Nizamül Mülk - Siyasetname

8/2/2019 Nizaml Mlk - Siyasetname

1/141

Nizaml-mlk _ Siyasetname

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii,sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar,5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacylaekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve

benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibiformatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasnadayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grmeengelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala

veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasal sorumluluklar kullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.

www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak vezgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir.

Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin depaylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitapokuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkrediyorum.

Bilgi paylamakla oalr.Yaar MutluLGL KANUN:5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerininengelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellininkullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmetveren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD,

braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanundangrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticaretekonu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltmamacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir

grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir


2/141

kitabnz tarayp, [email protected] adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlarakatlmay dnebilirsiniz.

Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen buaklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz...Teekkrler.

Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.www.kitapsevenler.com

Tarayan Gkhan Aydner

Nizaml-mlk _ Siyasetname

SIYASETNAME NizamlmlkDergh Yaynlan :81 Tarih Dizisi : 6Siyaselnme'nin yayn haklan Dergh Yaynlarna aittir.

Nizamlmlk Trkesi: Nurettin Bayburtlugil

SYASETNME(Siyeru'l-mlk)DERGAH YAYINLARIAnkara Cad. N: 60/6 34410 Sirkeci / stanbulTel: (212) 520 46 96 - 520 46 97 Fax: (212) 520 46 95wwvv.dergahyayinlari.com E-posta: [email protected] BASILI KNC BASILI NC BASILI DRDNC BASILI BENC BASILIKASIM 1981 UBAT 1987 EKM 1995 KASM 1998 AUSTOS 2003ISBN: 975-7462-88-8

Siyasetnme. A Ajans tesislerinde hazrlanm ve baslm. Gven Ciltevi tarafndan ciltlenmitir.SUNUDevrin padiahlarna ve devlet ileri gelenlerine, dolaysyla daha sonra bu grevleristleneceklere yol gstermek, tavsiyelerde bulunmak gayesiyle kaleme alnan siyasetnmetrndeki eserlerin ok eskilere giden bir gelenei vardr.Felsefi ahlknpolitiqueblmnde, siyaset konularna yer verildii, devletin ileyii, idareekilleri ve devlet ileri gelenlerinin tamalar gereken zelliklerin sraland bilinmektedir.slm felsefesi kitbiyatnda, felsef ahlkn politique ksm iin "iln-i tedbr-i medine"(ehirynetimi ilmi) tabiri kullanlmaktadr. slm dnyasnda felsefi ahlk konusunda ilk fikirlerinsahibi olarak Kind kabul edilmekte ise de, ilm-i tedbr-i medine zerinde nemle duran ve busahada eserler telif eden kii olarak Farab gzkmektedir.ru ehli medineti'l-fzla adl

eseri, bu konuda yazdklarnn en nemlisidir.slm dnyasnda telif edilen siyasetnme trndeki eserler iin yle bir snflandrmada

bulunmak mmkndr:1. Siyaset konusunu nazar olarak ele alp, bu mesele etrafnda slmn grnn neolabileceini tesbit etmeye ynelik eserler. Buna rnek olarak bn Teymiye'nin es-Siyaset'-

er'iyye fi slah'r-ra' ve'r-ra'iyye'si ile Maverd'nin el-Ahkmu's-sultaniye ve'l-velyet'd-diniyye'si gsterilebilir.2. Pratik gayeler gden ve devrin sultanna nasihat vermekle yetinen, bu arada daha ncekidevlet adamlarnn bandan geenlere yer veren eserler: Bunun en gzel rnei

Nizamlmlk'n Si-SUNU

yasetnme 'si olmaldr.


3/141

3. Layiha eklinde olanlar: Bunlar belli bir devir iin yazlma zelliini tarlar. OsmanlDevleti'nin gerileme ve k dnemlerinde bu layihalarda bir art olduu grlmektedir.Bunlarn en mehuru daKoi Bey risalesi olarak bilinen layihadr.slm dnyasnda kaleme alnan siyasetnameleri toplayan ve bunlar tantan eserler de kalemealnmtr. Trkiye'de bu ii iki deerli merhum limimiz; Bursal Mehmet Tahir ile Agh

Srr Levent yapmlardr.1

Seluklu Devleti'nin hretli veziri Nizamlmlk'n kaleme ald Siyasetnme (veyaSiyeru'l-mlk), yaygnl ve etkinlii yannda muhtevas bakmndan da nem arzetmektedir.Nizamlmlk kendi ifadesinden de anlalaca gibi, eserinde yalnz nasihat vermekleyetinmemi, olaylar nakletmi. Seluklu Devleti'nin ileyii, aksayan taraflar, alnmasgereken tedbirler, messeselere ilerlik kazandrmak iin yaplmas gereken dzenlemeler...gibi konularda da bilgiler vermi, Seluklu Devleti iinde yaygnlk kazanan, hatta devletitehdit eden Btn - Rafz kaynakl hareketler hakknda deerli malumat aktarmtr.Bu sunu yazsnda, Nizamlmlk'n din naslar konusunda ok titiz davranmadn da

belirtmek gerekmektedir. Siyasetnme'nin 30. faslnn "arap meclisinin kurulmas veartlar"na tahsis edilmesi bu konuda bir fikir verir kanaatndayz.

Siyasetnme,bu zelliklerinden dolay, bilhassa Seluklular zerinde alanlar vesiyasetnmelerle ilgilenenlerin dikkatini ekmi ve zamanmza kadar, neir ve tercme olarakzerinde almalar yaplmtr. Bu almalarn dkm yledir:

Neirler:1. Seneler (Paris, 1891),2. Seyyid Abdurrahim Halhali (Tahran,310),I Bursal Mehmet Tahir,Siyasete mteallik sr- slmiye (! 332): Agh Srr Levent, Siyaset - nameler, Trkdiliaratrmalaryll - 1962.SYASETNME

3. Abbas kbal Atiyan (liseler iin dzeltme ve aklamalarla, Tahran, 1320),

4. Murteza Mderrisi ihardih (Kazvin'nin notlaryla, Tahran, 1334,2. bask,Tahran, 1344),5. Hubert Darke (Tahran, 1962),6. M. Altan Kymen (Ankara, 1976).Tercmeler:1. Franszca: Schefer (Paris, 1893),2. Ksmen talyanca: F. Gabrieli (Orientalia,Vll/l-2,s. 80-94, 1938),3. Rusa: B.Zakhoder (Leningrat, 1949),4. Trke: a) Ebu'l-Fazl Mustafa (st. niversitesi Ktphanesi,Ty. Nu. 6952. Kk boy 14vr., seme bir tercmedir),

b) Mehmet Ali Ayn: A. K. Akst, Ayn'nin 1933'te Maarif Vekleti tarafndanSiyasetnne'yi tercme etmekle grevlendirildiini, bu tercmeyi tamamladn, 1936'da

baslmaya balandn, sonradan bilinmeyen bir sebeple bundan vazgeildiiniyazmaktadr.2

c) M. erif avd'irolu (stanbul. 1954)5. ngilizce: Hubert Darke (Nevhaven, 1960),6. Almanca: K. E. Schabinger (Leiden, I960),1

M. erif avdarolu'nun Trke tercmesi yaymlandktan sonra Prof. brahim Kafesolu,Siyasetnme'nin muhtevas ve Trke tercmesi hakknda geni bir makale kaleme alm,mevcut neirlerin yetersiz ve eksik olduunu, eserin en eksiksiz nshasnn2 Ali Kemali Akst,Profesr Mehmet Ali Ayn. Hayat ve Eserleri, s. 377 (1944).3 Tercme ve neirlerin listesi iin istifade edilen kaynaklar: A. S. Levent, a.g. makale; brahim Kafesolu, "BykSeluklu veziri Nizm'l-Mlk'n eseri Siyasetnme ve Trke tercmesi", Trkiyat mecmuas. XII, s. 231 -256 (1955):ayn yazar, "Nizm'l-Mlk", M, IX, 329 - 333; M. Mderrisi ihardih neri (Tahran, 1344).

4 1. Kafesolu, a.g. makale.7SUNU


4/141

stanbul Molla elebi Ktp.de olduuna iaret etmi (Slcymaniye Ktp. Molla elebi Kit. Nu.114), bu nshadan istifade edilerek yeni bir nerinin yaplmasnn gerektiini vurgulamtr.4

Bu tavsiyeyi dikkate alan M. Akan Kymen, Molla elebi nshasndan istifade ileSiyasetnme'yi yeniden neretmitir.Elinizdeki tercme, M. Mderrisi ihardih ve Kymen nerinden istifade edilerek

hazrlanmtr. Dolaysyla tam metin ilk tercme olmaktadr. Dergh Yaynlar, nmzdekignlerde, zellikle Osmanllar zamannda kaleme alnm Siyasetnme trndeki eserleriyaymlamaya devam edecektir.DERGH YAYINLARIindekilerSunu, 5indekiler, 9Mtercimin nsz, 13M. Mderrisi ihardih'nin nsz, 15Schefer'in Siyasetnme hakkndaki dnceleri, 19SYASETNME, 21Kitabn yazlmas hakknda, 231. FASIL: Sultan'in (Allah mlkn edeb klsn) medhi, halkn ve dnyann durumu, 25

2. FASIL: Padiah ve emirlerin Allah Tal'nn nimetini tanmas hakknda, 283. FASIL: Padiahn, zamanndaki zulmleri yok edip adalet ve hsn-i niyeti hkim klmas, 304. FASIL: miller, vezir ve klelerin devaml soruturulmas (kontrol), 395. FASIL: Ikta' sahipleri ve onlarn halka nasl muamele ettiklerinin tetkiki, 496. FASIL: Kad, hatip ve gvenlik memurlarnn (muhtesip) ileri, 587. FASIL: milin (vergi memuru), kad'nn, emniyet mdrnn (ahne), (belediye) reisin(in) durumlarn soruturmak vebunun siyas art, 638. FASIL: Din ve din kanunlarn, benzerlerinin aratrlmas ve tetkiki ,759. FASIL: Devlet ileri gelenleri ve geimleri, 7910. FASIL: Muhabirler, postaclar ve memleket ilerinde tedbir almak, 8011. FASIL: Padiahn huzurunda yazlan fermanlara ve meselelere saygNDEKLERgsterilmesi, 8812. FASIL; Mhimmat iin dergh'tan padiaha kle gndermek, 91

13. FASIL: Memleket ve halkn iyilii iin casuslar gndermek ve tedbir almak, 9214. FASIL: Sulhun devaml olmas iin eliler ve haberciler gndermek, 10615. FASIL: Elilerin sarholuk ve normal hallerinde ihtiyatl davranmalar, 10716. FASIL: zel vekil ve ilerinin verimli olmas iin nasl yaplaca, 10817. FASIL: Padiahn nedim ve yaknlarnn ilerinin nasl yaplaca, 10918. FASIL: Padiahlarn memleket ileri iin limlerle meveret yapmas, 11219. FASIL: Mfretler, memleketin selmeti iin bunlarn maiet ve ilerinin dzenlenmesi, 11420. FASIL: Padiah makamnn hazrlanmas, ssl ve her eit silahlarn yaplmas, 11521. FASIL: Elilerin hal, hareket ve ilerinin dzenlenmesi. 11622. FASIL: Ordunun konaklayaca yerlerdeki otlaklar, 12023. FASIL: Padiahn btn askerlerinin mallarn belirlemesinin gerei, 12124. FASIL: Her cins ve kavimden asker bulundurmas, 12225. FASIL: Padiah saraynda her cins askerin mukim olmas ve iaesinin temini, 12326. FASIL: Trkmenleri, kleleri, Trklerin ynetiminde ve dier hizmetlerde kullanmak, 12427. FASIL: Klelerin yapaca iler ve ilerini yaparken onlara zahmet ektirmemek, 125

28. FASIL: Saray klelerinin grevleri, 12629. FASIL: Halkn (avam) ve ileri gelenlerin (havas) ziyaretine msade etmek, 14030. FASIL: arap meclisinin kurulmas ve artlar, 14231. FASIL: Padiah huzurunda kullarn ve hizmetkrlarn duracaklar yer, 14432. FASIL: Ordunun ihtiyalar, istekleri ve ordugh hizmetleri, 14533. FASIL: Sslenmeyi, silah, sava levazmatn ve seferi tanmak, 14610SYASETNME34. FASIL: Hata yaptklar an devlet ileri gelenlerinin cezalandrlmas, 14735. FASIL: Saray muhafzlar, bekileri ve nbetileri, 15036. FASIL: alan kullarn ve hizmetkrlarn haklarn koruma, 15137. FASIL: Padiahn sofras nasl hazrlanmal, hizmetkrlar kimler olmal, 15438. FASIL: Ikta' sahipleri ve halkn hareketleri hakknda ihtiyatl olmak, 15739. FASIL: lke ve padiahlk grevlerinde dnerek karar vermek, 158

40. FASIL: Ceza infaz emiri (emir-i hares), ubdarlar ve ceza letleri, 16041. FASIL: 1. Padiahn Allah'n kullarna ilerinde bata bulunmas, 165; II. Ayn konuda bir dieri de yle der, 173; III.Unvanlarn mnas ve dereceleri, 174


5/141

42. FASIL: ki ii bir kiiye emretmemek, isizlere i vermek ve onlar isiz brakmamak, ii dindar ve liyakatli kiilerevermek, dinsizlere i vermeyip onlar evresinden uzaklatrmak, 18343. FASIL: Tesettr ehli, ordu kumandanlarnn srasnn korunmas ve sanatkrlar, 20444. FASIL: lkenin ve dinin dman, dinsizlerin ve Hariclerin davranlarnn kontrol, 21345. FASIL: Mazdek'in ayaklanmas, onun dini ve dil Nuirevan tarafndan ldrtlmesi, 21546. FASIL: Ateperest Sinbad'n ortaya k ve Niabur'da mslman-lara kar ayaklanmas, 23347. FASIL: Karmat ve Btnlerin Kuhistan, Irak ve Horasan'da ortaya k, 235/Horasan ve Maveraiinnehir'de Btnlerin

ortaya k, Horasan emirini ortadan kaldrarak kendi mezheplerini yaymalar, 239/am ve Marip'te Btnlerin ortayak, fitne ve fesatlar, 246/Gur ve Herat blgesinde Karmat ve Mazdeklerin ortaya k ve ayn blgede helak olmalar,247/Btnlerin ikinci defa Horasan ve Maveraiinnehir'de ortaya klar ve yok edilileri, 249/Batn Ali b. MuhammedBerk'nin Huzistan ve Basra'da ortaya k, 254/Ebu Said Cennabi ve olunun Bahreyn ve Lahba'da isyan etmesi, 25548. FASIL; Hurremlerin Isfahan ve Azerbeycan'da ba kaldrlar, 259/Bbek'in isyan, 260

11NDEKLER49. FASIL: Padiahn hazineye sahip olmas ve onu dzene koymas. 26650. FASIL: Adalet isteyenlerin saysn azaltmak, onlara yerinde cevap ve haklarn vermek, 26851. FASIL: Vilayetlerin hesaplarnn tutulmas ve nizama konulmas, 271Umum fihrist, 273Siyasetnme neirlerinden fotokopiler, 287

12MTERCMN NSZ

Nizam'l-mlk, Hasan b. Ali b. shak Tus (1018 - 1092), Tus'ta dodu (10 Nisan 1018), iyibir tahsilden sonra Gazne Devleti'ne bal Horasan umumi valisi Ebu'l-Fazl Sur'ninmaiyyetinde idarecilik hayatna balad, 1040 senesinde Dandanakan savan mteakipGazne'ye gitmise de tekrar Horasan'a dnerek Seluklularn hizmetine girdi ve Alparslan'nBelh valisi Ebu'l-Ali adan tarafndan vilayet ilerini tedvire memur edildi. Alparslan'nSeluklu sultan olmasyla 1064 ylnda vezirlie getirildi. Kendisine Halife Kaim bi-Emrilahtarafndan Nizam'l-mlk ve Kvamu'd-devle lakaplar verildi.Alparslan ve Celaleddin Melikah'n vezirliini yapm (1064 - 1092), kurduu idar tekilatile devletin salam temeller zerine oturmasn salamtr. Sava alanlarnda da Malazgirthari, sultanlarn yannda yer alarak Seluklularn btn ftuhatnda pay olmutur.

slmda birlii salamak iin eitime nem veren Nizam'l-mlk Badat'da adyla anlanNizamiye medreselerini kurarak Ehl-i snnet akidesinin tedrisini salam ve devrin ilerigelenlerini sl-mn birliini salamak iin bu medreseye memur etmitir.Sonradan slm leminde eitli yerlerde vezirliklere ykselecek oullar ve torunlar veserveti ile Seluklu Devleti'ni elinde bulunduran Nizam'l-mlk, son senelerde oul vetorunlarnn serkelii yznden Sultan Melikah'la aras alnca, Melikah kendisinegnderdii mektupta: "Sen benim devletimi ve memleketimi13NSZLER

istil eyleyerek evlatlarna ve damatlarna verdin. Bunlar benim adamlarma sayggstermiyor, halka zulmediyorlar, sen de bunlar cezalandrmyorsun. ster misin vezirlikdivitini elinden ve sarn bandan alaym ve halk tahakkmnzden kurtaraym" diye ar

bir hitapta bulunur. Nizam'l-mlk cevabnda Sultan' vc szler ve duadan sonra u tehditcmlesini de kullanyor: "Devlete ortak olduumuzu henz bilmiyor musun? Bu vezirlikdiviti ve sark, tacnla o derece baldr ki diviti aldktan sonra ta da kalmaz gider"diyebiliyordu.Melikah 1092 Ekiminde Badat'a hareket etti. Nizam'l-mlk de arkasndan yola kt. Yoldadileke vermek bahanesiyle huzuruna kan bir Batn fedaisi tarafndan ldrld.ldrlmesinde, dman olduu sapk mezhep mensuplar kadar Melikah'n dier veziriTacu'l-mlk'n de rolnn olduu sylenir.Siyasetnme veya Siyer'l-mlkolarak bilinen bu kitap, meliklerin, emirlerin, vezirlerin,kadlarn, hatip ve benzeri idarecilerin siyaset, ahlk ve davranlarn tanzim etmek iin

Sultan Melikah'n tavsiyesi ile kaleme alnm bir eserdir. Sade, salam ve gzel bir Farsa


6/141

ile yazlan bu eser ayn zamanda Sinbad, Mazdek, Batnler ve Hurremler gibi btlmezhebler iin de tarihi ynden nemlidir.Tercmenin bana ilve ettiimiz nszlerde Siyasetnme hakknda geni bilgiler verildiiiin biz szmz burada kesiyor, sizlere sunduumuz bu tercmemizde eksik vekusurlarmzn balanmasn diliyoruz.

istanbul,! Mart 1981NURETTN BAYBURTLUGL14

M. MDERRS HARDH'NN NSZNizam'l-mlk lakabyla anlan Kvamddin Ebu Ali Hasan b. Ali b. Ishak'n bu kitabnaSiyasetnme, Siyer'l-mlk ve Nizam'l-mlk'n 51 fasl isimleri verilmitir. 455 H. senesiZilhicce aynn 13. Pazar gnnden (7 Aralk 1063), katil tarihi olan 485 H. senesi Ramazann10. gnne (19 Ekim 1092) kadar, Seluk sultan Alparslan ve olu Sultan Melikah'nvezirliini yapt.Melikah, vezirlerinden en iyi ekilde lkeyi idare etmesi, din ve dnya ilerinde gereklitedbirlerin alnmas, kendi hayat dsturlarn, siyas, itima ve din davranlarnayarlayabilecei bir kitap yazmalarn istedi. Bu eser bittii an Nizam'l-mlk Melikah ileBadat seferini yapmakta idi. Siyasetnme'nin msveddesini temize ekmek ve eer kendisine

bir ey olursa yazlan kitab padiaha takdim etmek zere saltanat zel ktibi MuhammedMaribi'ye verdi.Elimizdeki nsha Nizam'l-mlk'n katlinden sonra yazlan nshadr.1 Rivayete gre busralama Melikah'n ikinci defa tahta geii ve Giyasu'd-din Ebu Suca' Muhammed b.Melikah (492 -511/1098 - 1117) yllarnda bitti. nk, unvanlar bahsinde SultanMuhammed'in lakab olan Giyasu'd-din'den bahsedilmektedir. Ktip ona sunduu nshada'Allah mlkn ebedi klsn' duasn kullanyor. Buradan ktibin, kitabn tertibini 1098senesinden sonra bi-1 1891 tarihinde Paris'te Scher'er tarafndan neredilmi, 1344 tarihinde Muhammed Kazvin'nin tashihleri ile, MurtazaMderrisi ihardih tarafndan Tahran'da 2. basks yaplmtr.

15NSZLER

tirdiini anlyoruz.Kitabn dier bir yerinde Nizam'l-mlk'n Alparslan ve Melikah'n vezirliini yaptsylenmektedir. Bu da kitabn son eklini Nizam'l-mlk'n lmnden sonra aldngstermektedir. Huccet'l-slm Gazal'ninNasihatl-mlkadl kitabn yazarkenSiyasetnme'yi gznnde bulundurduu kesin olduuna gre Mu-hammed Marib'nin,kitab Gazal'nin vefat tarihi olan 505/1111 senesinden evvel temize ekip Sultan'a sunduumuhakkaktr. Netice olarakSiyasetnmenin son eklini 492 - 505/1098 - 1111 seneleriarasnda ald kesin olarak biliniyor.2

Kitabn yazar Nizam'l-mlk, slm dnyasnn ve ran'n byklerinden biridir. Tarihiler

hayat ve eserlerinden uzun uzun bahsetmilerdir. Prof. Mcteba Minevi, Tarih-i zindegn-iHcce Nizam ve asr- o adl aratrmaya dayanan eseri kaleme almtr. stad Said Nefis'ninDer tarih-i danigah- Nizamiye-i Badadbaslm, Arapaya da evrilmitir. Nizam'l-mlk'n hayat ve eserleri hakknda bilgi iin bu eserlere mracaat edilebilir. Bu satrlarnyazar bendenizin deDer tarih-i Hasan Sabbah ve smailiye adl eserde de gerekli bilgiler

bulunacaktr.Fakat ulu vezirin kaleminden km olan bu Siyasetnme veya Siyer'l-mlk, slubununakl, ibarelerinin doruluu, konuyu ok sade olarak anlatmas, mevzularnn eitliliiynnden Farsa kitaplar arasnda esizdir. Son faslnda bildirdiine gre bu eser "Nasihat,hikmet,darb- mesel ve Kur'an- Kerim tefsiri,3 Peygamberimizin szleri, peygamberlerinhayat ve kssalar, dil padiahlarn hikyeleri, gemilerin haberleridir..."

Tarih ve edebiyat stadlarnn sylediklerine gre, Hace Niza-m'l-mlk bu kitabnda dil veslup ynnden sanatn zirveye


7/141

2 Merhum Alim Abbas kbal Atiyan'nin dzeltme ve aklamalar ile liseler iin Vezaret-i Ferheng tarafndan yaplanbasks.3 Nizam'l-mlkSiyasetnme'sinde siyas ve itima, tarih deimeleri ynnden Kur'an- Kerim'den bir ka yet delilgetirmitir. "Tabakat- mfessirin", telif: Murtaza Mderrisi ihardih.

16SYASETNME

ulatrmsa da, tarih olaylar tam olarak ifade edememi, mezhep ynnden de taassubakamtr. Eserde pekok tarih hatalar grlmektedir. Ehl-i snnet dnda kalan mezhep vedinlere yersiz isnatlarda bulunulmutur.*Yanlmay nlemek iin Hace'nin bir tarih kitab yazmadn, her eyden nce ibret alnacakolaylar anlatarak siyaset yolunu gsteren bir edip olduunu, tarihi olmadn sylemeliyiz.Tarih yanllar, o gnlerde mezhep taassubunun adet olmasndan ileri gelmektedir. Nizam'l-mlk de afi mezhebi muhaddislerinden olduundan, mezhebinin ykselmesi iin okalmtr.4

Siyasetnme 1891 ylnda Paris'te, 1930 (1330)'da ta basks olarak Bombay'da, 1892(1310)'da Seyyid Abdurrahim Halhali tarafndan Tahran'da, 1902 (1320)'de liseler iinaklamal olarak Abbas kbal Atiyan tarafndan Tahran'da Vezaret-i Ferheng tarafndan

neredildi.**Btn mrn Avrupa'da tarih ve edeb aratrmalarla geiren merhum MuhammedKazvin'nin II, Dnya Sava balarnda ran'a dn, edebiyat sahasna yeni bir ruhgetirmitir. Bu satrlarn yazar ve bir ka kii kendisinden pekok istifade ettik. Ayrcaeserlerimi gzden geirerek gerekli yerleri dzeltti ve gerekli yerlere de ilveler yapt. Byledikkatli ve bilgili bir stadn yardmlarna ulatm iin Allah'a krler olsun. Dostlar da,

baslan kitaplarna yapt ilve ve izahlarla ondan gerei gibi istifade ettiler. Tarih veedebiyat sahasndaki bilgilerini memleketin fazl ve limlerinden esirgemiyordu. OnlarlaSiyasetnme'nin Avrupa basksn dikkatle okumu, kurun kalemle dzeltmeler yapm, baz* Bu nsz yazarnn Cafer olduu gznnde bulundurulmaldr (Dergh Yaynlar).4Kitab- Siyasetnme, Abbas kbal Atiyan'nin nsz, nr. Vezaret-i Ferheng.** Trkiye'de 1976 senesinde Prof. Dr. M. Altay Kymen tarafndan Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesi yaynlar arasndada Farsa metni neredildi. (Dergh Yaynlar).

17NSZLER

konulara notlar ve haiyeler eklemilerdi. Bu notlar ve aklamalar, nshay dzeltmek vebaskya hazrlamak iin yaplmt.Bendenizin elinde de Schefer basks olduu iin, staddan izin alarak ikisini karlatrdm.Hemen hemen kitabn tamamn bu notlarla dzelttim. Kendi kalemi ile yapt aklamalaraynen kitabma aktardm. Siyasetnmebulunmamaya, okuyucular kitab aramaya baladklaran Kazvin'nin notlar iki fasikl olarak Tahran niversitesi tarafndan basld. Bunlar, bukitabn sonuna metnin kolay anlalmas iin eklendi. Kitabn ilk basks bilginler, renciler

ve msterikler tarafndan beenildi.

5

Tahran niversitesi mecmuasnda olduka beenilerek,ortaan, ortaada devlet idaresi iin yazlan en iyi eseri olarak akland. Kitabnngilizceye tercmesi de bu bask zerinden yapld.Dier drt ilm ve edeb kitabmla6 birlikte Siyasetnme'yi de okuyucularma sunduum iinAllah'a krler olsun.Tahran, 17 Rebiulevvel 1385M. M. HARDHi5 Tahran, 1334.6 I. Kubra ve Sura, Seyid erif Curcan, mantkhakknda yazlan bu eserFarsann aheserlerinden saylr.II.erh ve Tercme-i Suyt, nahiv ilmhakknda.III. Tercme ve erh-i muallimu'l-usid, usl-i fkh hakknda, mellifi Aa Hadi Mazanderan.IV. Tercme ve erh-i mesibu'n-nevasib der intikad- nevaksu'r-revafz. Kad Nurullah usteri. Tercme: Muhammed AliMderrisi ihardihNecef.

18SCHEFER'N SYASETNMEHAKKINDAK DNCELER


8/141

Fransz Akademisi yesi, Dou Dilleri Okulu mdr olan bendeniz, n dnyaya yaylmNizam'l-mlk lakabyla mehur Ebu Ali Hasan b. Ali Tusi'nin Siyasetnme veyaSiyerl-mlkadl eserini Paris'te sizlere arzediyorum. Bu kudretli ve yksek meziyetlere sahip kii,ayn zamanda Seluklulardan Alparslan ve Melikah'n vezirliini yapmtr. Onbirinci asrnsonlar olduka korkulu ve kark gnlere tesadf ettiinden bu eserini sratle tamamlamtr.

Eser, sultanlarn ve byklerin hayatlarna ait ok az bilinen hikye ve haberlerden meydanagelmitir. Benim incelediim yazma 690 H.'de yazlm. Benim grebildiim dier nshalarHindistan'da Adilhaniye Devleti bakenti Ahmedabad'da yazlm Sandra Ktphnesi'nde

bulunan eserle, Berlin Ktphnesi'ndeki yazmadr. Bu iki nsha da 564 senesinde Urumiyeehrinde Byk Hacib Alp Cemaleddin'in emriyle istinsah edilmitir. Rusya'da biri DevletKtphnesi'nde, dieri Petersburg Ktphnesi'nde olmak zere iki nshas daha vardr.Elimizdeki nshann son fasllar olduka kark olduundan, karlatrp tashih etmesi iinFarsa muallimi Javeksk'ye gnderdim. Marnileyhin zahmetleri beni mutmain kld. Bukarklklar her yazma eserde olduu gibi mstensihlerin dikkatsizliklerinden ilerigelmektedir. Bu nshadaki byk hatalar giderildikten sonra maksadm, tercmesini yapmakistediimSiyasetnme'deki

19NSZLER

mklleri ortadan kaldrp, onu anlalabilir bir duruma getirmekti. Ehl-i bid'atn isyanlar vekardklar karklklar ihtiva eden fasllar yeteri kadar akla kavuunca, bu ahane eserinnerinin zaman geldiini mit ederek okuyuculara sunuyorum. Giderilemeyen hatalar iinzr diler, okuyucularn msamaha gstereceklerini mit ederim.SCHEFER20SYASETNAMENizam'l-mlkbu kitab muhtasar olarak 39 fasldabitirmiti.Anlalmasnn g olaca endiesi kalbine yerleincedevletin muhalifleri hakknda II fasl daha ekledi. Her fasl'a gerektii kadar ilveler yapt. (Badat'a) hareketi annda banaverdi. Badat yaknnda bana o olay gelince, Batnlerin ayaklanp halka zarar vermeleri zerine, bugne kadaradalet ve

slm Hildavend-i lemin kalmasyla kuvvet buluncaya kadar, ben bu kitabn varln aklayamadm. Allah Tal Trkdevletini kyamete kadar devaml klsn, amin.Muhammed Marib

21Yeri ve zaman yaratan, kullarna rzk veren, a ve gizliyi bilen, gnahlar balayan YceAllah'a krler olsun; sall u selm, yaratlmlarn en iyisi, peygamberlerin en by,cihan yaratann habibi, Kur'an- Kerim'i getiren, kyamet gnnde mmetine efaat edenAbdullah olu Muhammed (s.a.)'e, Ehl-i beyte, arkadalarna, sahabe-i gzine olsun,Allah'm.Kitabn yazlmas hakkndaHasan kulunuz sze yle balamak ister: Dini ve dnyay ereflendiren en yce Padiahn

elisi Ebu'l-Feth Melikah b. Alparslan Muhammed Halife'nin (1072 - 1092) Allah onayardmn devaml klsn emini, ben ve dier kullarna, "Herbiriniz memleketimiz hakkndadnnz. Zamanmzda neyin iyi olduuna, saraymzda, meclisimizde ve kapmzda onunyerine getirilmemesi veya bizden gizlenmesi sebeplerini, bizden nceki padiahlarn yapp da,

bizim yapmadmz ileri aratrnz. Gemi emirlerin, Seluk sultanlarnn ve dierlerininmerasim ve an'anelerini aratrp aka yazdktan sonra, bizim grmze sunun. Bundansonra din ve dnya ilerimizin kendi kanunlar ierisinde nasl yrtlmesi gereini dnp,emredelim. Bilinmesi gerekeni bilelim ki, her i kendi kanunu erevesi iinde yaplsn.nk bize dnya padiahln balayan Allah Tal, zerimizdeki nimetleri tamamlayp,dmanlarmz da kahretti. Bundan sonra memleketimizde Allah'n fermanna veyakanunlarna aykr, onlara halel ve noksanlk ulatracak bir hadise olmamal ve

yrmemelidir" buyurdu.23NSZLER


9/141

Bendeniz Hasan bu hususta bildiimi, grdm, zamanla edindiim tecrbeleri,stadlardan rendiklerimi padiahmz iin aklayp, bu kitapta fihristle her konuyu ihtivaettii mna ile isimlendirerek 51 fasla ayrdm. Okuyanlarn sklmamas ve insann hounagitmesi iin, her fasln gerekli yerlerinde hadisler, Kur'an yetleri, sekin szler, zamann

byklerinin konumalarn (nakledip) hikyeler anlattm. Okur da tatbik ederseniz bunun ne

derece faydal bir kitap olduu anlalr. Her iki dnya iin de sevap kazanrsnz. Bu nshaylkenin sahibi iin Allah onun mrn uzatsn hazrlayp borcumu dedim. naallahbeenilir ve kabule ayan olur.Tm padiah ve emirler iin bu kitaba sahip olmaktan ve onun iindekileri bilmekten bakaare yoktur. Bilhassa zamanmzdaki emirler bu kitab ne kadar fazla okurlarsa din ve dnyaileri hakknda bilgileri o kadar artar, dost ve dmann durumunu daha iyi farkeder, ilerdaha kolaylar, doru yolu daha kolay bulurlar. Neticede dergh, saray, divan, meydan,meclis, mal (mlk), sz, durum, halk, ordu ve benzeri yerlerde padiahlk merasim ve kanunuonlara malum olur. lkenin tamamnda uzak - yakn, ok - az hi bir ey onlardan gizlenmez.Hak Tal'nn rzasna ve iki cihanda muratlarna ererler.Esiz Allah Tal'nn dilei, Rabbimin yardm ve muvafakati ile bitti.

24BRNC FASILSultan'n (Allah mlkn ebed klsn) medhi, halkn ve dnyann durumuAllah her asr ve zamanda halkn iinden birini seerek onu padiahlk sanatlaryla vlmve sslenmi klar. Dnyann ilerinden ve kullarn huzurundan onu sorumlu klar, fesat,karklk ve fitneyi ortadan kaldrr. Onun hamet ve heybetini insanlarn gnllerinde vegzlerinde geniletince, ondan emin olarak devletinin devamn isterler. Eer kullarda eriatkk grme ve inkr etme veya Allah'n emirlerini yerine getirmede kusur grlrse, ona su-unun cezasn vermelidir. Hak Tal bize bu gnleri gstermesin ve byle bahtszl bizdenuzak tutsun. Allah'n gazap ve fkesi, isyann uursuzluundan her tarafta insanlara ular.Balarndaki adaletli padiah gider ve muhtelif kllar ekilerek kanlar dklr. Gnahkrlarve fitneler o kanda yok olup, dnya onlardan temizleninceye kadar pazusu kuvvetli olanistediini yapar. Bu gnahkrln uursuzluu sebebi ile bir ok gnahszlar da helak olur.Buna yle bir misl verilebilir: Ate sazla dnce kuruyu da ya da tamamyla yakar. Bukomuluktan dolay pekok ya da yanm olur.O halde kullardan biri Allah Tal'nn takdiri ile bir devlet ve ycelik elde etse, Allahkendisini kymetli tutup bir akl ve bilgi verir. O, akl ve bilgi ile eli altndaki fertlerdenherbirine kendi lsnde bir i ve yer verir. lerinden hizmetkrlar ve liykatllar se-25BRNC FASIL

er, rtbe ve makam vererek, mhim din ve dnya ilerinde onlara itimat eder. taat etmektensorumlu olan halk, kendi ilerini yapp onun adaletinin glgesinde gnlerini rahat ve huzur

iinde geirirler. Hizmetkrlardan veya memurlardan kendilerine yakmayan bir i veya birzulm grlrse, onu, sopa ve hapis ile terbiye eder, gafletten uyanrsa onu iine iade eder,uyanmadn anlarsa hi yerinde tutmayp, onun yerine ehil bir kii tayin eder. Halktan nime-tin hakkn tanmayan, emniyet ve huzurun kymetini bilmeyip hyanet dnen, itaatetmeyen, haddini aan kiilere gerekli ihtarda bulunularak sular kadar had cezas buyururlar.Bundan sonra isminin ebed kalmas iin dnyann imarna balar. Yer alt su yollar aar,kanallar aar, byk akarsular zerine kprler yapar, topran verimini artrma areleri arar,hisarlar, yeni ehirler, yksek binalar, gzel yerleim merkezleri kurar, byk yol azlarnaribatlar, ilim tahsil edecekler iin medreseler yaplmasn emreder. Bu ilerin sevabn odnyada alaca gibi halk da kendisini devaml hayr ile anar.Allah'n takdiri ile o tarih an, gemi zamanlara karr. Eski padiahlarn ileri eklindeanlr. Halkna gemi milletlerin ulaamad saadeti salar. lemlerin sahibi, yce padiahiki sebepten aziz klar:


10/141

1. Soy olarak Efrasyap'a ulaan hanedan nedeniyle onu dier padiahlarda bulunmayankerametler ve ululuklarla ssler.2. Bu sebepten padiahlarn, gzel yzl, iyi huylu, mert cesur, iyi ata binen, her trl silahkullanabilen, sanattan anlayan, Allah'n kullarna merhamet edip efkat gsteren, verdiiszleri yerine getiren, dindar, tam imanl, ibadeti seven, faziletlerinden istifade iin gece ve

ziyaret namaz klan, oru tutan, din ulularna sayg gsteren, bilginin malnn mterisi olan,nasihatlar ve sadakalar veren, fakirlere iyi muamele eden, emri altndakiler ve hizmetkrlarile iyi geinen, halkn zerinden zalimlerin zulmn kaldran kiiyi Allah kymetli tutar.phesiz Allah, padiaha liyakati ve imannn salaml lsnde devlet ve millet verir.Btn dnya-26SYASETNME

yi onun emrine tbi klar. Onun heybet ve siyasetini btn lkelere ulatrr. Dnyallar onahara verdii ve ona yaklat derecede, klcndan emin olurlar.Zamanlarnda halifelerden bazlarnn lkelerinde rahatlk ve genilik olmusa da, hi birzaman gnllerini dnya gailesinden, lkelerini de isyanlarn kmasndan

koruyamamlardr. Allah'a kr bu zamanda, dnyada bunun aksini dnen kimse yok. D-nse de onun hareketleri kanun erevesi iinde kalyor. Allah bu devleti kyamete kadardevam ettirsin. Bu devletin ycelmesini kem gzlerden esirgesin. Halk bu sultann adaleti vesiyaseti ile yaayabilsin ve devletinden hayr duasn eksiltmesin.Devletin durumu byle olunca denilebilir ki, ilmin deeri de dier mumlarn kendisinden kald enerji kaynana benzer. Halk bir yol gsterene ihtiya duymadan, bu kla yolunu

bularak, karanlktan kurtulur. Fakat sultann isteklerinin, hallerinin, dncelerinin,bilgilerinin ne olduunu bilmesi gerekir. Padiahlarn, kullarna iyi hareket etmeleriniemretmekten baka areleri yoktur. Gemi padiahlarn yapt, bugn yaplmas mmknolmayan, beenilen, beenilmeyen kullarnn grd, bildii, duyduu, okuduu hereyi

bilmesi ve kendi fermanna uygun olmas gerekir.

Birka fasl ksa olarak yazld. Gereken kendi fasl iinde anlatld. Allah Tal yardmcmzolsun.27

KNC FASILPadiah ve emirlerin Allah Tal'nn nimetini tanmas hakkndaPadiah Allah'n nimetini tanrsa Allah kendisinden raz olur. Hakk'n rzasnda, halkyla

birlik olma, adaletinin yaylma ihsan vardr. nk halkn hayr duas gnden gne artarsaonu ebed klar. Byle padiah, devlet ve zamanndan honut olduu gibi bu dnyada iyiolarak anlr, ahirette de hesab kolaylap, saadete erer. yle demilerdir: Melik inkr vekfrle ayakta kalabilirse de zulmle ayakta kalamaz.Hikye: Hadislerde rivayet edildiine gre, Yusuf Peygamber (a.s) vefat edince, Hz. Yakup

ve Hz. brahim'in naziresine ve kardelerinin yanna defnetmek zere getirdiler. CebrailAleyhisselm gelerek yle dedi: "Onu yerinde braknz. Melik'in sorularna cevap verdiiiin, kardeleri yannda yeri yoktur. Kyamette bunun cevabn vermelidir." YusufPeygamber'in (a.s) durumu byle olursa, dierlerinin nasl olacan ve ne cevap verecekleriniseyret.Hadis: Peygamberimiz (s.a) bir hadisinde, "Kyamet gnnde, Allah'n kullar zerinehkmranlk ve emretme yetkisi verilenlerden bir kiiyi elleri bal olarak huzura karrlar.Eer dil biri ise adaleti onun ellerini zer ve Cennete gtrrler; zalimse zaten zulmellerini baladndan gtrp Cehenneme atarlar"28SYASETNME

buyurmaktadr.


11/141

Hadis: "Bu dnyada halka, saraynda oturanlara, emri altnda alanlara hkmetme yetkisiverilen bir kii bunlardan sorumludur. nk, sry korumakla grevli bir obandan Allah,

boynuzlu koyunun, boynuzsuz koyuna vurmasn kendisinden sorarak, bunun cevabn ister."Hikye: Abdullah b. mer b. Hattab (r.a) yle diyor: "Babas mer (r.a) dnyadanayrlaca zaman kendisine sordu:

Babacm seni ne zaman grebilirim? teki dnyada. Daha abuk grmek istiyorum. Ey oul, dnyadan ayrldmn birinci, ikinci veya nc gecesi ryanda grebilirsin.Oniki yl getii halde onu ryasnda grmedi. Bu sralarda Abdullah (r.a) bir gece babasnryasnda grnce sordu:

Babacm gece sonra seni ryamda grebileceimi sylememi miydin?Sevgili olum, Badat yaknlarnda bir kasabann eskimi bir kprs varm, memurlarmonu dnp tamir ettirmemi, koyunlar kprden geerken, birinin aya bir delie girmi vekrlm. Ben de bu gne kadar onun cevabyla megul idim, diye cevap verdi".Sultan Allah onun lkesini ebediyete ulatrsn o byk gnde, emri altnda bulunan

btn yaratklarn haklarn kendisinden isteyeceklerini ok iyi bilir. "Ben filan kimseyi o ie

memur etmitim" dese de dinlemeyecekler. Bu byle olduuna gre padiah mhim bir ii hikimseye havale etmemeli, halkn nasl geindiinden gafil olmamal, gc yettii kadar gizli,aikr onlarn durumlarn aratrmal. Amirlik yapanlarn memur olduklarn hatrlatmal,zalimlerin zulmlerini onlarn zerinden kaldrarak hkmdarl zamannda devletinin

bollua kavumasn salarsa, halknn hayr dualar da kyamete kadar onun ruhuna ular.29NC FASILPadiahn, zamanndaki zulmleri yok edip adalet ve hsn-i niyeti hkim klmasPadiahn, haftann iki gnnde adalet divan kurup, zalimlerden mazlumlarn haklarnalmaktan, sululara ceza vermekten baka aresi yoktur. Halkn da bunu bizzat kendisindenduymas, bu hususta bulunan en nemli kssalardan bir kan anlatarak, her olay iin bir karnek vermesi gereklidir. Sultann mazlumlar ve adalet isteyenleri haftann iki gnndesarayna arp onlarn ikyetlerini dinledii memlekete yaylnca, zalimler ve mstebitler

padiahn kendilerine verecei cezadan korkarak ellerini millet malndan ve zulmdenekerler.Hikye: Eski kitaplarda, pekok Acem padiahnn ovalara yksek krsler yaptrarak

buralarda, atlar zerinde, evresinde toplanan mazlumlar grp dinleyerek onlara haklarnverdiklerini; bunu da tahtta, derbentte, perde arkasnda, dehlizde oturmalar halinde,zalimlerin, ikyeti olan kiinin padiahn huzuruna girmesini nleyebilecei dncesiyleyaptklarn okudum.Hikye: Meliklerden birinin kula ok sard. Tercman kullanmay fakat tercmanlarn

mazlumlarn szlerini doru sylememe ihtimli olduunu, verdii emrin tam olarak yerinegelmeyeceini dnnce, kendilerini tanyabilmesi iin yalnz mazlumla-30SYASETNME

rn krmz elbise giymesini,dier tebann giymemesini emretti. Bu melik bir file binerek genibir ovada dolamaya balad.Grd krmz elbiselileri iaret ederek evresinde toplanmalarn salad. Sonra kimsenin

bulunmad bir yerde oturarak, onlar birer birer huzuruna kabul ederek, yksek seslekonuturup ikyetlerini dinledi ve haklarn verdi. Ahiret gn sorusuna cevap verebilmekiin, kendisinden hi bir eyin gizlenmemesi gerektiini sylediini iittim.Adil emr hikyesi: Gzel ahlkndan ancak birazn sayacamz, Samanlerin smail b.Ahmed adnda ok dil, iyi huylu, Allah'a yakn, fakirleri koruyan bir emirleri vard. Horasan,

rak ve Mavera'n-nehr'in tamamna babalarnn sahip olduu Emir smail, Buhara'daotururdu.


12/141

Bu srada Yakb- Leys Sistan'da ayaklanarak buray zaptedip Horasan'a geldi. Horasan' daalp Irak'a yneldi ve buray da zaptetti. smail daileri kendilerini aldattndan smailtarikatna girdi. Badat halifesi aleyhine konumaya balad. Daha sonra Horasan ve Irakaskerlerini etrafnda toplayarak halifeyi ortadan kaldrp, Abbas hanedann ykmak kastylaBadat'a saldrd.

Halife, Yakub'un Badat'a yrdn haber alnca, bir eli gndererek, "Senin Badat'ta iinyok. Senin iin en doru hareket malup olmadan Kuhistan, Irak ve Horasan'da kalp bublgelerin korunmasna almandr. Bu bakmdan geri dn" dedi. Yakup halifenin elisine,"phesiz arzum dergha ulap, biat merasimini yerine getirerek yeni bir anlama yapmaktr.Bunlar yapmadan geri dnemem" dedi. Halife'nin gnderdii elilerin hepsini, ayn cevaplageri gnderince, askerlerine tekrar Badat'a doru hareket emri verdi. Halife bu harekettenphelenerek, saray byklerini ard ve yle dedi: "Yakb- Leys'in isyan ettiini, burayahainlikle geldiini gryorum. Kendisini armadmz halde geliyor, dn diyoruz,dnmyor. Mutlak kalbinde bir hiyanet var. Batnlere biat ettiini, buraya gelince bunuaklayacan sanyorum. Bu hu-31NC FASILsusta gafil olmadan gerekli hazrl nasl yapabiliriz?"Halife'nin ehirde kalmayp, ovaya karak ordugh kurmasna; nedimleri, Badat ilerigelenleri ve btn maiyyetinin kendisiyle birlikte olmasna, Yakup geldiinde kendisiniordunun banda grnce dncesinde hataya deceine karar verdiler. Bylece eer niyetiisyansa, iki ordu fertleri arasnda gidi geli olacandan, niyetinin hemen anlalacan,neticede btn Irak, Horasan'l ordu kumandanlaryla byklerinin bu hususta ona katlma-yacaklarn ve isyana raz olmayacaklarn sylediler. "O, kalbindeki isyan aklaynca, bizonun askerini kendi tarafmza evirebiliriz" dediler. Bu tedbir uygun grld. "Yine dearesiz kalrsak onunla savarz, stesinden gelemezsek kolayca kaabiliriz, esirler gibi drtduvar arasnda hapis kalmadan bir yere gideriz". Tedbirler Halife'nin houna gittiinden

aynen kabul etti. Bu Emiru'l-mminin Mu'temed Alellah idi.Yakub- Leys ulanca, halifenin ordughnn karsnda arlklarn indirip ordugh kurdu.ki asker birbirine karnca onun isyan niyeti ortaya kt Yakup, ilk olarak Halife'ye bir eligndererek Badat' teslim edip istedii yere gitmesini bildirdi. Halife iki ay msaade istediise de, Yakup kabul etmedi. Ordu kumandanlarna bir kii gndererek, "Yakup Batnlerle

birleip, aka isyan ederek bizim hanedanmz ykmak ve muhaliflerimizi yerimizeoturtmak ister, siz onunla beraber misiniz, yoksa deil misiniz?" dedi. Bazs, "Biz onunekmeini yeyip sayesinde hamet, zenginlik ve makam sahibi olduk, o ne yaparsa, biz deyaparz"; ekseriyeti de "Emir'l-mminin'in syledii bu durumdan haberimiz yok, Halifeyekar hareket edeceini sanmyoruz, bunu yaparsa, ona raz olup, kendisiyle uzlaamayz,karlama gn seninle beraber olup, sana yardm ederiz" dediler. Bu grup Horasanllar idi.

Halife, ordu kumandanlarndan bu sz alnca pek ok sevindi. Ertesi gn cesaretle ve sert birlisanla Yakub'a "imdi iyilik bilmeyen ortaya kacak, isyana kalktn iin aramzda klvardr. Allah Tal dorunun yardmcsdr. Askerlerimin azlndan hi32SYASETNME

korkum yoktur. Senin askerin de benimdir" diye haber gndererek, askerine silah kuanpsava davulu almalarn ve ordughtan karak sahrada yerlerini almalarn emretti.Yakub- Leys, halifenin bu aklamasn duyunca, "imdi muradma ulatm" dedi.Ordusunun silah kuanmasn, bin davulu alarak, sahrada yerlerini almalarn emretti. Otarafta halife, bu tarafta da Yakup safta duruyorlard. Halife emredince bir asker ilerleyip, ikiordunun duyabilecei yksek bir sesle "Ey mslmanlar, Yakub'un isyan ettiini, Abbas

hanedann ykp Mehdiye'den* muhaliflerimizi buraya getirip yerimize oturtmak, Peygamber(s.a.v)'in snnetini kaldrp, bid'at karmak istediini bilmelisiniz. Allah'n Resl'nn (s.a.v)


13/141

halifesine bakaldran kimse, Allah'a (c.c) isyan etmi olur. Kur'an- Kerim'de Allah ylebuyuruyor: "Ey inananlar! Allah'a itaat edin. Peygamberlere ve sizden olan emir sahiplerinede itaat edin" (Nisa 4/59). imdi iinizden hanginiz Cenneti Cehenneme deiiyor, o haldehakka yardm edip, batldan yz eviriniz."Bu szler Yakub- Leys ordusu tarafndan duyulunca dnp Halife'nin yanna geldiler. "O,

isyan etti ise biz seninleyiz, sen hak zerindesin, yaadmz mddete dinimiz vemslmanlmz iin savaacaz" dediler. Bundan kuvvet bulan Halife askerin saldrmasnemretti. Yaplan iddetli sava sonunda Yakup malup oldu. Huzistan tarafna kat,hazineleri yama edildi. Halife'nin askerleri bu ganimetten zengin oldular. Yakup Huzistan'aulanca Horasan ve Irak hazineleri boalncaya kadar hediyeler, paralar vererek bykvaadlerle asker toplamalar iin adamlar gnderdi.Halife onun Huzistan'a yerletiini haber alnca, ona u mealde bir mektup yazd: "Saf biradamsn, muhaliflerimizin szne aldanarak iin sonunu dnmedin. Neticede Allah (c.c)kendi kudre-* 300 H. senesinde Mehd Fatm'nin kurduu bir ehir, Mehd'nin hilfeti 296 - 323 H. seneleridir. Mu'temed 256 - 279seneleri arasnda hilfette bulunduuna gre bu byk hatadr. Yakup ise Mehdiye'nin kurulmasndan 35 sene evvel vefatettiine gre(14 evval 365) bu da ayr bir hatadr.

33NC FASIL

tini sana gsterdi. Hanedanmzn yannda yer almaman senin iin byk bir yanlma oldu.imdi uyandn ve yaptndan piman olduunu biliyorum. Irak ve Horasan emirliinesenden bakasn lyk grmyorum. Senin hizmetlerinin hakk ok olduu iin senin zerinekimseyi tayin etmeyeceim, yaptn vaheti balayp seni bu ie tayin ediyorum. Senin de

bundan sonra hata yapmaman gerekiyor. Oradan kalk, mmkn olduu kadar abuk Horasanve Irak'a dn, o blgenin ileri ile megul ol. Bir eli ile gnderdiim bu mektupla sana rzahilat da gnderiyorum. Sakn bunlara zarar gelmesin."Yakub- Leys halifenin mektubunu okuyunca kalbinde bir yumuama olmad gibiyaptndan da piman olmad. Hizmetkrna bir tabak iine tere, balk ve birka soan

koymalarn emretti. Onlar getirttikten sonra eliyi ieri artp, oturttu. Yzn eliyeevirerek, "Ben bir demircinin oluyum, babamdan demircilik rendim, yediim de arpaekmei, tere, balk ve soandr. Bu padiahl, hazineyi ve zinetleri bir dolandrc reisi ile,

bir yiit adamdan elde ettim. Babamdan miras kalmad, senden de almadm. Elim ayamtuttuu mddete senin ban Mehdiye'ye gndermezsem, senin haneni viran etmezsem, busylediklerimi yerine getirinceye kadar arpa ekmei, tere, balk ve soan yiyeceim. tehazineleri aarak asker topladm, glendim. Hazr ol. Elinin peinden sana geliyorum" diyeHalife'ye haber gnderdi. Bundan sonra Halife'-nin gnderdii eli ve haber fayda vermedi.Bu olay, malubiyeti unutamyordu. Askerleri toplannca Huzistan'dan byk bir ordu ileBadat'a yneldi. gnde konak yol aldysa da Allah kendisine bir kulun ars verdi.Sanc yle ar seyrediyordu ki bundan kurtulamayacan anlad. Kardei Amr- Leys'ikendine veliaht tayin ederek, hazinelerini ona verdi. Vasiyet ederek ld.Amr- Leys oradan geri dnp Irak Kuhislam'na geldi, bir mddet burada kaldktan sonra,Horasan tarafna gitti. Halife'ye itaat edip emirlik yapyordu. Amr iyilik sever, mert ve cmertolduundan ordusu ve halk onu, Yakup'tan daha ok seviyordu. Mem-34SYASETNME

leket, emirlik ve siyset ilerinde uyankt. O kadar cmertti ki mutfana 400 deve yiyecekgetirirlerdi.Halife, onun da kardeinin yolunu takip etmesinden korkuyordu. Geri Amr'da bu itikat yoktuama, kardeinin yolunu tutabileceinden kukulandndan devaml Buhara'ya Emir smail b.Ahmed'in yanna birini gndererek, "syan et, Amr b. Leys'e kar asker harekta giri,memleketi onun elinden kurtar, uzun seneler senin babalarnn olan bu lkeyi zorla eldeettiler. Irak ve Horasan emirlii, 1. Senin hakkndr, 2. Sen daha iyi hasletlere sahipsin, 3.


14/141

Benim rzam seninledir. Allah'n (c.c.) sana yardm edeceinden phem yoktur. Allah'n (c.c)Kur'an- Kerim'de "Nice az bir topluluk daha ok olan bir toplulua Allah'n izniyle galebealmtr. Allah sabr ve sebat edenlerle beraberdir" (Bakara 2/249) buyurduuna gre senaskerinin azlna bakma" eklinde bir mektup gnderdi .Halife'nin szleri Emir smail'in kalbinde yer ettikten sonra Amr b. Leys'e kar kmaya

azmetti. Askerlerini toplayp Ceyhun nehrinin bu yakasna geti. Elindeki kam ileaskerlerini saydnda 10.000'i atklarn grd. Pek ounun atlarnn zengileri aatand.Ancak 1/10'unun siperi, 1/20'sinin zrh ve 1/50'sinin mzra vard. Atnn banda zrholmadndan zerine bir ul atm olan bir adamla, mu'dan geerek, Merv'e geldi.Emir smail b. Ahmed'in Ceyhun'dan geip, Merv'e ulat haberi gelince, Serahs ve Merv'inemniyet mdrleri (ahne) kap Amr'a snarak, Emir smail b. Ahmed'in Buhara'dan kalkp

btn ordusuyla Merv'e geldiini, hemen hemen yetimek zere olduunu, memleketiistediini bildirdiler. Leys'in olu Amr yannda 70.000 svari ile Niabur'da bulunuyordu.Askerini tefti ettiinde, hepsinin zrh ve silahnn tamam olduunu grerek Belh'e yneldi.Birbirlerine ulap savaa tututuklar zaman Amr malup oldu, 70.000 askeri dald. BuBelh savanda Emir smail'in bir tek askeri ehit olmad gibi, ilerinde bir tek de yaral

yoktu. Amr- Leys ve askerlerinin bir ksm esir edilerek smail'in huzuruna ge-35NC FASIL

tirilince, onu hayvan terbiyecilerine teslim etmelerini emretti. Bu olay dnyann artcolaylarndan biridir.kindi namazn kldktan sonra, ordughta gezinen Amr- Leys'in ferralarndan biri, Amr'grerek ona acyp, yanna gitti. "ok yalnzm bu gece beraber olalm" dedi. Amr, "Yaamagcm kalmad, yiyecek bir ey bul" dedi. Ferra temin edebildii bir men (3 kilo) eti

piirmek zere, askerlerden birinin tavasn dn olarak ald. Eti kzartmak zerekerpilerden bir ocak yapt. Eti tavaya atnca bir para tuz bulmak zere gitti. Akamolmutu, bir kpek gelip, ban tavaya sokup, bir kemik yakalad, az yannca ban

kaldrd, tavann kulpu bana dt ve tavay gtrd. Amr- Leys bu durumu grnce,yzn askerlere ve muhafzlara evirerek, "Benden ibret alnz Ben her sabah mutfana 400deve ile yiyecek gelen ve imdi mutfan bir kpein gtrd adamm" dedi ve ilve etti:"Sabah emir idim, imdi ise bir esir."Bu olay da dnyann duyulmam olaylarndandr. Bu iki fevkalade olayn yorumunda, smail

b. Ahmed yzn byklere ve silere evirerek yle dedi: "Bu zaferi bana Allah Tal (c.c.)Hazretleri balad. Bu nimet iin Allah'tan baka kimseye borcum yoktur, bu da bana kfi."Devam ederek: "Biliniz ki Amr- Leys ok iyilik sever, cmert, ordusunu donatma, sevk idaresinde uyank, ekmei ve tuzu bol, hak hukuk bilir bir adamd. Kendi fikrimce ona birzarar gelmemesine ve esaretten kurtulmasna alacam". Devlet bykleri, "Emirin gren dorudur, her i nasl yaplacaksa emretsin yeter" dediler. Sonra Leys'in olu Amr'a bir kii

gndererek cann skmamasn, kendisini halifeden isteyeceini, hazinesini, canna bir zarargelmemesi iin databileceini bildirdi.Amr- Leys bu sz duyunca, "Bana bu esaretten kurtulu yok, mrmn sonuna geldim,halife benim lmmden baka hi bir eye raz olmaz,fakat sen Emir smail'sin, bendenduyduklarn aynen sana ulatracak mutemet birini bana gnder" dedi. Bu adam dnnce,smail mutemet bir adamn gnderdi. Amr adama, smail'in yanna dnnce, "Beni, sen deil

bilkis dinin, imann, gzel36SYASETNME

huyun ve halifenin benden holanmamas malup etti. Bu memleketi Allah (c.c.) benden alpsana verdi, sen bu iyiliinle ona lyksn, ben imdi senin iyiliinden baka ey istemiyorum.

Byk hazinen ve malnn olmadn biliyorum. Benim ve kardeimin pek ok defineleri var.Onlarn hepsi benim elimdedir. Hametinin tamamlanmas iin onlar sana veriyorum,


15/141

bunlarla durumunu kuvvetlendir, silah yap, memleketi onar." O hazineye ait mektububazusundan kararak, mutemede verdi ve Emir smail'e gnderdi.Mutemet kii dnp dinlediklerini naklederek, define mektubunu da smail'in nne koydu.Emir yzn byklere dnerek, "Grmyor musunuz Amr- Leys pek zeki olduundan, benituzakla aldatmak ve ebed belya mptel etmek istiyor" dedi. O, define mektubunu alp,

mutemedin nne atarak, "Bu mektubu geri gtr ve ona yle syle: "Senin iin iyiliklerinhepsini istiyorum, hangisini beendiini sylemedin. Bundan daha berbat tuzak olmaz. Zu-lmlerinin mahsuln sen ve kardein bu kadarck ksa zamanda toplayp, imdi benimzerime mi atmak istiyorsun? O gasbedilmi mallarn benim olmasn ve kyamette de onlarnhesabn vermemi istiyorsun. Byle deilse senin ve kardeinin zenginlii nereden? Yoksa

baban demirci deil miydi? Siz de demircilii biliyorsunuz, sizin kazancnz ne olabilir?Yetim ve dullardan zulm ve zor ile topladnz btn bu mallar benim boynuma atmakistiyorsun. O malla hi iim yok. unu bil ki yarn, kyamet gnnde yetimler, dullar, garipler,mal sahipleri haklarn isteyince nasl altndan kalkacaksn? Geri istedikleri zaman, "smail'everdim ondan alnz!" diyeceksin, benim buna gcm yetmez!" O, Allah'a olan inanc vekorkusundan kendisine verilen hazine plnn geri gndererek, dnya malnn cazibesine

kaplp, aldanmad.Padiahlarn ve insanlarn Allah (c.c)'a olan iman byle olmaldr. Bugn olduu gibi birdinarlk haram malla yzbin dinarlk mal btl etmeleri, sonlarn dnmeyip kendilerinehell saymalar reva mdr?Hikye: Emir smail b. Ahmed'in bir deti de souk ve karn37NC FASIL

ok yad gnlerde, atna binip meydana gelip, le namazna kadar beklemek idi. Bunuyle aklard: "htiyac olup yemei olmayan bir mazlum, bir fakir belki saraymza gelmeyiarzu eder, souk ve karda yiyecek bulmak ok daha zor olur, bizim burada, bulunduumuzu

bilirse, gelip iini grerek huzura kavuur."

Byle tedbirlerin, teki dnya ve kurtulu iin btn devlet bykleri ve padiahlar tarafndanbu fni dnyada alnmas gerekir. Allah biliyor ki btn yaratklar orada ihtiya iindedir.38DRDNC FASILmiller, vezir ve klelerin devaml soruturulmas (kontrol)Vergi memurlarna, Allah (c.c)'n kullarndan vergi ve rleri toplarken ltufla, iyi szlersyleyerek, isteyerek iyi muamele yapmalarn, ellerini daha ileriye gtrmemelerini vasiyetetmelidir. Eer vergiyi vaktinden nce isterlerse teb'ay skntya sokarlar, bu zamanszyklenmeye duar olurlarsa, mecburen mallarn yar fiatna satacaklarndan ilerinde perianve avare olurlar. Vergi memurlarna, tebadan bir kii hasta veya kz ve tohuma ihtiyacvarsa, ona bor vererek yardm etmeleri tavsiye edilmelidir. Bylece yk hafifleyen aile,

yerinde kalarak, evi dalmaz ve mrn huzur iinde geirir.Hikye: yle iittim: Melik Kubad zamannda yedi yl ktlk olup, gkten bereketin kesildiizaman, mirlerine ekinlerini alp, satmalarn ve sadaka olarak baz kimselere vermelerini,fakirlere de Beytu'l-mal ve hazinelerden yardm etmelerini emretti. Neticede yedi ktlkylnda memlekette alktan bir tek kii lmedi.Padiahn, gnderilen vergi memurlarnn durumundan gafil olmamas gerekir. Eerkanunlara aykr i yapar veya halktan vergiyi fazla alrlarsa, fazla aldklar paray geri alp,azlederek, srgn etmelidir. Byle yaplrsa lke imar grr, padiahlk uzun mrl olur vedevlet hazinesinin ihtiya fazlasyla karland gibi dier39DRDNC FASIL

memurlar da ibret alarak halkn kesesine el uzatmazlar.


16/141

leri kendi grne gre yrten padiah, vezirini ve mutemet memurlarn gizlice tetkiketmelidir. nk padiah ve memleketin kurtulu ve ykl daima onlara bal olduundan,vezir namuslu ve ileri grl olunca, memleket imar grd gibi ordu ve halk da durumdanmemnun ve huzur iinde yaar, padiah sevin duyar. Eer vezir karanlk iler evirirse,memlekette karklklar doar, bu karklklarn nlenmesi zorlanca, padiah ne yapacan

ard gibi sknt ve ztrap iinde kalr.Hikye: yle rivayet ederler: Behram Gur'un doru ve ileri grl diye bilinen bir vezirivard. Behram Gurona itimat ederek, btn memleketi onun eline brakmt. Onun aleyhindekonuulan hi bir sz dinlemiyordu. Kendisi gezme, av ve arap imekle meguld. Buvezir, Behram Gur'un yanndan ayrlmayan halifesine, "Halk kendisine reva grlen adaletinfazlalndan edepsizlendi, korkuyu unuttu. Eer kendilerine bir takm cezalar tatbik edil-mezse, memleketin felkete urayacandan korkuyorum" dedi. Padiah arap ve av ilemegul olduundan, halkn ve lkenin ilerinden habersiz olarak, "Memleket yklmadan ncesen onlara tembihte, bulun. Bu uyarma iki yolla olur. Birincisi ktlerin saysn azaltmak,ikincisi iyilerin mallarn satn almak. Bu hususta ben, kimin maln satn al dersem, senhemen al." Bu tavsiye zerine halife kimi tutuklad ise vezir ondan kendisi iin rvet aldn-

dan baka, halifeye de, sen de al diye tavsiyede bulundu. Neticede memlekette kimin mal, at,i becerir gzel yzl klesi varsa hepsini satn aldlar. Halk fakirleti, memleketin marufahsiyetleri evsiz barksz kalarak baka lkelere g ettiklerinden, devlet hazinesi iin artk

bir ey toplanamaz oldu.Gnler byle geerken Behram Gur'un bir dman ortaya kt, askerlerine bahi verdi,ordusunu tehiz ederek, dmana gndermek istedi. Hazineye gidip bir ey gremeyince,kp ehrin zenginlerine ve reislerine gitti. Kendisine, ehrin byklerinden fa-40SYASETNME

lan ve filn kiiler, evLeri-dalnca "Filn ehre gitti" dediler, Behram Gur, "Niin?" diyesordu. Vezirin korkusundan hi kimse Behram'a durumu aklayamaynca, "Bilmiyoruz"

dediler. Behram Gur o gn ve o gece bu mevzu zerinde dnd ise de, zararn neredengelebileceine akl erdiremedi. Ertesi gn erkenden atna binip, lde ilerlemeye balad Hemgidiyor, hem de dnyordu. Gne ykseldiinde 20 - 25 km.lik bir yol almt. Fazladnmeden, kendinden gemi ve gne fazlasyla tesir ettiinden ackp, susam, biryudum suya muhta olmutu. lde bir yerden duman ykseldiini grd. Herhalde oradainsan vardr diye dnp, atn duman ynne evirdi. Yaklanca kapsna bir kpek aslmadr ile, uyuyan koyun srleri grnce ard. adra yaklanca, ierden bir adam kt.Kendisine selm vererek, inmesine yardm edip, yannda ne varsa tanmad padiaha ikrametti. Behram, ona, "Evvel bu kpein macerasn reneceim, ondan sonra yemek yeriz"dedi. (Adam unlar anlatt):"Gen, en emniyet ettiim biri idi. Sanatn bildiinden bu koyun srlerini kendisine

brakrdm. O, adamn yerini tutard. Hi bir kurt onun korkusundan srnn etrafndadolaamazd. Her i iin ehre gidiyor ve dnyordum. Bu kpek hayvanlar otlaa gtryorve eksiksiz geri getiriyordu. Gnler byle geerken bir gn koyunlar saydm,olmas lzmgelenden bir ka tanesi eksik geldi, buraya asla hrsz gelmediinden, koyunlarmn her gnniin bir kann eksildiine akl erdiremiyordum. Koyunlarn otlattm mil, her ylkoyunlarn tam saysn alarak, bana hakkm verir, gelip benden tam say isterdi."Meer bu kpek arkada olduu bir dii kurdu kendisine e edinmi. Ben bu iten habersiz,odun toplamak iin bir gn sahraya gidip, dnte tepeden inerken koyunlarn otladn veyanlarna bir kurdun geldiini grnce bir alnn arkasna gizlenerek, seyre baladm. Kpekkurdu grnce onun yanna gelip, kuyruunu sallamaya balad. Kurt skunetle duruncakpek zerine kt ve birlikte aaya gittiler. Daha sonra keye ekilip uykuya dal-41DRDNC FASIL


17/141

dndan, kurt srye dalarak bir koyunu tutup, paralayarak yedi. Kpek hi ses karmad.Ben kurtla kpek arasndaki bu muameleyi grnce, koyunlarn eksilmesinin sebebininkpein yolsuzluundan olduunu anladm, tutup onu idam ettim".Bu hikye Behram'n ok houna gitti, hayretler ve dnceler iinde geri dnd. (Kendikendine yle dnd): "Bu i benim iime benziyor. Halkm srye benzer, vezirlerimiz,

emirlerimiz memleketimin ve. halkmn durumu ok kark diyordu. Kime ba vurdumsabana doruyu sylemiyor, en iyisi bilgili ve ileri grl vezirime soraym".Sarayna dnnce ilk olarak hapsedilenlerin defterlerini istedi. Defterlerde batan sona vezirinefaatini grnce, halka iyi muamele etmediini, gidiatnn kt olduunu, adaletsizlikleryaptn anlad. u darb- meseli hatrlad: "Bir kimseyi un ile aldatan limler, ekmekle kalr,

bir kimse ekmee hyanet ederse, elbisesi iinde kalr". "Benim doru ve ileri grl olaraktandm bu vezir, karanlk iler eviren bir yalancdr. Ben ise onu kudretli kldmdanaresiz halk, onun selahiyetlerinden korkarak, durumlarn bana syleyemiyorlar. in karyolu, yarn onu arp, byklerin huzurunda selahiyetlerini kaldrarak, onu astrp ayanaar bir zincir balataym. Ondan sonra hapishanedekileri huzuruma araym, bizzat durumuonlardan soraym. Ondan sonra, mnadlerine, "Behram Gur doru ve ileri grl vezirini

azlediyor, kimler kendisinden zarar grmse, ondan hakkn almak zere, kurulacakmahkemede gelip ikyetlerini bildirmelerini, neticede onun hak zere olduu anlalrsakendisini tekrar vezirlie getirip hilat vereceini, eer kendisine ve halkna hyanetle paratopladysa onu kpek gibi cezalandracan" iln etmelerini emretti.Ertesi gn Behram, saraynn kapsn at. Emirler, bykler ve vezirler yanna giderekyerlerini aldlar. Behram Gur, vezire dnerek, "Memleketi iine attn bu ztrap nedir?Orduyu iaesiz brakm ve halk perian etmisin. Sana, halkn yiyeceini vaktindeulatrman, emirlik ve vilyetleri kontrol etmeni, halktan rden42SYASETNME

baka vergi almaman, hazineyi dolu tutman emretmemi miydim? imdi ne hazinede bir

kuru gryorum, ne askerin yiyecei var, ne de halk yerinde duruyor. Sen, benim sadecearap ve av ile megul olduumu, memleket ilerinden haberim olmadn sanyordun. tahmin ettiin gibi deildi" dedi.Sonra onu hakaretle yerinden sryerek astlar ve ayaklarna ar bir zincir baladlar. Sonratekrar mnadler karp, "Melik, doru ve ileri grl vezirini azletti, ona kzd, artk onavazife vermeyecek, kim ondan zulm ve zarar grdyse korkusuzca saraya gelsin, durumuaklasn ki Melik mazlumun hakkn ondan alsn" diye bartt. Bu esnada gelen mahkmlar,Melik'in huzuruna kardlar, hepsinden tek tek mahkumiyetlerinin sebebini sordu.Mahkumlardan biri durumunu yle aklad: "ok mal ve mlk olan bir kardeim vard.Doru ve ileri grl vezir onu tutuklayp btn maln elinden aldktan sonra, kardeimiikence ile ldrd. Kendisine "Nasl ldrrsn?" dedim. Bana, Melik'in dmanlar ile

mektuplatm syledi ve beni Melik'ten hakkm aramamam ve durumun gizli kalmas iinzindana att".Bir dieri bandan geen olay yle anlatt: "Babamdan miras kalan ok gzel bam, onunyannda doru ve ileri grlnn (vezir) sulanabilir bir tarlas vard Bir gn bama urad,

ba houna gidince almak istedi. Ben satmak istemeyince beni, filancann kzn seviyor,haynlk edip, gnah ilemitir bahanesi ile tutuklatp, hapsetti. Bu suu ilediimi ikraretmemi emretti. Neticede ba elimden alarak, tapusunu zerine ald. Ben durumu padiaha

bildireceimi syleyince beni tekrar tutuklatp, zindana att".Bir dieri hikyesine yle balad: "Dnyay dolaan tccar bir adamdm. Sermayem azolduundan, bir ehirde bulduum bir antikay dier ehre gtrp satar, az bir kra kanaatederdim. Ancak bir dizi kymetli incim vard, bu ehre gelince satmak istedim. Haber Melik'in

vezirine ulanca birini gnderip, beni ararak o dizi inciyi benden parasn demeksizinalp, kendi hazinesine gnderdi. Birka gn hrmetle huzuruna ktm, bana vermesi gereken


18/141

43DRDNC FASILSYASETNME

incilerin parasn hi anmad. Gcm sona ermiti. Bir gn yol ortasnda nne karak "Eero inciler hounuza gittiyse parasn vermelerini emrediniz, gitmedi ise iade edin" dedim. Hi

bir ey sylemeyince evime dndm. Evimde beni bekleyen drt avu grdm: "Kalk seni

vezir aryor" dediler. Sevindim, incilerin parasn verecek dedim ve kalkp, gittim.avular beni getirip hapsederek, ayama kaln bir zincir baladlar. te birbuuk yldan beri

buradaym".Dieri yle dedi: "Filan nahiyenin reisiyim, evim her zaman misafire, gariplere ve ilimehline akt. Allah'n kullarna hizmet eder, gcm yettii kadar sadaka datr, hayr yaparve hak edenlere nafaka verirdim. Babalarmdan byle grdm iin malmdan vetarlalarmdan Allah'n btn kullar istifade ederdi. Vezir bana, sen define bulmusun diyerekikence yapt, tutuklatp hapsetti. Sahibi olduum btn mal ve tarlalarm yar fiatna satarakona verdim. imdi bir kuruum olmad halde, yine de drt yldr bu zindandaym".lerinden biri: "Ben filan reisin oluyum. Vezir, babamn mallarn msadere ederek, onudverek ldrd. Beni de hapsetti. Yedi senedir bu zindanda zulm gryorum".

Bir dieri: "Asker bir kii idim. Babanvda bunca yl Melik'e hizmet etmi ve onunla seferlerekatlmt. ivan'da, biraz topram var, geen yl birey yetimedi. Bu yl vezire rica ettim."Ey sahip, oluk ocuum var, geen yl param yetimedi, bu sene beni muaf tut, bir ksmn

borcuma vereyim, bir ksmn da ocuklarma harcyaym" dedim. "Ordunun ihtiyac varken,padiah'iin hi bir ey mhim deildir" dedi. "Sen ve seningibiler ya hizmet edersiniz veyaetmezsiniz, eer ekmek istiyorsan tam almalsn. Benim devlete kar baka grevim var,nasl tam alabilirim? Fakat sen Melik'in khyas olduuna gre benim bir lokma ekmekiin canm feda ederek kl kullandm bilmiyor musun? Nasl padiahn ekmeini bizdenesirgersin? Padiahn fermann dinlemeyip isyan ederek bizden ekmeimizi geri alyorsun"dedim. "Defol, sizi ve44

padiah ben koruyorum" dedi ve beni hapse gnderdi. Drt aydr bu hapishanedeyim".Hapishanede 700'den fazla adam vard, bunlardan ancak 20 kadar adam ldrerektutuklanm, dierleri vezirin dnya malna dknl sebebiyle zulm ve hakszlklahapsedilmiti.Telll ertesi gn de padiahn emrini iln etti. ehir, nahiye ve vilayetlerdensaylamayacak kadar mazlum saraya geldi.Behram Gur, halkn hl ve gidiatn grp iitince, "Bu adamn ektii ktlk tohumlaronun hapsedilmesini at, yapt zulmlerin acs, katlini gerektiriyor. Vezirin Allah'a yapt

bu kstahlktan dolay Allah'n bir ferman gndererek beni de yakmamas hayret edilecekeydir" diye kendi kendine syleniyordu. Sonra vezirin evine gidip, defterlerini ve mektupkeselerini getirmelerini ve onun btn evlerini mhrlemelerini emretti. Mutemetler gidereksylenenleri yaptlar. Defterler ve keselerin iine baknca, padiahlarn vezire gnderdiklerimektup dolu bir kese ile vezirin yazsyla bir padiaha yazlm yle bir mektup vard: "Bugsterdiin geveklik gafleti devleti gtrr, ben seni ve senin efendiliini istiyorum,mmkn olan her eyi yerine getirdim. Falan filan pekok asker kumandan evirip, sana

biata getirdim ve bir ok askeri isiz ve ekmeksiz braktm, bazlarn baka yerlere tayinederek haylazla sevkettim. Halk a ve zayf bir hale getirerek perian ettim. Btn buzaman zarfnda ele ne geirdiysem senin ve senin hazinen iin topladm. Bu gn hi bir

padiahta byle bir hazine yoktur. lemeli ta ve taht ve benzeri hi bir yerde olmayan veolmayacak olan altndan meclis yaptrdm. Ben bu adamdan kendi hesabma eminim, meydan

bo ve hasmn gafildir. O gaflet uykusundan uyanmadan mmkn olduu kadar abuk ko."

Behram Gur bu yazlar grnce, "Bu hasm bizzat kendisi, bana kar kkrtt, onun szzerine gururla karmza kyor. Bu kt yaradll kpein benim hasmm olduundan


19/141

phem kalmad" (diyerek) onun mal, mlk, hazinesi, tarlalar, kleleri, hayvanlar buzamana kadar satn ald nesi varsa getirmelerini emret-45DRDNC FASIL

ti. Hepsini satp halka dattlar ve sarayn da yerle bir ettiler. Melik sarayn kapsnda bir

byk ve kk daraac kurmalarn emretti. Onu, obann kpei idam ettii gibi bykdaragacna, ona biat edenleri de kk daraalarna astlar. Melik mnadilere, bu cezannpadiahna ve efendisine hyanet ederek, onun muhalifleri ile anlaan, halka zulmeden,efendisine kstahlk edenin cezas olduunu, yedi gn iln etmelerini emretti.Bu ceza verilince Behram Gur'un lkesinde bulunan btn hainler korktular. Doru ve ilerigrl vezirin tayin ettii kimseler azledildi, ilerinden atlan herkes eski grevlerine tayinedildi. Memurlar ve mutasarrflar deitirdiler. Melik Behram Gur'u devirmek iin hareketeden padiah bu haberi duyunca, yaptndan piman olarak geldii yerden geri dnd.Behram'a da pekok mal, para ve kymetli eyalar gndererek zrler dileyip, kulluunu bil-dirdi. "Asla Melik'e isyan etmek dncesinde deiliz, sizin veziriniz bizi bu yola sevketmekiin, bize yazd ve adam gnderdi" dediler. Behram Gur onlarn zrn kabul ederek,

balad. Gzel yzl Behram vezirlii iyi huylu bir adama verince lke huzura kavutuugibi askerin ve halkn ileri dzene girip, almalar hzland. Memleket imar olmaya balad.Halk zulm ve adaletsizlikten kurtuldu. Behram kpeini asan adama o zaman bir ok verip,adrndan karken "Onun bende tuz ve ekmek hakk var. Eer ban skrsa bana veBehram Gur'un hciblerinden biri benim hcibimdir, ona, kalkp bu okla gelmelisin, saraydasenin elinde bu oku gren, seni benim yanma getirir. Ben de sana hakkn derim" dedi.Behram o tesadften sonra ok iler grd.Bir gn o obann kars kocasyla sohbet ederken, "Kalk ehre git, bu oku beraberinde gtr,o ziynet ve rtbeleriyle zengin grnen adam ola ki bize bir iyilik yapar. Bugn onunyapaca yardma ok ihtiyacmz var" dedi. oban kalkp ehre geldi. Gece bir kedeuyuyarak, ertesi gn Behram'n sarayna gitti. Behram olay hciblerine ve muhafzlarna

anlatp, "Eer benim okum ile bir adam gelirse hemen bana getirin" demiti.46SYASETNME

Hcibler oku onun elinde grnce, "Ey kahraman nerdesin? Ne zamandan beri senibekliyoruz. imdi seni padiaha gtreceiz" dediler. Has sarayndan kp tahtna oturduktansonra msaade edince, hcibler adamn elinden tutarak Behram'n huzuruna kardlar. AdamBehram' grnce, "Eyvah yandm, bu meliin kendisi imi, ben kendisine gerei gibi hizmetedememi, kstaha nnde konumutum" dedi. Allah etmesin, kendisinden bir erilikzehabna kaplmasndan korkmasna ramen, saygda kusur etmedi. Behram, yzn devlet

byklerine evirerek, "Benim devletin gidiinden uyanmama sebeb bu adamdr" (diyerek)kendisinin gidiini ve adamn kpeini idam etme hikyesini onlara anlatt. Sonra, "Bu adam

uur saydm" dedi. Ona hilat giydirmelerini emretti. Behram'n srlerinden kendisininihtiyac olan yediyz koyun verdiler. Ayrca pek ok altn ve mal hediye edildii gibi,padiahn emriyle, sa olduka kendisinden vergi ve r alnmamas da emredildi.Balangta kendisiyle birlik olan skender-i Dara'nn vezirinin, sonradan onun gafletindenistifade ederek hiyanet etmesi, skender'in malubiyetine ve padiahln elinden gitmesinesebep olmutur.O halde padiah, hibir zaman memurlarnn durumundan gafil olmamal, devaml onlarn halve durumlarn kontrol etmeli, onlardan zulm ve hyanet zuhur ederse, hi yerlerindetutmayp, azletmelidir.Dierlerinin ibret almas iin, sular derecesinde onlar cezalandrrsa, hi kimse cezakorkusundan padiah aleyhine bir ey dnemez. Bir kiiyi byk bir ie memur ederse,

onun arkasndan kendisi bilmeden, durumunu ve almasn kontrol edecek mfettigndermelidir.


20/141

Aristo Byk skender'e, "Bu memlekette yazarlar incittiin zaman onlara vazife verme,dmanla beraber olup senin yok olman iin alrlar" demiti.Melik vezire yle dedi: "Padiahlarn drt grubun sularn47DRDNC FASIL

balamamalar gerekir. Birincisi memleketin yklmasna alan, ikincisi haram i ileyen,ncs devlet srrn korumayan, drdncs dili ile padiaha dalkavukluk ederken kalbi ileonun muhalifleri ile anlama yapanlar. Bunlar muhakkak cezalandrlmaldrlar. Padiahlkede cereyan eden olaylar hakknda uyank olursa, kendisinden hi bir ey gizlenemez".48BENC FASILIkta' sahipleri ve onlarn halka nasl muamele ettiklerinin tetkikiKendilerine kta' verilen sipahilerin halka nasl muamele edeceklerini bilmeleri gerekir.Kendilerine braklan mal alnca eer halka iyi muamele ederlerse ne l. Fena muameleederlerse halkn bedeni, mal, evld, tarlalar ve letlerinin ondan emin olmas iin malelinden alnr. Sipahilerin bunlara el uzatmaya hakk yoktur. Halk padiahn sarayna gidip,

halini anlatmak isterse, onlar bundan men etme yetkileri yoktur. Bunun haricinde hareketeden sipahinin dierlerine ibret olmas iin elinden kta's alnarak cezalandrlr.Hakikatte onlarn, topran ve halkn sultann olduunu bilmeleri gerekir. Sipahiler ve valileronlarn banda emniyet mdr (ahne) gibidirler. Yaptklar muamele ile halk padiahtanmemnun olursa, onun ceza ve azabndan emniyette olur.Hikye: 17 yanda iken babas Kubad'n yerine tahta oturup padiahla ulaan dil

Nuirevan hakknda yle derler: Padiahl yrtrken aklllk ve adalet onda devaml huyhaline gelmiti. Ktlklere ktlkle, iyiliklere iyilikle muamele ederdi. Her zaman, "Babamksr grl ve iyi kalpli olduundan, abuk aldanrd Memleketi tecrbeli kimselere teslimetmi, onlar da istediklerini yapyorlard" derdi. phesiz memleket ypranarak, hazne

boalyor, altn ve gmler kayboluyordu. Kendisine, kt isimle

49BENC FASIL

mazlumlarn borcu kalyordu. Bir defasnda Mazdek'in hilesine, dierinde falan vali veyamirin szne aldanmt. Bunlar lkenin zulm ve ikence ile harap olmasna, halknfakirlemesine sebep oldular. nne srlen altn paray gmten daha ok sevdiinden,onlardan memnun olmutur. u kadarck ayrma gc yoktu ki, onlara, "Sen emirsin, filancavilyetin valisisin, size u kadar i havale ettim, niin yiyeceinizden ve giyeceinizden okalyorsunuz? Bu kadar da fazla, asla sahip olamayacan pek ok gzel eyler getirmisin.Onlarn hepsi halktan hakkn olmayarak aldn eyalardr ve hepsi de vilyetin maldr.Bazlarn borlarna harcadn, bazlarn hazineye getirdin, geriye kalan fazlalklar nerden

buldun? Belki hakszlkla elde etmedin, fakat dierlerinin meslek edinmesi gerekli olanhrmeti, halka gstermedin" diyemiyordu.Padiahlnn 3-4' nc yllarnda sipahiler ve memurlar yle zulm yaptlar ki mazlumlarnhaykrmalar saray kaplad. dil Nuirevan byk bir adr yaptrarak devlet ileri gelenlerinioraya toplad. Tahtna oturduktan sonra nce Hak Tal'ya hamd senada bulundu. Sonra,"Bana bu padiahl Allah (c. c)'in verdiini, babamdan miras olarak, amcam isyan edinceonunla savatm ve onu yendiimi, ikinci defa klc elime aldm biliniz. Allah (c.c) banakymetli bir lke verince, ben de size sayg gsterdim, her birinize bir vilyet verdim. Kimindevlette hakk varsa karlksz brakmadm. Babam tarafndan byk vilyetlere tayin edilmiolan bykleri ayn yer ve makamlarnda braktm. Onlarn ekmeklerini ve rtbeleriniazaltmadm. imdi size,emrinizdekilere ve halka iyi muamele etmenizi emrediyorum,hakknzdan fazla vergi almaynz, size olan hrmetimi koruyorum, Allah (c.c)'tan utanp

szm dinlemezseniz Allah (c.c) etmesin benden size ktlk ular. Bu da devletiminzararna olur. Dnya muhaliften aridir. Aldnzla, huzur iinde yaayn. Yoksa Allah'n


21/141

verdii nimetlere kr, size ve bize yetmiyor mu? krszlk eldekini de gtrr. Bundansonra Allah'n kullaryla iyi geinmeniz gerekiyor. Emrinizde-kilerin ykn azaltnz,zayflar incitmeyip, limlere sayg gste-50SYASETNME

riniz, iyilerle sohbet edip, ktlerden saknnz. Allah ve melekleri ahidim olsun, bir kimsebu gsterdiim yolun aksini seerse, onu kat'iyyen yanna brakmam" dedi. Hepsi birden,"Emrettiiniz ekilde yapacaz" dediler.Bir ka gn sonra hepsi ilerinin bana geip, ne kadar zulm ve adaletsizlik varsa onlaryapmaya baladlar. Melik Nuirevan' kk bir ocuk olarak gryorlard. Her si,

Nuirevan' kendisinin tahta kardn, isterse tahtta tutacan, can istemezse padiahlktanazledebileceini sanyordu. Nuirevan da onlara yumuak davrandn biliyordu. Bylece

padiahln beinci yl bitti.lkede kendisinden daha zengin ve daha by bulunmayan bir sipahsalar, Nuirevan'nHorasan ve Azerbaycan valisi idi. Silahlar, atlar ve malzemeleri eksiksizdi. Oturduu ehrinkysna bir kk ve bir bahe yaptrmak istedi. Arzu ettii blgede ihtiyar bir kadnn ekip

bitii ve her yl padiaha vergisini dedii verimli bir topra vard. Kadn bu topraktanald gelirle gnde ancak drt ekmek yapabiliyor, bu ekmein biri ile kendine ya, biri ile ka-tk alyor, dier ikisini de yiyordu. Elbisesini halk, Allah rzas iin sevabna veriyordu,ihtiyar kadn hi dar kmadan btn gnlerini evinde geiriyordu.Bu sipahsalar onun toprana tamah ederek, kadnn yanna birini gnderip, o tarlaykendisine satmasn bildirdi. htiyar kadn, "Dnyada nafakam temin ettiim yalnz bu kadartopram var, bana, senden daha ok lazm olduu iin satamam" dedi. Sipahsalar "ok paraveya yerine daha ok gelir getirebilecek, ok kymetli arazi veririm" dedi. htiyar kadn,"Hayr bu tarla bana annem ve babamn miras, helal bir arazidir. Komularm beni korurlar,senin verecein her ey benden uzak olsun" dedi. Sipahsalar kadnn szn dinlemeyip,zulm ve kuvvet ile oraya bir bahe yapp, etrafna duvar ekti. Kadn i kuvvete dklnce

ciz kalarak, parasn veya karlnda bir toprak vermesi iin sipahsalarn yanna gitti.Sipahsalar ban eerek aldr etmedii gibi cevap da vermedi. Kadn mitsiz evindenknca, onu saraynda da brakmamt.51BENC FASIL

Sipahsalarn ata bindii, seyre kt, ava gittii her yerde yolunun zerine oturuyor,bararak ondan yerinin parasn istiyordu. Sipahsalar hi cevap vermiyor, onun uzandangeiyordu. Hizmetkrlarna, nedimlerine, hciblerine syledi ise de, "Evet syleriz" dediler,fakat hi kimse bunu ona sylemedi. htiyar kadn bylece aresiz tam iki yl geirmesineramen hi bir ey alamaynca midini kesip kendi kendine yle dedi: "Kalkp bana okadaletsizlik eden bu zalimin elinden, adaletli olduunu duyduum padiaha gideyim, bana

hakkm verirse ne l, vermezse o zaman ii Allah (c.c)'a havale ederim, o zaman Allahbenim hakkm verir". Bunu kimseye sylemeden, sknt ve keder iinde Azerbaycan'danMedayin'e gitti. Nuirevan'n sarayna ulanca onu ok fevkalade buldu, ieriyealmayacaklarndan korktu. Bir tedbir olarak o yaknlarda kalacak bir yer bulaym, Nuirevan'at zerinde grnce barp, feryat edeyim, belki kulak verir. te ancak o zaman halimi ken-disine arzederim.Tesadfen bu yeri igal eden sipahsalar da Nuirevan'n yannda idi. Nuirevan'n o gn avagideceini haber alan kadn, hangi yne gideceini tahmin ederek, kalkp, binbir sknt ile avmahalline gitmek zere yola kt, ertesi gn Nuirevan'n bulunduu yere ulat. Askeri, aviin etrafa daldndan Nuirevan yalnz kalmt. htiyar kadn sakland al arkasndankalkp, padiahn adrna kotu ve bandan geenleri ona yazl olarak verip, yle dedi: "Ey

Melik, eer cihan padiah isen benim kssam oku ve bu ihtiyar kadna hakkn ver".Nuirevan ihtiyar grnce derhal ayaa kalkp, elindeki kad ald, hikyeyi okuyup,


22/141

sylediklerini de duyunca gzleri yaard. Kadna, "zlme, artk senin iin bitti, benim iimbalad, arzunu yerine getirip seni memleketine gndereceim. Yalnz ok uzak yerdengelmisin bir ka gn dinlen" dedikten sonra, hizmetkrn arp, "Bu kadn bir katra

bindirip, kendi evine gtr. Onu arncaya kadar hazineden her gn iin iki okka ekmek, birokka et, aylk olarak be altn lira ver" dedi. Ferra Melik'in sylediklerini aynen yerine

getirdi.52

1SYASETNME

Nuirevan avdan dndkten sonra gece gndz kadnn sylediklerinin doru olup olmadndnmeye balad. Bu iin doruluunu nasl anlayabileceini aratrrken, bir le vakti birhizmetkrn arp, filn kleyi getirmesini emretti. Hizmetkr gidip, sylenen kleyigetirdi. Melik kleye, "Ey kle, benim pek ok ve becerikli klelerim olduunu biliyorsun.Hepsinin iinden seni sememin sebebi, sana gvenmemdir. Sana syleyeceim i iin gerekli

paray hazineden alp, Azerbaycan'a gideceksin. Filan ehrin, filan mahallesine inip, orada 20gn kalacaksn, her trl insanla dp kalktktan sonra, sz arasnda "Sizin mahallede, filanevde ismi falan olan bir kocakar vard, onu gremiyorum, nereye gitti? Onun bir tarlas vard,onu ne yapt?" (diye sor). Bunu herkesten sor, bakalm ne diyecekler? Bu iin hakikatini banaren. Ben seni bu i iin gnderiyorum. Fakat yarn byklerin nnde seni Azerbaycan'a,gelir ve ekinlerin nasl olduunu, fet gren blgelerin bulunup bulunmadn kontrolagnderdiimi sylersin. abuk dnp bana durumu bildirmen iin tekrar saraya dneceksin"dedi. Kle "Bastne!" dedi.

Nuirevan ertesi gn ayn ekilde hareket ettikten sonra, kle gitti. O ehre vard. 20 gnorada kalp, her cins insanla konutu, bir ey farketmeden her eyi sylediler: Zavall ihtiyarbyk kadnd. Kocasn, maln ve yiyeceini kaybedince, uzun zaman hasta yatt. Sahipolduu tek tarla ile geiniyor, padiaha vergisini verdikten sonra, gnde elde ettii drtekmein birini yaa, dierini kata verip, ikisini de yiyerek vaktini geiriyordu. Bu durum,ehrin valisinin oray temaagah olarak seip, zorla topran elinden alncaya kadar devametti. stelik ne parasn, ne de yerine bir toprak verdi. htiyar kadnn iki sene sarayn kapsnandrmas da fayda etmedi. imdi uzun zamandr ortalkta grnmyor. Yayor mu? ldm? Bilmiyorum.in asln renen kle geri dnp, Melik'in sarayna geldi. Nuirevan'n huzuruna kt,durumu kendisine arzederek unu ilve etti: "Padiahm, Allah'a kr sizin talihiniz ile lke

mamur,53BENC FASIL

gelirler iyi, meyva ok, otlaklar yemyeil, av mahalleleri bakmldr". Nuirevan,"Elhamdlillah" dedi. Yalnz kaldklar zaman, "htiyar kadnn durumu ne oldu?" dedi. Kleduyduklarn aynen tekrarlad. Emir, "Kadnn syledii doruymu" dedi. O gn ve diergnler skntlar iinde kald. Bu gnlerden birinde byk hcibini arp, ileri gelenlerin veemirlerin huzuruna gelmelerini emretti. "Falan ehrin valisi, filan kimseyi ikinci bir emrekadar dehlizde tutunuz" diye emretti.

Nuirevan'n verdii izin ile dier ileri gelenler huzura gelerek selm verdiler. Onlaradnerek, "Size bir soru soraym, gerei gibi cevap veriniz" dedi. "Emredersiniz!" dediler.

Azerbaycan emirliini verdiim filan kimsenin emrinde ka para var?


23/141

"Bildiimiz kadaryla fazlasna ihtiyac olmadna gre 2.000.000 dinar olabilir. 500.000dinar meclisinin. Altn ve gm eyalar, hallar ve mobilyalar 300.000 dinar tutar. rak'ta,Fars'ta ve Azerbaycan'da mlk olmayan hi bir nahiye yoktur. Emirlerden hi biri ondandaha ihtiaml deildir" dediler.Emir sordu:

Ne kadar hayvan var?"Aa yukar 300.000 hayvan var" dediler. Ne kadar klesi var? 1.700 kle, 400 cariyesini biliyoruz, sizin ikbalinizden olan dierlerini Allah bilir.Nuirevan dedi ki:Allah'n kendisine bu kadar mal verdii zengin bir kimsenin, zavall zayf ve fakir birihtiyar kadnn sabah akam yedii iki tane ekmeini zulm ile almas hakknda ne dersiniz?Syleyiniz ona ne yapmamz gerekir?Btn bykler balarn ne eerek, "mkn dahilinde onun hakknda en kt ne yaplabilirseyapmak gerekir" dediler.

Nuirevan da "imdi filancann derisini yzmenizi, kafa ve bedeninin derisine samandoldurmanz, saray kapsnn zerine as-

54SYASETNME

manz, yedi gn mnadlerin, yaradlmlardan birine zulm ve adaletsizlik yapan birkimsenin akbetinin bu zalim gibi olacan iln etmesini istiyorum" (dedi).Emredildii zere o emirin derisini yzp iine saman doldurarak, sarayn kapsna astlar veyedi gn mnadler bu olay lkede iln ettiler. Sylediklerini aynen yerine getirdiler,O zaman ferrana, "Sana emanet ettiim o ihtiyar kadn getir" dedi. Ferra kadn getirinceAzerbaycan'a gnderdii kleyi de getirdiler. Kleye, "Seni niin Azerbaycan'a gnderdim?"dedi. Kle, "Bu ihtiyar kadnn durumunu renmem iin, renince dndm ve Melik'eanlattm" (dedi. Melik) byklere (dnp yle dedi): "Ben sizin nnzde bununla yalankonumakla hata etmedim. Bundan sonra Allah'n emrinin aksine kim adaletsizlik ve zulm

yaparsa, mfsidleri yer yznden kaldrmak, zalimlerin ellerini zulmden ektirmekistediimden, bu gibiler ayn cezay grecektir. Dnyay adaletle ssleyeceim. Allah beni

bunun iin yaratt, zalimlerin zulmlerini ortadan kaldrmak iin kullarnn zerine banapadiahlk verdi. Banza bu ilerin gelmemesi iin sizler de iyi iler yapmalsnz."Btn emirler mecliste bulunduundan Nuirevan'n ceza ve heybetinin korkusundan dleri

patlyordu. Sonra ihtiyar kadna, "Sana zulmedene cezasn verdim ve onun, senin yerineyapt saray ve baheyi sana baladm" dedi. Ona bir hayvan verilmesini emrettikten baka,ok vergi almamalar iin bir menur verdi. Onu ehrine gnderdikten sonra "Saraymzadaletsizlie urayan ve zulm grenlere aktr. Allah (c.c.) bize bu rtbe ve padiahl za-limlerin zulmn mazlumlardan kaldrmak iin vermitir" dedi. Sarayndaki hcib vememurlara saraynn kapsna gelen zalim ve zayflarn durumunun kendisinden

gizlenmemesini ve kendisinin bu hususta uyarlmasn emretti. Yedi yandaki bir ocuunbile yetiebilecei ve zerinde ziller bulunan bir zincirin yaplmasn, sarayna gelenmazlumlarn hcibe ihtiyac kalmadan zilleri sallayarak, zillerin kendisi tarafndan iitileceiekilde yaplmasn emretti ve55BENC FASIL

yle de yaptlar. Zilleri duyunca mazlumlar kabul edip, haklarn zalimlerden alacanbildirdi.Nuirevan'n bu siyasetinden btn askerler ve halk korkarak mazlumlara haklarn verdiler,kimse zulm ve adaletsizlik yapamad. Memlekette iler dzelince lke insanlar huzurakavutu. Bu olaydan yedi yl getii halde kimse sarayn kapsna adalet istemeye gelmedii

gibi, kimse de zulm yapmaya kendisinde g bulamad.


24/141

Hikye: Yedi yldan sonra, sarayn bo bulunduu ve nbetilerin uyuduu bir le vakti,zillerin aldn duyan Nuirevan kalkp, hemen iki hizmetkrn kimin zulme uradnanlamalar iin gnderdi. Hizmetkrlar saray kapsna gelip, kapda zayf, ihtiyar ve hasta birmerkebin boyun ve srtn zincire srttn ve kandn, anlarn bundan aldngrnce, bunun bir merkep olduunu ve adalet isteyen kimsenin bulunmadn sylediler.

Nuirevan, "Yanlyorsunuz, bu merkep de adalet istemeye geldi Her ikiniz de bunu alp ehridolatrn ve onun kimin olduunu bana bildirin" dedi.Hizmetkrlar Melik'in huzurundan ktktan sonra, merkebi alp ehir meydanna getirip,"Bunu tanyan var m?" dediler. (Biri kp) "Evet, ehirlinin pek ou tanr. Ben de 20 yldanfazladr tanrm, bir boyacnn merkebidir. Her gn elbiselerini ona ykleyip rmaa gtrr,

pnlar ykadktan sonra gece vakti dnerdi. Gen olduu mddete onun iini yapyordu,ihtiyarlayp da i gremeyince onu azat ettii iin ehirde dolayor, herkes hayr iin ona otve su veriyor, yalnz iki gndr ortalkta grnmyordu" dedi.Hizmetkrlar durumu renince acele olarak Nuirevan'n yanna dnp, durumu anlattlar.

Nuirevan, "Ben bu merkep de adalet istemeye gelmitir demedim mi? Bu gece merkebe, yemverin, gerekenin yaplmas iin yarn boyac ile mahallesinin drt khyasn bana getirin" dedi.

Hizmetkrlar syleneni yaparak, merkebi, amar ykaycsn ve mahallenin drt khyasnsaraya getirdiler. Padiah amarcya, "Bu hayvan gen iken iini yaptrarak, ona ot56SYASETNME

veriyordun. htiyarlayp i yapamaynca ona yem vermemek iin, azat ediyorum diye onuyanndan kovdun. Acaba onun yirmi yllk hizmeti ne oldu?" deyip, amar ykaycya krkdeynek vurmalarn emretti. Sonra, "Bu khyalar ahit olsun, sana vereceim lekle bumerkebe her gn yem vereceksin, eer bir para eksiltirsen, sana nasl ceza vereceimi sen de

bilirsin."te padiahlar byle imi, zayf ve hastalarn haklarn d-nrlermi. Memurlarna,sipahilerine ve kullarna bu dnyada n, gelecek dnyada da kurtulu iin ihtiyatl olmalarn

emrederler-mi. Sipahilerin ve vergi memurlarnn ok zengin olmamalar, zel bir kaleyaptrmamalar, kt dncelere kaplmamalar, halka iyi ve doru muamele yapmalar vevilayetleri onarmalar iin iki senede bir deitirilmeleri gerekir.

L57ALTINCI FASILKad, hatip ve gvenlik memurlarnn (muhtesip) ileriMemleketteki kadlarn durumlarnn teker teker bilinmesi gerekir. Onlardan ancaklim,zhid ve zlim olmayanlarna vazife verilmeli, her birine devlet btesinden gndelik veyaaylk verilerek yerlerine gnderilmelidir. Mslmanlarn mallar ve canlar zerinde szsahibi olduklarndan, rvet almamalar iin bu husus ok mhim ve nziktir. nkcehaletle, kasden ve huylar gerei bir hkm verip onu tescil ettikleri zaman, dierhkimlerin o hkm imzalayarak padiaha bildirmeleri,onun da byle hkm veren kadlarazlederek cezalandrmas gerekmektedir. Emirlerin, kadlarn adaletle hkm vermeleri veadliye saraylarnn ilerine dikkat etmeleri gereklidir. Eer bir kii kibirlenir de kendisine cezaverilecei zaman, kad huzuruna kmazsa o, byk kii de olsa cebren hkim huzurunakarlmaldr. lk drt halife, zamanlarnda bu ileri bizzat kendileri grmler, hata olur diye

bu ii bakalarna vermemilerdir. Memleketin ayakta durabilmesi iin Hz. dem'den


25/141

zamanmza kadar hi bir padiah adaleti hkim klmakiin suluyu cezalandrmaktanekimserkalamamtr.Hikye: Acem meliklerinin detlerini yle hikye ederler: Mihr gn ve nevruz gn, hikimseyi ayrdetmeden kendilerini ziyaret izni verirler. Bundan evvel, birka gn, "Herkes ugne ka-

58SYASETNMEdar ilerini bitirsin, ikyetleri ve ihtiyalar varsa yazp padiaha ulatrsnlar!" diyemnadler karp bartrlard O gn gelince padiah ehrin meydanna karakmnadye,"Haceti olup da saklayann vcudundan padiah bizardr!" diyerek bartr, sonra melik,halkn dilekesini alr nne kor, teker teker bakard. Ba rahip (en byk kad) padiahnsanda otururdu. Sonra melik kalkp, tahtndan iner, ba rahibin nnde diz ker ve"Hepsinden nce benden ikyeti olann davasna bak, fakat korkup hislerini katma" derdi.Sonra mnad, Melik'e dmanlklar olanlar u tarafa otursun, evvela onlarn iine

bakacaz!" diye barrd.Sonra melik ba rahibe, "Hi bir gnah padiahlarn gnahndan daha byk deildir. nk

Allah, padiaha verdii, kendi kullarna hkm ve emretme gibi yce bir yetkiyi hi kimseyevermemitir. O halde padiahn adaletli olmas ve zalimlerin ellerini mazlumlarn zerindenekmesi gerekir. Eer melik adaletsiz olursa, btn askerleri sahip olduklar nimetleri hiesayar, Allah' (c.c.) unutarak zalim olurlar. phesiz Allah'n gazap ve fkesi her taraftakendilerini bulaca gibi, ok az bir zamanda lke harabeye dner. Adaletsizpadiahlargnahlarnn sebebiyle ksa mrl olurlar; ya ldrlrler veya padiahlklar el deitirir"derdi.Bunlar dedikten sonra, "Ey rahip, imdi bak ve gr, beni kendi yerine koy, yarn Allah

benden sual sorarsa ben senin yakana yaprm" derdi. Sonra rahip davalara bakmayabalard. Eer padiah ile hasm arasnda bir hak varsa, adaleti yerine getirerek o kimseyehakkn verirdi. Eer padiahtan bir alaca bulunmazsa, cezalandrlmasn emreder. Mnd

de sonucu u ekilde bildirirdi: "Bu kii kstahlk ederek, mlk ve memlekette ayp aradiin cezasn ekecektir".Mlk hakknda davac kalmaynca tahtnn yanna gelir, bana tacn koyup memleket

byklerine dnerek, "Zulm ve tamahtan saknasnz diye nce kendi davalarmngrlmesine msaade ettim. imdi her birinizin davacs olduuna gre, hasmlarnzdanhonutluk dileyiniz" derdi,Bu det Erdir zamanndan Yezdicurd zamanna kadar byle59ALTINCI FASIL

gitti. Yezdicurd babalarnn usln deitirip, dnyaya adaletsizlik detlerini getirerek, ktbir gelenek tesis etti. Halk skntlara dt, nefret ve beddua herkesin aznda dolamaya

balad. Bir gn anszn eersiz bir at onun sarayna geldi. yle gsterili idi ki, huzurdabulunan devlet bykleri onu pek beenerek, tutmak istedilerse de muvaffak olamadlar. AtYezdicurd'un tahtnn nne gelince sakinleip, durdu. Yezdicurd, "Uzaklanz, bu AllahTaal tarafndan bana gnderilmi bir hediyedir" dedi. Kalkp yava yava atn yanna geldi.Dilleri tutulan bykler, hayret iinde donakaldlar. Yezdicurd elini uzatp atn yelesini tuttu,

bir eliyle de yzn okuyor, srtna binip, iniyor, at yerinden kprdamyordu. Yezdicurd,eyer ve yular isteyerek at koumlayp, paldumunu takmak isterken, at anszn kalbi zerine

bir ifte att, Yezdicurd olduu yere ykld ve ld. Herkesin ard bir anda at saraydankp gitti. Hi kimse onu bir daha gremedii gibi, nereden gelip nereye gittiini de bilemedi.Halk onun, bu zalimin zulmn ortadan kaldrp, kendilerini kurtarmak iin Allah (c.c.)tarafndan gnderilmi bir melek ve peri olduuna inand.

Hikye: Hikye ederler ki, Ammare b. Hamza, Halife Vsk'n meclisinde otururken bir adamkalkp, "Ammare, zulmle benim tarlam gasbetti" dedi. Halife Ammare'ye, "Kalk hasmnn


26/141

yanna otur, onun sylediklerine cevap ver" dedi. Ammare, "Ben onun hasm deilim. Benimtarlam istiyorsa kendisine baladm. Halife'nin beni mkfatlandrd bu yerden kalkmam.Bir tarlaya, sahip bulunduum bu makam ve rtbeyi veremem" (dedi). Onun bu byklhazr bulunan devlet byklerinin houna gitti,Bu durumda padiahn, Trk, Acem ve Arap da olsa hkm bizzat vermesi gerekir.

Bilmiyorsa veya eriat hkmlerini okuma-msa, onun vazifesini yapmak iin phesiz birnaip lzmdr. Bu ynden kadlar, hepsi padiah naibi olduklarndan, padiahlarn onlarnnfuzlarn korumalar, onlara olan hrmetini ve onlarn rtbelerini keml noktasnda

bulundurmalar gerekir. nk zel bir durumlar vardr. Padiahn bizzat tayin ettiinaipleridir.60SYASETNME

Ayn ekilde, byk camilerde namaz kldran hatiplerin bid, Kur'an- Kerim'i bilen veokuyan kiiler arasndan seilmesi gerekir. nk namaz nazik bir itir ve mslmanlarnnamazlar imama bal olduundan, imamn namaz kusurlu olursa, btn cemaatn da namazkusurlu olur.

Padiahlarn, her ehre terazileri ve fiatlar denetleyecek, al veriin dorulukla yrmesinisalayacak bir gvenlik yetkilisini (muhtesip) de gndermeleri gerekir. Bunlar, dieryerlerden gelip, ehir pazarlarnda satlan mallara hile ve hyanet kartrlmamasn salarlar.Dirhemleri kontrol ederek "iyiyi emr ve ktden men etme" dsturunu yerine getirirler.Padiah ve padiahn tayin ettii memurlar, onun kudretli olmasna almaldrlar. nkgelenekler ve akl bunu gerektirmektedir. Bunun dnda hareket edilir, esnaf istedii gibi alr,istedii gibi satarsa fakir halk skntya der, elinde ve avucunda bir ey kalmaz. Kanunlaryrtlmediinden fitne ortaya kar. Bu i, hi kimseden korkusu olmayan bir Trk koca'yaveya padiahn yakn hizmetkrna verilirse, o zaman iler, aadaki hikyede belirtildii gibiadaletle ve slm kaidelerine uygun olarak yrr.Hikye: Rivayet ederler ki, Sultan Mahmud, nedimleri ve yaknlar ile sabaha kadar arap

imiti. Meclisinde bulunan Ali Nutekin ve Muhammed Arab gibi ordu kumandanlar daonunla beraberlerdi. Kuluk vakti Ali Nutekin ba dnp, uykusuzluk ve fazla arabnkendisine tesir etmesi neticesinde Mahmud'dan izin alp evine gitmek istedi. Mahmud ona,gndz byle sarho vaziyette gitmesinin doru olmadn syleyerek "Burann asayiinikoru, gece olsun gidersin. Hem muhtesip seni byle grrse tutuklar, sana 40 deynek vurur,itibarn kaybedersin, ben de zlrm, hibir ey de syleyemem" dedi. Ali Nutekin 50.000svarinin kumandan idi, onu alt etmek iin karsna karlan 1.000 kii ile ba edebilmiti.Muhtesibin kendisine dokunmaya cesaret edemeyeceini syledi. Sultan Mahmud, "Szmdinlemezsen git" dedi. Ali Nu-61ALTINCI FASIL

tekin byk bir gayretle atna binerek, evinin yolunu tuttu.Tesadfen emniyet mdr (muhtesip) pazar yolunda ona rastlad. Onu sarho vaziyettegrnce atndan indirmelerini emretti. Nutekin kendi inmek istediyse de onu alaa ettiler.Muhtesip kendi eliyle ona ekinmeden 40 deynek vurdu. Askerleri ve hizmetkrlar alaypszlandlarsa da hi kimse ona efaat iin azn amaya cesaret edemedi. Azametli bir Trkhizmetkr olan bu muhtesip Ali Nutekin'e cezasn verdikten

Documents

Nizamül Mülk - Siyasetname