OSMANLl'DA İLİMLER DİZİSİ l 4

Editörler

M. TAHA BOVALIK HARUNABACI

ISAR YAYINLARI

lil

ır

İSAR Yayınları 1 20

Osmanlı'da İlimler Dizisi 1 4

Osmanlı'da İlm-i Tefsir

Editörler

M. Taha Boyalık Harun Abacı

1. Baskı, Aralık 2019, İstanbul

ISBN 978-605-9276-18-4

Yayına Hazırlık

M. Fatih Mintaş Ömer Said Güler

'

Kitap Tasarım: Salih Pulcu

Tasarım Uygulama: Recep Önder

Baskı-Cilt

MD Basım Seyrantepe Mah. İbrahim Karaoğlanoğlu Cad. No: 105/1236 Kağıthane/ İstanbul Tel: +90 (212) 283 10 15 Matbaa Sertifika No: 41746

© İSAR Yayınları

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 32581

Bütün yayın hakları saklıdır. Bilimsel araştırma ve

tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.

İSAR Yayınları

Selami Ali Mah. Fıstıkağacı Sok. No: 22 Üsküdar/ İstanbul Tel: +90 (216) 310 99 23 1 Belgegeçer: +90 (216) 39126 33

www.isaryayinlari.com 1 yayin@isar.org.tr

Katalog Bilgileri

Osmanlı'da İlm·i Tefsir 1 ed. M. Taha Boyalık - Harun Abacı 1 İstanbul 2019

(1.bs.) 1 İSAR Yayınları - 20 /Osmanlı'da İlimler Dizisi - 4 l ISBN: 978-605-

9276-18-4 116,5 x 24 cm. - ???? s. 1 ~-Tefsir İlmi_ Osmanlı Devleti 2.

Kur'an İlimleri 3. Ayetler ve Süreler 4. İlimler Tarihi

\'ı

Şeyh Ali el-Bistami'nin (Musannifek) Biyografisi ve Tefsir Alanındaki Çalışmaları*.

Ümit Karaver Dr., Tahtakale Emniyet Han Mescidi imam Hatibi

Giriş

"Bakışını tekrar tekrar kalemimin damlalannın düştüğü;

yazılanmın ve bildirimlerimin olduğu yerlere çevirirsen, isa­

betli aklınla şunu görürsün ki, bunu ancak Cdrullah veya

fesahat, beraat ve Arapça'da onun dengi biri yazardı ... İşte

o, Allah'a muhtaç bu Şeyh Ali b. Mecdiddfn eş-ŞahrCıdf el­

Bistamrdir. -Allah onu istediği ve arzuladığı şeylerde mu­

vaffak kılsın, dünya ve ahirette nimetine ulaştırsın-" (Amin)

(Musannifek, Konya, 855/ı451)

XV. yüzyıl alimlerinden "Musannifek" lakabıyla bilinen Şeyh Ali b. Muham­

med b. Mes'ıld el-Bistami eş-Şahriıdl'nin (ö. 875/ı470) hayatına dair bilgileri­

miz maalesef sınırlıdır. Eserlerinin büyük kısmının müellif hatları Süleyma­

niye Kütüphanesi, Fatih bölümünde olmasına rağmen, Musannifek'in hayatı

ve eserleriyle ilgili bilimsel çalışmalar yetersizdir. Ayrıca Musannifek'in ilm-i

tefsir çalışmaları ile ilgili bilgiler de genelde birbirinin tekrarı düzeyindedir.

Makalemiz, Musannifek ve tefsir çalışmalarına dair bazı karanlık noktaları

bir nebze de olsa aydınlatmak amacındadır. Çalışmamızın birinci kısmında

• Bu makalenin ortaya çıkmasında bana ilham veren, beni teşvik eden değerli kardeşim Meh­met Arıkan'a borcum teşekkürün çok ötesindedir.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 69 .

Musannifek'in hayatı ile ilgili daha önce kullanılmayan kendi notlarından hare.ketle yeni bilgiler verilmiştir. Ardından Musannifek'in ilm-i tefsire dair çalışmalarının dökümü çıkarılmış ve yeni elde edilen bilgi ve belgelerle bun­

ların tahkiki yapılmıştır. Aynca çokça tartışılan tefsirinin adı, ne zaman ya­

zıldığı, tamamlanıp tamamlanmadığı, nüshaları ve metodu ile ilgili bilgiler

verilmiştir.

ı. Şeyh Ali el-Bistilıui'nin (Musannifek) Hayatı1

Timur'un (ö. 807/ı405) Anadolu ve Orta Doğu seferlerine başladığı 803/1400

senesinde2 Bistfun'ın Şahrlld kasabasında dünyaya gelen Musannifek'in asıl

ismi "Şeyh Ali'"dir. Zira yazdığı ilk dönem eserlerinde.ve diğer tüm eserlerin­

de ismini "Şeyh Ali b. Mecdiddin Muhammed eş-Şahrı1di el-Bistfuni" şeklinde kaydetmiştir} Aynca kullanmış olduğu mührünün üzerinde "Şeyh Ali" ibare­

si bulunmaktadır.4 Ancak XV. yüzyıldan itibaren kaynaklarda "küçük yazar"

anlamına gelen "Musannifek" lakabıyla kaydedilmiş ve şöhret bulmuştur. Bu

lakabın kim tarafından ne zaman verildiği belli değildir. Aynca görebildiğimiz

kadarıyla müellif bu lakabı hiç kullanmamıştır.

Müellifimiz, tefsir geleneğinin önemli halkalarından, et-Tefsfrü'l-kebfr sahibi

Fahreddin er-Razi'nin (ö. 606/ı209) torunudur. Musannifek'in, tefsirinde de

"dedem" dediği5 Fahreddin er-Razi'ye ulaşan şeceresi şöyledir:6

Musannifek'in hayatı ve eserleri ile ilgili geniş bilgi için bk. Ümit Kara ver, Musannifek'e Nisbet

Edilen 'Aviimil-i Atik' Şerhi (Tahkik ve Tahlil) (İstanbul: Kitabi, 2019). 51-98.

2 Timur'un Anadolu ve Orta Doğu seferleri için bk. Yaşar Yücel, Timur'un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları {1393-1402) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989). 83-123 ve Jean

Paul-Roux, Tımur, trc. Ali Rıza Yalt (İstanbul: Milliyet Yayın A.Ş. 1994), 133-140; İsmail Aka,

"Timur", Türkiye Diyanet Vakfı İsliim Ansiklopedisi (Ankara: TDVYayınları, 2012), 41: 174.-

3 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhıı'l-Misbiih, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Fatih, nr. 5032, (Müellif Hattı) 2•-134b; a.mlf., er-Reşiidfi şerhi'l-İrşiid, Süleyman iye

Kütüphanesi, Atıf Efendi, nr. 2479, (Müellif Hattı) 3•.

4 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu'l-Hidiiye, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Fatih, nr. 1965 (zahriye); ibnü'l-Hacib Cemalüddin Osman b. Ömer, Muhtasarıı

müntehe's-sül ve'l-emel, Süleyman iye Kütüphanesi, Fatih, nr. 1439 (zahriye).

5 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Tefslru seliisi iiyiit min süreti'J-Ba­kara, (Kitiibü'ş-Şifii),.Şüleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 51 (Müellif Hattı), 14b:

..ı....l_,.9 Jç- J:1.:.. Y' ı.. ,w.;ı_,J.:Jı (>IS d' ~_j \.,,... WSJI OJ..,. ~_,\; cİ ~.)? ~ ı..i_, <-;-->k> ~o_?":.\..~ .~I ~l ...l.lli-J.l ~lk.. y. \..._, <:iA:_rJI ~_rJI

.. 4.il_,...;.;_, ~.; )~ .J_aj 0-- ...1...i_, ,4.i\fa ~'.:>\.. .'.iıı ~İ- «~I ~I» 6 MusannifeK, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Tuhfetü'l-vüzerii, Topkapı Sara- .

yı Müzesi Kütüphanesi, Emanet Hazinesi, nr. 1342 (Müellif Hattı), 102•-b; Rudolf Sellheim,

70 r Osmanlı'da İlm-i Tef~ir

Fahreddin Muhammed er-Razi (ö. 606/1209)

... Muhammed (ö. 601/1205)7 ·

... Muhammed (d. 601/1205?8-675/1276)

... ~

1 'l

Mahmud Muhammed

ı ... Mes'Qd (Vaiz)

... Cemaleddin Muhammed el-Aksarayi

{714-779 /1314-1377?)

Muhammed

~ Mecduddin Muhammed

... Şeyh Ali (Musannifek) (ö. 875/1470)

Musannifek, Tuhfetü'l-vüzera adlı eserinde babasının ve dedelerinin ilimle

meşgul olduklarından söz etmektedir.9 Buradan hareketle Musannifek'in ilk

tahsilini babasından almış olabileceğini düşünüyoruz.

Pek çok hocadan ders almış olan Musannifek'in hocaları içerisinde ismini zik­

retmemiz gerekenlerden biri Abdülaziz b. Ahmed'b. Abdülaziz el-Ebheri'dir.

Musannifek, Ebheri' den hem Şafii fıkhı hem de tefsir okumuştur.10 Musanni-

Arabische Handschriften, fvlaterialien Zur Arabischen Literaturgeschichte, 1. Kısım (Wiesbaden:

Franz SteinerVerlag, 1976), 263.

7 Rudolf Sellheim, Muhammed'in öldüğü tarihi 606/1209 olarak kaydetmiştir. Bu tarihin doğ­

ru olmama ihtimali vardır. Zira Fahreddin Razi tefsirinde (et-Tefsfrü'l-kebfr/fvlefôtff:ıu'J-gayb)

dört surenin (Yunus suresi, Hud suresi, Yusuf suresi ve Rad suresi) "temmet" kaydında sure­

leri bitirdiği tarihleri kaydetmiştir. Ayrıca genç yaşta gurbette vefat eden oğlu Muhammed'in

ölümünden çok müteessir olduğunu.yazmış ve oğlu için dua istemiştir. Oğlunun vefat tarihi

tam olarak kayıtlı olmamakla birlikte eldeki kayıtlara göre oğlunun ölümünden bahsettiği

en erken tarih 601 senesinin Receb ayıdır. Bk. Fahreddin er-Razi, Tefsfru'/-Fahri'r-Rılzi (Beyrut:

Daru'l-fıkr, 1981/1401), 17: 183; 18: 84, 233; 19: 72.

8 Sellheim, Muhammed'in doğum tarihini 605/1208 olarak kaydetmiştir. Muhammed'in baba­

sı 601/1205'de vefat ettiğine göre Muhammed'in doğum tarihinin 601 ya da 601'den önceki birtarih olması gerekmektedir.

9 Musan·nifek, Tuhfetü'J-vüzerô, 102•.

10 Musannifek, Tuhfetü'J-vüzerô, 103b.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 71

fek tefsirinin mukaddimesinde ilm-i tefsirde iki silsilesi olduğunu, birinci sil­

silesinin hocası Abdülaziz Ebheri yoluyla İbn Abbas'a (ö. 68/687-88) ulaştığını

söyler.ır

İkinci silsilede saydığı isim ise hocası Celil.leddin YUsuf el-Evbehl'dir12 (ö.

3331ı429-30). Horasan, Irak ve Maveraünnehir ulemasından olan, Arap­

ça (Ulılm-i Arabiyye) konusunda zamanın önemli il.limlerinden,13 el-Keşşaf

ve Miftii.h'ın inceliklerine vakıf olan14 Evbehl, Sa'düddin et-Teftazil.ni'nin (ö.

792/!390) önde gelen talebelerindendir.15 Teftazil.ni vefatına yakın bir tarihte

(792 Muharrem'inin sonları/Ocak 1390) Semerkand'ta, öğrencileri arasında

sadece ona eserlerini düzeltme ve değiştirme icazet ve ruhsatını vermiştir.16

Rivayete göre Timur'un meclisinde Teftil.zil.ni ve Seyyid Şerif el-Cürcil.ni (ö.

816/413) münazara ederken Evbehi'de hocasının yanında yer almış, ancak

Seyyid_ Şerif, Evbehl'yi meclisten çıkartmıştır.17 Musannifek, Herat'ta bulunan

11 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed b. Mes'ud eş-Şahrudi el-Bistami, el-Muhammediye

fi't-tefsir fi tefsiri'l-Fiitiha, (Kitiibü'ş-Şifii), Beyazıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, nr. 260

(Müellif Hattı),'ı3b:

.iİıı ~ J. ı..r"l:s:- .:r.I J! ~ kA....1.:>-İ •..::..-....1 ..J...l...,, J:> ~ ~ J:. IJ ~ .:r.I Lal J

J-lSJI J.blA.11. ~ 4İıl ~J. ~L:JI w ıjJ ~I J pi I~ t7- 0':1 .'· ~ rı...+JI rLo)'I .ıp r. 0rJWI ~~ .ı_,z Jfa. .ı.;L::>- J Jl.9':11 ;.~ 0lS lŞjJI

•• "->-JJ 4İıl r._JJ • ı.Ş.Jf! \rl _;.ı...;.JI 4> .:;ı .4>1 .:;ı _;.ı...;.JI 4>

Ayrıca bk. Ersin Çelik, "Fatih Sultan Mehmed Han'ın Emriyle Yazılan Farsça Tefsir: 'Kitabü'ş·

Şifa fi Tefsiri Kelamillahi'l-Münzel Mine's-Sema'", Osmanlı Döneminde Tefsir, (İstanbul:

Daru'l-Fünun İlahiyat Vakfı, Ensar, 2018). 1: 140. Çelik, makalesinde Abdülaziz el-Ebheri ile

Seyyid Şerif Cürcani'ye giden bir silsileden bahsetmektedir. Biz bu irtibatı nasıl kurduğunu

anlayamadık. Abdülaziz el-Ebheri'nin babası ve hocası Meviikıf şerhi sahibi Seyfulmille ve'd­

din Ahmed ile Seyyid Şerif Cürcani karıştırılmış olabilir.

12 Musannifek, el-Muhammediyefi't-tefsirfi tefsiri'l-Fiitiha (Kitiibü'ş-Şifii), 24•.

13 Musannifek, Tuhfetü'l-vüzerii, 102b.

14 Taşköprizade Ahmed Efendi, Mevzü'iitü'l-'ulüm, trc. Kemaleddin Mehmed (İstanbul: İkdam

Matbaası, 1313), 1: 220.

15 Musannifek, Tuhfetü'l-vüzerii, 102b; İbnü'l-'lmad Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muham­

med es-Salihi el-Hanbeli ed-Dımaşki, Şezeriitü'z-zeheb fi ahbiiri men zeheb, nşr. Abdülkadir

el-Arnaut, Mahmud el-Arnaut ( Beyrut: Daru İbn Kesir, 1414/1993), 9: 476.

16 Teftazani'nin talebesi Celaleddin Yusuf Evbehi'ye, Semerkand'da vefatına yakın bir tarihte

(792 senesi Muharrem ayının sonları) verdiği icazet metni için bk. Musannifek, Tuhfetü'l-vü­

zerii, 102b-103•.

17 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudi el-Bistami, Şerhu'l-Misbiih, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Atıf Efendi, nr. 2569, 3• (vikaye):

U'::ly J..:...l; «ı:::_J\.::.JI U....y.»-: ~I J.blA.11 Y'J '~J\11 ~Y- U'::ly J..:...l;:C.JL:JI .ı,:;..a.;J •c.) . .;JI <:;: ...; _);L:.... Jb- ..!.l:J ~ ~ J .ı.:-JI ~ _,>I lŞjJI _,;. J 'ı:r....ı.11 .lı..,...

.ÖJ~J ;.;J_,.....

72 ~ Osmanlı'da llm-i Tefsir

Giyasiyye Medresesinde hocalık yapmış olan Evbehi'den18 edebi ilimleri ve

tefsir ilmini okumuştur.19 Hocası Evbehi ve Teftazani'den büyük ölçüde etki­

lendiğini düşündüğümüz Musannifek'in tefsiı' çalışmalarına başladığında ilk

olarak 83o'lann başında Teftazani'nin el-Keşşaf şerhini/haşiyesini okuduğunu

\ve istinsah ettiğini görmekteyiz.

Musannifek 20 yıla yakın bir süre (812-83020) Herat'ta kalmış, 831 yılında

Bistam'a21 ardından aynı yıl yine Herat'a dönmüştür.22 832/ı428-29'da Bistam'a

gitmiş,23 üç sene sonra tekrar Herat'ta dönmüştür.2418 Ramazan 836 (8 Mayıs

1433 Cuma) tarihinde Bistam kasabasında25 gördüğümüz Musannifek iki yıl

burada kalmıştır. 839/ı435'te Herat'a geri dönmüştür.26 Aynı yıl Sultan Şahruh

(ö. 850/1447) ile birlikte Karabağ-Tebriz seferine çıkmıştır.27 Sultan Şahruh'un

meclisinde bulunan ve pek çok konuda kendisine danışmanlık yapan-Musan­

nifek o sırada yaşadığı, Fatiha suresinden manaların kendisine açıldığı bir tec­

rübeden şöyle bahseder:

" ... 839 senesinde Karabağ Tebriz'de Sultan-ı Azam Şahruh'un -Allah bur­

hanım aydınlatsın ve lütfuyla af ve gufran elbisesini ona giydirsin- mec­

lisinde mülazım ve onun meclis-i alisinde, gece gündüz yanında olanlar­

dan biri ve gizli açık işlerinin hepsinde onun mahremi iken, ruhum bana

göründü. Sanki ruhum ışık ve parlaklıkta güneşin yuvarlağı gibiydi ... Bu

hallerde iken kalbimi denedim ve müşkiller konusunda onu kullandım.

Kalbime yöneldiğim ilk anda her müşkilimin halli ortaya çıkıyordu. Sonra

18 Mustafa Şahin, Orta Çağda Heriit Bölgesi (Gazneli/erin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar 962-1507), (Doktora Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2013), 288.

19 Musannifek, Tuhfetü'l-vüzerii, 119b; a.mlf., el-Muhammediye fl't-tefsir fi tefsiri'l-Fiitiha (Kitiibü'ş-Şifii), 24".

20 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudi el-Bistami, Hiişiye ale'l-Mutawel, Süleymani­·ye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 2187, 285".

21 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudi el-Bistami, Şerhu'l-Vikiiye, The Chester Beat­ty Library, nr. 3196-01 (Müellif Hattı), 45b_

22 Teftazani, Sa'düddin Me'sud b. Ömer, Hiişiye ala'l-Keşşiif, Süleymaniye Kütüphanesi, Ha midi­ye nr. 168 (Müstensih: Musannifek), 230b.

23 Katib Çelebi, Mustafa b. Abdullah, Keşfü'z-zunün an esiimi'l-kütübive'l-fünün (İstanbul: Ma­arif Matbaası, 1360/1941), 1: 475.

24 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudi el-Bistami, Şerhu Kasideti'l-Bürde, Süleyma­niye Kütüphanesi, Mehmed Arif Efendi, nr. 180, ıoob.

25 Musannifek, Şerhu Kasideti'l-Bürde, ıoob.

26 Taşköprizade Ahmed Efendi, eş-Şekiiiku'n-Nu'miiniyye ft 'ulemiii'd-Devleti'l-'Osmiiniyye (Bey­rut: Daru'l-Kitabi'l-Arabi, 1395/1975), 101.

27 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudi el-Bistami, Hallü'r-rumüz ve keşfu'l-kunüz, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 2611 (Müellif Hattı), 145a·b.

Osmanlı'da llm-i Tefsir ~ 73

kalbimi yine denedim,. Fatiha suresinde kullandım ve onun manaları üze­

rine biraz düşündüm ve birden Fatiha'nın ayetlerinin herbirinde, denizle­

rin mürekkep, ağaçların kalem olsa bile yazamayacağı, defterlerin ve pek v al b h . "28 çok ciltlerin alamayacagı man ar ana zu ur ettı.

Musannifek'in gördüğü bu müşahede esnasında "Fatiha suresinin ayetlerinin

herbirinde, denizlerin mürekkep, ağaçların kalem olsa yazamayacağı mana­

lar" vurgusunun önemli olduğunu düşünüyoruz. Zira daha sonra Fatih Sultan

Mehmed'e (ö. 886/I481) sunacağı Fatiha sfıresi tefsirinin temelinde bu müşa­

hedenin olabileceğini söyleyebiliriz.

843 senesinin Cemaziyelevvel ayında (Ekim/Kasım 1439) Konya'da bulunan

Musannifek, burada el-Keşşaf'ın bir nüshasını satın almıştır.29 844 senesinin

Şevval ayında (Şubat/Mart i441) tekrar Herat'a3° giden Musannifek, bir ay son­

ra (Nisan/Mayıs 1441) Şahrfıd-Bistam'a geçmiştir.31 845 yılının Cemaziyelahir

ayında (Ekim/Kasım 1441) Edime' de olan Musannifek,32 Şevval 845 Pazartesi

gecesi (Şubat 1442) Bursa'da,33 846 senesinin Zilkadesinde (Mart/Nisan 1443)

Herat'tadır.34 Yaklaşık dört ay sonra ise 847 senesinin Rebiülahirinde (Tem­

muz/Ağustos 1443) Şahrfıd-Bistam'da,35 bir yıl sonra 849 yılının Cemaziyelev-

28 Musannifek, Hal/ü'r-rumüz ve keşfu'/-kunüz, 145•-b:

e\ıı .:ıl.kL.ll~ laj'.:>I... ..:...:$ L,r.:>-~WW_, ~~-' eL Jjı.~ t41JJ ... '-:-'~j ıf l...1..>-I_, 0~! ..:...:.s _, -.Gifa _, • jAs:-~ ~j_, ..;~ ..r. .11 _;1.;i- .:ılkL t.; .u ~t:..;i J ~ ~\.; .l)i..O:--' I_:;.... O.Jj"i ~ J .J ~~_, d_;I.~_, '.:>\J JWI ~ .... ..:...:.s_, ... .i..::b ol)--}u 't.k...:..ll_, ~L;...a.JI J ~~~)...;İS '-:f""-'J ..:.ı'YWI .J.,,, ft.1: ~ ~! a..::--.Y ~ ~ ı.::j')K:..,J\ J cl...,.;...,i_, <u'YWI .J.,,, J ~ '-:-' _r.-i ~b- J ..._L... ..:ı.,t;_, wwı .J_,.... J ~ı.; ~ ..:..;~ ~ ,a..::--_,:iı J~i J b

..:..;l5 l.ıu ö?I ..:.ıl~I 'Y_, _;L;.ıJI ~ 'Y .;>b ~~f ıf ~f JS J ~ fo .La'.:>üİ .;~\ıı_, 1.)1..ı.. .;~I

29 Zemahşerl, Carullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an hakiiiki't-tenzil, Süleyman iye Kütüpha­

nesi, Fatih, nr. 386, (zahriye).

30 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrildl el-Bistami, Şerhu'/-Vikiiye, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Fatih, nr. 1876 (zahriye).

31 Bezdevl, Fahrulislam Ali b. Muhammed, Kenzü'l-vusü/ ifa marifeti'f-usü/, Süleyman iye Kütüp­

hanesi, Fatih, nr. 1234, (vikaye).

32 Bezdevl, Kenzü'/-vusül, 233b.

33 Musannifek Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrildl el-Bistami, Şerh-i Mesnevi, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Nafız Paşa, nr. 604, 117•.

34 Bezdevl, Kenzu'/-vusü/, (vikaye).

35 Buharı, Abdı.ıllah Muhammed b. İsmail, e/-Camiu's-Sahih, Süleymaniye Kütüphanesi, Murad

Molla, nr. 577, (zahriye).

74 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir

vel ayında (Ağustos/Eylül 1445) Konya' dadır.36 Musannifek'in 840-848/ı436-

1444 tarihleri arasında Anadolu'ya çok pek defa geliş-gidişlerinin, Sultan

Şahruh'la olan yakınlığı ve Şahruh'la II. Murad arasındaki mektuplaşmalar37

dikkate alındığında, diplomatik misyonlu bazı görevler gereği olduğunu söy-

\ leyebiliriz.

Şahruh'un ölümüyle beraber muhtemelen yeni bir himaye arayışına giren

Musannifek, 849-856/r445-1452 seneleri arasında yaklaşık yedi yıl Konya'da

kalmıştır.38 Bu süre zarfında Nalıncı39 ve Karatay4° medreselerinde hocalık ' .

yapmış, telif, istinsah ve tedris faaliyetlerini sürdürmüştür. Musannifek'in

Konya'da uzun bir süre kalmasında 845/1441 tarihinde doğan oğlu Muham­

med'in41 eğitimini de başka bir sebep olarak zikredebiliriz.

856 Zilhicce'sinde (Aralık 1452) hac farizasını yerine getirmiş42 olan Musan­

nifek, Ramazan 858'de (Ağustos-Eylül 1454) tekrar Konya Meram'a43 gelmiş

ve iki yıl daha burada kalmış!ır'.44 Görebildiğimiz kadarıyla arada kesintiler

·olmakla beraber Musannifek, 855-860/145I-I456 tarihleri arasında Konya' da el­

Keşşafın büyük bir bölümünü istinsah etmiştir.

Muhtemelen .86o'ların başında Osmanlı hizmetine giren müellif, 861 yılında

(7Nisan1457) Edime'ye45 yerleşmiştir. 862 senesi Cemaziyelevvel ayının sonla-

36 Gazzali, Hüçcetü'l-islam Muhammed b. Muhammed, el-Veciz, Süleymaniye Kütüphanesi,

Fatih, nr. 2211, (vikaye).

37 Bk. Anonim, Münşeıitü's-Selıitin, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 4126, 71b-72b.

38 Beğavi Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes'ud, Mesıiblhu's-Sünne, Süleymaniye Kütüphanesi,

Fatih, nr. 1186, (vikaye).

39 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Hıişiyeale'l-Mutawel, Süleyman iye

Kütüphanesi, Turhan Valide Sultan, nr. 284, 193°.

40 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Hıişiyetü'l-Mutawel, Süleyman iye

Kütüphanesi, Carullah, nr. 1776, 142°.

41 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu'l-Hidıiye, Süleyman iye Kü-

tüphanesi, Fatih, nr. 1965 (Müellif Hattı) (zahriye).

Musannifek'in oğlu Muhammed'i tesbit eden ve bu bilgiden beni haberdar eden kadim dostum

Seyyed Mohammad Taghi Hosseini'ye müteşekkirim.

42 Musannifek'in Kabe-i Muazzama'yı ziyaret tarihine dair kayıt için bk. Musannifek, Şeyh Ali

b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, el-Muhammediye fi't-tefsir fi tefsiri'l-Fıitiha (Kitıibü'ş­

Şifıi), Beyazıd Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, nr. 261, (Mukaddime).

43 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş~ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu'l-Lübıib, Süleymaniye

Kütüphanesi, Fatih, nr. 5004 (Müellif Hattı), 725b_726•.

44 Zemahşeri, Carullah Mahmud b. Ömer, e/-Keşşıif an hakiiiki't-tenzil, Süleymaniye Kütüpha­

nesi, Fatih, nr. 393 (Müstensih: Musannifek, Konya, 860), 247b-248°.

45 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Tuhfetü'/-vüzera, Süleymaniye

Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 2855, 142b.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 75

nnda (Nisan/Mayıs 1458) telifine başladığı tefsirinin mukaddimesinde Sultan

Fatih'e övgü dolu ifadeler kullanan Musannifek, "Allah iman edenlerin dos­

tudur, onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır" (el-Bakara 2/257) ayeti gereği,

Allah'ın, kendisini Karaman harabesinin çukurundan devletler ve yüce him­

metler sahibinin (Sultan Fatih'in) civarının zirvesine yerleştirdiğini söyler.46

Yaklaşık 5 yıl Edirne' de kalan47 müellif, bu süre zarfında Sultan Fatih'e suna­

cağı tefsirinin Fatiha Suresi ve Mürselat suresinden Kur'an-ı Kerlm'in sonuna

kadar olan kısmının telifini de bitirmiştir.48 867 senesinin Receb ayında (Mart/

Nisan 1463) Edime' den Sultan Fatih'in Bosna Seferine katılmıştır.49 868/1464

senesinde tekrar Edime' de olduğunu tahmin ettiğimiz5° Musannifek, 870 ta­

rihinde Hayrabolu'dadır.51 Ardından tekrar Edime'de gördüğümüz Musan­

nifok 875 senesine52 kadar Edime'de kalmıştır. Musannifek 875 senesinin53

-Edimevi'nin (ö. 1095/1684) verdiği bilgiye göre- Muharrem ayının sonunda54

46 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrıidl el-Bistami, /vfülteka'/-bahreyn (Kitôbü'ş-Şifô), Süleyman iye Kütüphanesi, Fatih, nr. 636 (Müellif Hattı), 3":

ı.!.ıl::'- .JLbLl 1 cr. I .JLbLll ... 4iıl J.l; .JLbLll .r" fo o W .J ._;.,...JJ:. ./' ._;.,_; J:. ~Ll..!. l.f-4İ ı:r..UI J.J 4\ıı' _L$l...a:;.i. ..r. L; ... .:ıt>. ::.!_,..er. ..4:>cA &1 y,İ ı:r...Ul.J ~..Ul.J A.l.J..UI

)y. C.JI 4-! .:ıı..} ~I_,> ~ jl [257/2 ö.A)I ÔJ_,....] ~Jpl ~1..:..Wl2JI ı.'..r4 ~fa. ... ..1.ziL..J .:ıw ~ı.s. .J .:ı8.J:. ~t..,,

47 Musannifek, Hallü'r-rumüz, 203".

48 Musannifek, /vfuhammediyyefi't-tefsir (Kitôbü'ş-Şifô), Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya,

nr. 285, 4323 •

49 Süleyman iye Kütüphanesi, Fatih, nr. 1439'da yer alan İbn Hacib'in /vfuhtasaru'l-/vfünteha isim­

li eserinin nüshası Musannifek'in temellüküdür. Bu nüsha Musannifek tarafından okunmuş,

notlar alınmış ve vakfedilmiştir. Nüshanın 100b sayfasında Musannifek'in hattıyla kayıtlı olan

notta:

• ..L..!. ciJ ~ 4-! ...;J:.I jl ~J ol.. J:. 0-i-".J (::'....:...... <'.::'_;\.; J:. 867 Receb ayında (Mart/Nisan 1463) Edirne'den askerle birlikte çıkıldığına dair bir ifade bu­

lunmaktadır. Bu tarih Bosna seferine çıkışının tarihi olabilir. Ayrıca bk. Nihal Atsız, Aşıkpaşa­

oğlu Tarihi (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985), 166 .

. 50 İbn Hacib Cemaleddin Osman b. Ömer, /vfuhtasaru İbn Hacib fi usüf'i/-fıkh, Süleymaniye Kü­

tüphanesi, Çorlulu Ali Paşa, nr. 169 (Müstensih: Yahya b . .,Muhammed), 1203 •

Musannifek'in yeğeni ve talebesi Yahya b. Muhammed, 868 senesinin Ramazan ayı sonlarında

(Haziran 1464) İbn Hacib'in· muhtasarını, 10 Zilhicce 869/ 3 Ağustos 1465 tarihinde "Dıra­

mü's-Sakt" adlı eseri Fatih Sultan Mehmed'in mutalaası için Edirne'de istinsah etmiştir. Mu­

sannifek'in yeğenini yanından ayırmadığı dikkate alınırsa Musannifek'in bu tarihlerde Edir­

ne'de olma ihtimali vardır.

51 Musannifek, Şerhu'/-Vikiiye, 45b.

52 İbn Esir Mecdüddin Mübarek b. Muhammed, Cômiu'l-usül min ehôdisi'r-rasu/, Süleymaniye

Kütüphanesi, Fatih, nr. 722, (zahriye).

53 Taşköprizade, Şekiiik, 102.

54 Edirnevi Ahmed b. Muhammed, Tabakôtü'l-müfessirin, thk. Süleyman b. Salih el-Hazzi (Medi­

ne: Mektebetu'l-ulum ve'l-hikem, 1417/1997), 303.

76 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir

(Temmuz 1470) İstanbul'da55 vefat etmiştir. İstanbul'un Eyüp semtinde doğup

büyüyen aynı zamanda Eyüp Sultan Camii başimamı olan Abdullah Eyyli­

bi'nin (ö. 1836)56 verdiği bilgiye göre Musannifek'in kabri, Ebu Eyylib el-Ensan

Hazretlerinin türbesinin sol tarafında kubbeye bitişik bir yerdedir, alamet ta-

' şının üzerinde bir tac bulunmaktadır.57 Maalesef yaptığımız iki incelemede de

'\Jusannifek'in mezarını tespit edemedik.

2. Şeyh Ali el-Bistami'nin (Musannifek) İlm-i Tefsire Dfilr Çalışmaları '

Entelektüel düzeyi yüksek, ilimle meşgul olan bir ailede yetişen müellif, İslami

ilimlerin tefsir, hadis, fıkıh usulü, tasavvuf, nahiv ve belagat sahalarında geniş

bir bilgi birikimine sahiptir.58 Velud bir şahsiyet olan müellifin çok sayıda şer­

hi, haşiyesi ve telif eseri bulunmaktadır. Arapça ve Farsça olarak kaleme almış

olduğu bu eserlerini ulemaya ve fudalaya vakfetmiştir.59 Muhtemelen eserleri

daha sonra Semaniye Medresesi (Fatih) Kütüphanesine nakledilmiştir.60

Günümüzde yapılan araştırmalarda, XVI. yüzyılda Semaniye Medresesi mü­

derrislerinden Muhammed b. Ali el-Fenan'ye (ö. 929/1522-23) ait olduğu iddia

edilen61 ve yine Semaniye Medresesi müderrislerinden ve müfettişlerinden

Hacı Hasaniade'nin (ö. 979/r572) hazırladığı, içerisinde Semaniye Medresesi

55 Taşköprizade, Şeköik, 102; İbnü'l-'İmad, Şezerat, 9: 477.

56 Ali Turgut, "Abdullah EyyCıbi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansikloedisi (Ankara: TDV Yayınları,

1988). 1: 102.

57 Abdullah EyyCıbi, Ris{ifeji Eb/Eyyub, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hacı

Cemal Öğüt, nr. 67, 130•.

58 Şemseddin Sami, Kamusu'/-a'/am (İstanbul: y.y., 1889-1898), 6: 4312.

59 Musannifek'in 873/1468 tarihinde vakfettiği bir eserindeki vakıf kaydı için bk. Musannifek

Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrCıdi el-Bistami, Haşiye a/e'l-Mutawel; Konya Yazma Eserler

Kütüphanesi, Yusuf Ağa, nr. 5531 (Müellif Hattı), 8•:

.ı.,,_. .:r. .).;- ti' ......i.91_,JI ~I Lii_, ,y,.,,; ~ WJ ~)WI_, ~LJ..Jı ~ '-:-'l:...<JI 11"' c.,A.;_,

. .<JL...iW_, ~ 6)~;:;...., e...Jt t.) l_r.~ ....:.. .:ili J:Z <.S"li.-:JI .:r...ı.JI 60 Musannifek'e ait vakıf kayıtlarında "Semaniye" ifadesini göremedik. Mecdi'nin (ö. 999/1591)

Haddikü'ş-Şeköik' adlı eserinin kenar notunda: "Mervidir ki Mevlana Musannifek Hazretleri ma­

lik olduğu kitaplarını sahn müderrislerine vakfedip mütalaasını anlara tansis ve tahsis eyledi."

şeklinde bir bilgi bulunmaktadır. Bk. Mehmed Mecdi Efendi, Hadaiku'ş-Şekaik, Tercüme ve

Zeyl-i Şekaik-i Numaniyye, haz. Abdülkadir Özcan (İstanbul: y.y., 1409/1989), 1: 187 (hamiş). Semaniye Medresesi'nin yapımın 875/1470 tarihinde tamamlandığı -bk. İsmail E. Erünsal,

Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik (İstanbul: Ti maş Yayınları, 2015), 106-, Musan­

nifek'in bu tarihten önce eserlerini vakfettiği dikkate alınırsa bu ihtimal düşünülebilir.

61 İsmail E. Erünsal, "Fatih Camii Kütüphanesine Ait En Eski Müstakil Katalog" Erdem Dergisi

9/26 (Eylül 1996): 661; Erünsal, Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, 417-419.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 77

(Fatih) Kütüphanesine vakfedilen kitapların kayıtlı olduğu iki defter bulun­

muştur. Bu iki defterde, Musannifek'in tefsir çalışmaları ile ilgili örneğin; top­

lamda yaklaşık ı.800 varaklık el-Keşşaf istinsahının nüshaları, yine Musan­

nifek'in istinsah ettiği Teftazani'nin el-Keşşaf şerhi/haşiyesi nüshası (203 vr.)

ve toplamda yaklaşık ı.250 varaklık Musannifek'in tefsir nüshaları kaydedil­

miştir.62

Bu çalışmada mezkur iki defteri kendimize yol haritası olarak belirledik. Bu­

rada bulunan nüshaları tesbit ettik, kayıtlara yanlış olarak geçmiş bazı nüs­

haları yeniden adlandırdık ve bu nüshalardan hareketle müellifin ilın-i tefsir

çalışmalarını belirlemeye çalıştık. Buna göre Musannifek'in tefsir ilmi ile ilgili

çalışmalarını dört temel başlık altında inceleyebiliriz. Bunlar el-Keşşaf üzerine

yp.ptığı çalışmalar, et-Tefsfrü'l-kebfr çalışması, "Mülteka'l-bahreyn/Kitabü'ş-Şifa"

adli' tefsiri ve tuttuğu tefsir notlarıdır.

Modern tefsir araştırmacıları, klasik dönemde tefsirin iki ana damarından

söz etmektedirler. Birinci damar: Kur'an-ı Kerim'in dilsel bir metin olarak

ele alınmasıdır ki bu tavrın en önemli temsilcilerinden biri el-Keşşaf sahibi

Zemahşeri'dir (ö. 538/n44). İkinci damar ise Kur'an-ı Kerim'deki hakikatle­

rin ortaya çıkarılmasıdır ki bu tavrın ilk temsilcilerinden biri de Fahreddin

er-Razi'dir. Musannifek'in ilm-i tefsir çalışmalarına baktığımızda bu iki ismin

bunlarda son derece merkezi bir yer işgal ettiğini söyleyebiliriz. Musannifek' e

ait bazı tefsir nüshalarında müellifin bu iki ismi bir araya getirme çabalarını

da görmekteyiz. Şimdi bunları detaylandıralım.

2.ı. el-Keşşaf Çalışmaları

Nahiv ve belağat konularında behre sahibi olan Musannifek, tefsir alanında

Zemahşeri' den büyük ölçüde etkilenmiştir. Müellif, 855/ı451 tarihinde Konya

Meram' da bitirdiği el-Keşşaf istins~hının sonunda, el-Keşşaf'a ve Zemahşeri'ye

övgüler içeren ifadeler kullanmakta; Zemahşeri'nin fesahat, beraat ve Arapça

konularındaki otoritesine vurgu yapmaktadır . .Aynca el-Keşşaf metni üzerine

yapmış olduğu tashihlere, tenmiklere, eklemelere bakıldığında bunları sade­

ce Zemahşeri veya fesahat, beraat ve Arabiyye'de onun dengi birinin yazabi­

leceğini söylemekte ve bu konuda hiç de mütevazı davranmayarak kendisinin

bu özelliklere sahip olduğunu ifade etmektedir. Mezhebi noktada ise Zemah-

62 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), B/ib-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi Sultan Fatih Evkiifı Ka­lemi Defterleri (Biib-ı Defteri Haremeyn), 21941-B, s. 43•-b; Hacı Hasan-zade, Fatih Kütüphanesi Kata/agu, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, nr. 9559, s. 43 (pdf).

78 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

şerl'nin taassubunun ve asabiyyesinin kendisinde olmadığını sözlerine ekle­

yerek Ehl-i sünnet olduğunun altını çizmektedir. 63

Müellif el-Keşşaf üzerine bir şerh/haşiye kaleme almıştır. el-Keşşafın büyük

bir kısmını istinsah etmiş, yukarıda da ifade edildiği gibi metnin kenarla-

"'nnda tashih, tahkik ve tenmiklerde bulunmuştur. Aynca hocasının hocası

\eftazani'nin el-Keşşaf şerhini/haşiyesini istinsah etmiştir.

2.1.1. el-Keşşaf Şerhi/Haşiyesi

Musannifek'in el-Keşşaf üzerine yaptığı önemli çalışması 856/1452 tarihinde

yazdığı el-Keşşaf şerhi/haşiyesidir.64 Eserin ulaşabildiğimiz iki nüshası bulun­

maktadır.

2.ı.1.1. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıt, nr. 701

Musannifek'in el-Keşşaf'ın mukaddime, Fatiha suresinin 3 ayeti ve Bakara su­

resinin 2. ayetinden 6. ayetine kadarki kısmının şerhini/haşiyesini ihtiva eden

müellif nüshasıdır. 235xı81, l89xmmm, 212 varak, 18 satır65 olan nüsha Şeyhü­

lislam Sa'duddin Efendi (ö. 1599/1008) tarafından vakfedilmiştir.66

63 Zemahşerl, Carullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an hakiiiki't-tenzil, Süleyman iye Kütüpha­

nesi, Fatih, nr. 371 (Müstensih: Musannifek), 347•:

«._;L:S:lt» '"=°'l::S J.::...:..i ~İ ~ J::-9 _,:ll ~İ <J::-9 _,:ll ~ ~I ..l..;>JI ~ .~I ..l..;>JI

1~! ~lk ~i ıı.,, ~ ~~ .:.ıi 4.ilkL ~ ~I JLİJ ,:\.9l1.JIJ t:" )1 ->~ ~J .:.ıu ':J ....A:?J ,..JGıs '"=°' }AJI LJ"'ıl.r ~ u._;w:ııu '-='l::S_.:.ı!J ':J ....A:?J ,;(Alkıl ..:..ı.~ ..r.'""Ll:JI )L... J 4.iJ_} L. !l_;..l..o J ~ ~ L. .!..li~ '.)\.9 .~L:.:ll ~ ~ ~)1 4.i ~ W 0~ ':J .J;,Wİ ~ly J .J;,LlJİ LŞJ\.k.. J ..;_, ).x ıJ! .!..liµ <J:_ı.kJIJ ~I c.r ,~'.)\.9İ _}>lia J ~;5 ~I ~ _; ıJ! .!t! ~ <J).J ~~ ) J=W ~IJ.:ı ~J ':J! ':l! ~ L. Cll~ 0~ ~L.a.ll ~J ~L.a.ll ~ ~ ifJlÇ.LJ ~ c.rts:..J c.r f .r-_,.. y. L.J ~.i. ,y ts.r. ...;İ ~ ',4=:.rllJ :i.Yl.)IJ :\::.-WI J ~jAS Ji_~ı :,~ 2 c.Ş.:l.JJ oL!..ll .:y...ı.ll ~ ıf. .).;- 6:?-._;.;JI .ı:iıl J! ~I y. t... J ,~IJ ~I clŞ _; - '

.o':JJİJ ~ ?İ J ~ J! .J .. ,,:)J <ol..P J'..J ~~ W "1ıl WJ '&l.k...-:JI 64 Musannifek, Tuhfetü'l-vüzerii, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Emanet Hazinesi, nr. 1342

(Müellif Hattı), 1os•. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya'da bulunan diğer nüshasın­

da ise işbu tarih 8S7'dir. Bk. Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrCıdl el-Bistami, Tuh­

fetü'l-vüzerii, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 28SS, 122•.

65 Beyazıt Devlet Kütüphanesi Yazma Eser Adı Kataloğu (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü, 1990), 1: 93b. Katalog bilgisini benimle paylaşan dostum Tey­

mour Morel'e minnettarım.

66 Nüshayı görme konusundaki ısrarımı karşılıksız bırakmayan Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi

müdürü Salih Şahin'e teşekkür ediyorum.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 79

Başı:

,[r/52:ıJl.;_,:.iJI ö.J_,.....] ~lfl..i.; ~t..Jj cJ~ o~ ı)_ç. ıJ\,;.}JI Jj lŞlll !.\)-:;,, ~ d~ l:::-lrJ o..i~k ~I Jl Y:,b ıJ~ '-:-'\..b;.JI J..a.5J ~I olifJ

... ~J )~ ~I c'.:"~J ~I C"IY-"-!

Sonu:

~l!.ll ~)>J İ~I ~J~ ~ '-:-'\.::5JI ~ ~I JJ\ıı~;. J\A: .JjJ

9 \.o 9J ı)~ Ô.J..l.,a.4 ~ ı.:r-)\501 ı)_ç. ~ı.

2.1.1.2. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 326

Bu nüsha, Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıt kısmında (nr. 701) bulunan

müellif nüshasının istinsahıdır. Kim tarafından ve ne zaman istinsah edildiği

belli olmayan nüsha, II7 varak, 25 satır, 225x175, l63x78 mm. boyutlarındadır.

Başı:

~lfl..i.; ~t.....U ıJ~ o~ ı)_ç. 0\.; _;.JI J J lŞ..UI !.\)~,, -~ )1 ı:_y..::-)1 ~I r l:::-lrJ o..i~k ~I Jl Y:,b 0~ '-:-'\..b;.JI J..a.5J ~I otTJ ,[1/52:0\.; _;.JI ö.J_,.....]

... )~J ~ ~I C"~J ~I <'.:"IY-"-! ~ d~

Sonu:

~l!.ll ~)>J İ~I ~J~ ~ '-:-'\.::5JI ı)_ç. ~I J}ll ~)> J\A: ..J..9J

9 \.o 9J 0~ Ô.J..l.,a.4 ~ ı.:r-)\501 ı)_ç. ~ı.

2.1.2. el-Keşşaf İstinsahları

Musannifek'in el-Keşşaf üzerine yaptığı önemli çalışmalardan biri de, 855-

860/ı45H456 yılları arasında Zemahşeri'nin el-Keşşaf'ının istinsahıdır. Ellili

yaşlarında iken Musannifek'in yapmış olduğu bu çalışma basit bir istinsah

değildir. Musannifek yaptığı çalışmayı "tenmlk'', "tahkik" ve "tashih" olarak

adlandırmış,67 metnin kenarlarında eklemeler, ~üzeltıneler yapmıştır. Aynca

Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 351 ve 371'de bulunan bu istinsahın nüs­

halarının mihrabiyelerinde süslemeler bulunmaktadır. Müsveddeden ziyade

takdimiyye izlenimi vermesinden hareketle Musannifek'in bunları birilerine

sunmak için istinsah etmiş olabileceğini düşünüyoruz. '

Bazı araştırmacılar tarafından Musannifek'in tefsiri zannedilen el-Keşşaf istin-

sahının nüshaları şunlardır:

67 Zemahşer( el-Keşşfif, 347a.

80 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

2.1.2.ı. Şüleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 351

Bu nüsha, el-Keşşaf'ın başından Nisa sılresine kadarki kısmı içerir. Müstensih

Musannifek, 7 Cemaziyelahir 860 (13 Mayıs 456) tarihinde Bakara suresinin

istinsahını, 859/ı455'de ise Al-i İmran suresinin istinsahını Konya Meram'da

\ bitirmiştir. '\

Muhtemelen Musannifök'in vakfettiği bu nüsha, 299 vr. 18 st 27ıxı80, 192xı18

mm. boyutlarındadır. Ayrıca zahriyesinde Muhammed b. Ali el-Penan ile

el-Fakir Osman el-Hakir ibn Dukakin' e68 ait kayıt ve 2h, 299a sayfalarında Sul­

tan Fatih'in hükümdarlık mührü69 bulunmaktadır.

Başı:

Sonu:

2.1.2.2. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 379

Bu nüsha, el-Keşşaf'tan Yfrsuf suresi tefsirini ihtiva etmektedir. 860/1456 yı­

lında Konya'da Musannifek tarafından istinsah edilmiştir. Nüsha, Musanni­

fek'in tefsiri zannedilmiştir.7° Musannifek'in vakfettiği bu nüsha, 48 varak, 15

satır, 278x180, 178xbb mm. boyutlarındadır. Zahriyesinde Muhammed b. Ali

el-Penan ile Fakir Osman'a ait kayıt ve Sultan Fatih'in hükümdarlık mührü

bulunmaktadır.

Başı:

68 Bu zat, XVI. yüzyılın sonlarında yaşamış olan Osmanlı tarihçisi, katip, müderris, Dukakinzade

Osman Bey (ö. 1012/1603) olabilir. Bk. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz. Meh­

met Ali Yekta Saraç (Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016). 1: 319; Ekmeleddin İhsanoğlu

v.dğr., Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi (İstanbul: İslam, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma

Merkezi, 2000). 1: 75.

69 Fatih'in mühürleri ile ilgili detaylar için bk. Suha Umur, Osmanlı Padişah Tuğraları (İstanbul:

Cem Yayı nevi, 1980), 109-117. Nazik ikazı için kıymetli dostum Teymour Morel'e müteşekkirim.

70 Hacı Hasan-zade'nin katalogunda, "Musannifek'in tefsirinden 50 varaklık bir cilt" diye kayıt­

lıdır. Bk. Hacı Hasan-zade, Fdtih Kütüphanesi Katalogu, 43. Nüshanın zahriyesinde bu yanlış­

lığa Fakir Osman tarafından şöyle dikkat çekilmiştir:

~ o.lı J. '~ ~I .ı....>-.) ~ 1.;:J Y' ..:.ı\..i:...a..o CJ-4 ..:.-.J <.r.--dl CJ-4 ~I o.lı . .:ı~ ..;::WI .ık..i .~ ~ 1.;:Jy 4-:::S «._;~ı,,CJ-4

Bk. ZemahşeriCarullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşdfan hakiiiki't-tenzil, Süleyman iye Kütüphanesi,

Fatih, nr. 379 (Müstensih: Musannifek). (zahriye).

Osmanlı'da ilm-i Tefsir , 81

ul;f Jl ö)-;.l cLL; .~~I ":"~\ u4T ~t )1~ ·('-::>" )1 ~ )1 ~I r ... ö_,_,_JI o..lft. ı.} 411-.:.J) ._;jl u4'11 cLL; l.Sİ ,ö_,_,_JI ~I ":"~IJ ,ö_,_,_JI - - -Sonu:

.ı..i~ İ'.)UI ~ ı...4...ı y_ ö_,_,..., r-5.-.l.9) Irk» =r-LJ ~ ~I ~ ~I J_,...,_, y­« ••• ~ c...<L 1.A J .ı..Lı.i µ _, ~ ')t rL ~i

~. lr ..• ~~l\..w..ll..lı lr.ü, •l\o. l\o..lft. ·-;\..::5 wı "...\.9 . c.:r. '-:?"' ~ ..r.:""""' • -~ -.r-' _,_,...,.., ~ . i . ..r-::' ···if\.k-:-ll ~ lŞ.:ıJy>L:..11 ~..ıJI

2.1.2.3. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 635

Musannifek'in istinsah ettiği bu nüsha Tefsfr-i Musannifek adıyla hatalı olarak

kay~ed!lmiştir. Nüsha, Taha (1-44), Mfilde (1-6, 54-66), İsra (1-33), Nisa (58-74),

A'.raf(14:i-145), İbrahim (32-42), En'am (r-9), Tevbe (73-104, 107-122), Lokman (27-

34) ve Furkan (21-22) surelerinden bazı ayetlerin tefsirini içermektedir. Araş­

tırmacılar tarafından Musannifek'in tefsiri zannedilmiştir.71 Zahriyesinde

Muhammed b. Ali el-Feniiri'nin kaydı ve ılı sayfasında Sultan Fatih'in hüküm­

darlık mührü bulunmaktadır.

Başı:

.~T 0;-y..;J ~ Ji 0~1 Ji 0y•uİJ 4jl.A c..f>-' ~ .ı..k ö_,_,...,

4J...9J .-.4-)1 Jl.AİJ ~~~ .-.lkJI ~ J~ Y.İ .ı..k ('-::>" )1 ~ )1 ~I r _r.İ ....;~ p J il. ~I y-J w )1.Aİ 0 ~l:JIJ J.o \Jı J.s:- .Y°\.ç. ~IJ ._r.? ~I

... ~-> '5..\>-1J.s:-o~Ji~0l5 r-LJ ~ ~I ~ ~I 0İJ .... .k )4

Sonu: J ç. ... y J. ç.. ç. ç.

._j J--9 JI J--9 J.s:-~ J l_r...>- o ~J ..!..m ~ 01 .uıl JLI ~I 0~ . ..!.UJS .:.\ ~ J .:.l.M.9 0 lS' lS ..\>-IJ eP r-! .ı....o \..,a.':;>. ~ 9 w ~ ~I ö.-.1)

ı.ı.i.4. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 393

Bu nüsha Sebe suresinden Muhammed suresine kadar olan (Sebe, Fatır, Ya­

sin, Saffat, Sad, Zümer, Mü'min, Secde, Şfıra~ ~uhruf, Duban, Casiye, Ahkaf,

Muhammed) surelerin tefsirini ihtiva etmektedir. 248 varak; 72 282xı81, 173xır8

mm. boyutlarında olan ve muhtemelen Musannifek tarafından vakfedilen

71 Hacı Hasan-zade nüshayı, Musannifek'in tefsirinden bir cild olarak kaydetmiştir. Bk. Hacı Ha­

san-zade, Fatih Kütüphanesi Kata/agu, 43.

72 Bab-ı Defteri >Haremeyn' de varak sayısı 257 olarak vedlmiştir, bk. BOA, Bab-ı Defteri Hare­meyn, 21941-B, 43".

82 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir.

nüsha, 21 Şevval 860 (22 Eylül 456) tarihinde Konya Meram' da istinsah edil­

miştir. Vikayesinde Muhammed b. Ali el-Fenan ile el-Fakir Osman el-Hakir

ibn Dukakin' e ait kayıt ve 2a sayfasında Sultan Fatih' in hükümdarlık mührü

bulunmaktadır.

Sonu:

0ıs rLJ * .iiıı J..o ~ öj~ i; <.JA»=rLJ ~ .iiıı J..o .iiıı J~J Cf'J .«~1 J~i 0-4 ~ 0i .iiıı J.>- lA>-

.~ı ~l ~...J ':ll ö'L..ı ....;J\A: Lo ... ~pi ~ .iiıı ..w.JI ~ .iiıı ..4>..ll

2.ı.2.5. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 371

Tamamı Musannifek tarafından istinsah edilen bu nüsha, el-Keşşafın Fetih su­

resinden Kur'an-ı Kerim'in sonuna kadar olan kısmını içermektedir. 855/ı451

Yılında Konya Meram' da istinsah edilmiştir. Muhtemelen müstensih tarafın­

dan vakfedilen nüsha, 347 vr., 17 st, 278xı80, 177xbb mm. boyutlarındadır. Zah­

riyesinde Muh;ımrned b. Ali el-Fenan ile Fakir Osman'a ait kayıt ve 2a varağın­

da Sultan Fatih' in hükümdarlık mührü bulunmaktadır.

Başı:

Lo J. 4~ <.Y i~ Lo ..!.ll ~ ~ ~ ..!.ll ~ \.jı ·r-)ı ı:r>-)ı .iiıı r. ... y:-li

Sonu:

<Sk....i J.>-.iilı .,w.j\j ... c)l;J~ J>- ..::.J jİ .il) rLJ ~ .iiıı J..o .iiıı J~J c.r _.ı..l\J ~ ~ J.>- öµI ~

Bu nüshalardan başka Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih 386 numarada bulu­

nan, Sad suresinden Kur'an-ı Kerim'in sonuna kadar olan kısmı ihtiva eden

bir nüsha ise 843/1439 senesinde Konya' da Musannifek tarafından satın alın­

mıştır. 845/ı442 Raınazan'ında Hacı Bayram-ı Veli'nin oğlu İbrahim'e satılmış­

tır. Bu nüshanın zahriyesinde Musannif ek' e ait bir mühür bulunmaktadır.

Sadece bir varağı Musannifek'in hattıyla yazılmıştır. Diğer kısımların kim ta­

rafından istinsah edildiği belli değildir.73

73 Nüshanın sonunda yer alan 23 Rebiülahir 528 (20 Şubat 1134) tarihi, Zemahşeri'nin asıl nüs­

hadan yaptığı istinsahın tarihidir. Bu nüshanın istinsah tarihi değildir. Zira aynı kayıt başka

nüshalarda da mevcuttur.

Osmanlı'da Hm-i Tefsir , 83

2.1.3. Teftazani'nin el-Keşşaf Şerhi/Haşiyesi İstinsahı

Tesbit edebildiğimiz kadarıyla ilm-i tefsir çalışmalarına başladığı 828/1425 ta­

rihinde74 Musannifek, muhtemelen Herat'ta okumaya başladığı Teftazani'nin

el-Keşşaf üzerine yazdığı şerhi/haşiyeyi, 831/1428 tarihinde ist:i..nsah etmiştir.75

Şu an Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye kısmında (nr. 168) bulunan bu

nüsha el-Keşşafın başından En'am sfuesinin sonuna kadarki kısmını ihtiva et­

mektedir. Sadece ilk sekiz satın Musannifek' e ait olmayan bu istinsahın nüs­

hası 230 varak, 28 satır, 27oxr80, l95xro5mm. boyutlarındadır.

Başı:

o~ ~ J jİ ~jjl .tiJı ~I .~I 4-4 _?.,. İl..,a.::;:. :Jl.J ·r-::>" )1 c.:r->-)1 .tiJı r ... ~ .J u~ .'-:"'~\11 J.J \1 .ı.::-9 ıf.-!.J .~ _y .J ~ r-1.J '-:"'l.::5JI

Sonu:

••• ~ı.J 0~)110:" ~ 0_ş.,_, 4.JIA: L.s. 01j~ uWl.J ~10i J.:.r. ub~I )L.J öJl,aJLS' .tiJı ~} 4..,a.16:- .ı..i~ ~ ~ ~WI .ı..i\I e\..,a.ll

t,S..i.ll .tiıı ~I ... eı:_r-lkJI .JT.J ~~ <GW..r.J 4.ifa ..JA _;yiJI t;,;_;J.J ... .. - .. '

. . . ~_,501 ~ l::5' ~1_,.;J ..J l:.SJI '-:"'l::S' ~ cYli~ ~ ~ J\l Ll J.J..ı..,.,, ~

~i .JT.J ~ ~ .tiıı ~.J ~~ C.JJ .tiıı ~·

2.2. "et-Tefsfrü'l-kebfr" İstinsahı

Yukarıda da işaret edildiği gibi Musannifek'in tefsir konusunda etkilendiği

bir diğer isim büyük dedesi et-Tefsfrü'l-kebfr sahibi Fahreddin er-Razi' dir. Mu­

sannifek tefsir çalışmalarında dedesinin eserinden çokça alıntılar yapmıştır.

Tesbit edebildiğimiz kadarıyla Musannifek'in dedesinin tefsiriyle ilgili bir

istinsahı bulunmaktadır. Şu an Süleymaniye Kütüphanesi, Bekimoğlu kıs­

mında (nr. 50) bulunan bu nüsha F;ıhreddin er-Razi'nin et-Tefsfrü'l-kebfr'inin

başından "Ruknu'l-hamis min erkani'l-mebahisi'l- isti'aze" başlığına kadar

olan kısmı, Bakara suresinin bazı ayetlerinin ve İsra suresi 13. ayetinin tefsirini

74 Teftazani, Sa'düddin Mes'ud b. Ömer, Haşiye ale'l-Keşşôf, Süleymaniye Kütüphanesi, Ha midi­

ye, nr. 168 (Müstensih: Musannifek), (zahriye).

75 Teftazani, Hôşiye a/e'/-Keşşôf, 230b:

4JWW_, 0f'':}..:;_, LS..b..! 4.:....J ıJ~ t.r ~_r.....JI_, c..r".:ıUI ~I iY- e.;Jı ıJlS ..ı.;_, ~ \..., ~ ..ııı ~ 'l ~~I Ö.J~l 4.S"_r..jl 4......J..W4 <uli'll ,y;-~ <ölr o~ ı.Şlll r-'_}Jl;İLWI <./" ~! •uk-)1_, J)_,.bJI if .'i.b ~ ~ _, ,ı.;..ıts _r.11 e_,.;i t.r ~.);:. ~1.j....:>_, •4;4 C-'.J ..ııl ~ ,ı.:..ılr-JI 4-.b _r ~ ·~~ .:ı~I..) LS.r. 'l

.~i .uT_,

84 ~ Osmanlı'da ilrn-i Tefsir'

içermektedir. Aynca içerisinde Musannifek'e ait tefsir notları da bulunan bu

nüsha 75 varaktır. 18 satır, 284X175, 19ıxı12 mm. boyutlarındadır. Zahriyesinde

Muhammed b. Ali el-Fenan ile Fakir Osman'a ait kayıt ve Vezir-i Azam Ali

Paşa ibn el-Merhum Nuh Efendi' ye ait 1146 tarihli bir vakıf kaydı bulunmakta­

~ır. XVI. yüzyıl kayıtlarına göre Semaniye Medresesi (Fatih) Kütüphanesinde

olması gereken bu nüshanın nasıl Olup da Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesine

gittiğini bilemiyoruz.

Başı: I

J4ı9i .. b"::/ l;iğ_, <.Şlll .iiıı .M.:>JI ·t?-.? ~ .r:. ı...;ı.; ~ )1 ~ )\ .iiıı r ... ubWI JSİ ı...;ıL:SI ~ ı)>- L;.A;_,_, .u~lkll

Sonu:

lrİ ı:ı~)'~ )\SJ.l JW Aiıı rİ ı:ıts:J .:ı y::-)J ~Lo i...W4 ~I 015 _,J :~l_.ıJ _ ._o.:ı~ r~ ı:ıi ~ J::1: :ı .Gi w-_, ,~ r'~h

2.3. "Mülteka'l-Bahreyn/Kitabü'ş-Şifa" Adlı Tefsir Çalışması

Musannifek'in ilm-i tefsire dair en önemli çalışması "Mülteka'l-bahreyn" veya

"Kitabü~-Şifa fi tefsiri kelamillahi'l-münzel mine's-sema" adlı müstakil tefsiridir.

Aşağıda yeni bilgi ve belgelerden hareketle, hakkında birçok soru ve sorun

bulunan bu tefsirle ilgili bazı tespit ve iddialarda bulunacağız.

2.3.ı. Tefsirin Adı

Musannifek'in tefsirinin adının ne olduğuna dair kaynaklarda farklı bilgiler

bulunmaktadır. Eser, Mülteka'l-bahreyn,76 el-Muhammediyye,77 Tefsfr-i Musan-

76 Musannifek, Mülteka'/-bahreyn (Kitiibü'ş-Şifô), 4•: Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'/-'ôriftn es­

môü'/- müellifin ve ôsôru'/-musanniftn (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951), 1: 735.

77 Lütfi Beyzade (ö. 995/1586) bu tefsiri Fatih'in kütüphanesinde gördüğünü bir müddet kendi­

sinde kaldığını ve Fatih'in adına yazıldığını bu .nedenle de "Muhammediyye" denildiğini fakat

tamamlanamadığını söylemiştir. Bk. Taşköprizade Ahmed Efendi, eş-Şekiiiku'n-Nu'milniyye

fi 'ulemi1i'd-Dev/eti'/-'Osmi1niyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 835, 53" (Hamiş):

;\.;l_j>Jl ,:.r ~.l>;İJ .:ıl>- .4.;>...o .:ılk.Llı i.?" r11 ~I ;\.;l_r>- ı.İ.~11.ı... ..:..:i.J ..ı.;J r-;:"4 ~ ..ı.; ...;1 ~ __?":ıJ ~ 4\.:J:,1 ~ Jl::>-IJ ~ )2.:.11 J.l.ç-1 ..::..:S ö..ı... tŞJ:.>. .jo.J .:ı':l 0l.a.Q; ~ ı:;.s:J .:ı~ J":ı '-:-'1::5 ~":ıJ «~~I»-; ol..... 1-4JJ 0\>. .4.;>...o 0Lk.LJ1

- .(dj ~ -)kll .:ıı.. )1 o..lY~ ~ İW)/1 Görebildiğimiz kadarıyla Musannifek "Muhammediyye" ismini hiç kullanmamıştır. Lütfi

Beyzade'den itibaren bu bilgi tekrarlanmıştır. Ayrıca bk. Katib Çelebi Mustafa b. Abdullah,

Keşfü'z-zunün an esilmi'l-kütübi ve'l-fünün (İstanbul: Maarif Matbaası, 1362/1943), 2: 1618.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 85

nifek ve Kitabü'ş-Şifa fi tefsiri kelamillahi'l-münzel mine's-sema78 gibi farklı isim­

lerle kaydedilmiştir.

Esasında Musarınifek'in tefsirinin, "Mülteka'l-bahreyn" ve "Kitabü'ş-Şifa fi tefsiri

kelamillahi'l-münzel mine's-sema" şeklinde iki ismi vardır. Müellif her iki ismi de

kullanmıştır. Musannifek tefsirine önce "Mülteka'l-bahreyn" ismini vermiştir.

Zira ilk dönem eserlerinde, örneğin 836/ı433' de bitirdiği Kaside-i Bürde şerhin­

de79 ve 845/1442 tarihinde Bursa' da yazdığı Mesnevi şerhinde80 tefsirine atıf ya­

parken "Mülteka'l-bahreyn" şeklinde atıf yapmıştır. Daha sonra ismini Kitabü'ş­

Şifa fi tefsiri kelamillahi'l-münzel mine's-sema şeklinde değiştirmiştir. Zira son

dönem eserlerinde, örneğin 866/46ı'de bitirdiği Hallü'r-rumüz ve keşfü'l-künüz

ad~ı eserinde ona Kitabu'ş-Şifa fi tefsiri kelamillahi'l-münzel mine's-sema şeklinde

atıf yapmıştır. 81

Musannifek'in tefsiri ile ilgili ulaştığımız yeni nüshalarla birlikte bu farklı­

lığın sebebinin şöyle olabileceğini düşünüyoruz: Musarınifek 83o'larda baş­

ladığı tefsir çalışmasında Zemahşeri ve Razi'yi birleştiren bir tefsir yazmaya

karar vermiş, bundan dolayı eserine Mülteka'l-bahreyn (iki denizin birleştiği

yer) adını vermeyi düşünmüş olabilir. Zira şu an Süleymarıiye Kütüphanesi,

78 Bk. Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Hallü'r-rumuz, Süleymaniye

Kütüphanesi, Reisü'l-Küttab, nr. 456, 29b:

:~ll!.;~I öJ_,...] ~~J Ji e::ıs! ..!ti .JL)ll lt!İ 4r JL.ü .J j ~l lh Ji ).;,i ..!Al_, 01 .:.l_,1 d' «<•WI ,:r J_r....11 .ı.lll c'":JS ~..) .\l.!..11 '":"'\:$"" _j .!..fü l:..L,a.; ..!Al_, (6/84

-~l c::-.r-1i ~ ~ 79 Bk. Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu Kasideti'l-Bürde, Süley­

maniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, nr. 323, 67• (Taha Suresi):

~ l:J;i ı..r :Jw .J_; -i , .. J:,,, ÖJ.r- F..; «cJ.rl1 ~,, ~l:S" -i ·\.jf~-' ~~ ~ ö_?..l.i Ji p .:.ıı_;Jı

80 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahn1di elcBistami, Şerh-i Mesnevi, Süleyman iye Kü­

tüphanesi, Nafız Paşa, nr. 604, ıos•:

J~_,..., L..l .[7/20 :.ı..b öJ_,...] ~~j_, _r-JI ~ r :.J_,1, ~ .Jj ı_,ı...,.. ~l lh ~-' .JI y.... jl .:.l.T' .S J;;Jı$ '-:-'I~ Y~ .Jl.fj jl j.Jl.fj ~ ~I _r...IZ .:.r...r. .S ...1.:lu-" y.... ~ J.:. _, • ..ı.:T .;.:. J.:. o..ı.:=.T .;.:. .s ..:.......1 .:.ıT ~ı jl .:.l.T' _, ..ı..:.4 J.:. .;.:. ':ı'b- .s ..:...::,,ı -~lo.:. _? .:.4 «cJ.rll ~,, ~ .;.:> I.; Jljl if-1 u-"L,.; \.. _, . ..::........1 .;~ Jljl ~I _,

81 Musannifek, Hallü'r-rumuz, 113b:

':J.':J ~I ö _,l>-JI ._}ç. ö~l .:ı ~ ~-' .~_;....il_, ö _,.l>JI .:ı ~ ~\ ·~ ~-' .:ıı ~wı oh • .j .J;.Jı_, •«():--)'\ .j 4.;.i~.; ':.'» :r-L_ı ~ JL.ü <il)\ J-+> .J_,A: .J _,Ai ';'l.:.SJI \..\ ,.:.. ~\ ~ ~\_, :uı_, '-:"'l.:.SJI .°)~~ Jf J..i_, ·)_~ ~ .;:Jl_ı ö}>JI 4::;.,."!.;~ı ö}>JI Jl ö).zl .Y"..ı [ı•lr =•.;,Jı ,J_,..ı :~4..1.:l ~.JI if' _,.:. t.;~\j ~ür Jw .:r- J_;:...ıı ..\ıı r;, ..ı:-'l.,,; .Lı.!.lı ...,,t:s»..} ~fü L::.;İ J..i_, .Jı_,.,.. \ıı '-:-'4)_, .J_ı::-9 _,..a.11 ~ u=JI

- ·~l tr )4 ~ _r.5\ıl ..J j )\ .:.IJİ d' rn.wı

86 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

Hekimoğlu kısmında (nr. 50, 52 ve 53) bulunan Musannifek'e ait nüshalar bü­

yük oranda el-Keşşaf ve et-Tefsfrü'l-kebfr'i bir araya getirmiş bir tefsir izlenimi

vermektedir. Muhtemelen bu durum pek çok araştırmacıyı da yanıltmıştır.

Musannifek'in ayrıca başka bir tefsiri daha olduğuna dair farklı iddialar gün-

f eme getirilmiştir.82

Daha sonra bu fikrinden vazgeçmiş olabileceğini düşündüğümüz müellif,

konuyla ilgili olarak son noktayı yine kendisi koymuştur. Müellifimiz tefsiri­

nin mukaddimesinde, zahir ve batın ilimlerini cem ettiğinden dolayı tefsirine

Mülteka'l-bah'reyn ismini verdiğini, bu ismin arkadaşları ve dostları arasında

şöhret bulduğunu, ancak bir süre sonra tefsirine başka bir isim vermesine dfilr

gaibten kendisine telkinde bulunulduğunu ve kitabın isminin Kitabu'ş-Şifa fi tefsiri kelamillahi'l-münzel mine's-semô."83 olduğunu ifade etmiştir.84 Dolayısıyla

söz konusu iki farklı isimden yola çıkarak Musannifek'in iki ayrı tefsiri oldu­

ğunu iddia etmek mümkün değildir.85 Bizde tefsirin adını Mülteka'l-bahreyn/

Kitabü'ş-Şifa şeklinde zikretmertin doğru olacağını düşünüyoruz.

82 Lütfi Beyzade, Musannifek'in "Muhammediyye" adında tefsirinden başka ayrıca "Mülte­

ka'l-bahreyn" isimli bir tefsirinin de olduğunu ifade etmiştir. Bk. Taşköprlzade, eş-Şekiii­

ku'n-Nu'mqniyyefi 'ulemdi'd-Devleti'l-'Osmdniyye, 53• (Hamiş):

4.il_;JI <r ~~i_, .:.>\.>. ~ 0\.k.LJI İ _,.,.. _,JJ ~I 4-il_;:>- J . ..ı::-dl 1.lı ...:...;.İJ ..li _, r-;"'.4 .ı,A;...,, ..li ..;1 4-:} _?)_, ~ 4\.:.bl 4-:} Jb:-1_, ~ )'ı.:JI ~I ..::...:S ö...Lo .Ş~ ~J 0'::/ .)L,ai.i ~ .:,,.s::.ı 0Ll _,) '-:"1.::5 ..!.l.b_, «~~I»-! ok.... 1-4)_, 0\.>. ..4>...o 0Lbl..JI

L. ı_r.?_, '«;.r:lı ._;::ı..,,-! ı.F-" ~ ..ı_, .ı~.)ı) ~ ifkJ( 0Lı )1 o..LY~ r-1 iw~ı J er" .lı _, o.) .)1 ö~ ~ J '-:"\;;SJI \~ J» ~_,.-:11 ..LYl_,Ajl ..:.ı~~ h

.(dj ~ ifkJl ~ ~ <r c_rJI 1.lı Ayrıca bk. Katib Çelebi de mezkur kitabı "Mülteka'l-bahreyn" ve "Muhammediyye" şeklinde iki

farklı eser olarak kaydetmiştir. Bk. Katib Çelebi, Keşfü'z-zunün, 1: 458.

83 Bk. Musannifek, Mülteka'l-bahreyn (Kitdbü'ş-Şifd), 4•; a.mlf., el-Muhammediye fi't-tefsir fi

tefsiri'l-Fdtiha, 6b-7•:

._;::ı..,, ıJ '-:"1.::5 .:r-ı ·r\j; .d-_, 'r\j; ~ :~ı ~ ..::.......ı el:::- '-:"1.::5 .:r-' 0_,:>;_, ı~ ~ w_, .• ~ ı~ ..Jüı_, ,~~ J» '::lb. 4.L.1 0~ i.)~ iı.; ".:r..r:lı ~ r''::/1 I~ ~I_, ,0L.1JI d_,I~_, '0\..)1 0" üj ..!.ll,~,J».,~-' 'r-"!11 r')\S ~.} .Ll.!Jı '-:'l:S" y ı...,_, 'ı.r--'I y>-1 r-"4 ~I J ,! ·§l ,.)')\,;...JI_, '-:-'~~\

.«•WI 0-" J_;:..JI .uıı 84 Tefsirin ismiyle ilgili bu değişikliğin nüshalar üzerinden takibi de mümkündür. Şöyle ki: Süley­

man iye Kütüphanesi, Fatih, nr. 636'da bulunan tefsirin müsvedde nüshasında mezkur ifade metnin içerisinde değil, sayfa kenarındadır. Bu nüshanın tebyiz edilmiş nüsha.sı olan Beyazıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, nr. 260'da bulunan nüshada ise mezkur ifade metnin içerisi­

ne dercedilmiştir.

85 Yakın dönem alimlerinden Ömer Nasuhi Bilmen (ö. 1971) ve Ziya Demir; Lütfi Beyzade, Katip

Çelebi gibi isimlerin Musannifek'in tefsiriyle ilgili verdikleri bilgilerin doğru olmadığını, farklı

isimlerle anılan tefsirin müteaddid değil, bir olduğunu ifade etmiş ve konuya dikkat çekmiştir. Bk. Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir tarihi, Tabakdtü'l-Müfessirin (İstanbul: y.y., 1974), 2: 599;

Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006), 124.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 87.

Tefsirinin ismini gaybi bir telkinle değiştirmiş olan · müellifimizin, zihnini

meşgul eden bir sorun olduğu anlaşılmaktadır. Musannifek Hallu'r-rumüz adlı

eserinde, İbn Sina'yı (ö. 428/ıo37) mantık ve felsefe ilimlerini ihtiva eden ese­

rine "eş-Şifa" ismini vermesinden dolayı eleştirmiş, bu ismin ancak Allah'ın ve

Rasfılullah'ın kelamına layık olacağını söylemiş, aynca İbn Sina'yı hırsızlıkla

itham etıniştir.86 Muhtemelen zihnini meşgul eden bu sorunu, eserine kendi­

sine telkin edilen Kitabü'ş-Şifa ismini vermekle çözmüştür. Böylece isim, Allah

kelamının açıklandığı bir eserle buluşmuş oluyordu.

Bazı kaynaklarda tefsirin isminde "münzel" yerine "münezzel" ifadesi kulla­

nılmaktadır. Musannifek'in müellif hattı nüshaları noktalama ve harekeleme

ile ilgili okuyucuya pek çok kolaylık sağlamaktadır. Zira Musannifek önenıli

kelimeleri harekelemiş, okuyucunun muhtemel hatalarını önlemeye çalışmış­

tır. Tefsirinin ismini zikrettiği yerlerde «J ~1» kelimesini şeddesiz olarak yaz­

mıştır. Buradan hareketle birinci ihtimal, "münzel" şeklinde okumanın daha

doğru olacağıdır. Ancak "inzal" ve "tenzil" kavramlarının birbirinin yerine de

kullanıldığı dikkate alındığında, Musannifek tercihi okuyucuya bırakmış da

olabilir.

2.p. Yazıldığı Tarih

Muhtemelen Musannifek, tefsirinin telifine 83o'ların başında başlamıştır. Yu­

karıda da ifade edildiği gibi, 836/ı433 tarihinde bitirdiği Kaside-i Bürde şerhinde Mülteka'l-bahreyn ismi ile Kehf, !aha, Amme ve F'ıl Sfıreleri'nin tefsirine atıf

yapmıştır. 87 Dolayısıyla 836 tarihinden önce bu sureler tefsir edilmiş olmalıdır.

86 Musannifek, r!atlu'r-rumuz, 23•-b:

~ ~I ~l.:SJ L,...,..,I ~ J ~ ıf.1 .ıj _,...., «•LQ_.;;_JI,, ...6.J 4-i _ıy-oJI ..S"'L... \ıı cY'.J ~..İli J_,_....,_) (AS_ı u1L..i ..İli i'.)\5 Y" ~! r 'll 1~ ~ı_, -~".>\A.ll rJ.s...ı ~I •.>r·ı ~~ _;.Jl ~ _)J .LQ..;; Y" \.. .:.ıı.?Jı ıf J_;.;_,y, =u1L..i .uıı Jl.i ·r-L..ı ~ .uıı

.[82/17:.ı_,...., )11 87 Musannifek'in yaptığı atıflar için bk. Musannifek, Şerhu Kasideti'l-Bürde, 53• (Kehf Suresi):

c_y.lı r'lı_, c_.ri ~ _,-.s:.ı4 "c_.., .... ,, ıf J~ rı ~_, ..;:.....j "c_,.,....ıı,, :.J} c1-h- .j "ıf.~1 ~».) t.,,..>~J ~I c._,:A.. .)::: J__,..iJI u1! t.;_r.ı ..1.9..ı ._,-SJ4

-«~l»ö_J_,_....,

Musannifek, Şerhu Kasideti'l-Bürde, 23•-b (Taha Suresi):

,.,_;.)L...J ~ ~ .UIJ! .__;~ ) ..... :.)11 if ö_ı\A..!JI .1A.4 ü....:......ll_ı ~I ,y-~ ı..) .:o::ll_ı -.ı.:l! c::-1..J.; ««• .. b» •.>_,_...., c1-h-.} «~~I ~» ~L:S.} l.,..t.;_,5~ <~l:-o .;~ ~J

Musannifek, Şerlıu Kasideti'l-Bürde, 30•-b (Taha ve Amme Sureleri):

~)) ı..) t.; ft~ ..l9 J ,.ı~ı_, .W--Jı_, .~")IJ ~~ ;_,,LQ_.;;_Jı .:.ıi ~ .W--Jı ~ ..l9 :..:....ü ~ J-4 t_,,. _,....~ ~'lj .u ~->-' 04> )1.U .:.ı~i ıf 'l!Y,.:41•->_,_....,.j4=_'11,.:.ıi«ıf.~1

88 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

Yine o, 839/ı435 tarihinde geçirdiği bir rahatsızlık esnasında Fatiha suresine

dair ilhamlar aldığını söylemektedir.88 839 tarihinden sonra da Fatiha suresi

tefsirini ihtiva eden kısımların yazılması mümkün görünmektedir.

Elimizdeki nüshalarda bulunan kayıtlara göre Musannifek, Sultan Fatih'e su-

~ulmak üzere Fatiha sı1resi tefsirine Cemaziyelevvel 862 (Nisan/Mayıs 1458)

tarihinde başlamış ve bunu 14 Rebiulevvel 863 Perşembe (19 Ocak 1459) tari­

hinde Edirne' de bitirmiştir,89 Mürselat ve devamındaki surelerin bulunduğu

nüshayı ise 6 Safer 866 Pazartesi öğleden önce (ıo Kasım 1461) yine Edirne' de

bitirmiştir.9°'

Tefsirinin ilk müsveddelerini yazdığını tahmin ettiğimiz tarih (836/1433 öncesi)

ile son cildini bitirdiği 866/ı461 tarihi dikkate ıı.lındığında 30-35 yıl sürmüş bir

tefsir projesinden söz etmek mümkündür. Bu zaman dilimi içerisinde müellif,

Kur'an-ı Kerim' in tefsiriyle ilgili notlar almış ve müsveddeler yazmıştır.

Musannifek, 830 ve 84o'larda yazdığı Mürselat suresi ve devamındaki sure­

ler ile Fatiha suresinin müsveddelerini, 86o'larda tekrar gözden geçirip tebyiz

ederek Sultan Fatih' e arz etmiş de olabilir. Benzer durum diğer bazı eserlerin­

de de mevcuttur.91

~l) _, ~I_, ~ı~ı_, ~w.JI .y Jıı öW. .r ~ cr.JJI .y :~~\ ~ 4>:-Li..:..ll ..:;, _,.,;

'ır "'r-"'" ö_;_,..,, J Jw .J_,; J '«:r.~' ..;=J...» J liy-Zı .;.;_, ·Wf"r-l' ~L,,,_, -~~ı_,....,, Jt;_, er:-)1 .J ..:ı~ı .r 'ıl ..:ı_,.....K::

Musannifek, Şer hu Kasideti'l-Bürde, 673 (Taha Suresi):

~ l:J jİ Lor :Jw .J j J «..b» ö_;_,..,, e:1.h. .} '«J.~I ._;;J...» ~\;S J oli f~.J ~~ ~ ö_?..i; Jl µ ..:ıı_;.ıı

Musannifek, Şerhu Kasideti'l-Bürde, 57b (Fil Suresi):

".:r.~ı ..;=J...» .} ~ _, ~La.i-İ .).>- t,,,. Li _?~ .ı; _, . _,>-İ ..:;, lhr. .t..a.i\I o.i.ıı> r..S.J _r. .ı; _, - -91 e:::-1.;::li ,öl;_,::...-- «J.A]I» ö_;_,..,, J

88 Musannifek, Hallü'r-rumüz, 1453-14Sb.

89 Bk. Musannifek, Mülteka'J-bahreyn (Kitıibü'ş-Şifıi), (zahriye). Musannifek, 7 Zilhicce 864 (23 Eylül 1460 Salı) tarihinde Edirne'de bu kitabı vakfetmiştir. Bk. Musannifek, Mülteka'J-bahreyn (Kitıibü'ş-Şifıi), (zahriye). Daru'l-funun'da tefsir hocalığı yapan Bergamalı Cevdet Efendi (ö. 1926), Musannifek'in tefsi­rini Edirne' de Tunca kenarında yazdığını ifade ediyor. Bk. Bergamalı Cevdet Efendi, Tefsir Tarihi (İstanbul: Daru'l-Funı'.ln İlahiyat Fakültesi Neşriyatından, 1927), 126.

90 Musannifek, Muhammediyyefi't-tefsir (Kitıibü'ş-Şifıi), 4323 •

91 Örneğin; 827/1424'de Herat'ta telifine başladığı "Lübab" şerhini 829/1426'da tamamlamış 859/1455'de Konya'da temize çekmiştir. (Bk. Musannifek, Şerhu'/-Lübıib,725b-7263). Yine 844/1441 tarihinde Herat'ta yazdığı Vikaye şerhinin birinci cildini (Bk. Musannif ek Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu'/-Vikiiye, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 1877), 860'larda Edirne'de, mukaddimesini değiştirerek Mahmud Paşa için yeniden yazmıştır (Bk. Musannifek Şeyh Ali b. Muhammed eş-ŞahrGdi el-Bistami, Şerhu'l-Vikiiye, Süleymaniye Kü­tüphanesi, Kılıç Ali Paşa, nr. 427).

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 89

2.3.3. Tamamlanıp Tamamlanmadığına Dfilr İddialar

Musannifek'in tefsirinin tam olup olmadığına dair iddialar henüz açıklığa ka­

vuşabilmiş değildir. XVI. yüzyıla ait iki defterde müellife ait Fatiha, Bakara

(1-3) ve Mürselat'tan Nas suresine kadar olan surelerin tefsir nüshaları ayrıca

Bakara (!52-155, 183-185, l9y-202, 255), Aı-i İmran (26-27, 185-191), Nisa (40-43),

Mil.ide (54, m-120), En'am (1-2; 52-54), Tevbe (n8), Ra'd (8-13), Neml (15-37), Ka­

sas (76-84) Ankebut (1-9), Rum (48-60), Patır (27-35), Sad (26-41), Fussilet (30-42),

Duhan (1-59), Muhammed (1-4), Rahman (1-7), Haşr (1-24), Cuma (9-n), Kıyame

(1-23), Dehr (1-28) Kadir ve İhlas surelerinin tefsirini ihtiva eden nüshalar bu­

lunmaktadır. Buradan hareketle Musannifek'in tefsirini tamamladığını söyle­

mek mümkün görünmemektedir.

An~ak,830-84o'lı yıllarda Musannifek'in yoğun olarak ata yurdunda olduğu­nu biliyoruz. Musannifek'in Herat'ta veya Bistam' da iken yazmış olabileceği

(mesela; 836' da yazdığı Kaside-i Bürde şerhinde atıf yaptığı; Kehf, Taha, Amme

ve Fil Surelerini ihtiva eden) nüshaları beraberinde getirip getirmediğini ve

bunların akıbetini bilmiyoruz.92 Türkiye ve dünya kütüphanelerinde ortaya

çıkabileceğini umduğumuz bu nüshalara ulaşıldığı takdirde bu konuda daha

kesin konuşma imkanına kavuşulabilecektir.

2.3.4. Nüshaları

Türkiye Kütüphanelerinde Musannifek'in Mülteka'l-bahreyn/Kitô.bü'ş-Şifô. tef­

sirinin birçok nüshası bulunmaktadır. İçerisinde Fatiha, Bakara (1-3) ve Mür­

selat sürelerinden Nas'a kadar olan kısımların müellif nüshalarını ve bunların

farklı tarihlerde yazılan kopyalarını, ayrıca son dönem araştırmalarında fark

edilen müellife ait yeni nüshaları şöyle sıralayabiliriz.

2.3.4.ı. Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 52

Kayıtlara "Tefsiri'l-ayeti's-selase min sfıret'il- 'ankebut" olarak geçen bu nüsha­

nın içerisinde; Ankebfıt (1-9), Patır (27-35), Nemi (15-37), Rahman (1-7), Kıyame

(1-23), Aı-i İmran (185-191), Bakara (15ı-ı54, 155), Cuma (9-n), Duhan (1-59), Mu­

hammed (1-4), Dehr (1-28), İhlas, Bakara (183-185) ve Haşr (1-24) kısımlarının

büyük oranda el-Keşşaf ve et-Tefsfrü'l-kebfr' den derlenen tefsiri bulunmaktadır.

92 Bergamalı Cevdet Efendi tefsir ile ilgili: "giiyet mufassal bir tefsir olup, birinci cild ile "ve'z-Zii­

riyat" kısmını aşağıdan mütalaa ettim .:-:·diyerek, Zariyat SOresi'nin de olduğu bir nüshadan

bahsediyor. Ancak Cevdet Efendi, "Zariyat" ile "Mürselat" karıştırılmış veyahut yanlış kayde­

dilmiş de olabilir. Bk. Bergamalı Cevdet Efendi, Tefsir Tarihi, 126.

90 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir -

Ayrıca derkenarlarında Gazziili'nin (ö. 505/ıııı) İhyaü'l-ulümi'd-dfn, Esmaullah

şerhi v~ Mişkatü'l-envar'ından, İbnü'l-Esir'in (ö. 606/1210) Cami'u'l-usul'unden

ve kime ait olduğunu tesbit edemediğimi~ Kitabu'l-fedail'den alıntılar mev­

cuttur.

\xvı. yüzyıl kayıtlarında "Tefsfr-i Musannifek" olarak kayıtlı nüshanın zahriye­

sinde Nuh Efendi'nin oğlu vezir-i Azam Ali Paşanın 1146 tarihli vakıf kaydı ve

Muhammed b. Ali el-Fenan'ye ait bir kayıt bulunmaktadır. ıh ve 189a sayfala­

rında ise Sultan Fatih'in hükümdarlık mührü bulunmaktadır. XVI. yüzyıl ka­

yıtlarına gör~ Semaniye Medresesi (Fatih) Kütüphanesinde olması gereken bu

nüshanın nasıl olup da Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesine gittiğini bilemi­

yoruz. Tamamı Musannifek'in hattı olan ve muhtemelen müellif tarafından

vakfedilen nüsha, 252 vr., 18 st, 286xııo, 196xı18 mm. boyutlarındadır. İlk defa

Seyyed Mohammad Taghi Hosseini tarafından fark edilen nüshanın kayıtlara

Mülteka'l-bahreyn/Kitabü'ş-Şifa olarak geçmesinin daha doğru olacağını düşü­

nüyoruz.

Başı:

~..ı...J4 ~4-' ~ ?- '-'".,\.) Jl 4-J_,I l..r" J) _,1 ~..1.<> _,I ~ ._:., ~ı ö.Jy

-~it -~JI -r>-JI ;uı r,--: ... ~ ~4-' ~~4 _r..JI _f-İ Jl Jj -'! ~ ~ ıJL>Jl.·&:0 !~:, ~ ',, 8\ 1 t !, 011-~-;, 01 'ÔI ~I - e.a: . ' ~ r _, _,., y.ı_ _,.., .r.. <J" • ,

... ~\ 0::-"~ wS0-' ,._:.,b_,A.ojl ~~

Sonu:

J.:..ı.::JI ö.Jy J_,I ,j o~ .Y' ..1.4.9 «u""}J\_, ._:.,\_,.-JI ,j \... .J ~ıı :.Jj ı...I_,

.İ\...)'I ö).:-ç. j>JI

2.342. Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 53

Kayıtlara "Mecmu' at fi tefsiri ba'zi'l-ayat ve's-süver ve'l-hadis" olarak geçen bu

nüshanın içerisinde; Nisa (40-43), En'am (52-54), Tevbe (ıı8), Mfilde (54), Fussi­

let (30-42), Bakara (197-202), Rum (48-60), Sad (26-41), Aı-i İmran (26-27), Kadir,

Mfilde (ııı-120), Bakara (255), En'am (ı-2) ve Ra'd (8-13) kısımları bulunmaktadır.

Zahriyesinde Nuh Efendi'nin oğlu vezir-i Azam Ali Paşa'nın 1146 tarihli vakıf

kaydı ve Muhammed b. Ali el-Fenan'ye ait kayıt bulunmaktadır. Tamamı Mu­

sannifek'in hattı ve vakfı olan nüsha 183 varaktır. İlk defa Seyyed Mohammad

Taghi Hosseini tarafından fark edilen bu nüshanın da kayıtlara Mülteka'l-bah­

reyn/Kitabü'ş-Şifa olarak geçmesinin daha doğru olacağını düşünüyoruz.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 91

Başı:

~ ,y- ~11.h. ~ ~11~ ~~I 0İ ~ ~I c:ıi JSly9 0-4 :ı.!.Jl.:.ll ... Jl:JI .-.1-4_,.....J ~I

Sonu: . ,

J>..]I ~.MJI ~~~ ~ ~ ~J y- 4İıl _,;:. c.>lll J>.jl ~! JL,a; 0i :u-IWIJ

.J>.jl ~y~ ~! ~ı.ç.~ jsj 4İıl _,;:. J>..11 :-~I ıf'J ;~ ~ (,ŞJJI

2.J.4.3. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 636

Musannifek'in kendi hattı ve telifi olan, Fatiha suresinin Farsça tefsirini içe­

ren nüshadır. Zahriyesinde, Mülteka'l-bahreyn ve Kitiibu'şcŞifii fi tefsiri keliimillii­

hi'l-rzünzel mine's-semii ismi kayıtlıdır. Ayrıca Musannifek'in kendi el yazısıyla

telife başladığı 862 tarihi93 ve'Edirne 864 tarihli vakıf kaydı bulunmaktadır.94

Yine Muhammed b. Ali el-Fenan'nin ve Fakir Osman'ın kaydı mevcuttur. ıb

ve 141b sayfalarında Sultan Fatih' e ait hükümdarlık mührü bulunmaktadır. 3a

sayfasında Sultan Fatih'e ithaf edildiğine dair kayıt yer almaktadır. Nüshanın

kenarlarında bulunan tashihlerden hareketle müellifin ilk müsveddesi olabi­

lir. Musannifek tarafından vakfedilen nüsha toplam 142 varaktır.

Başı:

.J~ 45 IJ'" "% .j:._r, y>- . : . ~ ~ ~ L:.; ~ b 4 l:S ~..l.>J 1 ı.J->"I J _;i 4İı 1

93 862 senesi Cemadelula ayının sonlarında (Nisan/Mayıs 1458) esere başlandığına dair kayıt

şöyledir:

.iİıı ~-' iflk....)I ~ .ş)_ırUI ..:r-...ıJI ~ .:r. ~ ~ _r.Ü}I .t:-JI ~l; ~I ~_, ö_;>- '11 .ş)k:- _;>-l_ıl .j olyı _ı ~ L .. ~ r.f_)...ı.ll .j JA.;>-_, ,.Lp ..r...ı ~ W ..)~

.:Gk;W_, ~-' ~I L ..>* L.r4 Nüshanın sonunda (141b) bitiş tarihi 14 Rebiülewel 863 Perşembe öğleden sonra Edirne (19 Ocak

1459 Cuma) şeklinde kayıtlıdır:

.:..ı '.:>\.; 4.:...J J _, \ı ı ey.-> ~ L.r4 ~ p _, CP \1 u--;>JI i Y- L.r4 ~I ~ .!.fü ~ _, .<G->)I 4.:bLJl ->bili..: :Gk;W_, ~-'

94 Musannifek'in 7 Zilhicce 864 (23 Eylül 1460 Salı) Edirne şeklindeki kendi el yazısı ile yazdığı

vakıf kaydı şöyledir:

._,;,-> \ı ı J ) • .:.... ı.} ı_,.;ıs L. ~ _, ı_,.;ıs L. ..:r-i , ~ ')\...:2AJ ı _, ~ Lı..W ı J;> '-:"' l::sJ ı ıı... ..:...ii _, J..ı..1:.....::> '}_, J;'l .:ıi ı._r:_, <G_,.s:l.4 91_,~ '}_,..:... ı_,~ .:.ıi .1_r: ~.)t;..._, Y' "-:::-.?-~ ~ ~ 9 ...J y.a;,_ '}_, '-:-"' Y- '}_, r.S~ '}_, tl:: '}_, ıfl..t:... '}_, ~j '}_,

,, ~ _, [181/2 =•_,;.,11 .J.,.....ı ~<G _,ı:ı.~ .:r..l.lı ~ ~ı k;~ .............. L, ~ ....ı~ ~" ~ _, r-:_,sJI ~ _,J ;~ı ..:...w L, ~-' .f161/2 :i_,;.,JI OJJ-"l ~~i u""l:JI_, ;;s:s:wı_, .iiıı 4.:,J

:~l_r..:JI ö ->>"'] ~r-L ~ .ıİıl JI ıf '1 [ ıJ fa. '1 _, JL. ~ '1 İ Y-r <GI_,....;) l;lb _, l.i... ~ <.S"'~ı r? t?.)-'_r>L!.ll .:r.::Uı ~ 0!. ~ 62 ....a;ı_,,.ıı ~l L;İ~ •[98<88/62

C::!L... .j ı.r..r,,;-LJ_;.Jı .j .ı:..._, ....ıL.ı JA.:>-..ı 'v->ı...ı.ıı ;;)1.,...... .ıiıı 4.ijr .ı.iJr..ı '-:"'l::sJı .<G->)I i~ :Gk;W_, ~-' C::!) ~ı .ş::ı

92 r Os_manlı'da İlm-i Tefsir .

V"'~ J ~ ... J.:Ll IJ ..::..;.-L,a.9 0L.ı} J.!L..; ..:..ı JL..::....ıl 0G;J y.a.: ..:..ı J~ tf.~lzo

... J_,k..,ı tf-1 J.f'"'-" J JJ-"I 0:1 Jfa J.:~ ~~Lal [h] ... ~.ıiJl..t>- ö~ tf-1ö~~J4.JJ~ o.5 0~ o.5 •.. 15"~1 rl ı.S~JJ ol.:JI 0-:.ıll ~ d. ~ ~

... -~ y>- "'-! ~ ~ İ J~ '~ y>- jl ..:..ı ~ c!~ JJI :_r.::;- J~ "'-! ..:.......I ~ j4 (}4::--\onu:

~ d. J.>-~ _r.WI ~I ... iiı tf...l.al.:> <-;-J\.:SJI r 0İ 01Jİ 0~1.9 [\ı41] ~ 15" lh...:JI ı.S~ J y1tı L.:JI ~ d. ~ r>"-" d. ~ Y---4 d. ..4>:..o d. tf..ıll . .

... JL.oİ tŞjl)l lŞJ~IJ 1..ıJ _,... J

U J}JI Cf.J J ~ Cj}:J ~\ İ~ (..r" pi~ d.J~ ~J [<-;-JI4l]

4.JJ.ıll J~ ..r.r-3 ifa ..:.Jlj':J .ı..;J.~İ :i:..bLII )~ İ~ :U~WJ ~J .!.J~

... V'°'j.;;. iJIJ ~I J~ ~Udi~ ~1.9 ~'jl d' ~IJ···~~I öy1tıWI

2.344. Beyazıt Kütüphanesi, Ve!iyüddin Efendi, nr. 260

Bu nüsha, Süleyrnaniye Kütüphanesi, Fatih kısmındaki (nr. 636) müsveddenin

tebyiz edilmiş halidir. Zahriyesinde bulunan madalyondan hareketle Sultan

Fatih' e sunul~ nüsha olduğu tahmin edilebilir. Baştan 234. varağa kadar mü­

ellif hattı olan nüshanın geri kalan kısmı başka bir hatladır.95 Nüsha, lh-307a

varakları arasındadır.

Eserin serlevhasında yer alan takdim yazısı şöyledir:

J~I .-WI \..r° J.:r-\I r-" ~I <-;-Jt; J d.llo ~ ~I 0LkLll r-4 -.-Ll...::..11 <-;-Jl.::5

ciJ~ ~ 06:- ~lr d. 06:-~ _;.IWI Y.İ 0LkLll d. 0LkLll .-l..LY~I ~

. .-WI <.r J~I iiıı İJ\S ~ J -01..o )1 <YIY. \..r°

Eserin sonunda farklı bir hatla:

«.-WI <.r J~I iiıı İJ\S ~ J .-Ll...::..11 <-;-Jl.::5 <J" JJ~I _?.ıll ~,,ifadesi kaydedilmiştir.

2.3.4.5. Süleyrnaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 51

Bakara suresinin l-3. ayetlerinin tefsirini içeren96 bu nüshanın lh-51h varakları

Musannifek'in kendi hattıyla yazılmış olan tefsiridir. 52a-75b varakları arasında

95 Storey, "Beyazıd, 260, (1-234• Autograph)" şeklinde konuya dikkat çekmiş. Bk. C.A. Storey,

Persian Literature, A Bio Bibliographical Survey, volume I, Part 1 (Landon: 1970), 11.

96 Musannifek, Hal/u'r-rumOz adlı eserinde, Bakara suresinin 51. ayetine atıfta bulunur ve

Kitiibü'ş-Şifii adlı tefsirini referans olarak verir. Bk. Musannifek Hallü'r-rumOz, Süleymaniye

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 93

Seyyid Şerif Cürcfuıi'nin el-Keşşaf haşiyesinin başından bir bölüm bulunmak­

tadır.97 6oa-63b ve 72a varaklan hariç bu kısım başka bir müstensih tarafından

istinsah edilmiştir. Derkenarlarda Musannifek'e ait notlar bulunmaktadır.

Zahriyesinde Nuh Efendi'nin oğlu Vezir-i Azam Ali Paşa'nın n46 tarihli vakıf

kaydı ve Muhammed b. Ali el-Fenfui:'ye ait kayıt, ıb sayfasında Sultan Fatih'e

ait hükümdarlık mührü bulunmaktadir. Nüsha, 17 satır, 273xı78, 205xı39 mm.

boyutlarındadır. Bu nüshanın tarihi, 863 yılı Rebiulevvel ayından (Ocak 1459)

sonra olabilir.98

Başı:

jl ~ .J- .ı5 ._r.;b '"-:"'~) J ~ '-:-'\.::....,ol _r. ~ o~~ J ~ ô _AJI ô J..P

4İıl ~. ~~ oJ_p cr-1 .ı5 ~ r J JlJ>I _;L.. jl -.::..-.ıl-.. ~ ~ J ~ }~IJ ~ J J~I J ~l.J-4J J~I J ~ .r. -.:..-.ıl ~. ~Jt; _r.-İ JW ;)y>- LSİ_p~ jl ;)J~ j~ ;;~ ~ 0.r;- ~I '~ ~l.J- J CJ.Jj ~~ J

jl jl:;:..ol J J~l--4_).4 ~ ;)Y. vP~ J Of'~ J~ J Of't; CJ.Jj y! :\.l:J;) 4:~ ... U:_rll ('""'"" ':11 I~ ~_rll ôJ_,..JI oh ~ İ _r.- ':>Ü J~I cr-1 ~ JlJ>I _;L..

Sonu:

4:_,;....o .ı.:.9l.,.;l 0 _h ~I ~Wl5 ~ :J .ı..l:..j ~ ~ 0l5 01J

99 ... ~WI c;)IJl ~ J..ı.::....IJ

Kütüphanesi, Reisü'l-Küttab, nr. 456, 113b:

ö _,.l;JI u1>- ö .rWı .:.ı ~ · . .J i4.l _;.,JI_, ö _,.l;JI .:.ı ~ . ~\ ·~ ~.J 4.JW\ o..i;- ı.}. J>Jly «<(>~ ~\ ~~l:-:>.) ':J» =r-L .J .ıJç. .)Lü "111 .)...<> J ~ ':J':J J::..,,! '-:"l:.5JI lal ,._.,':J\ .ıJç. ~IJ ıU\_, '-:"l:.5JI ojl~ Jk; ..ı;J ·)~ 4.1_;.,JIJ ö_,.l;JI .JI ö _,.l;JI .)! ö )-~! Y' _, [1s12 :ö .AJI ö .J.r"] :~il:J ~.Jİ .f' y. ı.;l.ç.\j 1üt .)Lü J _,A.9 ~.} .l.A..!.lı '"="l::S'".} dJ.) l;.0İ ..ı;_, .Jly-":11 '-:"4)_, .J_r.i y.a.ll 4Ll: ~\ :\i:''U ":Jı

-~! lf )4 ~ .r.5":11 ._j; )1 .)\) Lr° rn.~ı..,.. jr-Jı iuı e"j.S

Elimizdeki nüshanın eksik olduğu ve yukarıdaki atıf da dikkate alındığı takdirde tefsirin

sadece Bakara Suresi 1-3. ayetlerle sınırlı olmadığı söylenebilir.

97 Karşılaştırma için bk. Zemahşeri, Ebü'l-Kasım Carullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed, el­

Keşşaf an hakiiiki't-tenzil ve uyunü'l-ekiivilfivücuhi't-te'vil (Beyrut: Daru'l-fıkr, 1397/19n), 1:

27; el-Cürcani, es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed el-Hüseyni, Haşiye ala evaili'l-Keşşaf. Sü­leymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim, nr. 175, 17•.

98 Bu nüshanın 3b sayfasında yer alan;

«4::1>- -4.T° ':J ~ .J u1>- ~Ll.11 ~ .) J,, ":lı _;;..uı .) ~\ ._;...... J:.,aA; ~ ..ı;,, ifadesinden de anlaşıl§ıcağı üzere Musannifek, birinci defterde Fatiha Suresini tefsir etmiş idi.

Fatiha suresini 14 Rebiulewel 863/ 19 Ocak 1459'da bitirmiş olması dolayısıyla bu nüshanın

tarihi, bu tarihten daha sonraki bir tarih olabilir. Musannifek, Tefslru selasi ayat min sure­

ti'l-Bakara, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 51, 3a·b.

99 Musannifek~n tefsirinin bittiği kısmın sonu şöyledir ( Slb):

.• b":JI Y' ._.,li'?JI .:.ı4_, .Ufi" r4 JSJI ~ .:.ı4 ıf lh .:.ı4 ~_,Ali~

94 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir

2.3.4.6. J?eyazıt Kütüphanesi, Veliyııddin Efendi nr. 169

Bu nüsha, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekirnoğlu kısmında (nr. 51) bulunan

müellif hattı nüshanın istinsahıdır. Kim tarafından ve nerede istinsah edildiği

belli değildir. Nüsha 86 varaktır.

).3.4.7. Süleymaniye Kütüphanesi, .Satın Alınan Yazma Eserler, nr. ıı22-ıı23 Bu iki nüsha100 Mürselat suresinden Kur'an-ı Kerim'in sonuna kadar olan su­

releri ihtiva etmekte olan müellif nüshalandır.

' XVI. yüzyıla ait iki defterde tek cilt halinde toplam 585 varak olarak kayıtlı-

dır.1oı Muhtemelen tek cilt olan bu nüsha daha sonra ikiye ayrılarak iki cilt

yapılmıştır. Birinci cilt (nr. ıı22) Mürselat-Fecr arasını ihtiva etmekte olup 289

varaktır. İkinci cilt (nr. ıı23) ise Beled-Nas arasını ihtiva etmekte olup 278 va­

raktır. Toplamda 567 varak olan müellif hattı nüshalar, muhtemelen Musanni­

fek tarafından vakfedilmiştir.

Vikayesinde ~I iY- J L;.4-ı)->- o} C"l::- J ~_r.JI ~I ös:.I} r-J.:" "..;J~I ~ 4ılo ..::...ı'"YGJ ö? J ..::...ı'"YG 4;...., _,>-~I C?-J k 8 Rebiulahir Cuma

1313 (28 Eylül 1895) tarihinde Kara Hasan Paşa Camii'nde102 okunmaya başlan­

dığına dair kıraat kaydı bulunmaktadır. Zahriyesinde de "el-cildü'l-ahlr min

tefsiri'l-Musannifek" şeklinde bir kayıt vardır. Ayrıca birinci cildin 2a sayfa­

sında ve ikinci cildin sonunda Fatih'in hükümdarlık mührü bulunmaktadır.

Başı:

ı)~ ~İ ı'..ı~I ı)~ J :JJ~I ~~ ~ ~ ~ ı)~ ,; .. /')\,.,, rJIJ öJJ-"

~I .~IJ .:ı.J.>:. J :~1.::.ll .JJ_;JI ı:.ıLo j <.Sİ ı:.ıLo )1 ı:.ı~ J <.Sİ :~l.::.ll .JJ_;JI .. .. .. .. ..

100 Mezkur nüshalar, 2014 yılında Mevlüt Ceylan tarafından Trabzon'da bir kitapçıda bulun­

muş, T.C. Küttür ve Turizm Bakanlığına bağlı Yazma ve Nadir Eserler Daire Başkanlığı bün­

yesinde bulunan, başkanlığını Hüseyin Kutan'ın yaptığı satın alma komisyonu tarafından

25.000 TL:ye satın alınmış ve Süleyman iye Kütüphanesine kazandırılmıştır. Nüshaların ken­

disinden ve hikayesinden haberdar olmamı sağlayan muhterem hocam Prof. Dr. Himmet

TAŞKÖMÜR'e bu vesileyle şükranlarımı sunuyorum.

Satın alındıktan kısa bir süre sonra okuyucuların istifadesi için dijital ortama aktarılan nüs­

halar daha sonra nedenini bilmediğimiz bir şekilde dijital ortamdan kaldırılmıştır. Nüshala­

ra ne zaman ulaşılabileceği belli değildir. Bu konuda depo sorumluları ile yaptığımız dolaylı

görüşmeler sonuçsuz kalmıştır. Görüşme tarihi: 27.02.2019.

101 BOA, Bcib-ı Defteri Haremeyn, 21941-B, s.43a·b; Hacı Hasan-zade, Fatih Kütüphanesi Kata/o­gu, 43.

102 İzmir Tire' de bu isimle bir cami bulunmaktadır. Söz konusu caminin bu olması muhtemel­

dir.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 95

4-Jl.5 .r. ı:r ~ ~ı c.?l.9İ :ıs.)~ 4.A:~ ô.)_,..... :.:r-1 45 01~ JJ_rlı 0ı..s:,, J :JJ \ıı ' .

. ı..::-..1 o.Ll Jj\.i (# ~ 4İıl ~lj ~~ ~ .)~

Sonu:

~~ JS J . . . ı.::.ı 4.:::J IJ ~L,a;.J 1 o~ .r-" Ll::.11 _;L :Y' l.lı ~ l::5 j b 1 ..ili

s:-l}JI ~_r.JI ~_r.JI __,..Pli r-4\11 '-:"'l;.J ~L, ~\il 0WI ~J~ ıf~ ~ 0-! ~ı..r" 0-! ~ 0lkLll 0-! 0lkLll 0-! 0lkLll s:-l..ıi\11 c)>- .J~\. .. ~:ıı rr-l ~ı ~ ~~ ~J .4,jw.J o..r"i c).>-İJ q,jlkLJ .ı.SL 4iıı ..LL>. 01.:>

4.:..... .)~ ı:r _;.12.llJ &1J _;::>..14 4İıl ~ # !.l.)~ı 4iıı ~ (/' ~ ~ J'.)~ _r._,..JI _;.. ~lj :J 4,j.J~j 4.:k.Lll )~ İ~ ['-;-'972] 4ıWWJ ~J ı..::-..

0-!: ~ Y'-'--" 0-! ~ 0-!I Lr...ıJI ~ 0-! J.>-~ ~I _;::-WI . . . öf' WI ~ J..ıJI

·,, · · · o~ L, ~ Jl 4İıl ~ '-Ş"~I c.Ş~J.J oL:JI ~ Ü'! ~ ~

2.3.4.8. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, nr. 54

Bu nüsha, Satın Alman Yazma Eserler kısmında (nr. 1122-n23) bulunan Mür­

selat-Nas arasını içeren müellif hattı nüshanın bir diğer istinsahıdır. Nüsha

1h-454b varakları arasındadıı;. Nüshanın zahriyesindeki kayıtta Ahmed b. Mu­

hammed b. Hasan es-Samsı1ni'ye (ö. Zilhicce 978/Nisan-Mayıs 1571) ait kitap­

lardan olduğu zikredilmektedir. Buradan hareketle miladi XVI. yüzyıla ait bir

nüsha olduğu tahmin edilebilir.

2.3.4.9. Beyazıt Kütüphanesi, nr. 296

Bu nüsha, Satın Alınan Yazma Eserler kısmında (nr. ıı22-n23) bulunan Mür­

selat-Nas arasını içeren müellif hattı nüshanın, Derviş Hasan el-Edimeviıo3

tarafından istinsah edilen miladi XVII. yüzyıla ait diğer birpüshasıdır. Nüs­

ha 1h-352a varakları arasındadır. Eserin üzerinde Bezm-i Alem Sultan'ın vakıf

rriührü vardır. Kayıtlara "el-Muhammediyye fi't-tefsfri'l-Fatiİıa" diye geçen nüs­

hanın isminin "Kitabü'ş-Şifa" diye değiştirilmesinin uygun olacağını düşünü­

yoruz.

2.3.4.ıo. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 285

Bu nüsha, Satın Alınan Yazma Eserler kısmında (nr. ıı22-ıı23) bulunan Mür-

103 Derviş Hasan el-Edirnevi'nin Tuhfetü'l-Emsal adlı eserini yazdığı tarih 1080/1670'dir. Dola­

yısıyla Der,ıiş Hasan el-Edirnevi'nin ölÜmü 1080/1670'den sonra olmalıdır. Bk. Derviş Hasan

el-Edirnevi, Tuhfetü'l-Emsci/, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 2599.

96 ~ Osmanlı'da İlrn-i Tefsir

selat-N~s arasını içeren müellif hattı nüshanın, Şabanzilde (ö. ıı20/1708)104 ta­

rafından istinsah edilmiş olan miladi XVII veya XVIII. yüzyıla ait başka bir

nüshasıdır. Nüsha, lb-432a varaklan arasındadır. Kayıtlara "Muhammediyye

fi't-tefsfr" diye geçen nüshanın isminin "Kitiibü'ş-Şifii" diye değiştirilm_esinin

\uygun olacağını düşünüyoruz.

2.3-4.II. Beyazıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, nr. 261

Bu nüsha, Satın Alınan Yazma Eserler kısmında (nr. ıı2ı-ı123) Mürselat-Nas

arasını içeren müellif hattı nüshanın, 15 Recep 1123 (29 Ağustos 1711 Cumartesi)

tarihinde istinsah edilen, miladi XVIII. yüzyıla ait başka bir kopyasıdır. 280

varaktır. Bilgisayar kayıtlarında "el-Muhammediyye fi't-tefsir fi tefsiri'l-Fiitiha"

şeklinde yanlış kaydedilmiştir. Zahriyesinde "kıt'a min tefsiri Musannifek"

şeklinde bir kayıt bulunmaktadır.

2.3.4.12. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 35

Bu nüsha, Satın Alınan Yazma Eserler kısmında (nr. ıı22-1123) bulunan Mür­

selat-Nas arasını içeren müellif hattı nüshanın, kim tarafından istinsah edil­

diği belli olmayan dJğer bir nüshasıdır. Nüsha, lb- 42oh varakları arasındadır.

2.3.4.13. Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, nr. 124

Bu nüsha, Satın Alınan Yazma Eserler kısmında (nr. ıı22-1123) bulunan Mür­

selat-Nas arasını içeren müellif hattı nüshanın, kim tarafından istinsah edildi­

ği belli olmayan diğer bir nüshasıdır. 219 varaktır.

Isparta Hamit Paşa Kütüphanesinde (nr. 1426) bulunan bir nüsha Musanni­

fek' e nisbet edilmiştir. Vikaye yaprağında "Tefsir-i Musannifek, Musannif ek' in

hattıyla" şeklinde kayıt bulunan bu nüsha Muhammed b. Abdurrahrn,an b.

Muhammed tarafından 718/1319 tarihinde istinsah edilmiştir. Dolayısıyla ese­

rin, 803/ı40? yılında doğan Musaniıifek' e ilidiyeti mümkün değildir.

Başı:

öf- J ı_,_;s ~..UI J. _?..Ul lŞ~ 0\ ..;JIJ ~~ .r.. '":-' .J '~ )\ ~ )1 ~I r ~L.o ~ i;_, ,~L.o i;i :.ı.L_,b ,Jı..uı ~ ~L.o ~ i; ~L.o ~JtA..;._,

... Jl..UIA

104 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı fvlüellifleri, 2: 688; Reşat Öngören, "Mehmed Efendi, Şaban­

zade", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28: 457-458.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 97

Sonu:

~~ ö_y~ ~ J5 ..l;_y,, :Jli .ı..;i r-LJ ~ liıı ~ liıı J>'""J y- c.ŞJJ -~İ ô..!TJ ~ J>- .fiıı ~J ,~wı ~J .fiıı .4;:-JI .«~1 ıj ö~J ~ c:.ıw ~ J~ ~ ~ı c.Ş~ !.lJ~ı ~ ~ ~uı ı:-l±.lı i Y- ~ ti

. ' ~İ ~ L.r. ~ )1 ~ L.r. ~ JL:..; Aİıl 4>-J Jl ~I .l;-JI 4J~J

.G L.;. w. .G L.o J .G L.;. .fiı 1.

2.3.5. İçerik ve Metodu

Mülteka'l-bahreyn/Kitabü'ş-Şifa'nın 30-35 yıllık bir proje olduğundan, eserin

adının başlangıçta Mülteka'l-bahreyn olup sonradan Kitabü'ş-Şifa'ya dönüştü­

ğünden ve Musannifek'in tek bir tefsiri olduğundan söz ettik. Ancak biz, uzun

bir z~m~ dilimine yayılan bu ~efsir projesinin zaman içerisinde dil, ush1b ve

metod açısından farklılaştığını düşünüyoruz.

Bize göre müellif, tefsir çalışmalarına başladığında el-Keşşaf'ın ve et-Tefsfrü'l-ke­

bfr'in ittifak ettikleri noktalan ortaya koyacak, iki tefsiri bir araya getirecek bir

tefsir yazmayı düşünmüş, bundan dolayı da tefsirine Mülteka'l-bahreyn ismini

vermiştir. Yukarıda zikredilen Hekimoğlu, 50, 52 ve 53'te bulunan nüshalar bu

iddiamızı doğrular mahiyettedir. Örneğin Hekimoğlu, 52'de bulunan nüsha­

da Musannifek, Aı-i İmran 185. ayetinde "ittisal"iİı nasıl olacağı ile ilgili önce

Keşşaf'tan alıntı yapmış ve "el-Keşşafın ibaresi bitti" dedikten sonra "İmam

dedi ki" diyerek et-Tefsfrü'l-kebfr'den alınh yapmıştır ve ibarenin sonunda

"İmam'ın ibaresi bitti" demiştir.ıo5 Benzer şekilde yine Cuma Süresi'nin 9. aye­

tinin tefsirinde önce el-Keşşaftan daha sonra Razi'den alıntı yapmıştır. Ayn­

ca Musannifek «J _,;i,, "derim ki" diyerek kendi görüşünü kaydetmiş ve daha

Diğer örnekler için bk. Hekimoğlu, nr. 52, 124b_132•.

98 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir .

derin tahkik için okuyucuyu Şerhu'l-Vikaye adlı fıkıh eserine yönlendirmiştir. 106

Dil olarak Arapça'yı ağırlıklı olarak kullanan müellifFarsça'yı da kullanmıştır.

Mesela Rum Suresi 48. ayetini tefsir ederken Mesnevide geçen "Hz. Ömer ve

ihtiyar çalgıcı" hikayesinden alıntılaryapmıştır.107

tıusannifek'in Mülteka'l-bahreyn ile başlayan tefsirinin daha s~~ra Kitabü'ş­

Şifa'ya dönüşen kısmında ise dili, üslubu ve metodu farklılaşır. Omeğin Fati­

ha tefsirinin mukaddimesinde yedi fil.ide ve üç kaide zikretmiştir. Bu fil.ide ve

kfildelerde ilm-i tefsirin önemli konularında izahatlar yapmıştır.108 Bunu ya­

parken "Mebhas"lar ve "Fasıl"lar kullanmıştır. Aynı şekilde Bakara süresinin

ilk üç ayetini ve Mürselat'tan Kur'an-ı Kerim'in sonuna kadar olan kısmı da

bu metodla tefsir etmiştir. Fatiha suresinin ilk ayetlerini tefsir ederken 14 me­

bhas109 kullanırken, Mürselat süresinin ilk ayetlerinde ise, 12 mebhasII0 kul-

106 Musannifek, Tefsiru'/-iiyeti's-seliise min sureti'l-Ankebut (Mülteka'/-bahreyn), 112":

.;ıı;';Jı ·1.ı.:J4 .)lrll ı<Jl...!S0hı [9/26 :~1 ;;J_,....] ~öyL.all ı.P.ri l.)11.f-4T .:.r..JJI 4.Jl;.t

.:ili.~ .:iıı J_,.....) 0l5 ...\.93 ,~~ ~ İ\..)'I.) _,.,..9 ..l.:.Y 01;';J1 ~ .)1rl11_,Jli3 Jli ~ ~lil J j ı;µ ,~ı '-:"'4 ~ 0~1 ~I ~ ;~ 1.)1 01.5:.9 <..t>-13. &; y ·r-1--" 3 ~ .uıl ~ J 0L..:>- 0l5 1.)1 • ..?- ';~fü ~ ~ .uıl ~ J ~ 3 _?-: Y.I 0l5 ~ ',öJW ~ ..;JI o).)~ Jj:/1 .:.r..;l:J4 y"ı_; <y>-1 \.i.)y .)lj Jj\.:...JI .;..ı..\.ç.~3 U"l:JI JS3 .ı.;..,.

.!.lE ~ ~ ,ö'.>ldJ İliİ J; ı;µ \f\.:JI 0;_;~1 01i :~I ~ ~ ı;µ ,.\J3J .ııJl...!S0hıö_J~ ~ı .~

J; Y'3 ~Jı İY- ~ı ~ İt..)'ı;~ ı;ı .ı.ı:Jı ~ ~LP.Jf ı;ır·:..ı;r~;ı1Jli3 \;l.0l5 .ı_,..... •LG r-1-"3 ~ .ül\ ~ .üıl J_......., J ~ J ~ r-1 ...;:J Jli L.5 ...;13 <j;lio L/.I ~ ~ :.153 .'~I '-:"'4 ~ J'.>4 0;1 ~I ~ İ'.>Ul3 ;ö'.>l....a.ll ~ ~ J ~101;:11 01 4AAJI 4:13.J J J ).~; .. ~13 . .G_;~ lh .kp .uıl ~J ~3 _?-: Sl5 .ı.;--: ~ı Jl3j ~ &-0i J,, A J 3 ':Jı 01;~1 Y' c::-11 4-o _r-3-~ı --1~3 ..::.J _,J L.?ı ö µ ..ı; .u~\; _,ıı <:_,.!-" J ~ ~ı ...l9 3 .ı.J3)ı ~ 31 o Jwı ~ J' \..g;:!3 0~ k;JJ İ_JI J' ö}.,dl 0~ '13 ~I İY- if ..Jj ~ J..1.; .ö_;LJI

.ci _,JI y L_?JJI ..JL.a..JI _r.J.A; 0~ J İL. )'1 ö.J~ oh .İ _JI

W .ı~ 01;)'1.ı..r-" l-4]3 i'.>~)'I Y' .ı.ı:Jı ~ 0"1 ..Jl.,WI _r.J.A; Jl ~b- '1 :Jjİ3 .lgö _,.;.~3 ö}-.a.J4 J~'ll y ci}4 İ'.>~)'I if .)~13 ..:.i_,JI J_r>-~ İ'.>~)'IJ' o-}

107 Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed eş-Şahrudl el-Bistami, Mecmüatünfi tefsiri ba'zi'l-iiyiit

ve's-suveri ve'/-hadis (Mülteka'/-bahreyn), Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 53, g9a­

b, 90".

108 Musannifek'in tefsirinin mukaddimesi ile ilgili değerlendirme için bk. Çelik, "Fatih Sultan

Mehmed Han'ın Emriyle Yazılan Farsça Tefsir: 'Kitabü'ş-Şifa fi Tefsiri Kelamillahi'l-Münzel

Mine's-Sema"', 1: 149-157.

109 1. Mebhas: İstiaze, 2. Mebhas: lügat, 3. Mebhas: Sarf ve Nahiv, 4. Mebhas: Mana, 6. Mebhas:

İlm-i Meanl, 7. Mebhas: İlm-i Beyan, 8. Mebhas: Fıkıh, 9. Mebhas: İlm-i UsCıl, 10. Mebhas:

Nükteler, Latifeler, 12. Mebhas: Hakikat, 13. Mebhas: Fazilet, 14. Mebhas: Sebeb-i Nüzul.

110 1. Mebhas: Kıraat vecihleri, 2. Mebhas: Lügat 3. Mebhas: Sarf, 4. Mebhas: Nahiv, 5. Mebhas:

Meani, 6. Mebhas: Beyan, 7. Mebhas: Fıkıh, 8. Mebhas: Kelam, 9. Mebhas: Usul-i fıkıh, 10.

Mebhas: İlm-i Tefsir, 11. Mebhas: İlm-i te'vil, 12. Mebhas: Nükteler, latifeler ve işaretler.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 99

lanmış, buna göre ayetleri tefsir etmiştir. Aynca dil olarak da Sultan Fatih'in

emri üzerine ağırlıklı olarak Farsça'yı,ııı kısmen de Arapça'yı kullanmıştır.112

Mukaddimesinde meani, beyan ve diğer ilimleri içeren, kıraat vecihleri ve

farklarını açıklayan nükteler, latifeler, işaretler ve beşaretler ihtiva eden zahir

ve batın ilimleri cemeden bir tefsirII3 yazacağı iddiasında olan Musannifek,

yukarıda da ifade edildiği gibi ayetleri lügat, sarf, nahiv, beyan, meani, fıkıh,

usul, tefsir, te'vil, kelam gibi ilimler açısından açıklamış, rivayetlere de başvur­

muştur.114

Pek çok konuda tekrarlardan kaçınmış ve sürekli tefsir içi atıflar yapmıştır.

Mesela Bakara suresinin tefsirinde Kur'an-ı Kerlm'in isimlerini sayarken "sı­

rat-ı müstakim"i de saymıştır ve bu konudaki tafsilatın birinci defterde Fatiha

suresinde geçtiğini söylemiştir.U5 Yine Nebe suresinin tefsirinde Hz. Peygam­

ber' de~ 'bir hadis aktarmış ve nuhan suresinin 29. ayetinde konuyu tafsil etti­

ğini zikretmiştir. II6

111 Musannifek, el-Muhammediyefi't-tefsir fi tefsiri'/-Fatiha, Sb:

4;;-J ı:.ıT_r. - ..:.JJ.) J ~ J..::..;..; jl .)4 ).)JY:. _r. .s. ~ J\..ı; o~.)~ ö_,.;.,.,.. .:r-1 - (f"'J4 04.f. t?.r.--Z •Ö_,.;.,.,.. ~- OJ~ .:r-1 oS..:....... ~ u Y.

Ayrıca bk. Taşköprizade, Şekı'iik, 101.

112 Detaylı inceleme için, bk. Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları, 127.

113 Musannifek, el-Muhammediyefi't-tefsirfi tefsiri'l-Fatiha, 6b.

114 Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve TefsirÇalışmaları, 127-128.

'115 Musannifek, Tefslru selasi ayat min süreti'l-Bakara (Kitiibü'ş-Şifii), 26b:

.iİıı ~ J . .) y-o .:r-1 ~~I .bl_raJI Li.ı....ly :JW .iİıl Jı.; ·~I .bl_raJI 4.:... J ;:.9..ıJI J .!.Ll.) J İ~l l:l..d ..ı.;J . ..:.......1 ıJI} ~ .bl.r" oS ..:.......1 o.)y j . ~

.ı..,,~ ~ ~Li.ll .r.--Z c) JJ'l'I 116 Musannifek, Muhammediyyefi't-tefsir (Kitiibü'ş-Şifii), 42b: -

....:.. 0 •-A 044 ~wı J .J '11 ~ ıJ> ı...,, :-rLJ ~ .iiıı ~- .iiıı J_,.....J Jı.; öJS ~ ıJ.)! '-:'IY.\11 öfa ~ ~J ol.ili ..:.ıL. I.)µ .«....W...:... j.>J-: '-:'4J .ı.ijJ ÖJ_,.....ı ~U""J\ııJ ~wı ~ ~ wjıı :.J_,1 J;:- .J_,; ~ı ı.ı,,, Jl.l..a.oJ ı:.ıts::..Jı

.~ ~ 06:...UI öJJ-" J İl.WI lh 1:1..d ..ı.;J.[92/44:06:...UI Konuyla ilgili tafsilatı verdiği yer ile ilgili elimizde bulunan nüshalarda bulduğumuz kısım

için bk. Musannifek, Tefsiru'/-iiyeti's-se/iise min süreti'f-Ankebut (Mülteka'l-bahreyn), 139b:

c.SJJ"~l"J.ş.ı...ı_,ııJı.; :JJ\ıı:o.r:-J "-=9rı..)'~:~U""J\ıı1 ~k.Jı ~ ~ w~ ~wı J .JJ '1! ~ ıJ> ı...,, :Jı.; 4.il -rLJ ~ ..uı ~- ..uı J_,.....J .:r .!.Llı... .:r. __,...;ı oh ')'\:iJ «~ ~J ol.ili ..:.ıL. I.)µ '~ "-=9 j.>J-: '-:'4J .ÜjJ ~ 0 '-:'4 0~4 ~ r-1J ·~ ~ ~L,,::ı ')l.s- U""J'l'I ~ ıJ_,.4-..: ly§: r-1 ~'l' .!.Ll.)J Jı.; ,~)fi J_,AJI ·.:r.~I JSI J} ihJ ·~~dl,,,~ 'JJ.<-:-:1 İ')\5 ~Wı J! ~ ~ L. ~İJ ,...Jl...a.JI ...JJ.:...J •u-b J 'l'I J-"'IJ ~WI J-"'I ~ W :_r.ilil :Jl:JI '-;-"""L,,::ı o_?.) L. :..:Jl:JI ·0'..JJ.r-4 l_,;IS ~~ )SJI J. •0_,.:... _;...JI 'JJ ~')WI ~ ~)) :~ c) 0 _,J ~ _;::1.>- ~ J ..:.ıL. I.)! 4.i4 '-:' _rli Ö.)\..ı; ..::.> ..r.- ..ı.; 4.il «...JL!.s;JI»

- ···"v-İ" J \ııJ ~~ı ~

.00 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir ,

2.4. Tefsir Notları

Musannifek'in ulaşabildiğimiz eserlerinin nüshalarının vikaye, zahriye ve ha­

mişlerinde birçok not bulunmaktadır. Muhtemelen görevleri ve seyahatleri

esnasında da sürekli okuyan ve notlar alan müellifin bu notları düzensiz bir

~örünüm arzetmektedir.

Tefsir çalışmalarının nüshalarında da örneğin: Muhammed b. Cerir et-Taberi

(ö. 310/923), Sa'lebi (ö. 427/ıo35), Kadi (ö. 685/1286), Kirman! (ö. 500/no6), Kevaşi

(ö. 680/1281), Ubi (ö. 743/1343), Kazvini (ö. 745/ı344), İmadüddin el-Yemeni (ö.

750/1349), Kutbüddin er-Razi et-Tahtan! (ö. 766/ı365), Molla Fenari (ö. 834/ı431)

gibi alimlerden alıntılar ve el-Keşşaf, et-Tefsfrü'l-kebfr ve Tefsir-i SCı.rô.bô.df gibi

kaynaklardan önemli notlar bulunmaktadır. Ayrıca kendi düşünce ve görüş­

lerini de kaydetmiştir. Farklı konu ve kaynaklardan alınan, gayr-i nizami bir

şekilde muhtemelen sonradan bir araya getirilen bazı notlar da nüshalarda

bulunmaktadır. Yukarıda zikrettiğimiz nüshaların içerisine dercedilen ve he­

nüz bilimsel çalışmaların konusu olmamış bu notların yoğun olarak bulundu­

ğu bazı nüsha örnekleri şunlardır:

2.4.1. Süleyman.iye Kütüphanesi, Fatih, nr. 635

Yukarıda Tefsfr-i Musannifek adıyla kayıtlı olan bu nüshanın içerisinde el-KeŞşô.f

istinsahından bölümler olduğundan söz etmiştik Nüshanın kenarlarında ve

içerisinde Musannifek'in kendi adıyla kaydettiği notlar,117 Sa'lebi,118 Tefsir-i

Kadi, 119 et-Tefsfrü'l-kebfr (Razi), 120 el-Keşf ale'l-Keşşô.f (Kazvini)121 gibi kaynaklar­

dan aldığı notlar ve Gazzfili'nin İhyô.'sından aldığı bölümler de bulunmakta­

dır.122 Ayrıca nüshanın içerisinde, müellifin 856/1452 tarihinde Dımaşk'ta düş­

tüğü bir kayıt da mevcuttur.123

117 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 635, 25b:

'1 4.L.dl..ı ~ı ad 1 ~ ...J _,b.. « h r-l _,,, :.J} 0 '1 et"-" r.P ~ _,Jt il.o. J }İ . .,..~,~~O.)~ .~l.9 ... '-;-'l_r>)'l 0-4 4J J>..o

Diğer notlar için bk. Musannifek, Tefsir-i Musannif ek, 42•, 52b, 94b.

118 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, 52b.

119 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, 22•, 26b.

120 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, 55•, 56•, 94b.

121 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, 50•.

122 Musannifek, Tefsir-i Musannifek, 125b_137b.

123 Musannifek, Tefsir-i Musannif ek, 120•.

Osmanlı'da llm-i Tefsir ~ 101

2.4.2. Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 50

Yukarıda Razi'nin tefsirinin istinsahının bir kısmının bulunduğu nüsha olarak

verdiğimiz Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu (nr. 50) nüshasının içerisin­

de Razi'nin et-Tefsfrü'l-kebfr'i.nden,124 Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi'nin (ö.

671/1273) et-Tezkire'sinden,125 Ekınelüddin el-Baberô (ö. 786/ı384) ve Kutbüddin

er-Razi'nin Şerhu'l-Keşşafından126 ve Katli Beyzavi'den (ö. 685/ı286)121 alınan

notlar vardır. Aynca 36a-61b varaklan arası Bakara Sılresi'nin l-4. ayetlerinin

büyük oranda Zemah_şerl ve Razi' den alıntılanan bölümleri bulunmaktadır.

2.4.3. Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 53

Yuk~nda Musannifek'in Mülteka'l-bahreyn/Kitabü'ş-Şifa'sı olarak kaydettiğimiz

bu nüshanın içerisinde ve kenar notlarında Sa'lebi'den,128 Kurtubi'nin Tezki­re'sinden, 129 Beyzavi' den13° ve Tefsfr-i Teysir' den131 alıntılar bulunmaktadır. Ay­

nca İbnü'l-Esir'in Cami'u'l-usul'ünden,132 Gazzili'nin Mişkatü'l-envar'ından,133

lügavi tahlillerde Cevherl'nin (ö. 400/ıoo9'dan önce) Sıhdh'ından134 notlar ka­

yıtlıdır. Musannifek'in kendi notları ve Şerhu'I-Mesabih adlı eserine atıf da yer

almaktadır.135

Bu nüshalardan başka örnek olarak, 831/ı428'de Herat'ta istinsah ettiği

Teftazani'nin el-Keşşaf şerhinin sonunda Musannifek, İsra suresinin ilk ayetin­

de geçen "abd" kavramıyla ilgili aklına gelen bir açıklamayı kendi adıyla şöyle

kaydetmiştir:

~ı y- .i? r.J :...:..Ll 01:9 ... t:!l <(~ o.M.: '5ri t?JJı 0~ ~ :Jw 1iıı Jt; «J_,...., )l»J «~in J:-4 .ı;.ç. ~ .r.-:. 0i ~ Lı ö_iS e «~in ~ iJUı ~

124 Razi, Tefsiru'/-Fiitiha, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, nr. 50, 663•

125 Razi, Tefsiru'/-Fiitiha, 64b.

126 Razi, Tefsiru'l-Fiitiha, 66a-b_

127 Razi, Tefsiru'/-Fiitiha, 66b. \

128 Musannifek, /\/fecmüatün fi tefsiri ba'zi'/-iiyiit ve's-süveri ve'l-hadis, (/\/fülteka'/-bahreyn),

46•-52b, 167b.

129 Musannifek, /\/fecmüatünfi tefsiri ba'zi'l-iiyiitve's-süverive'l-hadis, (/\/fülteka'l-bahreyn), 5b, 6b.

130 Musannifek, /\/fecmüatünfitefsiri ba'zi'l-iiyiitve's-süverive'/-hadis, (/\/fü/teka'/-bahreyn), 1483 ,

166b.

131 Musannifek, /\/fecmüatünfi tefsiri ba'zi'l-iiyiitve's-süverive'/-hadis, (/\/fülteka'l-bahreyn), 1673 •

132 Musannifek, /\/fecmüatÜnfi tefsiri ba'zi'l-iiyiitve's-süverive'l-hadis, (/\/fülteka'l-bahreyn), 1503 •

133 Musannifek, /\/fecmüatünfitefsiri ba'zi'l-iiyiitve's-süverive'l-hadis, (/\/fü/teka'/-bahreyn), 1573 •

134 Musannifek~ /\/fecmüatünfi tefsiri ba'zi'/"iiyiitve's-süveri ve'l-hadis (/\/fülteka'/-bahreyn), lllb.

135 Musannifek, /\/fecmüatün fi tefsiri ba'zi'/-iiyiit ve's-süveri ve'l-hadis (/\/fü/teka'/-bahreyn),

165b-166•.

102 ~- Osmanlı'da İlm-i Tefsir

~~ı_, f>UI ~ 4.J J.l>JI ~ ~ 4.JL..ı )1_, ö~I 0'J :~ ~..:.U; ~J Ö ~IJ 4.JL..ı )1 ~ ö;.ç. ~I ~l; c~~ Jl ~I .ı..L) ı;~ ·'-:-' )1 ~J 4. ~ ~ı ~-' 4. ~ M ~ ö;.ç. .?.-:. 0i ~t; ~l ~ı ~;i ı;ı_, .i\.iJı f-w.;l ~ c-4) ~~~ı ~I Jlö· :.iJı r:s~ 4;k J.>- ~ ~ .ı..il y._, :_.r>f ~-'-' .~ı (.)'° ~l ~ l~L;. ..ı~ '~~ ~I _J )kU Y _; 0 _,>:) ~ )1 ~ _.ıJ.ll_, ~~ 4:::.r-ll ~l_r-ll Jl J ~ _,.ıı_, _;,JI ..:..ıG:-_.ıJ.l4 j_,Ajl .ili ~ı_,..;. J.>- ö~L:->J4 JI (.)'° Si ~ı y-~ı ~ı _?l: ~ d y._, :~ .• fü '-:-'ı.r:-_, .J.>-i_, J;:-1 r t..ı J. d.)..Jı ~ (.)'° .ı..bl..ıl J~ l}_..ı ~ JL.s .J ..ıl.z>'::ll_, ö_.ı..WI ~~ ..:..ıı.;1 Jl d.JJJI_,

.ı..i'l t!~ı 4 ~ ~ J.>- ~i ö ~ı c-'i Jl .ı..L.o _,i_, d.JJJı J ~l;;:.,. ı..ı.ş. iLwı c~ ~~~ 0~ ~~;l5 ~) ~)> ~~l>- Wl_.ı)> ö} _,; J.LJI_, }.o.JI y.

136···~ ~ _r.WI t;\_, J~ _,k>- t..ı ı~ .~_,i ...l.,o\.iJI

Musannifek'in el-Keşşafın istinsahında, Saffat suresinin m. ayetinin tefsirin­

de kendi imzasıyla kaydettiği not şöyledir:

_r.ilil_, ,j>-LlJI r-"I «~ }>JI 0-'...J...li.on :.J j J «u-ı...J..lk.Jlıı .12.il 0İ J.>- ~ ..:.U; ~ Jl ~L> '::/_, ..:.U; J.>- '-:-'ly.JI_, Jl_,_JI ,_j-:" J}İJ .J>-Ll.ll ~ ..;~ 1_.ı...li.o :~l;JI J-' ,~~# 1_.ı...li.o J_,'Jı J İ')\SJI _r...lZ J~ 0İ j~ .ı..i'J ~ 0~ 0i ~ '::/ .ı..iİ '::il J_,.,...4JI _,\ J>-Ll.ll ~ 4-ifi ~-' 01J JWI_,

\,._ .• .ı...;lSJ .. ,,;\-;. ..:.UJS .....; . \.., ,Jl5 L....... ~ ı .: .< ı. Ll,..; ~ c:-'"" . ~ - .. c~ _, .... ~_,.... (f. ..

if~ı.137

Musannifek el-Keşşaf istinsahının hamişinde ilm-i tefsirin tanımıyla ilgili Kut­

buddin er-Raz!'nin el-Keşşaf şerhinden bir bilgi aktarmış, sonra aynı bilgiyi

el-Keşşaf haşiyesinin içerisine de alarak tartışmıştır. Bu not şöyledir:

J~yıo_, ,~ı .ı..il) (f JL,.,;~I ~ır y- ~ ~ t..ı :~ı ~ y- JA:-14 l.ıl -İ :0l _;JI ~bı 0l::: 0'J '«J .. }::l\ıı_, -'-:-' «~in -İ :~

1 .. 1 1

.«~in r _, ,~ Aiıı ~ _, ~b.....a.lı y- _,\ -'-:-' ~ _, ~ Aiıı ~ Aiıı J .)-" ..ı

.«J__,\::Jın .Y'°J '~_rll ..1.ç.l_,j ~ L.ılJ -'-:-'

136 Bk. Teftazanl, Haşiye a/e'l-Keşşaf, Süleyman iye Kütüphanesi, Hamidiye, nr. 168 (Müstensih:

Musannifek), 231b.

İbareyi okumamda yaptığı minik katkıdan dolayı Nesibe Büşra Tokuş'a minnettarım.

137 Zemahşerl, el-Keşşaf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 393, 77•.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir , 103

~ ~I ~ J_,; ~Y- c:Jİ ~j I~ c)s-3 .~\~)~ ~ Lo :~I ~~.J w <c~lıı-! ~ı~ı ı:ıi ~..t:>-i :~Y. c<.)S ..ı.A.9 ~i..r. ı:ıT_;Jı p 0-4ıı :rL3

~ ~ 0-4ıı :ı:ıi ~J..>JI ~ «Jj;ıı :il c:Jh :J «_rJıı ~ «j.QJlıı ~ c:JIS ~ J ~ 3 ~İ ..r. ~ ~I ~ J ~l::.-aJI 3İ ~ 3 ~ liıı ~ ~I ,y- ı:ıT _}JI

t.~ o..iİ :t.İL:.ll ·~.J ~ ~I ~ ~I J_,....,J c)s- c.S_?I o..i":l ,«_;s .J.A.9 J; 13s.~ .~iJ ~fi'-"-! J. J.ç.\_,_ajl ~ :ı ı:ıT_;Jı t.İko

Sonuç

803/ı400 senesinde Bistfun'ın ŞahrO.d kasabasında dünyaya gelen Musanni­

fek'if! asıl ismi "Şeyh Ali"' dir. Yazdığı ilk dönem eserlerinde ve diğer tüm eser­

lerinde iı;mini "Şeyh Ali b. Mecdiddin Muhammed eş-ŞahrO.di el-Bistami"

şeklinde kaydetmiştir. Ayrıca kullanmış olduğu mührü üzerinde "Şeyh Ali" ibaresi bulunmaktadır. Ancak XV. yüzyıldan itibaren kaynaklarda genellikle

"küçük yazar" anlamına gelen "Musannifek" lakabıyla kaydedilmiş ve şöhret

bulmuştur. Bu lakabın kim tarafından ne zaman verildiği belli değildir. Ayrıca .

görebildiğimiz kadarıyla müellif bu lakabını hiç kullanmamıştır.

84o'lı yılların başında Anadolu'ya pek çok defa gelip giden Musannifek 849·

860/ı445-1455 seneleri arasında Konya' da kalmış, Nalıncı ve Karatay Medrese­

leri'nde hocalık yapmıştır.

XVI. yüzyıla ait iki defterde Musarınifek'in tefsir çalışmalarının yazma nüs­

haları kayıtlıdır. Buna göre Musannifek'in tefsir ilmi ile ilgili çalışmaları;

el-Keşşaf üzerine yazdığı şerhi/haşiyesi, el-Keşşaf istinsahları, Teftazaru'nin el­

Keşşaf üzerine yazdığı şerhin/haşiyenin istinsahı, et-Tefsfrü'l-keblr istinsahı,

Mülteka'l-bahreyn!Kitabü'ş-Şifa adlı tefsiri ve tefsirle ilgili yazma nüshaların ..

hfunişlerine düştüğü tefsir notları şeklinde tasnif edilmiştir.

Musannifek'in el-Keşşaf üzerine yazdığı şerhi/haşiyesi, Fatiha suresinin 3 ayeti

ve Bakara suresinin 2. ayetinden 6. ayetine kadarki kismı ihtiva etmektedir.

Musannifek el-Keşşaf tefsirinin Bakara, Al-i İmran, Yı1suf, !aha (1-44), Maide

(1-6, 54-66), İsra (1-33), Nisa (58-74), Araf (14ı-ı45), İbrahim (32-42), En'am (1-9),

Tevbe (73-104, 107-122), Lokman (27-34), Furkan (21-22), Sebe, Fatır, Yasin, Saffat,

Sad, Zümer, Mü'min, Secde, Şura, Zuhruf, Duhan, Casiye, Ahkaf, Muhammed

ve Fetih Sfıresi'nden Nas Suresine kadar olan kısmını istinsah etmiştir.

138 Zemahşerl, el.Keşşaf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 351 (Müstensih: Musannifek), 3a

ve Musannifek, Haşiye ale'/-Keşşaf, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 326, 2ob.

104 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

Musannifek, Teftazani'nin el-Keşşaf üzerine yazdığı şerhin/h3şiyenin baştan

En'am süresine kadar olan kısmını istinsah etmiştir.

Dedesi Fahreddin er-Razi'nin et-Tefsfrü'l-kebfr'inin başından "Ruknu'l-hamis

min erkani mebahisi'l-isti'aze"'ye kadar olan kısmı, ayrıca Bakara suresinin

~azı ayetlerinin ve İsra suresi 13. ayetinin olduğu kısmı istinsah etmiştir.

Musannifek'in Mülteka'l-bahreyn/Kitdbü'ş-Şifil adlı tefsirinin ilk müsveddele­

rini yazdığını tahmin ettiğimiz tarih (836/ı433 öncesi) ile son cildini bitirdiği

866/1461 tarihi dikkate alındığında 30-35 yıla yakın bir tefsir projesinden söz et­

mek mümkü~dür. Bu zaman dilimi içerisinde tefsir çalışmalarında kullandığı farklı tefsirlerden notlar almış, istinsahlar ve müsveddeler yazmıştır.

Musannifek'in kendi rivayetine göre, zahir ve batın ilinilerini cem ettiğinden

dolayı tefsirine "Mülteka'l-bahreyn" ismini vermiş, bu isim arkadaşları ve dost­

ları arasında şöhret bulduktan bir süre sonra tefsirine başka bir isim vermesi­

ne dair gaibten kendisine telkinde bulunulmuş ve kitabın ismini "Kitabü'ş-şifa

fi tefsiri Keldmillahi'l-münzel mine's-semil" şeklinde değiştirmiştir.

Gerek tarihi metinlerde gerekse çağdaş yazarlarca Musannifek'in başka bir

tefsiri daha olduğuna dair rivayetler şu ana kadar doğrulanamamıştır.

Şu an elimizde Musannifek'in hattıyla Mültekal-bahreyn/Kitabü'ş-Şifil'ya ait

Fatiha, Bakara (1-3, 152-155, 183-185, 197-202, 255), AH İmran (26-27, 185-191), Nisa

(40-43), Maide (54, 111-120), En'am (1-2; 52-54), Tevbe (118), Ra'd (8-13), Neml (15-

37), Kasas (76-84), Ankebut (1-9), Rum (48-60), Fatır (27-35), Sad (26-41), Fussilet

(30-42), Duhan (1-59), Muhammed (1-4), Rahman (1-7), Haşr (1-24), Cuma (9-n),

Kıyame (1-23), Dehr (1-28) Kadir, İhlas ve Mürselat'tan Nas suresine kadar olan

surelerin tefsirinin nüshaları bulunmaktadır. Buradan hareketle Musanni­

fek'in tefsirini tamamladığını söylemek mümkün görünmemektedir.

Elimizdeki nüshalarda bulunan kayıtlara göre Musannifek, Sultan Fatih'e su­

nulmak üzere Fatiha suresi tefsirine 862 yılının Cemaziyelevvel ayında (Nisan/

Mayıs 1458) başlamış, tefsiri 14 Rebiulevvel 863 Perşembe (19 Ocak 1459) tari­

hinde Edime'de bitirmiştir, Mürselat ve sonrasındaki surelerin bulunduğu

nüshayı ise 6 Safer 866 Pazartesi öğleden önce (ıo Kasım 1461) yine Edirne' de

bitirmiştir.

Musannifek, tefsir çalışmalarının hamişlerinde; Taberi, Sa'lebi, Katli, Kirman!,

Kevaşi, Tibi, Kazvini, Yemeni, Kutbüddin Razi, Molla Fenan gibi alimlerden

alıntılar yapmış ve el-Keşşaf, et-Tefsfrü'l-kebfr, Tefsir-i Surilbddf gibi kaynaklardan

önemli notlar almıştır. Ayrıca kendi düşünce ve görüşlerini de kaydetmiştir.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir 1105

Musannifek'in Mültekal-bahreyn/Kitabü'ş-Şifa tefsirinin nüshalarının bir kısmı

Zemahşeri ve Razi'yi pratikte birleştirme çabasının ilginç örneklerinden bi­

ridir. Musannifek'in tercihlerini, tahkik ve tenmiklerini dikkate aldığımızda

bu çabayı basit bir derleme olarak değerlendirmek doğru bir yaklaşım olmaz.

Görebildiğimiz kadarıyla müellif eserin ismiyle de müsemma olmak üzere Ze­

mahşeri ve Razi gibi iki denizi bir araya getirmeye çalışmış, iki ~üfessirinde ittifak ettiği noktaları vurgulamıştır.

Timurlu/Osmanlı ilim dünyasının geçişkenliği bağlamında Musannifek özel

bir yere sıi.hiptir. Musannifek'in eserlerini yazdığı, 830-84o'lar Bistam-Herat

(Şahruh); 850-86o'lar Konya (Karamanoğlu İbrahim); 860-87o'ler Edirne

(Fatih) süreçleri pek çok soruyu bünyesinde barındırmaktadır. Musannifek'in

metii:ılerinin ve nüshalarının b,u bağlamda yeniden okunmaya ihtiyacı vardır. '

Musannifek'in tefsir tarihindeki yeri ile ilgili sağlıklı tartışmalar, mezkur nüs­

halann tahkiki, ilmi neşri ve nüshalarda bulunan tenmfk, tahkik ve tashihlerin

incelenmesi ile mümkün olacaktır. Bu konuda yazma eser kütüphaneleri genç

araştırmacıları beklemektedir.

Kaynakça

Aka, İsmail. "Timur". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 173-176. Ankara: TDV Yayınlan, 2012.

Anonim. Münşeatii's-Selatin. Fatih, 4126: Süleymaniye Kütüphanesi.

Atsız, Nihal. Aşıkpaşaoğlu Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlan, 1985.

Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetii'l-'ô.rifin esmaü'l- müellifin ve asaru'l-musannifin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, l9Jl.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi Sultan Fatih Evkafı Kalemi Defterleri (Bab-ı Defteri Haremeyn). 21941-B.

Beğavi, Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes'ud. Mesabfhu's-Sünne. Fatih, ıı86: Süleyınaniye Kütüphanesi.

Bergamalı, Cevdet Efendi. Tefsir Tarihi. İstanbul: Daru'l-Fum1n İlahiyat Fakültesi Neşri­yatından, 1927.

Beyazıt Devlet Kütüphanesi Yazma Eser Adı Kataloğu. İstanbul: Türkiye Diyanet Va/...fı İs­lam Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü. 1990.

Bezdevi, Fahrulislam Ali b. Muhammed. Kenzü'l-vusill ila marifeti;l-ıısill. Fatih, 1234: Süley­maniye Kütüphanesi.

Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi, Tabakatii'l-Müfessirin. İstanbul: 1974·

Buharı, Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Camiu's-Sahih. Murad Molla, 577: Süleyınani­ye Kütüphanesi.

Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, haz. Mehmet Ali Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.

106 r Osmanlı'da İlm-i Tefsir

Cürcani, es-Sey)rid eş-Şerif Ali b. Muhammed el-Hüseyni. Haşiye ala evaili'l-Keşşaf. Da­mad İbrahim, 175: Süleymaniye Kütüphanesi.

Çelik, Ersin. "Fatih Sultan Mehmed Han'ın Emriyle Yazılan Farsça Tefsir: 'Kitabü'ş-Şifü fi Tefsiri Kelamillahi'l-Münzel Mine's-Sema"', Osmanlı Döneminde Tefsir. İstanbul: Da­ru'l-Fünun İlahiyat Vakfı, Ensar, 2018.

~emir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmalan, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.

Edimevi, Ahmed b. Muhammed. Tabakiltü'l-müfessirin, thk. Süleyman b. Salih el-Hazzi, Medine: Mektebetu'l-ulum ve'l-hikem, 1417/1997.

Edimevi, Derviş Hasan. Tuhfetü'l-Emsal. Şehid Ali Paşa, 2599: Süleymaniye Kütüphanesi.

Erünsal, İsmail E. "Fatih Camii Kütüphanesine Ait En Eski Müstakil Katalog". Erdem Der­gisi 9/26, (Eylül 1996): 659-664.

Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.

Eyyübi, Abdullah. Risale fi Ebi Eyyub. Hacı Cemal Öğüt, 67: n3b-145b. Marmara Üniversi­tesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi.

Fahreddin er-Razi. Tefsiru'l-Fahri'r-Rıizi. Beyrut: Daru'l-fikr, ı98ı/14oı.

Gazzali, Hüccetü'l-İslam Muhammed b. Muhammed. el-Veciz, Fatih, 22n: Süleymaniye Kütüphanesi.

Hacı Hasan-zade, Fatih Kütüphanesi Katalogu, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, no. 9559.

İbn Esir, Mecdüddin Mübarek b. Muhammed. Ciimiu'l-usul min elııidisi'r-rasul. Fatih, 722: Süleymaniye Kütüphanesi.

İbnü'l-Hacib, Cemaleddin Osman b. Ömer. Muhtasaru İbn Hacib fi usCıl'il-Jıkh, Müstensih: Yahya b. Muhammed. Çorlulu Ali Paşa, 169: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Mulıtasaru müntehe's-sıll ve'l-emel, Fatih, 1439: Süleymaniye Kütüphanesi.

İbnü'l-'İmad Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sfühi el-Hanbeli ed-Dı­maşki. Şezeratü'z-zelıeb fi ahbıiri men zeheb. nşr. Abdülkadir el-Amaı1t, Mahmud el-Ar­naı1t, Beyrut: Daru İbn Kesir, 1414/ı993.

İhsanoğlu, Ekmeleddin -Şeşen, Ramazan -Bekar, Serdar M. -Gündüz, Gülcan -Furat, A. Hamdi. osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi. İstanbul: İslam, Tarih, Sanat Ve Kültür Araştırma Merkezi, 2000.

Jean Paul-Roux. Timur. Çev. Ali Rıza Yalt, İstanbul: Milliyet Yayın A.Ş. 1994·

, Karaver, Ümit. Musannifek'e Nisbet Edilen 'Avamil-i Atik' Şerhi (Tahkik ve Tahlil). İstanbul: Kitabi, 2019.

Katib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü'z-zunıln an esiimi'l-kütübi ve'l-fünun. İstanbul: Maarif Matbaası, 1360/ı941.

---------- Keşfü'z-zunıln an esiimi'l-kütübi ve'l-fünıln. İstanbul: MaarifMatbaası,1362/ı943.

Mecdi, Mehmed Efendi. Hadiiiku'ş-Şekaik, Tercüme ve Zeyl-i Şekaik-i Nuıniiniyye, Haz. Ab­dülkadir Özcan, İstanbul: 1409/ı989.

Musannifek, Şeyh Ali b. Muhammed b. Mesud eş-Şahrı1di el-Bistami. el-Muhammediye fi't-tefsir fi tefsiri'l-Fiitiha, (Kitiibü'ş-Şifa). Müellif Hattı. Veliyüddin Efendi, 260: Beyazıt Kütüphanesi.

---------- el-Muhammediye fi't-tefsir fi tefsiri'l-Fatilıa (Kitiibü'ş-Şija). MüellifHattı. Veliyüddin Efendi, 261: Beyazıd Kütüphanesi.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 107

---------- er-Reşad fi şerhi'l-İrşad. Müellif Hattı. Atıf Efendi, 2479: Süleymaniye Kütüpha­nesi.

---------- Hallü'r-rumuz ve keşfu'l-kunuz. Müellif Hattı. Fatih, 26ıı: Süleymaniye Kütüpha­nesi.

---------- Hallü'r-rumuz ve keşfu'l-kunuz. Reisü'l-Küttab, 456: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Haşiye ale'l-Mutavvel. Müellif Hattı. Yusuf Ağa, 5531: Konya Yazma Eserler Kü-tüphanesi.

---------- Haşiyetü'l-Mutavvel. Carullah, 1776: Süleymaniye Kütüphanesi.

----------Haşiye ale'l-Mutavvel. Şehid Ali Paşa, 2187: Süleymaniye Kütüphanesi.,

---------- Haşiye ale'l-Mutavvel. Turhan Valide Sultan, 284: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Mecmuatün fi tefsiri ba'zi'l-ayat ve's-suveri ve'l-hadis (Mülteka'l-bahreyn). Müellif Hattı. Hekimoğlu, 53: Süleymaniye Kütüphanesi.

--------~- Muhammediyye fi't-tefsir (Kitabü'ş-Şifa). Ayasofya, 285. Süleymaniye Kütüphanesi.

--------~- Mfilteka'l-bahreyn (Kitabü'ş-Şifa). Müellif Hattı. Fatih, 636: Süleymaniye Kütüpha-nesi.

---------- Şerhu Kasidetl'l-Bürde. İsmihan Sultan, 323: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu Kasideti'l-Bürde. Mehmed Arif Efendi, 180: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Hidaye. Müellif Hattı. Fatih, 1965: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Lübıib. Müellif_ Hattı. Fatih, 5004: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Misbıih. AtıfEfendi, 2569: Süleymaniye Kütüphiınesi.

---------- Şerhu'l-Misbıih. Müellif Hattı. Fatih, 5032: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerh-i Mesnevi. Nafiz Paşa, 604: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Vikiiye. Fatih, 1876: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Vikiiye. 3196-01: The Chester Beatty Library.

---------- Şerhu'l-Vikiiye. Fatih, 1877: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Şerhu'l-Vikiiye. Kılıç Ali Paşa, 427: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Tefsfru'l-ayeti's-selase min sureti'l-Ankebut (Mülteka'l-bahreyn). Müellif Hattı. Heki-moğlu, 52: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Tefsfru selasi ayat min sureti'l-Bakara (Kitabü'ş-Şifa). Müellif Hattı. Hekimoğlu, 51: Süleymaniye Kütüphanesi.

--------- Tuhfetü'l-vüzera. Ayasofya, 2855: Süleymaniye Kütüphanesi.

---------- Tuhfetü'l-vüzera. Müellif Hattı. Emanet Hazinesi, 1342: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi.

Öngören, Reşat. "Mehmed Efendi, Şabanzade". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 457-458. Ankara: TDV Yayınlan, 2003.

Storey, C.A. Persian Literature, A Bio Bibliographical Survey, volume I, Part I, London: 1970.

Şahin, Mustafa. Orta Çağda Herat Bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurlulann Yıkılışına Kadar962-1507). Doktora Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2013.

Şemseddin Sami, Kamusu'l-a'lam, İstanbul: 1889-1898.

Taşköpnzade, Ahmed Efendi. eş-Şekiiiku'n-Nu'maniyye fi 'ulemai'd-Devleti'l-'Osmaniyye. Hasan Hüsnü Paşa, 835: Süleymaniye Kütüphanesi.

108 ~ Osmanlı'da İlm-i Tefsir

---------- eş-Şekiiiku'n-Nu'mdniyye fi 'ulemdi'd-Devleti'l-'Osmdniyye. Beyrut: Daru'l-Kita­bi'l-Arabi, 1395İ1975.

---------- Mevzılatü'l-'u/Um. Trc. Kemaleddin Mehmed. İstanbul: İkdam Matbaası, 1313.

Teftazani, Sa'düddin Me'sud b. Ömer. Haşiye ale'l-Keşşaf. Müstensih: Musannifek. Hami~ diye, 168: Süleyınaniye Kütüphanesi.

~urgut, Ali. ''.Abdullah Eyyi'ıbi". Tıirkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik/oedisi. l: 102-103. Ankara: TDV Yayınları, 1988.

Umur, Suha. Osmanlı Padişah Tuğra/an. İstanbul: Cem Yayınevi, 1980.

Yticel, Yaşar. Timur'un Ortadoğu-Anado/u Seferleri ve Sonuçlan (1393-1402). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.

Zemahşeri, Carullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşaf an hakaiki't-tenzil. ı) Müstensih: Musan­nifek, Konya, 860, Fatih, 393: Süleyınaniye Kütüphanesi; 2) Müstensih: Musannifek. Fatih, 379: Süleymaniye Kütüphanesi; 3) Fatih, 386: Süleyınaniye Kütüphanesi; 4) Müstensih: Musannifek. Fatih, 371: Süleyınaniye Kütüphanesi.

---------- el-Keşşaf an hakaiki't-tenzil ve uyunü'l-ekiivil fi vücuhi't-te'vil. Beyrut: Diiru'l-fikr, 1397/ı977.

Osmanlı'da İlm-i Tefsir ~ 109