KAPSAMINDA SEKTREL VE BLGESEL TEfiVK ARALARI ........................................................................................ 135Vergisel Teflvikler .......................................................................................... 136

Yatrm ndirimi ....................................................................................... 136Hzlandrlmfl Amortisman .................................................................... 137Vergi stisna ve Muafiyetleri ................................................................... 138Vergi Tatili ............................................................................................... 138ndirilmifl Gelir ve Kurumlar Vergisi...................................................... 139

indek i ler v

6. NTE

7. NTE

Teflvik Arac Olarak Kamu Harcamalar ...................................................... 139SEKTREL VE BLGESEL TEfiVK UYGULAMALARINDA MALYE POLTKASININ SINIRI................................................................... 140zet ............................................................................................................... 142Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 144Yaflamn inden ........................................................................................... 145Okuma Paras ........................................................................................... .. 146Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 147Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 147Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 149

Maliye Politikas ve Mali Tevzin ............................................. 150DEVLET YAPISI VE MAL TEVZN KAVRAMI............................................. 151KAMUSAL FONKSYONLARINA GRE HZMET BRMLER..................... 152Kaynak Dalm Fonksiyonu Asndan Hizmet Birimleri ........................ 152Gelir Dalm Fonksiyonu Asndan Hizmet Birimleri ............................. 154stikrar Fonksiyonu Asndan Hizmet Birimleri ......................................... 155DARELERARASI KAYNAK TAHSS ............................................................ 156Yerel Ynetimlerin Kendi Vergi Kaynaklar ................................................ 157Yerel Ynetimlerin Merkez Ynetim Gelirlerinden Pay Alma Sistemi .... 158Borlanma ve Yerel Ynetimlerin Dier Gelir Kaynaklar ......................... 159zet................................................................................................................ 160Kendimizi Snayalm...................................................................................... 161Yaflamn inden............................................................................................ 162Okuma Paras .............................................................................................. 163Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 164Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 164Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 165

Szlk ................................................................................... 167

indek i lervi

8. NTE

SunuflMaliye politikas genel ekonomi politikasnn bir daldr. Bilindii gibi, ekono-

mi politikas amalarnn gereklefltirilmesi iin kullanlan aralar kamu ekonomi-sine iliflkin ise yaplan mdahale maliye politikas olarak tanmlanmaktadr. Baflarlbir maliye politikas bir ekonomide gittike nem kazanan kamu harcamalar vegelirlerinin ekonomik deiflkenler zerindeki etkilerini gz nnde tutarak onlarnmakroekonomik amalara uygun bir biimde ayarlanmalarn gerektirmektedir.

Maliye politikas 1930lardan bu yana zel bir nem kazanan ve hzla geliflen birdisiplindir. Gerekten 1929 Byk Durgunluk yllarnn ortaya kard tartflmalaradafl anlamda maliye politikasnn ekirdei saylmaktadr. 1950 ve 1960lardamaliye politikas daha genifl alana yaylma ve daha fazla geliflme olana bulmufltur.Bu durumu hazrlayan nedenler, ekonomik, sosyal, politik alanda ve kamu ekonomisideiflkenlerinde nicelik ve nitelik ynnde ortaya kan geliflmelerin, devlete,ekonomik hayata mdahale olana kazandrmasdr. Ancak 1970lerden sonraekonomilerin, enflasyon ve iflsizliin birlikte gerekleflmesi, byme hznnyavafllamas gibi sorunlarla karfl karflya kalmas sonucunda, maliye politikas etkin-liini byk lde yitirmifl ve yeni klasik grfln elefltirileri ile birlikte sorunlarzmede bu politikann tek baflna etkili olup olmad tartflmalar bafllamfltr. 2008ylnda bafl gsteren kresel ekonomik krizle birlikte ise devletin mdahalesianlamnda maliye politikas yeniden nem kazanmfltr. Bugn dnyada 1960lardansonra belki de ilk defa maliye politikasnn krizlere karfl etkili bir ekonomi politikasolduuna iliflkin grfln bu denli artt ifade edilebilir. Bugnk kriz ortamndairadi maliye politikas yeniden zm olarak sunulmaktadr. Dier bir deyiflle,Keynesin 1929 krizine karfl zm olarak nerdii geniflletici maliye politikasnnkullanlmas nerisi tekrar kurtarc olarak benimsenmektedir. nk, iinde bulundu-umuz kriz dneminde para politikasnn ekonomik faaliyetler zerindeki etkisininazald vurgulanmfl, ksa dnemde maliye politikasnn krizlerin zmnde en iyiara olduu fleklindeki geleneksel Keynesyen grfl ise g kazanmfltr. Bilindiigibi Keynes, krizi kapitalist ekonominin iflleyiflinin doasnda var olan isel bir unsurolarak grmektedir. Ona gre, devletin istikrar gereklefltirici bir unsur olarakkatlmad bir ekonomik sistemde nemli krizlerin beklenmesi mmkndr.

Bu kitap, belli makroekonomik hedeflere ulaflabilmek amacyla bir ekonomiyemaliye politikas yoluyla nasl mdahale edilebileceini aklamak amacyla, kendikendine renme ilkesi gereklerine uygun biimde dzenlenmifltir. Her niteninbafllangcnda yer alan Amalarmz da nitede kazandrlacak bilgiler metindeyer alan birinci dzey bafllklarla dorudan doruya iliflkili olarak verilmektedir.nite iinde, sayfa yan boflluklarnda yer alan tanmlar, metinde koyu yazlarakbelirtilen kavramlarn pekifltirilmesi amacyla tasarlanmfltr. nite ierisindeki SraSizde sorular, alfllan nite ile ilgili olarak renciyi dflndrmeye, konularyeterince anlayp pekifltirmeye yardmc olacak sorulardan oluflmakta, nite son-larnda yer alan Kendimizi Snayalm sorular ise, renilenlerin snanmasnaynelik test sorularndan oluflmaktadr. Yine her nite sonunda yer alan Yaflamninden blmnde, o niteye iliflkin, gnlk yaflamda karfl karflya kaldmzyazl ve grsel basnda yer alan olaylar ve haberler yer almakta, Okuma Parasndaise nitede aklanan bilgileri pekifltirecek baz ek bilgiler verilmektedir.

Bu kitabn yazlarak basma hazrlanmas; editr, yazarlar, retim tasarmcsve grafik tasarmclarndan oluflan genifl bir ekibin ortak katks ile uzun srenalflmalar sonucu gereklefltirilmifltir. Bu nedenle deerli yazarlar Prof.Dr. zzettinNDER, Prof.Dr. Abuzer PINAR, Do.Dr. Erdal GMfie ve tm katk salayan-lara teflekkr eder, kitabn rencilerin baflarlarna katkda bulunmasn dilerim.

EditrProf.Dr. Beyhan ATA

Sunufl vii

Bu niteyi tamamladktan sonra;Trkiyede 1970lerde yaflanan ekonomik istikrarszln yurt iinden ve yurtdflndan kaynaklanan nedenlerini sralayabilecek,24 Ocak 1980 tarihinde hazrlanan istikrar paketinin ngrd politikannnasl bir grfle dayandn ve bu istikrar politikasnn temel zellikleriniaklayabilecek,1980 istikrar politikasnn uygulama sonularn zetleyebilecek,1994 krizini hazrlayan koflullarn neler olduunu ve 5 Nisan stikrar Progra-mnn hangi nlemleri ierdiini aklayabilecek,Enflasyonla Mcadele Programnn uygulanmasna zemin hazrlayan koflul-lar tanmlayabilecek,Gl Ekonomiye Geifl Programnn kapsad temel unsurlar dier prog-ramlardan ayran zellikleri karfllafltrabilecek,2008 kresel krizinin Trkiye ekonomisi zerindeki etkilerini deerlendire-bileceksiniz.

indekiler

thal kameci Sanayileflme Politikas

Devalasyon 24 Ocak Kararlar Dfla Dnk Sanayileflme

Politikas

5 Nisan Kararlar Enflasyonla Mcadele Program Gl Ekonomiye Geifl

Program

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NN

NNNNN

Maliye Politikas-II Trkiyede Ekonomikstikrar Politikalar

1980 NCES THAL KAMECSANAYLEfiME POLTKASI

1980 SONRASI DIfiA AIK BYMEPOLTKASI

1980 STKRAR POLTKASININUYGULAMA SONULARI

5 NSAN STKRAR PROGRAMI

ENFLASYONLA MCADELE PROGRAMI

GL EKONOMYE GEfiPROGRAMI

2008 KRESEL KRZ VE TRKYEEKONOMSNE ETKS

1MALYE POLTKASI-II

1980 NCES THAL KAMEC SANAYLEfiME POLTKASITrkiyede 1980 ncesi ekonomik yapnn belirleyici zellii devlet nclndeyrtlen ithal ikameci sanayileflme politikasdr. Buna gre, yurt ii talebeynelik olarak yaplan retimle byme salanacak ve kamu yatrmlar ile bu s-re desteklenecektir. Bu politika, kinci Dnya Savafl sonrasnda birok lkede ol-duu gibi, Trkiyede de 1963 ylnda bafllanan planl kalknmann vazgeilmez birparas idi. Ancak bu tr bir politikann aflada belirtilen nedenlerle uluslararasekonomik yap ierisinde baflarsz olma riski szkonusudur.

Birinci olarak, yurt ii talebe ynelik retim yapldndan, bymenin srd-rlebilmesi iin, tketici kitlelerin gelirinin yksek olmas gerekir. Bu yzden deyksek dzeyde seyreden cretler, ayn zamanda bir maliyet unsuru olduundanenflasyonu krkler. kinci olarak, retim srecinde kullanlan girdilerin bir ksmdflardan satn alnd iin, dvize ihtiya vardr. rnein, Trkiye bu ihtiyac birsre yurt dflnda alflan ifli dvizlerinden karfllamfl ancak bu kaynak azaldn-da, srekli borlanma yaplamayacana gre, dviz darboazna girmifl ve de-meler dengesi sorunlar ortaya kmfltr. nc olarak, yurt ii tketim ile destek-lenen bu byme stratejisinde, yatrmlar teflvik edecek tasarruflar yetersiz kalabi-lir. Dier bir deyiflle yatrmlarn bir blm yksek vergilerle yaratlan kamu ta-sarruflar ile finanse edilirken, zel sektr yatrmlar yetersiz kalabilir ve dolaysy-la artan ifl gc iin yeterli istihdam yaratlamaz. Drdnc olarak, dfla kapal eko-nomilerde bir sre mmkn olan bu stratejinin temel sorunlarndan birisi de reka-beti olmayan bir ekonomik yapda, verimlilik ve kalite sorunu ortaya karmas-dr. Daha kaliteli ve daha ucuza mal reten lkelerle rekabet edemeyen ekonomi-lerde ise bir sre sonra bu byme stratejisi baflarsz olur.

Yukarda zetlenen nedenlerle lkemizde daha nce bir sre srdrlebilenbu byme politikas, 1970lerde tkanmfl, yksek dzeyde fiyat artfllar, iflsizlikve dfl demeler dengesi sorunlar ortaya karmfltr. zellikle 1970lerin ikinci ya-rsnda fiyatlar hzla artmfl, 1977 ylnda %24 civarnda olan toptan eflya fiyat en-deksi, her yl yksek oranlarda artarak, 1980 ylnda %100n zerine kmfltr. fl-sizlik oranlarnda da ciddi artfllar olmufl ve DPT verilerine gre 1978 ylnda %13nbiraz altnda olan iflsizlik, 1980 ylnda %15in zerine kmfltr. demeler denge-sindeki geliflmeler de farkl deildir. Btn kalknma planlarnda, dfl aklarn or-

Trkiyede Ekonomikstikrar Politikalar

thal kameci SanayileflmePolitikas: Yurt ii tketimdeihtiya duyulan mallarn,ithal edilmek yerine, korumave teflvik yoluyla gerekirsegirdi ithal edilerek, yurtiinde retilmesininsalanmasdr.

tadan kaldrlaca ve dfla bamlln azaltlacana iliflkin vurgu yapld halde1977 ylnda dfl ticaret a 4 milyar dolar iken 1980 ylnda 5 milyar dolara yak-laflmfltr. Bir dier gsterge olan ihracatn ithalat karfllama oran 1977 ylnda %30civarnda iken 1980 ylnda %36nn zerine kmfltr. Bu gstergelerle beraber,byme iin vazgeilmez olan yatrmlarn GSMHya oran ayn dnemde sreklidflme eiliminde olmufl, 1977 ylnda %25 civarnda olan bu oran, 1979 ylnda%18 civarna inmifl ve sanayi retiminde ciddi dflfller ortaya kmfltr.

Trkiye ekonomisini 1970lerin sonunda istikrarszla gtren temel nedenleryapsal nitelie sahiptir. Benzer lkelerde olduu gibi ekonomide tarmn payyksektir ve tarm doa koflullarna bal olduundan istikrarsz bir seyir izlemek-tedir. Nfus hzla flehre akarken, bu nfusu istihdam edecek yatrmlar gereklefl-memifltir. Talep yaps deiflirken, retim yaps, deiflen talebe ayak uydurama-mfltr. flletmeler kk leklidir. Sanayi retimi, tekstil gibi ok az sayda sektr-de rekabeti olabilmifl, kalite ve maliyet asndan rekabet edecek gc elde ede-memifltir. hracatn ierisinde sanayi rnleri ok dflk oranda iken ithalatnnemli bir blm sanayi mallarndan oluflmufltur.

Bymenin finansmannda kullanlabilecek kaynaklar, zel tasarruflar ve kamutasarruflarndan oluflmaktadr. lkemizde yurt ii tasarruf / GSMH oran planl d-nemin bafllad 1963 ylnda %12.5 civarnda iken 1975 ylnda %20ye ykselmiflancak yukarda saylan nedenlerle 1970lerin sonunda %16 civarna dflmfltr. Ka-mu kesiminde ise bte gelirlerindeki artfln yavafllamas sonucu bte aklar art-mfl ve kamu harcamalarnn salam kaynaklarla finansman mmkn olamamfltr.1976 ylnda bte aklarnn GSMHya oran binde 5 civarnda iken srekli arta-rak 1980 ylnda %3.5i gemifltir. Kamu sektrnde ortaya kan bu finansman so-runu, Merkez Bankas kaynaklarnn daha fazla kullanlmasna neden olmufl ve buynelifl kredi dalmn olumsuz etkilemifltir.

Yukarda belirtilen yurt ii nedenlere lke dflndaki olumsuz koflullar da kat-mak gerekir. 1970lere damgasn vuran temel bir istikrarszlk nedeni petrol fiyat-larndaki hzl artfllardr. Ekonomik geliflme asndan enerji ve o tarihlerde zel-likle petrol, btn retim srelerinin dolayl veya dolaysz girdisi olduundan,ok nemlidir ve btn lkelerde bir istikrarszlk nedeni olmufltur. Trk lirasnndeerinde ortaya kan olumsuz geliflmeler ve yurt dflna ifl gc kfl da sreceeklenince, btn reel ve parasal dengeler bozulmufl, i ve dfl finansmanda ciddisorunlar ortaya kmfltr. Bozulan dengeler gelir dalmn, talebi ve dolaysylaretim yapsn da olumsuz etkilemifltir.

zet olarak, ortaya kan istikrarszlkla bafla kmak iin 1978 ve 1979da de-valasyon yaplmfl (Tnin deeri dflrlmfl), temel mal ve hizmetlerin fiyatlarile faiz oranlar arttrlmfltr. Dfl bor ve kredi imkanlarnn arttrlmas iin de ba-z nlemlere baflvurulmufltur. Bu nlemler sonucunda, zellikle devalasyon ne-deni ile dfl ticarette geici bir iyileflme salanmfl olmakla beraber enflasyon hzlaartmfltr. Ciddi yapsal sorunlarla karfl karflya olan Trkiye ekonomisi, yurt dfln-daki olumsuz geliflmelerin de etkisiyle krize doru srklenmifl ve alnan nlem-ler baflarsz olmufltur. Sonuta bu istikrarszlk sreci ekonomiyi ok daha kklsaylabilecek nlemler ieren 24 Ocak 1980 tarihinde alnan kararlara gtrmfltr.

1980 ncesi uygulanan ithal ikameci sanayileflme politikas neden tkanma noktasna gel-mifltir?

4 Mal iye Pol i t ikas- I I

Devalasyon: Yerli parannyabanc paralar karflsndadeerinin dflrlmesidir.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

1

1980 SONRASI DIfiA AIK BYME POLTKASITrkiyede 1970lerin sonuna kadar uygulanan ithal ikameci sanayileflme politika-s, finansman sorunlar ile karfl karflya kalnmas ve rekabet gcn kaybetmesisonucunda, bu sorunlarla bafla kacak yeni bir arayfl ihtiyac dourmufltur. 24Ocak 1980 tarihinde alnan kararlar, nceki nlemlerden kkl olarak farkldr. D-fla ak ya da ihracata dayal byme politikas olarak adlandrlan bu yeni ba-kfl as sadece Trkiyede deil, ABD ve ngilterede de istikrar politikalarnn anaeksenini oluflturmufltur. Temelde monetarist (parasalc) yaklaflma dayanan bu y-nelifl zm parasal dzenlemelerde aramakta ve devletin ekonomideki rolnazaltarak piyasa mekanizmasna ifllerlik kazandrmay ngrmekteydi. Dfla akbir yeniden yaplanmayla ekonomiye istikrar kazandrmay ve ekonomik byme-yi salamaya ynelen bu ynelifli hazrlayan nedenler, aslnda ekonomiyi istikrar-szla srkleyen nedenlerdi. Dfl finansman sknts nedeniyle yurt ii retimazaldndan, ihracata ynelik byme hem rekabeti bir ekonomi yaratarak mali-yetleri azaltacak ve kaliteyi arttracak hem de daha fazla ihracat ile dviz kazanc-n arttracakt. Dnya ekonomilerindeki genel ynelifl bu olduundan bafllangtagerekli olan finansman ihtiyac ise dfl evrelerden ve Uluslararas Para Fonundan(IMF) salanmfltr. Bu erevede alnan nlemler ve uygulama sonular afladaana bafllklar halinde ele alnmaktadr.

Ekonomik istikrar konusunda daha fazla bilgi ve deiflik lkelere iliflkin arafltrmalar iinIMFnin web sayfasna baklabilir: http://www.imf.org/

Kamu Kesiminin Snrlandrlmas ve Piyasa Mekanizmas24 Ocak kararlarnn temel unsurlarndan birisi, para arz ve kamu harcamalarnnkontrol altna alnmas yoluyla enflasyona neden olduu dflnlen yksek talebinkslmasdr. Bu tr bir politikann dayand temel yaklaflm, enflasyonun yksektalepten kaynaklanddr. Kamu kesiminin kltlmesinin bir baflka nedeni, zelsektre daha fazla nem verilerek kamu mdahalesinin azaltlmas ve piyasa me-kanizmasna ifllerlik kazandrlmasdr. Piyasa mekanizmas bir yandan rekabet yo-luyla etkinlii arttracak, dier yandan piyasa koflullarnda belirlenen fiyat ve re-tim koflullarnda zaten bir talep ya da arz fazlas ortaya kmayacaktr.

Kamu kesiminin kltlmesi, bir yandan kamu iflletmelerinin zellefltirilmesi-ni, dier yandan kamu gelirlerinin ve kamu harcamalarnn azaltlmasn gerektir-mektedir. Temel yaklaflm ak olmakla beraber uygulamada baz sorunlar yaflan-mfltr. Kamu harcamalarn azaltmak her zaman mmkn deildir. nk bu har-camalarn bir ksm personel harcamalardr ve bu harcamalar, enflasyon nedeniy-le bir lde reel olarak eritmek mmkn olmakla beraber, ciddi lde azaltmakmmkn deildir. Dier cari harcamalar da yrtlmekte olan kamusal faaliyetler-le dorudan balantldr. Genel kamu hizmetleri, eitim, salk, adalet ve emniyettr hizmetler kanlmaz olarak devlet tarafndan salandna gre, cari harcama-lar belirli bir dzeyde devam edecektir. Bu yzden de kamu harcamalarnn azal-tlmas mmkn olamamfl ve kk baz dalgalanmalar hari Bte Harcamala-r/GSMH oran 1980-89 dneminde ortalama %22nin altna dflmemifltir.

Kamu gelirlerinde ise eliflkili bir yap ortaya kmfltr. Bir yandan piyasa eko-nomisinin yerleflmesi asndan vergi yknn dflrlmesi gerekirken, dier yan-dan bte aklarnn azaltlmas iin kamu gelirlerinin arttrlmas gerekmektedir.Biraz da amalar arasndaki bu atflma nedeniyle kamu gelirlerinin arttrlmasnda

51. nite - Trk iye de Ekonomik st ikrar Pol i t ikalar

hracata Dayal BymePolitikas: hracata konuolan mallarda uzmanlaflmayoluna gidilerek ekonomikbymenin salanmasdr.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZ N NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

dikkate deer bir baflar salanamamfltr. Ele alnan dnemde genellikle dalgal birseyir izleyen Kamu Gelirleri/GSMH oran, 1990 ylndaki en yksek deeriyle an-cak %19.7 olabilmifltir. Kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden yksek seyretme-si nedeniyle Kamu Aklar/GSMH oran da yksek kalmfl, dnem ierisinde %5inzerine kmfl ve 1990 yl itibaryla ancak %3 civarnda tutulabilmifltir. Btedekibu geliflmeler, Kamu iktisadi teflebbslerinin (KT) ynetimini de dorudan etkile-mifltir. Enflasyonun bir nedeni de bte a olduundan, enflasyonun dflrlme-si iin sz konusu aklarn kontrol altna alnmas gerekmektedir. nk zarar et-tikleri takdirde bu kurumlara bteden transfer yaplmakta ve bu transferler de bt-ede ek yk oluflturarak bte aklarna neden olmaktadr. Bu nedenle bu ksrdngy nlemek iin KT fiyatlarna ska zam yaplma yoluna gidilmifltir.

Trkiyede kamu hesaplarna iliflkin bilgi iin Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrlnnsayfasna baklabilir: http://www.bumko.gov.tr/

cret Maliyetlerinin Dflrlmesi ve Uluslararas Rekabet1980 ncesi dnemde yksek seyreden cretlerin temel soruna neden olduudflnlmfltr. Bunlar, yksek talebin neden olduu enflasyon, yksek maliyetnedeniyle uluslararas rekabet gcnn azalmas ve dflk tasarruf nedeniyle yat-rm yaplamamasdr. Bu yzden de cretlerin dflrlmesi halinde yurt ii talepteazalma meydana gelecei ve daha fazla ihracat yaplabilecei dflnlmfltr. Ay-rca yurt ii talepte meydana gelen azalfl enflasyonu dflrc ynde etki yarata-cak ve retim maliyetlerini dflrerek lkenin uluslararas rekabet gcn arttra-caktr. Sz edilen hedefleri gereklefltirmek iin 1980 sonrasnda cretler bir aza-lfl eilimine girmifltir. cret ve maafllarn mill gelir ierisindeki pay 1980 yl itiba-ryla %27 civarnda iken dnem ierisinde srekli azalarak 1988 yl itibaryla %16civarna kadar dflmfltr.

Uluslararas rekabet asndan elbette retim maliyetleri nemli bir faktrdr.Ancak cretler, retim maliyetlerinin sadece bir blmn oluflturmaktadr. Dieryandan cretler sadece bir maliyet unsuru deil, ayn zamanda verimlilik ve iflgc arz ile de dorudan balantldr. Dier bir deyiflle, mill gelir ierisindeki pa-y dikkate deer bir biimde azalan cretler nedeniyle verimlilikte dflfl meydanageleceinden, maliyetler yeniden artabilir. Ayrca cret dzeyi nitelikli ifl gc kay-bna da neden olabilir. Bu adan bakldnda cretlerin dflrlmesi dier faktr-lerin de etkisiyle bir lde ihracat artflna neden olmakla beraber, srdrlebilirbir rekabet gc ve ihracat artfl, verimlilik artfl da gerektirdiinden, bu politika-larn etkisi snrl kalmfltr.

Yksek Faiz Oranlar ve TasarruflarTasarruflarn arttrlmas iin alnan nlemlerden birisi faiz oranlarnn yksek tu-tulmasdr. Tasarruflarn artmas, bir yandan yatrm yaplabilir kaynaklar arttra-cak, dier yandan da tketimin kslmasyla ihra adilebilir bir retim fazlas olufl-turacaktr. Tasarruflar, gelirin ve faiz oranlarnn bir fonksiyonudur. Uzun dnem-de gelir arttka tasarruflarn artmas beklenir. Faiz oranlar yksek olduunda datketim ertelenerek tasarruf yaplabilir. Ancak Trkiyenin o gnk koflullarndamevcut tasarruflarn bir ksm bankaclk sisteminin dflnda kalmfltr. Dier bir de-yiflle bankaclk sisteminin yeterince geliflmemifl olmas ve bireylerin de bankaclksistemine gvenlerinin snrl olmas nedeniyle o dnemde, ekonomik faaliyetlerindflnda kalmfl atl kaynaklardan szetmek mmkndr.


S O R U

D K K A T

DfiNEL M

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


Yksek faizlerin bir etkisi de yatrm maliyetlerini arttrc etki yaratmasdr.Yatrm-tasarruf dengesi belirli bir faiz orannda gerekleflir. 1980 sonrasnda fa-iz oranlarnn yksek tutulmas bankalardaki mevduat miktarn bir lde arttr-mfltr. Bu mevduatn bir blmnn, zaten var olan kaynaklarn bankaclk sis-temine girmesiyle dier bir blmnn de gerekten faiz artt iin artan tasar-ruftan kaynakland sylenebilir. Ancak yatrm tarafnda benzer olumlu bir ge-liflme ortaya kmamfltr. Yksek faizler ayn zamanda yatrm maliyetlerini dearttrr. Ayrca faiz oranlarndaki dalgalanmalar ve gvensizlik ortam da yatrm-lar zerinde olumsuz etki yaratr. Btn bu faktrlerin etkisiyle 24 Ocak kararla-rnn uyguland dnemde Trkiyede yatrmlarn GSMHya oran, zellikle dezel sektrde, dalgal bir seyir izlemifl ve belirgin bir artfl ortaya kmamfltr.zel Sektr Yatrmlar/GSMH oran 1980e kadar %10 civarnda iken kararlarnuygulanmas sonrasnda nceleri dflmfl, daha sonra 1986 ylndaki %7.7likdzeyinden 1990 ylnda %12 civarna kmfltr. Kamu Sektr Yatrmlar/GSMHoran ise uygulanan programda azaltlmas ngrld halde, 1980li yllarda%11 civarnda seyretmifltir.

Yatrmlarn miktar kadar bileflimi de nemlidir. 1980li yllarda toplam yat-rmlar ierisinde tarm, madencilik, sanayi ve enerji gibi retim alanlarnn paydflmfltr. Ayrca, ifl gcnn nitelii asndan dikkate alnmas gereken eitimve salk alannda yaplan yatrmlarn paynda da dflfl meydana gelmifltir. r-nein, dnemin baflnda %1.1 olan salk alanndaki yatrmlarn pay, dnem or-tasnda %0.9a dflmfl, dnem ierisinde %1 civarnda seyrederek, 1990 ylndaancak %1.7 olabilmifltir.

Uygulanan programdan beklenen dier bir sonu da yksek faiz oranlarnn t-ketim eilimini azaltmas ve enflasyon artfln snrlamas idi. Bu etki konusundabir belirsizlikten sz etmek mmkndr. Ele alnan dnemde beklendiinin aksi-ne zel tketim harcamalarnn GSMHya orannda artfl meydana gelmifltir. Bu ar-tfln bir nedeni hesaplamalardan kaynaklanabilir. Yatrmlarn azalmasndan dola-y, zel tketim harcamalarnn pay yksek olacaktr. Dier bir nedeni ise yksekfaiz oranlarndan dolay elde edilen faiz gelirlerinin bir ksmnn tketime ynelmiflolmasdr.

Serbest Dviz Kuru ve Dfl FinansmanDfla ak bir ekonomide bymeyi destekleyecek kaynaklardan birisi de dfl kay-naktr. Bir lkede yaplan yatrmlar, yurt ii tasarruflar (kamu+zel) ve yabanc ta-sarruflarla karfllanr. 24 Ocak kararlar dorultusunda uygulanan programn temelbileflenlerinden birisi dviz kurunun serbest piyasada belirlenmesidir. nk n-ceki dnemde uygulanan politikalarn tkanma noktalarndan birisi dfl finansmansorunu idi. Yurt iinde de resm kurlar ile karaborsa fiyatlar arasnda ciddi farklarvard. Serbest dviz kuruna geiflten iki olumlu sonu beklenmekteydi. Bunlardanbirisi, dviz kurunun serbest piyasada daha gereki olarak belirlenmesi Tnin de-er kaybetmesine neden olacak, yurt iinde retilen mallar dfl piyasalarda dahaucuz hale gelecei iin, ihracat artacak ve dviz geliri elde edilecektir. Dier olum-lu bir beklenti de resm fiyatlar ile karaborsa fiyatlar arasndaki farkn azalmas ileyurt dflnda alflan iflilerden gelen dviz miktar artacaktr.

Bir lkede yaplan yatrmlar ya kamu kesiminin tasarruflar, ya da zel sektrn tasarruf-lar ile finanse edilir. Yurt ii tasarrufun yatrmlar karfllayamamas halinde tasarruf a- yabanc tasarruflarla (sermaye girifli ile) finanse edilecektir.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZ N NK T A P K T A P

T

lkemizde, serbest dviz kuruna geilmesi ve Tnin yabanc paralar karflsndadaha gereki olarak srekli ayarlanmas sonucunda ihracatta dikkate deer artfl-lar olmufltur. Tnin deer kaybetmesi ayn zamanda ithalat daha pahal hale geti-rir ve bu etki ithal edilen nihai mallarn talebinde bir azalma meydana getirirse dflan azalmasn da salayabilir. Ancak zorunlu olarak ithal edilen ara mallar veyatrm mallar asndan durum farkldr. Yurt iindeki retimin devam ettirilebil-mesi iin bu mallarn ithal edilmesi kanlmazdr. Bu durumda da retim maliyet-leri ve dolaysyla fiyatlar artacaktr. 1980li yllarda Trkiyenin ithalatnn yaklaflk%95nin ham madde ve yatrm mallarndan oluflmas ve tekelci bir yapda maliyet-lerin byk lde fiyatlara yanstlmas nedeniyle Tnin deer kaybetmesi sonu-cunda artan ithalat fiyatlar yoluyla yurt ii fiyatlarda belirgin artfllar meydana gel-mifltir. Buna ek olarak, ihracata daha fazla ynelme, yurt ii arz miktarn azaltmflve fiyat artfllar beklenenin zerinde olmufltur.

hracatn Arttrlmas ve Dviz Geliri24 Ocak 1980 kararlarn zorunlu hale getiren temel nedenlerden birisi demelerdengesindeki aklar idi. Dfl ticaret a, ihracatn arttrlmas ve/veya ithalatnazaltlmas ile mmkndr. Yurt ii retimi srdrmenin kanlmaz sonucu olarakithalatn dflrlme imkan snrl olduundan, dfl a azaltmann yolu ihracatnarttrlmas ile mmkndr. Yukarda sz edilen dviz kurunun serbest braklma-s, cretlerin dflrlmesi ve talep daraltc sk maliye ve para politikalarnn uy-gulanmas ihracatn arttrlmasna yneliktir. Bu nlemlere ek olarak ihracat artt-racak baflka baz uygulamalara da gidilmifltir. hracatta vergi iadesi ve ihracat iindflk faizle kredi verilmesi gibi imknlar yaygnlafltrlarak arttrlmfltr.

Btn bu ugulamalar sonucunda, 1980lerde ihracat hem miktar olarak artmflhem de ihra edilen mal bilefliminde dikkate deer deiflmeler meydana gelmifl-tir. 1980 ncesinde ihracat, arlkl olarak tarm rnlerinden oluflmakta, bunusanayi rnleri ve madencilik takip etmekteydi. Tarm, sanayi ve madenciliinihracat ierisindeki paylar srasyla %60, %35 ve %5 idi. Bu bileflim 1980 sonra-snda byk lde deiflmifl, sanayi rnlerinin pay 1990 yl itibaryla %79akarken, tarm %18 civarna ve madencilik ise %3 civarna dflmfltr. Uygula-nan bu programn ihracat arttrc etkisi asndan baflarl olduunu sylemekmmkndr.

hracattaki bu olumlu geliflmelere karfllk, uygulanan politikalarn srdrlebi-lirlii de nemlidir. hracat artflnn yapsal dnflmler sonucunda artan mal kali-tesi ve miktar ile gerekleflmesi nemlidir. Halbuki 1980lerdeki ihracat artfl b-yk lde verilen parasal desteklerle mmkn olabilmifltir. Bu tr bir politikannda iki olumsuz etkisi ortaya kabilir. Bunlardan birisi, yurt iinde verilen parasaldesteklerle yabanc mallar karflsnda fiyatlarn dflrlmesinin lke ekonomisinireel bir kayba uratmasdr. Dieri ise parasal destekler verilmesi sonucunda lke-de ihracat yapan kesimler lehine bir kaynak tahsisi ortaya karmasdr. Dier birdeyiflle vergi iadesi ve ucuz krediler sadece ihracata verildiinden, dier kesimleraleyhine bir yeniden dalm ortaya kmfltr. Bu nedenle ihracatn arttrlmas a-sndan olumlu olmakla beraber, bu politikalarn yarataca dier etkilerin de dik-kate alnmas gerekmektedir.

24 Ocak 1980 kararlarnn 1980 ncesinde uygulanan politikadan temel fark nedir?


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

2

1980 STKRAR POLTKASININ UYGULAMA SONULARI24 Ocak 1980 kararlar, daha ncesinde ekonominin iine girdii darboazlar afl-mak ve srdrlebilir bir byme srecine girmek iin, gnmze kadar baz de-iflikliklerle uygulanmfltr. Programda, enflasyon sorununu hafifletmek, ihracatarttrarak dfl dengeyi salamak ve serbest piyasa ekonomisini ifller hale getirmekgibi hedefler yer alsa da ncelikli hedef, dfla alma ve dfl dengenin salanmasolmufl ve dfla alma ve serbest dviz kuru nlemleri dfl kredilerle desteklenerekbaz olumlu sonular da alnmfltr. Ancak Trkiye ekonomisi ksa dnemli istikrarsorunlarnn tesinde orta ve uzun dnemde kalc nlemler gerektiren baz yap-sal sorunlarla karfl karflyadr. Bu nedenle geliflmekte olan lkelerde olduu gibi,lkemizde de bu istikrar nlemleri sonucunda dfl demelerde baz rahatlamalarlaberaber enflasyon, iflsizlik ve gelir dalmndaki bozulmalar ve byme hzndayavafllamalar yaflanmfltr.

Ksa dnemli istikrar amal uygulamalarn temel zellii, yurt ii tketiminazaltlarak ihracatn arttrlmas hedefine ynelik talep ynetimidir. Bu uygulamabir lde sonu da vermifltir. Ancak uzun dnemde zlmesi gereken temel ya-psal sorunlardan birisi, verimliliin dflk olmas ve ihracat bilefliminde katma de-eri yksek mallarn paynn az olmasdr. Bu sorunlarn zmne ynelik bir po-litikann da sanayide dikkate deer bir yapsal dnflm iermesi gerekir. Doal-dr ki, yapsal sorunlarn zm daha uzun zaman gerektirdiinden, ksa dnem-de tkanan ekonomiyi rahatlatmak iin talep ynetimi yoluyla ihra edilebilir birmal fazlas yaratmaya ynelik nlemler n plana kmfltr. Bu ise yurt ii pazarla-rn daralmasn ve talebi kslan kesimler aleyhine bozulan gelir dalmn kanl-maz hale getirmifltir.

Sanayide uluslararas dzeyde rekabet gcn arttracak atlmlar yaplmadan,sadece yurt ii talebin kontrol ile gereklefltirilebilecek ihracatn bir snr vardr.retim kapasitesinin artfl ise ancak yatrmlarn arttrlmas ile mmkn olabilir.Yukarda deinildii gibi, 1980lerde sanayi yatrmlarnda ne zel sektrde ne dekamu sektrnde dikkate deer artfllar gereklefltirilememifltir. zel sektr yatrmyapmada isteksiz davranrken, tasarruflar teflvik amacyla uygulanan politikalarvergi gelirlerinin azalmasna neden olmufl, kamu sektrnde de yatrm artfl sa-lanamamasndan dolay bymede sorun yaflanmfltr. nc bir yatrm kaynadfl finansman olmakla beraber, kamudaki bor yk ve ekonomideki dier gs-tergeler, yabanc yatrmlar iin bir teflvik mekanizmas oluflturamamfltr.

Enflasyonun dflrlmesi bir hedef olarak belirtilmifl olmakla beraber, ihracathedeflerine ulaflmak iin uygulanan faiz, kur ve fiyat politikalar tersine sonularyaratmfltr. rnein, tasarruf artfl yaratmak amacyla yksek tutulan faiz oranlarkredi maliyetleri yoluyla fiyatlarda artfl meydana getirirken, elde edilen yksek fa-iz gelirleri de tketim artflna neden olarak talep enflasyonu yoluyla fiyatlar arttr-mfltr. Ayrca ihracat arttrmaya ynelik serbest kur politikas sonucunda Tnin de-er kayb, ihracat arttrma ynnde etkili olmasna karfln, pahal hale gelen itha-lat yoluyla maliyet kaynakl fiyat artfllarna neden olmufltur. hracat artfl sonucun-da yurt ii piyasada kslan arz da enflasyonu arttrc bir etki yaratmfltr. Dier ta-raftan KTler tarafndan retilen mallara ska yaplan zamlar da bir yandan mali-yetleri arttrarak, dier yandan enflasyon beklentilerini arttrarak enflasyon artflnkrklemifltir.


Trkiyede ekonomik yapya iliflkin sorunlar ve piyasa ekonomisine geifl ile ilgili olarakflu kitaba baklabilir: G.Akaln (2002), Trkiyede Ekonomi-Politik Kriz ve Piyasa Eko-nomisine Geifl, Ankara: Aka Yaynlar.

Ele alnan dnemde uygulanan politikalarn nemli bir zellii de tasarrufunteflvik edilmesidir. Bu alanda baz olumlu sonular alnmfl olmakla beraber, bu ta-sarruflarn sanayi yatrmlarna dnflmedii, daha ok speklatif amal yatrmlar-da artfl eiliminin ortaya kt grlmfltr. Kamu harcamalarndaki artfl ve alt-yap harcamalar dolaysyla salanan byme ise %80lere ulaflan enflasyon nede-niyle srdrlemez bir hale gelmifl, artan enflasyon basks yannda i ve dfl boryk bymenin yavafllamasna yol amfltr. Geniflleyen i kredi hacmi, ithalat vesermaye giriflleri yoluyla 1990 ylnda yakalanan %9un zerindeki yksek bymeise kalc olamamfltr. Ancak sermaye girifllerinin srekli olmas ile mmkn olabi-len bu byme 1991 ylnda, Krfez Krizinin patlamas ile yavafllayan sermaye gi-riflleri ve dviz gelirlerindeki azalma nedeniyle yavafllamfltr.

zet olarak, uygulanan politikalar, tkanan ekonomik iflleyiflin kanlmaz so-nular olmakla birlikte, kurumsal yapnn ve ekonomideki yapsal sorunlarn etki-si ile snrl lde baflarl olmufl, hatta enflasyon gibi baz gstergeler asndanciddi olumsuz sonulara neden olmufltur. Bylece sanayide dikkate deer yapsaldnflmler ve verimlilik artfl olmadan uluslararas rekabette baflarl olunamaya-ca aka ortaya kmfltr.

1980 istikrar programnn beklenen baflary salayamamasnn temel nedeni nedir?

5 NSAN STKRAR PROGRAMI24 Ocak kararlarnn uygulanmas ile bir lde ihracat artfl ve dvizde bir mik-tar rahatlama olmasna karfllk, ekonomik gstergelerdeki bozulmalar srekli art-mfltr. rnein, temel hedefler arasnda yer alan enflasyon, kontrol altna alnama-mfl, ortalama %70lerde seyretmifltir. Hem tketimin kslmas hem de borlarn ge-ri denmesi iin kamu i borlanmas srekli artmfl ve i bor faiz oranlar rekordzeylere kmfltr. 1980lerde %4 civarnda seyreden kamu kesimi borlanma ge-reinin GSMHya oran 1993 ylnda %12ye kmfltr. Hzla artan dfl borlanmabyk lde tketim harcamalarnn finansman ve bor geri demesi iin kulla-nlmfltr. 1980lerde yaklaflk 3 milyar dolar ak veren dfl ticaret dengesi, 1993 y-lnda 14 milyar dolara kmfltr. Yksek enflasyon ve gelir dalmndaki dengesiz-liin de etkisiyle tasarruflarda beklenen artfllar gerekleflmemifl hatta bir miktarazalma olmufltur. 1990 ylnda %23n zerinde olan tasarruflarn GSMHya oran1993 ylnda %22ye dflmfltr.

Trkiye ekonomisi 1990larn baflnda yksek miktarda tketim artfl yaflarken,yatrm harcamalarnda artfl salanamamfl hatta dflfl meydana gelmifltir. 1987 y-lnda %25 civarnda olan toplam sabit sermaye yatrmlarnn GSMHya oran, 1992ylnda %23 civarna dflmfltr. 1980 istikrar programnn mant gerei retimsektrnde kamu sektr yatrmlar durmufl, buna karfllk finans ve rantn yaratt- cazibe nedeniyle zel sektr, retken yatrmlara gerei kadar ynelmemifltir.Dviz cinsinden mevduatn T cinsinden mevduata oran %35lerden %70in zeri-ne kmfl, dolarizasyon olarak adlandrlan bu geliflme sonucunda T, parann te-mel fonksiyonlarndan olan birikim arac olma gibi baz ifllevlerini yitirmifltir. Kamuaklarnn srekli olarak artmas nedeniyle Merkez Bankas kaynaklarna daha faz-la baflvurulmufl, i borlanma miktar ve faizleri yksek oranlarda artmfltr.


D K K A TD K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


3

Dolarizasyon: Bir lkede,yurt ii yerleflikler tarafndanhesap birimi, deme aracve deer saklama aracolarak ulusal parann yerineyabanc lke paralarnnkullanlmasdr.

Btn bu gstergelerdeki bozulmalar, lke ekonomisinin bir krize doru s-rklendiinin iflaretleri olmufltur. Ciddi boyutlara ulaflan kamu aklarnn emisyonartfl ile finanse edilmesi dvize olan talebi daha da arttrmfl, faizler hzla artmfl,Hazine borlanamaz hale gelmifl ve 1994 ylnn bafllarndan itibaren haneli enf-lasyon belirtileri ortaya kmfltr. Giderek derinleflen ekonomik sorunlar ve bor-lanamayan hkmetin Merkez Bankas kaynaklarna aflr ynelmesi ile %100nzerine kan enflasyon sonucunda ise 5 Nisan stikrar Program aklanmfltr. 5Nisan kararlar olarak adlandrlan bu program erevesinde; yksek oranda KTzamlar ve %139 civarnda bir devalasyon yannda, KTlerin zellefltirilmesi veyakapatlmas, tarmda destekleme almlarnn daraltlmas, Merkez Bankasnn yeni-den yaplandrlmas, kamu kesiminde cret artfllarnn bte denekleri ile snr-landrlmas ve tekel rnleri ve akaryakttan alnan vergi ve fonlarn ykseltilme-si gibi nlemler alnmasna karar verilmifltir. Btn bu nlemlerle beraber, ksa d-nemde kamu aklarn bir lde azaltmak zere ek vergiler alnmfltr. rnein,gelir ve kurumlar vergisi mkelleflerinin 1994 ylnda beyan ettikleri matrahlar ze-rinden ek bir vergi demeleri, net aktif ve efl deer matrah zerinden bir defayamahsus olmak zere dflk oranda bir vergi alnmas, birden fazla konutu olanlar-dan bir defaya mahsus olmak zere dflk oranl bir emlak vergisi alnmas karar-lafltrlmfltr.

Trkiyede 1980lerden sonra yaflanan ekonomik krizlerin arkasnda byk l-de kamu aklar bulunmaktadr ve alnan nlemlerin en nemli aya her za-man kamu aklarnn azaltlmas olmufltur. Kamu aklarnn kontrol altna alnma-s, kamu harcamalarnn kslmas ve/veya vergi gelirlerinin arttrlmas ile mm-kndr. Ancak kamu harcamalarnn personel harcamalar ve bor faizi gibi ka-lemlerinin iradi olarak kontrol edilmesi pek mmkn deildir. Kamu harcamala-rnda verimlilik ve etkinliin arttrlmas ise ancak yapsal baz iyilefltirmeler ilemmkn olabilir. Kamu gelirlerinin de ksa dnemde arttrlmas mmkn olmad-ndan, en kolay yol olan ek vergilere baflvurulmaktadr. Ancak kayt dfl ekono-mik faaliyetlerin ykseklii ve vergi sisteminin adaletsiz olduuna iliflkin genel ka-n vergi gelirlerinin artflnda her zaman bir engel oluflturmufltur.

5 Nisan kararlarnn kapsad nlemlerin bir ksm, geici vergi gibi ksa d-nemde sonu vermesi beklenen niteliktedir. Daha kalc sonu yaratabilecek olanMerkez Bankasnn yeniden yaplandrlmas ve zellefltirme gibi nlemler iseuzun dnemde sonu verebilecektir. Ayrca orta vadeli makroekonomik hedefle-rin bir btnlk iinde belirtilmemesi, finansal piyasaya ve bor ynetimine iliflkinnlemlerin aklanmamas programn eksik olduu kansn yaygnlafltrmfl ve buprogram yeterince gven vermemifltir. Alnan bu nlemlerin yneldii temel he-defler enflasyonu dflrmek, Trk lirasna istikrar kazandrmak, ihracat arttrmak,ekonomik ve sosyal kalknmay srdrlebilir bir temele oturtmak olarak zetle-nebilir. Ancak uygulama sonularna bakldnda, 5 Nisan istikrar program iledikkate deer bir baflar salanamad grlmektedir. Program ncesinde %70ler-de seyreden enflasyon oran 1994 ylnda %150 civarnda gerekleflmifl, takip edenyl %65 civarna inmifl olmakla beraber, bu dflfl kalc olmamfl ve 1996 ylnda%85 civarna kmfl ve 1997 ylnda %90 aflmfltr. Krizin yaratt etkiyle harcama-larda meydana gelen gerileme sonucunda ise 1998 ylnda enflasyon oran %50ninaltna dflmfltr.

Kamu aklarnn azaltlmasnda da ciddi bir baflar salanamamfltr. Alnan eknlemler sonucunda kamu gelirlerinde artfl salanmfl olmakla beraber, kamu har-camalarndaki artfllar nedeniyle, kamu aklar artmaya devam etmifltir. Kamu ke-


simi borlanma gereinin GSMHya oran 1994 ylnda %8 civarnda iken 1995 y-lnda %5 civarna dflmfl, baz dalgalanmalar olmakla beraber bu oran 1998 ylitibaryla %9un zerine kmfltr. Kamu gelirlerinin beklenen dzeyde arttrlama-mas nedeniyle borlanmaya devam edilmifl ve program sonrasnda da i ve dflbor stokundaki artfl devam etmifltir. bor stokunun GSMHya oran 1994 yln-da %14 civarnda iken srekli artarak 1997 ylnda %20nin zerine kmfltr. Vade-leri de ksalan i borlar nedeniyle ortaya kan mali piyasalardaki bu bask, faizoranlarnn artmasna neden olmufltur. Dfl borlar da hem miktar olarak artmflhem de vadeleri ksalmfltr.

Btn bu olumsuz geliflmelerle birlikte Trkiye ekonomisi 5 Nisan stikrarProgramnn uygulamas sonrasnda yeniden scak parann etkisi altnda yksekfaiz-dflk kur ksr dngsne girmifltir. thalattaki artfllara karfl ihracatn snrlmiktarlarda artmas sonucunda demeler dengesinde aklar artmaya bafllamfltr.rnein, 1995 ylnda 14 milyar dolar civarnda olan dfl ticaret a, 1997 ylnda22 milyar dolarn zerine kmfltr. Kaynak sorunu yaflayan lke ekonomisi iinhazrlanan kaynak paketleri genellikle geici nlemler ieren niteliktedir. Ksa s-rede kaynak yaratmak amacyla hazrlanan bu paketler, dviz ve dvize endeksliborlanma, ifli dvizlerinin lkeye ekilmesi, bedelsiz ithalat gibi nlemleri ier-mektedir. Ancak beklenen sonular vermeyen bu paketler yannda, cretlerin vetarm desteklerinin enflasyonun zerinde seyretmesi sonucunda kamu aklar art-mfl ve enflasyon yksek oranlarda gerekleflmifltir. IMF ile imzalanan Yakn zle-me Anlaflmas ile aklanan Enflasyonla Mcadele Programnda, yl ierisindeenflasyonun %5e dflrlmesi hedeflenmifl, programn uygulamasna KT fiyatla-rnn alt ay dondurulmas ile bafllanmfl ancak baflta Rusya olmak zere baz lke-lerde ortaya kan krizler dalgalanmalara neden olmufl ve enflasyon 1998 ylndaancak %50 civarnda tutulabilmifltir. Alnmas gereken yapsal nlemler kapsamn-da ise vergi reformunda baz admlar atlabilmifl ancak bankaclk, sosyal gvenlikve zellefltirme gibi alanlarda dikkate deer uygulamalara gidilememifltir.

Sizce 5 Nisan kararlar neden baflarsz olmufltur?

ENFLASYONLA MCADELE PROGRAMIlkemizde 1990larda enflasyon oran ortalama %75in zerinde gerekleflmifl vebte aklarnn GSMHya oran 1990 ylnda %3 civarnda iken 2000 ylnda%12nin zerine kmfltr (Bu an yaklaflk %10u faiz giderlerinden oluflmakta-dr). Bunun yannda net bor deyicisi durumunda olan kamu kesiminin mali pi-yasalar zerinde yaratt bask faiz oranlarn arttrmfl, yksek enflasyon nedeniy-le artan risk priminin de etkisiyle reel faizler hzl artmfltr. Kamu aklarndaki ar-tfllar ve yksek reel faizler nedeniyle toplam kamu borcunun GSMHya oran ise1990 ylnda%37 civarnda iken 2000 ylnda %52nin zerine kmfltr.

Kamu gelir-gider dengesinin salanamad ve borlarn srdrlemez halegeldii bu dnemde, istikrarl bir byme salanamamfl ve iflsizlik artmfltr. Dierbir deyiflle uluslararas piyasalardaki olumsuzluklarla beraber borlarn srdrle-mez yaps, baflta kamu bankalar olmak zere mali sistemdeki bozukluklar ve di-er yapsal sorunlar nedeniyle lke ekonomisi srekli bir kriz ortam yaflamfltr.2000 ylnda uygulanmaya bafllanan Enflasyonla Mcadele Program, yllk birsrede enflasyonu dflrmeyi ve byme ortamn yeniden salamay hedeflemifl-tir. IMF ile imzalanan bir stand-by anlaflmasyla da desteklenen bu programla skmaliye politikas ve kapsaml yapsal reformlar nerilmifltir. rnein, Nominal -


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


4

Nominal pa: Parapolitikas uygulamasnda,nihai hedef olan fiyatistikrarna ulaflabilmekamacyla ara hedef olarakkullanlan para arz ve dvizkuru gibi nominaldeiflkenlerdir.

pa olarak dviz kurunun kullanld bir para politikas erevesinde, enflasyonuafla ekmek iin dviz kurlar enflasyon hedefine gre belirlenerek ncedenaklanmfl, likidite genifllemesine ise yabanc kaynak girifline gre izin verilmifltir.

Enflasyonla mcadele program erevesinde kamu aklarnn dflrlmesi veyapsal reformlara ynelik nemli admlar atlmfltr. rnein, sosyal gvenlik siste-mine srdrlebilir bir yap kazandrmak iin yeniden yaplandrmaya gidilmifl,Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu kurulmufl, tarmda dorudan gelirdestei uygulamasna gemek iin baz dzenlemeler yaplmfltr. Programn uygu-lanmaya bafllanmas ile ise faiz oranlar gerilemifl, enflasyon yavafllamfl ve i talepcanlanmaya bafllamfltr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken konu, enflasyonunnedenlerine iliflkindir. zellikle yapsal enflasyonun varl halinde, sadece sk pa-ra ve maliye politikalar ile beklenen sonucu elde etmek mmkn gzkmemekte-dir. 2000 ylnda uygulanan programla bafllangta bir gven ortam yaratlmfl ol-makla birlikte enflasyonun beklenen lde dflmemesi sonucunda T bekleneninzerinde deer kazanmfl, i talepteki canlanma ve enerji fiyatlarndaki artfln da et-kisiyle dfl ticaret a artmfltr. 1999 ylnda 14 milyar dolar civarnda olan ak,%50nin zerinde bir artfl gstererek, 2000 ylnda 22 milyar dolarn zerine kmfl-tr. Baflta Arjantin olmak zere dfl piyasalarda ortaya kan olumsuz geliflmelerinde etkisiyle Trkiyeye dfl kaynak girifli azalmfl ve faizler artmfltr. Bu koflullar al-tnda ortaya kan finansal dalgalanma, bankalar faiz riski ile karfl karflya brak-mfl ve 2000 yl Kasmnda ekonomi krize girmifltir. Kur riskinin de arlaflmas ilebankaclk sektr ar kayplara uramfl, 2001 ylnn fiubat aynda Trkiye eko-nomisi tarihinin en derin krizlerinden birine girmifltir. Faiz ve enflasyondaki aflrartfllarla beraber dviz kurundaki aflr dalgalanmalar sonucunda ortaya kan be-lirsizlik ortam, finans sektr ile beraber reel sektr de derinden etkilemifltir.

Enflasyonla Mcadele Programnn kuramsal erevesi nedir ve neden ksa srede terke-dilmifltir?

GL EKONOMYE GEfi PROGRAMIDviz kuruna dayal enflasyonla mcadele program Kasm 2000 ve fiubat 2001krizleri ile sonulannca yeni bir ekonomik istikrar programna gerek duyulmufl vekrizden kmak ve istikrarszlk yaratan yapsal sorunlar ortadan kaldrmak ama-cyla IMF ile imzalan stand-by anlaflmas gzden geirilerek Gl Ekonomiye Ge-ifl Program ad altnda yeni bir istikrar program hazrlanarak yrrle konul-mufltur. Bu programn nihai amac, mali disiplin, fiyat istikrar ve istikrarl bir b-yme srecini bafllatacak yapsal bir dnflm salamaktr.

Ksa Dnem stikrar ve Yapsal Amal nlemlerNihai amacn refah dzeyini kalc bir biimde ykseltmek olarak belirlendii G-l Ekonomiye Geifl Programnda temel hedefler, ekonomide srdrlebilir birgeliflme ortamn salayarak kaynak kullanma srecindeki verimlilii artrmak, d-fla ak bir yaklaflmla piyasa koflullarnda rekabet gcn gelifltirmek ve byleceekonomide bymeyi, yatrm ve istihdam arttrmak olarak vurgulanmfltr. Siyasaliradenin arkasnda olaca zellikle vurgulanan bu program erevesinde ayrcaekonominin yeniden yaplandrlaca, kamu kesiminde kaynak dalmnn say-dam ve hesap verme sorumluluu erevesinde gereklefltirilecei, yolsuzluun verasyonel olmayan kamu mdahalelerinin nlenecei ve piyasalarda gven ortam-nn salanaca amalar arasnda saylmfltr.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


5

Programda alt hedefler afladaki flekilde zetlenmifltir: Dalgal kur sistemi iinde enflasyonla mcadeleyi kesintisiz ve kararl bir bi-

imde srdrmek, Bankaclk sektrnde kamu bankalar ve Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu

(TMSF) bnyesindeki bankalar baflta olmak zere hzl ve kapsaml bir ye-niden yaplandrmay gereklefltirmek, bylece bankaclk kesimi ile reelsektr arasnda salkl bir iliflki kurmak,

Kamu finansman dengesini bir daha bozulmayacak bir biimde glendirmek, Toplumsal uzlaflmaya dayal, fedakrln tm kesimlerce adil bir biimde

paylafllmasn ngren ve enflasyon hedefleri ile uyumlu bir gelirler politi-kas srdrmek,

Btn bunlar etkinlik, esneklik ve fleffaflk ile salayacak yapsal unsurlarnyasal altyapsn oluflturmak.

Gl Ekonomiye Geifl Programnn tam metnine Merkez Bankasnn sayfasndan ulafla-bilirsiniz: http://www.tcmb.gov.tr/yeni/duyuru/eko_program/program.pdf

Programda ayrca 2001 krizinin kamu mali dengeleri, bankaclk sektr ve re-el sektr zerindeki olumsuz etkileri vurgulanarak bu sorunlarla bafla kmak iinmaliye, para ve gelirler politikalarnn kullanlaca belirtilmifltir. Makroekonomikdengelere dikkat ekilerek, 2001 ylnn ilk yarsnda daralma beklenecei, ikinciyarsnda ise dalgal kur nedeniyle ihracat ve turizm gelirlerinin artaca ve ekono-minin geniflleme srecine girecei umulmufltur. 2001 yl iin ekonomide %3 k-lme ve %50nin biraz zerinde enflasyon oran ngrlmfl, ekonominin kl-mesi ve i talebin daralmas ile beraber ithalatn azalaca beklentisi ile ihracat veturizm gelirlerinde de artfl beklentisi dflnldnden, cari ifllemlerin dengelene-cei ifade edilmifltir.

Bu programda ngrlen nemli bir konu, fiyat istikrarna ynelik olarak, 2000yl ierisinde uygulanan dviz pasna dayal enflasyonla mcadele uygulamasn-dan vazgeilerek dalgal dviz kuruna geilmesidir. Nominal pa uygulamas,dorudan enflasyon hedeflemesinden ok baz ara hedefler zerinden fiyat istik-rarn salamaya ynelik bir uygulamadr. Gl Ekonomiye Geifl Program ile arahedefler yerine enflasyon hedeflemesine geilecei ve koflullar olufltuunda uygu-lamaya geilecei belirtilmifltir. Ayrca fiyat istikrarna ynelik politikalarn gelirlerpolitikas ile desteklenecei vurgulanmfl, bu dorultuda memur maafllarnn enf-lasyonla uyumlu olarak arttrlaca ve dflk gelirli iftilerin dorudan gelir des-tei ile glendirilecei belirtilmifltir.

Kamu kesiminde mali disiplinin salanmasna ynelik olarak uygulanacak ma-liye politikalarnn en nemli bilefleni, faiz dfl bte fazlas olmufltur. Faiz dfl bt-e fazlasnn GSMHya oran 2000 ylnda %2.8 olarak gerekleflmiflti. Bu oran 2001ylnda %5.5 ve 2002 ylnda %6.5 olarak hedeflendi. 2001 ylndaki banka kfl-leri ile beraber daha da artan bor yk (bor stoku/GSMH) %94e kmflt. Bu ne-denle faiz dfl fazla ile bor yknn dflrlmesi nemli hedeflerden birisi oldu.Kamu mali dengelerinin dzeltilmesi iin yaplmas gerekenlerden biriside kamugelirlerinin arttrlmasdr. Bunu gereklefltirmenin bir yolu da rekabet ve etkinlikasndan da nemli olan zellefltirmedir. Bu yzden programda zellefltirmeye hzverilecei vurgulanmfltr. Mali ve parasal disiplinin salanmas ile faizlerdeki d-flfln tersine dnmemesi salanacaktr. Bu adan Merkez Bankasnn kredibilite-si de nemsenmifltir.

14 Mal iye Pol i t ikas- I IS O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


Bilindii gibi, 2001 ylnda yaflanan krizle beraber belirginleflen yapsal sorun-lardan birisi de bankaclk sektrndeki krlganlktr. Bu nedenle sektrn glbir yapya kavuflturulmas iin Bankalar Kanununda deifliklikler yaplmfltr. Ka-mu bankalar asndan en nemli sorun grev zararlardr. Kamu kesimindefleffafln arttrlmas ve kamu finansmannn glendirilmesi amacyla grev za-rarlarnn azaltlmasna ynelik dzenlemeler yaplmfl ayrca Borlar, Kamulafltr-ma ve Kamu hale Kanunlarnda deifliklikler yaplarak, bte iinde ve dflndaynetilen kamu fonlarnn ortadan kaldrlmas kararlafltrlmfltr. Yine ekonomiderekabet ve etkinliin arttrlmas amacyla fieker Kanunu, Ttn Kanunu, DoalgazKanunu, Sivil Havaclk Kanunu ve Trk Telekomun zellefltirilmesine ynelik d-zenlemeler yaplmfl, programn sosyal ynn glendirecek fl Gvencesi Kanu-nu, Ekonomik ve Sosyal Konsey Kanunu karlmfltr.

Gl Ekonomiye Geifl Programnn Uygulama SonularGl Ekonomiye Geifl Program uzun vadede yaplacak ve sonu alnacak ne-riler iermekteydi. Bu programla ksa dnemde verilen gven ve atlan baz adm-lar sonucunda 2003 ylnda ksa vadeli sermaye girifli yksek dzeyde gereklefl-mifl, 2001 ylndaki sermaye kafl tersine dnerek girifller artnca T deerlenmifl,i talep canlanmfl ve ekonomide byme eilimleri g kazanmfltr. Ayrca 2001ylnda %94 olan bor yk 2003 yl sonu itibaryla %70 civarna inmifltir. Ayn ylcari ifllemler dengesi 6.8 milyar dolar civarnda ak vermifl, bu ak da net hatave noksan denilen kalemle kapatlmfltr. Bu kalem bir anlamda kayt dfl serma-ye hareketleri olarak dflnlebilir.

Dfl ak Trkiyenin yapsal bir sorunudur. Ekonomi bydke, dfl ak art-maktadr. Bu nedenle bu an kapatlmas uzun dnemde yapsal dnflmlergerektirmektedir. Aslnda enflasyon sorunu da baz yapsal nedenler iermektedir.Genellikle talebin arzdan fazla olduu varsaym altnda baz politikalar uygulansada arz tarafnda da ciddi sorunlar olduu, verimliliin ve retimin yeterince arttr-lamad gzden karlmamaldr. 1980 ylndan sonra uygulanan program, reti-min piyasa koflullarna braklmasn ve talebin kontrol edilmesini ngrmekteydi.Ancak uygulama sonular, bu tr bir yaklaflmn doru olmadn ortaya karmfl-tr. Piyasa koflullarnda yeterince tasarruf yaplarak bunlarn verimli yatrmlaraynlendirilmesi her zaman kendiliinden gerekleflen bir sre deildir. Teflvikmekanizmalar ile transfer edilen kaynaklar bazen yatrmdan ok tketime ve spe-klatif ifllemlere ynelmifltir.

zet olarak, Gl Ekonomiye Geifl Program kamu an ve dfl a disip-line etmeye dayaldr. Programda kamu dengesi iin birincil (faiz dfl) fazla yarat-larak bor yknn hafifletilmesi, dfl denge iin ise dalgal kur rejimi benimsen-mifltir. Kurun dalgalanmaya braklmas, yurt ii faizlerin gevflemesine neden ol-mufl ve bu nlemlerle bir yandan yurt ii denge, dier yandan dfl denge efl anlolarak salanmaya alfllmfltr. Bu program ksa dnemli bir istikrar programndanok, yapsal dnflm de hedefleyen bir yeniden yaplandrma programdr. Bafl-ta Merkez Bankasnn bamszl olmak zere ekonomi ynetimi ile siyasal ikti-dar arasndaki iliflkileri yeniden dzenlemeyi amalayan programda siyasal iradevurgusu yaplmasnn nedeni de budur. nk yeniden yaplandrma kkl dei-fliklikler gerektirir ve kkl deifliklikler ancak siyasal kararllkla mmkndr.

Program erevesinde yapsal reformlara iliflkin olarak Merkez Bankas Yasa-snn deifltirilmesi, dzenleyici ve denetleyici kurumlarn oluflturulmas nem ar-zetmektedir. rnein, Hazine, Merkez Bankasndan ksa vadeli avans alamamak-


Grev Zarar: Siyasal otoritetarafndan kamu iktisaditeflebbslerine verilengrevler veya buteflebbslerin rettii mal vehizmet fiyatlarnn maliyetinaltnda belirlenmesi sonucuortaya kan zarardr.

Net hata ve Noksan:demeler dengesinde,nereden saland veyanereye dendii bilinmeyendviz gelir ve giderleridir.

tadr. Bylece ekonominin parasallaflmas nlenmifltir. Gelirler politikas yoluylaenflasyon beklentileri krlmfltr. Mali disipline azami derecede dikkat edilmifl vesonu olarak faiz dfl fazlann mill gelire oran 2002-2004 yllarnda ortalama %7.8ve 2005-2008 dneminde %6.3 olarak gerekleflmifltir. Borlarn vadesi kriz dne-mindeki yaklaflk 5 aylk ortalamadan yaklaflk 2 yla kmfl ve ilk defa faiz oranla-r tek haneye (%10un altna) dflmfltr. Faiz oranlarndaki dflfller ve faiz dflfazla konusundaki geliflmeler sonucunda, bymenin de olumlu etkisiyle 2001 y-lnda %70in biraz altnda olan kamu bor yk 2003 ylnda %55e, 2005 ylnda%41e ve 2007 ylnda %30un altna dflmfltr. 2009 ylnda ekonomideki daralmanedeniyle tekrar %30un zerine kan bu oran, 2010 yl itibaryla yeniden %30unaltna dflmfltr.

Alnan nlemlerin ve gven ortamnn nispeten artt bu dnemde sermaye gi-rifllerinin de artmasyla ekonomi yeniden bir byme srecine girmifltir. 2001 yln-da %6nn biraz altndaki bir klmeden sonra, 2002 ylnda %6n zerinde birbyme gerekleflmifl ve 2004 ylnda %9un zerine kmfltr. 2002-2007 yllararasnda ortalama byme oran %6.8 civarndadr. Ancak 2008 ylnda kresel d-zeyde krizin belirginleflmesiyle beraber Trkiyede de bir daralma ortaya kmfltr.

Enflasyon oranlarnda ise dikkate deer geliflmeler gzlenmifltir. 2000-2001 y-lnda %50nin zerinde olan fiyat artfllar, 2002 ylnda %45, 2003 ylnda %25 civa-rnda gerekleflmifl ve 2006 ylnda enflasyon hedeflemesine geilmesiyle birliktesonraki yllarda %10 dolayndaki bir dalgalanmadan sonra 2009 ylnda %6lara ka-dar inmifltir. Bu oranlar Trkiye ekonomisinde 1980 sonrasnda ilk defa tek hane-li enflasyon anlamna gelmektedir. Ancak 2011 ylnda kresel krizin de etkisiyleyeniden %10un biraz zerine kmfltr.

Yukarda belirtilen bu olumlu geliflmelere ramen, Trkiyenin yapsal sorunla-rndan birisi olan iflsizlie iliflkin olarak dikkate deer geliflmeler salanamamfltr.Bu yzden istihdam yaratmayan byme kavram ska gndeme gelmifltir. Eko-nomik daralma genellikle kapasite kullanm oranlarndaki dflme nedeniyle iflsiz-lii arttrrken, geniflleme dneminde iflsizlik azalmakta ancak genellikle %9un al-tna dflmemektedir. Buna ynelik olarak uygulanacak politikalar, daha uzun d-nemde gereklefltirilmesi mmkn olan yapsal reformlardr. Trkiye ekonomisi iflgc arz ve talebinin rtflmedii yapsal bir sorun yaflamaktadr. Bireyler ifl bula-mazken iflverenler de aradklar nitelikte eleman bulamamaktadrlar. Burada iflgcnn nitelii nem kazanmaktadr.

Trkiyede 2001 krizi sonrasnda uygulanan istikrar programnn sosyo-ekonomik etkileri-ne iliflkin bir alflma iin flu kitaba baklabilir: H. Hakan Ylmaz (2007), stikrar Program-larnda Kalite Sorunu: 2000 Sonras Dnem Trkiye Deneyimi, Ankara: TEPAV Yaynlar.

Ayrca dfl ticaret hacmi de giderek bymfltr. Toplam ihracat ve ithalatnGSYHya oran 2000 ylnda %32 civarnda iken yllar itibaryla artarak %40n ze-rinde seyretmifltir. 2000 ylnda mill gelire oranla %8in zerinde ak veren dfl ti-caret dengesi, 2001 ylnda %2in altna dflmfltr. Burada 2000 ylnda deerlenenve 2001 krizi ile beraber hzla deer kaybeden Tnin etkisi grlmektedir. Ekono-minin byme srecine girmesiyle bu oran yine artmfl ve bir daralma yl olan2009 ylndaki dflfl dflnda dfl ticaret ann mill gelire oran genellikle %7ninzerinde seyretmifltir. Dfl ticaret a ile balantl olarak cari ifllemler dengesi deak vermeye devam etmifltir. Bunun nedenleri arasnda, dvizin ucuzlamas, pet-rol fiyatlarndaki artfl ve artan yatrmlar iin kullanlan ithal ara mallar saylabilir.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


Yukarda belirtildii gibi dfl ak da, Trkiyede yapsal bir sorundur ve ancak uzundnemde ekonomide meydana gelecek yapsal dnflmlerle hafifletilebilecektir.

Gl Ekonomiye Geifl Programnn maliye politikasna temel yaklaflm nedir?

2008 KRESEL KRZ VE TRKYE EKONOMSNE ETKSGl Ekonomiye Geifl Programnn uygulanmas sonucunda tutarl erevesininve uygulama ynndeki siyasal kararlln etkisiyle byk lde baflar salanmfl-tr. Daha nce belirtildii gibi faizler dflerek bor vadeleri uzamfl, enflasyon tekhaneli rakamlara dflmfl, mali disiplin salanmfl, bymenin de olumlu etkisiylebor yk dflrlmfltr. Bu baflarnn arkasnda elbette dnyadaki geliflmelerin,zellikle de likidite bolluunun etkisini dikkate almak gerekir. Srekli olarak dflak vererek byyen bir ekonominin dfl kaynak bulabilmesi gerekir. Trkiye eko-nomisi, yksek faiz oranlarnn ve kresel likidite bolluunun katksyla dfl kaynakbulmakta zorlanmamfltr. lkemiz uygulanan sk maliye ve para politikalar sonu-cunda, ucuz emein de katksyla kresel rekabet gcn bir lde arttrabilmifl-tir. thalata dayal bymeyi kolaylafltran bir baflka faktr de dolar kurunun dflme-sidir. Bylece ithalat daha ucuz hale geldiinden girdi maliyetleri dflmfl ancak it-halatn artmas ve ihracatn daha pahal hale gelmesiyle dfl ak devam etmifltir.

Amerika Birleflik Devletlerinde 2007 ylnda belirtileri ortaya kan ve 2008 y-lnda belirginleflen kresel kriz btn dnya ekonomilerini etkilemifltir. Dfla akekonomilerin kresel dzeydeki dalgalanmalardan etkilenmemesi mmkn deil-dir. Avrupa lkelerinde olumsuz etkisi belirgin olarak hissedilen kresel krizinTrkiye ekonomisine de etkileri elbette olmufltur. rnein, kresel krizin etkisiyle2009-2010 yllar ortalamasnda faiz dfl fazla %1in altna dflmfltr. 2009 yl ay-n zamanda ekonominin darald bir yldr. Gemiflle karfllafltrld zaman, uzunsre yksek enflasyon ve istikrarsz bir byme ile yaflamfl olan lke ekonomisiiin bu gstergeler elbette baflar saylabilir. Ancak uygulanan program ne kadargl olursa olsun, arkasnda gl bir siyasal irade de olsa, dfla ak bir ekono-mi kresel geliflmelerden etkilenecektir. Bu yzden 2006 ve sonrasnda enflasyonhedefleri genellikle tutturulamamfltr. Bunun nedenleri arasnda, dnya enerji fi-yatlarndaki geliflmeler, kresel dalgalanmalar sonucu ortaya kan sermaye kfl-lar, 2007 ylndaki kuraklk nedeniyle tarm fiyatlarndaki artfllar ve mali disiplinkaygsyla arttrlan dolayl vergi oranlar yer almaktadr. Dier taraftan Trkiyedeyapsal nedenlerle ortaya kan enflasyonu da gz nnde bulundurmak gerek-mektedir. rnein, enflasyon dflt halde konut sektrnde, zellikle kiralardabeklenen dflfl meydana gelmemifl, buna benzer katlklar enflasyon oranlarnnbeklenen dzeyde dflfln engellemifltir.

Bir lkenin borlanmas sadece kamu kesiminin borlanmas anlamna gelmez.zel sektrn de borlanma davranfln dikkate almakta yarar vardr. 2001 krizisonrasnda uygulanan program sonrasnda yakalanan byme izgisi, faizlerdekigevfleme ve mali disiplin, kamu bor ykn byk lde hafifletmifltir. Ancakbyyen ekonomi zel sektrn kredi talebini arttrmfl ve dfl faiz oranlarnn d-flk olmas nedeniyle zel kesimin borlar artmfltr. Bymeyi de olumlu etkile-yen bu sre, kresel kriz ile beraber sorun yaratmaya bafllamfltr. nk dvizkurundaki artfl, dviz cinsinden borlu kesimin ykn arttrdndan ekonomikfaaliyetler zerinde kanlmaz olarak olumsuz etkiler yaratmfltr.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


6

Ancak 2001 krizi sonrasnda yaplan yasal ve kurumsal dzenlemeler Trkiyeekonomisinin kresel krizden daha az etkilenmesini salamfltr. nk baflta ABDolmak zere baz AB lkelerinde dikkate deer biimde yaflanan bankaclk sorun-lar 2001 ylnda lkemizde zaten yaflanmfl ve buna ynelik nlemler alnmflt. r-nein, Merkez Bankasnn bamsz hale getirilmesi, belirli sorunlar olan banka-larn kapatlmas veya rehabilitasyonu, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kuru-munun (BDDK) oluflturularak sektrn sk takibinin salanmas, bankaclk sek-trnn krlganln byk lde azaltmfltr.

Btn bu olumlu geliflmelere ramen 2007 ylndan itibaren baz olumsuz ge-liflmeler de ortaya kmfltr. Kresel dzeyde ortaya kan mali dalgalanmalar, s-z edilen nlemler nedeniyle, lkeyi dorudan etkilememekle beraber kreselbeklentileri olumsuz etkilemifltir. 2007 ylnn bir seim yl olmas nedeniyle kamumaliyesine iliflkin baz reformlarn gecikmesi ve vergilere iliflkin baz dzenlemele-rin yaplamamas, yurt iinde de beklentileri kt etkilemifltir. ABDden bafllayandalgalanmalarn da etkisiyle 2007 ylndan itibaren kredi hacminde daralma mey-dana gelmifl, byme oran dflmfl ve iflsizlik artmfltr. Dfl piyasalardan salanankredi imkanlarnn azalmas ve daralan lke ekonomileri nedeniyle ihracatn olum-suz etkilenmesi sonucunda vergi indirimleri yaplmfl, harcamalar daha gevflek tu-tulmufl ve mali disiplinde bir miktar gevfleme meydana gelmifltir.

Sonu olarak, Trkiye ekonomisinin 2008 ylndan itibaren karfllaflt sorun-larn bir blm kresel krizden kaynaklanmaktadr. Ancak lkenin baz yapsalsorunlarnn da gz ard edilmemesi gerekir. Bu yapsal sorunlardan birisi lkede-ki retim yapsnn ithalata bamlldr. Dfl ticaret dengesinde olumlu geliflme-ler salanmasnn yolu ise katma deeri yksek mal satmaktan gemektedir. Dflkaynak ihtiyac dier bir sorundur. Bir lkede yaplan yatrmlar yurt ii tasarruf-larla karfllanamad takdirde yurt dflndan salanacaktr. Bu yzden yurt ii ta-sarruflarn arttrlmas gerekmektedir. Dier bir sorun, yapsal enflasyona iliflkin-dir. Fiyat artfllarnn bir ksm talepten kaynaklanr. Ancak enflasyonu besleyenyapsal nedenlerin de gz ard edilmemesi gerekir. zellikle alflkanlklarn besle-dii enflasyon katl ve maliyet tarafndan gelen fiyat artfllarnn dikkate alnma-s gerekir. Enflasyon yapflkanln besleyen kira artfllar gibi baz alanlarda gelir-ler politikasnn etkili olarak kullanlmas olumlu etki yaratabilir. flsizlik konusun-da da yapsal baz nlemlerin alnmas gerekmektedir. Mesleki eitimin gelifltirile-rek ara eleman ihtiyacnn karfllanmas, ifl gc kalitesinin arttrlmas ve kayt d-fl faaliyetlerin kabul edilebilir dzeylere ekilmesi istikrarl bir byme asndannem taflmaktadr.

Trkiye ekonomisinin 2008 kresel krizinden daha az etkilenmesinin nedenleri nelerdir?


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZ N NK T A P K T A P

T

7


Trkiyede 1970lerde yaflanan ekonomik istikrar-

szln yurt iinden ve yurt dflndan kaynakla-

nan nedenlerini sralamak

Trkiyede 1980 ncesi ekonomik yapnn belir-leyici zellii devlet nclnde yrtlen it-hal ikameci sanayileflme politikasdr. Buna gre,yurt ii talebe ynelik olarak yaplan retimlebyme salanacak ve kamu yatrmlar ile busre desteklenecektir. Ancak bu politikann sr-drlebilmesi iin yksek dzeyde seyreden c-retler enflasyonu krklemifl, retim srecindekullanlan girdilerin bir ksm dflardan satn aln-d iin dviz ihtiyac karfllanamamfl, yurt iitketim ile desteklenen bu byme stratejisindeyatrmlar teflvik edecek tasarruflar yetersiz kal-mfl ve son olarak rekabeti olmayan bir ekono-mik yap nedeniyle verimlilik ve kalite sorunuortaya ktndan sz konusu politika tkanmfl-tr. Bu tkanmay hzlandran dfl neden ise1970lerdeki petrol floklar ile beraber dnya pi-yasalarnda meydana gelen dengesizliklerdir.Ciddi yapsal sorunlarla karfl karflya olan Trki-ye ekonomisi, yurt dflndaki olumsuz geliflmele-rin de etkisiyle krize doru srklenmifl ve al-nan nlemler baflarsz olmufltur.

24 Ocak 1980 tarihinde hazrlanan istikrar pa-

ketinin ngrd politikann nasl bir grfle

dayandn ve bu istikrar politikasnn temel

zelliklerini aklamak

24 Ocak 1980 tarihinde alnan kararlar, dfla akya da ihracata ynelik byme politikas olarakadlandrlan bir grfle dayanmaktadr. Temeldeparasalc yaklaflma dayanan bu ynelifl, zmparasal dzenlemelerde aramakta ve devletinekonomideki roln azaltarak piyasa mekaniz-masna ifllerlik kazandrmay ngrmekteydi. 24Ocak kararlarnn temel hedeflerinden birisi, pa-ra arz ve kamu harcamalarnn kontrol altnaalnmas yoluyla enflasyona neden olduu dfl-nlen yksek talebin kslmasdr. Yksek seyre-den cretlerin dflrlmesi halinde yurt ii talep-te azalma meydana gelecei ve daha fazla ihra-cat yaplabilecei dflnlmfltr. Ayrca yurt ii

talepte meydana gelen azalfl enflasyonu dflr-c ynde etki yaratacak ve retim maliyetlerinide dflrerek lkenin uluslararas rekabet gc-n arttracaktr. Tasarruflarn arttrlmas iin faiz-ler yksek tutulacak ve serbest dviz kuruna ge-ilerek yurt iine dviz girifli arttrlacaktr. Sonolarak ise ihracat arttrlarak srekli bir dviz ge-liri salanacaktr.

1980 istikrar politikasnn uygulama sonular-

n zetlemek

24 Ocak 1980 kararlar, daha ncesinde ekono-minin iine girdii darboazlar aflmak ve srd-rlebilir bir byme srecine girmek iin, gn-mze kadar baz deiflikliklerle uygulanmfltr.Programda, bafllangta enflasyon sorununu ha-fifletmek, ihracat arttrarak dfl dengeyi sala-mak ve serbest piyasa ekonomisini ifller hale ge-tirmek gibi hedefler yer alsa da ncelikli hedefdfla alma ve dfl dengenin salanmas olmufl-tur. Dfla alma ve serbest dviz kuru nlemleridfl kredilerle desteklenerek baz olumlu sonu-lar alnmfltr. Ancak Trkiye ekonomisi ksa d-nemli istikrar sorunlarnn tesinde baz yapsalsorunlar da yaflamakta olduundan, istikrar n-lemleri sonucunda dfl demelerde baz rahatla-malar salanmfl olmakla birlikte enflasyon, iflsiz-lik, gelir dalm ve byme hznda yavafllama-lar yaflanmfltr. Bylece sanayide dikkate deeryapsal dnflmler ve verimlilik artfl olmadanuluslararas rekabette baflarl olunamayacaaka ortaya kmfltr.

1994 krizini hazrlayan koflullarn neler oldu-

unu ve 5 Nisan stikrar Programnn hangi n-

lemleri ierdiini aklamak

24 Ocak kararlarnn uygulanmas ile bir ldeihracat artfl ve dvizde bir miktar rahatlama ol-masna karfllk, ekonomik gstergelerdeki bo-zulmalar srekli artmfltr. Temel hedefler arasn-da yer alan enflasyon, kontrol altna alnamamfl,kamu i borlanmas ve faiz oranlar srekli art-mfl, dfl ticaret dengesi bozulmufl, tasarruf ve ya-trm beklenen dzeyde artmamfltr. Btn bu

zet

1NA M A

2NA M A

3NA M A

4NA M A


gstergelerdeki bozulmalar sonucunda 1994 yl-nn bafllarndan itibaren haneli enflasyon or-taya kmfl, derinleflen ekonomik sorunlar veborlanamayan hkmetin Merkez Bankas kay-naklarna aflr ynelmesi ile %100n zerine -kan enflasyon sonucunda 5 Nisan stikrar Prog-ram aklanmfltr. Bu program kapsamnda, yk-sek oranda KT zamlar ve devalasyon yannda,KTlerin zellefltirilmesi veya kapatlmas, tarm-da destekleme almlarnn daraltlmas, MerkezBankasnn yeniden yaplandrlmas, kamu ke-siminde cret artfllarnn bte denekleri ile s-nrlandrlmas, tekel rnleri ve akaryakttan al-nan vergi ve fonlarn ykseltilmesi gibi nlemleralnmasna karar verilmifl, btn bu nlemlerlebirlikte ksa dnemde kamu aklarn azaltmakzere ek vergiler alnmfltr. 5 Nisan kararlarnnierdii nlemlerin bir ksm, geici vergi gibi k-sa dnemde sonu vermesi beklenen nitelikte-dir. Daha kalc sonu verebilecek olan MerkezBankasnn yeniden yaplandrlmas ve zellefl-tirme gibi nlemler ise uzun dnemde sonu ve-rebilecek zelliklere sahiptir.

Enflasyonla Mcadele Programnn uygulan-

masna zemin hazrlayan koflullar tanmlamak

1990larda enflasyon oran ortalama %75in ze-rinde gerekleflmifl, bte aklarnn GSMHyaoran 1990 ylnda %3 civarnda iken 2000 yln-da %12nin zerine kmfltr. Bu an yaklaflk%10u faiz giderlerinden oluflmaktadr. Net bordeyicisi durumunda olan kamu kesiminin malipiyasalar zerinde yaratt bask, faiz oranlarnarttrmfl ve yksek enflasyon nedeniyle artanrisk priminin de etkisiyle reel faizler hzla artmfl-tr. Kamu aklarndaki artfllar ve yksek reel fa-izler nedeniyle toplam kamu borcunun GSMHyaoran 1990 ylnda %37 civarnda iken 2000 yln-da %52nin zerine kmfltr. Yksek reel faizlerzaten yksek olan kamu kesimi borlanma gere-ini daha da arttrmfltr. Kamu gelir-gider denge-sinin salanamad ve borlarn srdrlemezhale geldii bu dnemde, istikrarl bir bymesalanamamfl ve iflsizlik artmfltr. Uluslararaspiyasalardaki olumsuzluklarla beraber borlarnsrdrlemez yaps, baflta kamu bankalar ol-

mak zere mali sistemdeki bozukluklar ve dieryapsal sorunlar nedeniyle lke ekonomisi s-rekli bir kriz ortam yaflamfltr. Program kapsa-mnda kamu aklarnn dflrlmesi ve yapsalreformlara ynelik nemli admlar atlmfltr. By-lece programn uygulanmaya bafllanmas ile faizoranlar gerilemifl, enflasyon yavafllamfl ve i ta-lep canlanmaya bafllamfltr. Ancak burada dik-kat edilmesi gereken konu, enflasyonun neden-lerine iliflkindir. zellikle yapsal enflasyonunvarl halinde, sadece sk para ve maliye politi-kalar ile beklenen sonucu elde etmek mmknolmamaktadr.

Gl Ekonomiye Geifl Programnn kapsad

temel unsurlar dier programlardan ayran

zellikleri karfllafltrmak

Dviz kuruna dayal enflasyonla mcadele prog-ram Kasm 2000 ve fiubat 2001 krizleri ile sonu-lannca yeni bir ekonomik istikrar programnagerek duyulmufltur. Krizden kmak ve istikrar-szlk yaratan yapsal sorunlar ortadan kaldr-mak amacyla IMF ile imzalan stand-by anlaflma-s gzden geirilerek Gl Ekonomiye GeiflProgram ad altnda yeni bir istikrar programhazrlanarak yrrle konulmufltur. Programnnihai hedefi mali disiplin, fiyat istikrar ve istik-rarl bir byme srecini bafllatacak yapsal birdnflmdr. Nihai amacn refah dzeyini kalcbir biimde ykseltmek olarak belirlendii buprogram erevesinde ekonomide srdrlebilirbir geliflme ortamn salayarak kaynak kullanmasrecindeki verimlilii artrmak, dfla ak bir yak-laflmla piyasa koflullarnda rekabet gcn ge-lifltirmek ve bylece ekonomide bymeyi, yat-rm ve istihdam arttrmak temel hedefler olarakvurgulanmfltr. Uygulanan program sonucundaksa dnemde verilen gven ve atlan baz adm-lar sonucunda ksa vadeli sermaye girifli yksekdzeyde gerekleflmifl, T deerlenmifl, i talepcanlanmfl ve ekonomide byme eilimleri gkazanmfltr. Gl Ekonomiye Geifl Programkamu a ve dfl a disipline etmeyi hedefle-mektedir. Bu amala kamu dengesi iin birincilfazla yaratlarak bor yknn hafifletilmesi, dfldenge iin ise dalgal kur rejimi benimsenmifltir.

5NA M A

6NA M A


2008 kresel krizinin Trkiye ekonomisi zerin-

deki etkilerini deerlendirmek

Gl Ekonomiye Geifl Programnn uygulan-mas sonucunda uygulama ynndeki siyasal ka-rarlln da etkisiyle byk lde baflar salan-mfltr. rnein, faizler dflerek bor vadeleri uza-mfl, enflasyon tek haneli rakamlara dflmfl, ma-li disiplin salanarak bymenin de olumlu etki-siyle bor yk dflrlmfltr. Ancak yapsal birsorun olan dfl ak ise devam etmektedir. Bu ba-flarnn arkasnda elbette dnyadaki geliflmelerin,zellikle de likidite bolluunun etkisini dikkatealmak gerekir. 2008 ylnda kresel dzeyde or-taya kan kriz ise btn dnya ekonomilerinietkilemifltir. Trkiyede kresel krizin etkisiyle2009-2010 yllarnda faiz dfl fazlann mill gelireoran ortalama olarak %1in altna dflmfltr.2009 yl ayn zamanda ekonominin darald biryldr. 2001 krizi sonrasnda yaplan yasal ve ku-rumsal dzenlemeler Trkiye ekonomisinin k-resel krizden daha az etkilenmesini salamfltr.Ancak kresel dzeyde ortaya kan mali dalga-lanmalar sz edilen nlemler nedeniyle lkeyidorudan etkilememekle birlikte kresel beklen-tileri olumsuz etkilemifltir. 2007 ylnn seim ylolmas nedeniyle kamu maliyesine iliflkin bazreformlarn gecikmesi ve vergilere iliflkin bazdzenlemelerin yaplamamas, yurt iindeki bek-lentileri de olumsuz etkilemifltir. Trkiye ekono-misinin 2008 ylndan itibaren karfllaflt sorun-larn bir blm kresel krizden kaynaklanmak-tadr. Ancak lkenin baz yapsal sorunlarnn dagz ard edilmemesi gerekir.

7NA M A


1. Afladakilerden hangisi 1980 ncesinde uygulanansanayileflme politikasnn belirleyici zelliidir?

a. Dfla ak bymeb. hracata dayal sanayileflmec. thal ikameci sanayileflmed. Bebek endstrilere. Ar sanayi politikas

2. Afladakilerden hangisi 1980 istikrar politikasndayer alan nlemlerden birisi deildir?

a. Kamu sektrnn kltlmesib. Yksek faiz politikasc. Serbest dviz kurud. cretlerin arttrlmase. hracatn arttrlmas

3. Afladakilerden hangisi Trkiye ekonomisini1970lerin sonunda istikrarszla gtren nedenler ara-snda yer almaz?

a. Ekonomide tarmn paynn yksek olmasb. fiehirleflme artarken istihdamn yetersiz kalmasc. retim yapsnn deiflen talebe ayak uydurama-

masd. Kalite ve maliyet asndan rekabet gcnn d-

flk olmase. thalatta sanayi mallarnn paynn dflk olmas

4. Afladakilerden hangisi Trkiyede 1980 istikrar po-litikasnn sonularndan birisi deildir?

a. hracatn artmasb. Enflasyonist basknn artmasc. Dfl borlanmann yavafllamasd. flsizliin artmase. Gelir dalmn bozulmas

5. Afladakilerden hangisi 5 Nisan stikrar Programerevesinde alnan nlemlerden birisi deildir?

a. Tarm destekleme almlarnn geniflletilmesib. Kamu kesiminde cret artfllarnn snrlandrl-

masc. KTlerin zellefltirilmesid. Devalasyone. Yksek oranda KT zamlar

6. Trkiyede 2000 ylnda uygulanan istikrar programafladakilerden hangisidir?

a. 24 Ocak stikrar Programb. Enflasyonla Mcadele Programc. Gl Ekonomiye Geifl Programd. 5 Nisan stikrar Programe. Yatrm Glendirme Program

7. Afladakilerden hangis

Documents

MLY404U.pdf