Panitikang Iluko

Ang Literatura ng Rehiyon IAng rehiyon I na matatgpuan sa Hilagang Kanluran ng Luzon at baybayin ng Timog Dagat Tsina ay binubuo ng mga lalawigan ng Ilokos Norte, Ilokos Sur, Abra, Benguet, La Union, Pangasinan at lalawigang Bulubundukin o Maountain Province.Masasabing bulubundukin ang ilan sa karamihan ng lalawigan ditto maliban sa Pangasinan at La Union. Sa aklagayang ito, mabilis ang agos ng ilog mula sa mga bundok at burol. Daanan ng bagyo buhat sa karagatan Pasipiko at may dalawang magkaibang tagtuyot, mula, Nobyembre-Abril, at maulan mula Mayo-Oktubre. Sa kakitigan ng patag na lupa, nagging gawi ng mga tao sa lugar na ito na tamnan ang halos lahat ng patag na lup ang mga palay, tabako, bulak at mga gulay, at maguey sa mabuhanging lupa. Ang Rice Terraces ay isang patunay na kahit gilid ng bundok ay magawang tamnan.Sa kalagayang topograpiya, ang mga tao sa rehiyon ay masisipag, matitipid at mapagmahal sa lupa at nagging dahilan upang umisip ng ikabubuhay tulad ng paghabi ng mga tela, kumot, banig, paggawa ng asin, bagong alak o basi, pagtatanim ng gulay at pangingisda. Tinatawag silang mga Ilokano, Panggasinense, Ifugao, Igurot.Nakatal sa kasaysayan na si Juan de Salcedo, isang kastila ang nakarating sa pook ng Ilocos Norte noong 1572 at nagtatag nito.Masasabing sentro rin ito ng turismo at kultura. Dahil sa likas na yamanat ganda at pagiging makasayasayan, dinadayo ito ng mga local at dayuhan turista. Naririto ang Baguio, Hundred Island, ang Rice Terraces ang Museo ng Bolinao, ang Nuestra de Señora de Manaoag, ang Sea Festival sa lIngayen tuwing Mayo 1, ang Great Wall, ang vegetble country at iba pa.Sa mga Ilokano, ang panitikan ay Kuritan o literature Ilokana. Pumapangalawa ang panitikang Iluko sa panitikang Tagalog sa mga sa mga aklat na nalimbag at mga akdang naisulat, kung ihahambing sa ibang katutubong panitikan sa Pilipinas. Para sa paglilinaw, ang Iluko ang wika samantalang ang Ilokano ang siyang lipi na nagsasalita ng wikang Iluko.Ang orihinal na lalawigang Iluko ay Ilosoc Norte, Ilocos Sur, La Union, at Abra. Sa ngayon, kapag sinabing Kailokuan, kabilang na ang mga lalawigang nabanggit sa una ang Cagayan, Isabela, Nueva Viscaya, Bennguet, Ifugao, Bontoc, Kalinga, Apayao at Pangasinan.

Ang Literatura ng CARAng rehiyon ng Cordillera ay binubuo ng Benguet, Ifugao, at lalawigang Bulubundukin o Mountain Province. Naninirahan dito ang mga pangkat etniko na mga Ifuao, Kankana-ey, Tingguaran, Kalinga at Bontoc.Pagsasaka ang pangunahing hnapabuhay, mga palay at gulay ang mga produkto nito. Makikita sa hagdan-hagdang palayan ang mga itinayong libu-libong batuhing pader na tulad ng sa Banaue at Ifugao. Bukod dito, pagmimina rin ang isa sa mga hanapbuhay dito

na pinagkukuhanan ng ginto at tanso. May mga industriyang pantahanan din ang mga katutubo na may malaking tulong sa kabuhayan ng rehiyon.Ang mga Tao at Kultura Ang estatwang bu-lul (granary deities) at sa abolaryo, pagpipinta sa katawan at paglalagay ng tato sa balat ay mga gawing nagpapatunay ng pagkamasining nila. Noong unang panahon, may dalawang kahulugan ang paglalagay ng tato, sa mga taga-Kalinga ito ay bilang ng mga taong napatay nila at sa mga Ifugao naman ay isang paraan ng pagdadamit. Ang mga kababaihan din ay naglalagay ng tao bilang palamuti na makapagpapatingkad sa kanilang kagandahan. Literatura ng Rehiyon IIAng rehiyon II ay kilala sa bansag ng “Lambak ng Cagayan” na may lawak na 26,837.7 kilometro kuwadrado at may populasyong 2, 342,000 at binubuo ng limang lalawigan: Batanes, Cagayan, Isabela, Nueva Ecija Viscaya at Quirino. Ang salitang Cagayan ay mula sa salitang Ilocano “KARAYAN” na ibig sabihin ay malaking ilogna ang tinutukoy ay ang “Rio Grande de Cagayan”, ang pinakamahabang ilog sa Piipinas. Itinuturing na ang mga Ita o Negrito ang unang nanirahan dito at sinundang mga Indo-Malay na siya namang ninuno ng mga Ibanag. Ang mga Ibanag ay siyang pangunahing katutubo sa Cagayan. Ang salitang Ibanag ay ay galing sa Banaas, ang katutubong pangalan ng ilog ng Cagayan. Bukod sa Ibanag may dalawa pang grupong etniko sa Cgayan, ang Malaueg sa bayan ng Rizal at Itawis sa Tuao at Piat. Sa Isabela ay ang minorya ng yogad at Gaddang at Negritos. Samantala sa Quirino ay ang mga Ilonggo, Ifugao, Kankanay at Ibaloy. Sa Hilagang Nueva Viscaya ay makikita ang Gaddang at ang Ivatan naman ng Batanes. Sa ngayon, higit ang bilang ng nandayuhan Ilokano at Tagalog kaysa sa mga katutubo nito. Kaya’t ang salitang Ilokano ang pangunahing wika na nahaluan ng Ibanag, Itawis, Gaddang at iba pa. Pagtatanim ng halamang-ugat, mais tabako, ang pangunahing gawain. Sila’y masisispag, makarelihiyon, matulungin, matitipid at matapt sa kapwa.

Tulang Iluko:1. Bartia. Ito’y katumbas ng bugtong sa Tagalog. Ito’y matalinhagang mga pariralang may sukat at tugma at sumusukat sa talino at bilis ng kaisipan ng mga Ilokano.Bugtong o buburtia sa Iloko- Masususuyod din ang katangian ng mga Ilokano sa pamamagitan ng burbutia. May nakakatawa at nangangaral naman ang iba. Halimbawa:a.) “Agtutugaw madusdusa” pinarurusahan habang nakaupo. (Palayok sa lutuasn)b.) “Siasino ti namindua a nayanak” ano ito na dalawang beses ipinanganak(sisiw)c.) “Sino iti ipinarsua ti Dios a nakinruar ti tulang na’ itong nilikha ng Diyos nasa labas ang buto(suso)d.) “Ania ti banag no ikkatan, dakdakkel inna pagbalinan na” ano ito na lumaki habang binabawasan (butas)e.) “Ammok a kagurguranak, ngem no mapataynak maangot nak” alam ko na nasusuklam ka sa akin, kahit patayon mo ako, maaamoy mo parin ako. (surot)2. Mga pabigkas mangmangkik o espiritu ng kagubatan. Ito’y mga pabulong na mga salitang paggalang sa mga espiritu sa kagubatan lalot kung nangangahoy. Ito’y hawig sa bulong ng katagalugan.

I to rin ay tinatawag na Arasaas. Sa tagalog, ito’y Bulong. Ginagamit sa paghingi ng paumanhin o pasintabi sa mga lamanlupa, maligno at espiritu.Halimbawa:Baribari, tagtagari (Baribari, huwag maingayMangan no agpasiduari baka magalit ang bantayDaytay kadua dita suli! Kaibignag sa sulok na tunay!)3. Pagsasao (kasabihan) Salawikain ito sa tagalog. Patulang pahayag na nagtataglay ng aral sa buhay.Halimbawa: No agmulaka iti unas, Dinaka pay taliawen lumabas, Ngem no adda basi mon a naiman, Sarungkarandaka uray ania ti oras.Salin: Kung ikaw ay magtatanim ng tuboDi man lang lumingon ang dumaan sa iyo Pero pag may alak ka na, mas masarapBibisitahin ka ano man ang oras.Siao, sio, “bilit”,Awanka idi panagitukitAddaka itan panagapitSalin: Wala ka noong panahon ng pagtatanim Nandito ka na ngayong panahon ng pag-ani.4. Mga Awiting bayan- Binubuo ito ng:4.1 Awit sa pandigma, pagtatanim, paggapas at pangingisda, binyagan4.2 Badeng-awit sa pag-ibig. Kadalasang inaawit ito ng mga binata sa harana.Halimbawa: Manang Biday , ilukat mo man (Manang Biday, pakiusap langDayta tawa ikalumbaban Bintana mo’y iyong buksanTa kitaem toy kinayawan nagsusumamo’y iyong pakingganAy, matayakom ni dinak ka sian! Ay,mamamatay ako pag di kinaawaan.) 4.3 Dalot/Dalit-awit sa paghaharana at kasal. Isang uri ito ng pagtatalo ng babaeat lalaki na sinasaliwan ng tulali, isang uri ng palwtang Iluko na may anim na butas. Sa ibang panig ng Kailokuan, tintawag din itong sinhait (sinait, Ilokos Sur) o suayan. Halimbawa:Say anak ligliway ateng, tambal na banal to tan ermen, amamayo ton inted na tawan laut no marikit a mreen.

4.4 Duayuya-awit sa pagpapatulog ng bata. Halimbawa:Baba-baba ila, ugip ka la Ta nitan laray babaka Ag taka met niawa, Ta pati siak so siraen da.4.5 Dung-aw-awit sa patay. Panaghoy ito para sa isang namatay. Isinasalaysay sa dung-aw ang buhay ng yumao mula sa kanyang pagsilang hanggang sa kamatayan.Halimbawa:Ay anakko bunga, Bibilinenka ama, ta no makitam ni Kalla, Pakomustaam to Koma.Salin sa Tagalog: Ay anak ko, bunga ko. Ito ang hiling ko sa iyo, kung sakaling Makita mo si Kalla Ako’y ikamusta mo sa kanya.

4.6 Ogasyon-awit sa pagbati at pamamaalam. Ilan sa popular na awitin ay Pamulinawen; Manang Biday; Dungduguen Canto, salidumay. Ti ayat ti ubing at Suaya na Ayat.

Ayon kay Leopoldo Y. Yabes, sa kanyang "Brief Survey of Bontoc Literature". Isang awtoridad sa panulatang Iloko, na ang Panitikang Iloko ay sumusunod sa Panitikang Tagalog kung ang pag-uusapan ay dami at ningning. Ang Panitikang Ilokano ay maaaring hatiin sa mga sumusunod: Una ay ang Salaysaying Bayanang na binubuo ng alamat, kwentong-bayan at epiko na ang paksa’y bersyong Iloko sa paglalang sa mundo, mga kuwento sa mga hayop, kuwento kay Angalo at Araw na siyang lumikha ng mundo sa patnubay ng Diyos. Sa panig ng Epiko, maipagmamalaki ang Biag ni Lam-ang ( Life of lam-ang) ni Pedro Bukaneg na siyang ama na panitikang Iloko at siyang pinagmulan ng "Bukanegan" ang bersyong balagtasan ng Iloko. Ang [pangalawa ay ang Karunungang Bayan, Sa anyong ito makikilala angkabang yaman ng isip, mga pilosopiya, paniniwala at mga gawi at hilig ng mga Ilocano. Binubuo ito ng mga: Salawikain o pagsubok, Maaari ito’y hawig sa ibang lugar. Ang pang-apat ay ang mga Akda sa Pananampalataya, Mga akda sa temang panalangin na may himig mangaral. At ang pang-lima ay nag Mga Akdang Pangwika.

Tinatawag ng mga Ilokano ang kanilang tula na daniw. Maaaring isulat ang daniw na may indayog at sukat o sa malyang taludturan o ano pa mang anyong eksperimental at pinakamainam na bigkas ng malakas.

Nagging masigla ang pagsusulat ng mga Ilokano noong ika-19 na siglo. Sumulpot sa panahong ito ang mga pinakakilalang makatang Iluko, gaya nina Jacinto Mawili, Leona Florentino, P. Claudio Fojas at Isabelo delos Reyes. Sa mga ito, si Leona Florentino ang itinuturing na pambansang makatang babae.

Noong ika-20 siglo, sumibol naman ang panulaan sa kalayaan at pagmamahal sa bayan. Marami rin ang utmula sa kagandahan ng kalikasan, sa pag-ibig at sa mga katangian ng mga Ilokano. Si Leon Pichay ang kinilalalng siyang may kakayahang makata sa panahong ito. Sumulat siya ng mahigit 400 na tula bukod sa nagkuwento rin at sumulat ng nobela at dula. Kasamang natanyag ni pIchay sa panahong ito sina Teodoro Puruganan, Jose Resurreccion Calip, Enriqueta Peralta, Ursula Villanueva, Antonio M. Rulio at Victorino Balbin.

Sa panahong din ito lumitaw at umunlad ang debateng patula na tinawag ng mga Ilokong Bukanegan na ipinangalan kay Pedro Bukaneg na itinuturing na unang sumulat ng Biag ni Lam-Ang. Kinilala sa Bukanegan sina Leon Pichay, Mariano Gaerlan, Jose Castro,Antonio M. Rulio at sa kasalukuyang panahon ay si Dr. Godofredo Q. Reyes.

Sa panahon ngayon, ang mga kabataang makatang Ilokano ay pinangungunahan ni Juan S. P. Hidalgo Jr., na nagtatag ng Gunglo Dagiti Manunurat ng Ilokano iti Filipinas (GUNIL PILIPINAS). Nangunguna sa grupong ito sina Edilberto Ha. Angco, Lorenzo G. Taben, Cristino Ibay, Reynaldo Duque, PrecillanoN. Bermudez, Herminigildo Villoria, Solomon Bentez, Benny Ponce Lopez, mars Fabro, Peter La Julian at iba pa.

Nobelang Iluko:

Lumabas noong 1872 ang itinuturing na kauna-unahang nobelang Iloko, ang Matilde de Sinapangan na isinulat ni P. Rufino Redondo. Ang Biag Ti Maysa a Lakay wennon Nakaam-ames a Bales (Buhay ng Matandang Lalaki o ang Kalunus-lunos na Paghihiganti) na isinulat ni Mariano Gaerlan ay nalathala naman noong 1909. Kinilala ang nobelang ito ni Gaerlan sa “yaman ng interpretasyon sa buhay at kaugalian ng rehiyong Iluko sa panahong iyon”.Narito pa ang ilang nobelang napalathala sa panahong ito:1. Uran Narigat no Paguimbayan ( Pag-unlad sa Kabila ng Sagabal, 1911) ni Facundo Madriaga.2. Nasamit ken Narukos nga Sabong Daguiti Dardareprep ti Agbaniaga ( Ang Mayumi at Sariwang Bulkalak ng Parangal ng Manlalakbay) ni Marcos C. Milton.3. Sabsabong ken Lulua (Ang Bulaklak ng Luha, 1930) ni R. Respicio.4. Puso ti Ina (Ang Puso ng ina, 1936) at ang Apay a Pinatayda ni naw Simon (Bakit nila Pinatay si Don Simon, 1935) ni Leon Pichay.5. Mining wenno Ayat ti Cararua (Mining o Pag-ibig na Espiritwal, 1914) ni Marcelino Pena Crisologo. Ayon sa ilang manunuring pampanitikang Iluko, ang nobelang ito ang maitatangi dahil sa kakaiba niotng paksa- tungglaiang platoniko at relasyong insest.

Dulang Iluko:

Ang mga comedia ang maituturing na unang dula sa Iluko. Inilimbag ni Justo Claudio y Fojas noong 1895 ang Comedias Relihigiosa Populares en Ilocano na patunay na nagpalabas ng mga comedia sa mga dulaang Ilokano.

Gayunman, si Nena Crisologo ang maituturing na pinakadakilang pangalan sa dulang Iluko. Inuri ng mga manunuri ag dula ni Crisologo na dula ng kaugalian at dula ng damdamin na ginawa upang mabatikos at magtama ng mga pang-aabusong panlipunan. Dalawa ang dula ni Nena Crisologo na lalong kilala: Codigo Municipal (kodigo Munisipal) at Natakneng a Panangsalisal ( Maginoong Pakikipaglaban) na itinuturing na obramaestra ni Crisologo.

Leon Pichay – Ballagi ni Panagsalimetmet (Pagtatagumpay ng Pagtitipid)Jose Garvida Flores – Teriang, pumaksa ng buhay sa kanayunan at kinagigiliwang panoorin ng mga tao dahil sa pagiging natural ng salitaan.

Maikling Kuwentong Iluko:

Tinatawag ng mga Ilokano ang maikling kuwento na sarita. Ang kinilalang pinakaunang saritang iluko ay ang Ti Langit Fi Inanamatayo ( Ang Langit ng Pag-asa) na isinulat ni Isabelo delos Reyes noong nagtatapos ang ika-19 na siglo. Sa pagitan ng 1948-1952, mahigit sa 900 maikling kuwento ang napalimbag na ang tema’y digamaan, gawain ng mga gerilya at ang pagmamalupit ng mga Hapones. Kinilalal sina Narciso F. Gapusan, Arturo Centeno at Defin Q. Dallo.

Ilang Piling Manunulat ng Literatura ng Iloko

1. Pedro Bukaneg- Ang kinikilalang ama ng literatura ng Iloko at ipinalalagay na siyang Francisco Balagtas ng Iloko. Katunayang ang salitang Bukanegan ay siyang pagtatalong patula ng Iloko. Walang gaanong tala mula kay Bukaneg. Ayon sa tala, buwan ng Marso, 1592 nang Makita siyang lulutang-lutang sakay ng isang luwela. Inampon at pinangalanan Bukaneg (paganong nabinyagan). Siya ay kinandili at ipinadala sa kumbento ng mga Paring Agustino. Nag-aral at natutuhan ang wikang Iloko at kastila. Maaaring si Pedro ay itinapon ng magulang bilang pagsunod sa batas ng mga Samtoy na ang may depekto o kapansanang sanggol ay nararapat itapon. Siya’y bulag nang isinilang. 2. Leona Florentino- Itinuturing na unang makatang babaeng Pilipino at butihing Ina ni Isabelo delos Reyes. Bagamat di nakaabot ng mataas na antas ng edukasyon, masasabing ang mga sinulat na tula ay may ibat’t ibang paksa tulad ng pag-ibig, kagandahang-asal, at relihiyon ay kakikitaan ng lalim at lawak ng kaisipan. 3. Carlos Bulosan- mula sa Binalonan, Pangasinan at matagal naninirahan sa estados Unidos. Marami siyang nasulat sa tula at tinipon bilang koleksyon “Ang Busabos ng kahapon at iba pang Tula” 1975, “Ang Dugo ng magdamag at iba pang Tula” 1976, “Ito ang kabihasnan at iba pang Tula” at isang maikling kuwento “Ang Ulupong.” 4. Jose A. Bragado- ipinanganak sa Ilocos Sur at pangulo ng “GUMIL” Gunglo Dagiti Mansural Nga Ilocano (1989). Tanyag na manunulat ng Ilocos Surat pangalawa kay Pedro Bukaneg. Sumulat siya ng labimpitong nobela at mga maikling kwento. Ang kanyang mga aklat ay ang “Saringit napili a Sarit”, “Ang Selected Short Stories” (1968), “Pamulinawen” o “Hard as Iron” (1979), “Tapno Makasurat ka iti Daniw Sarita, Salaysay Ken Nobela” o “So that you can write Poetry, Essay, and Novel,” “Talbagok” o “Apex of Virtue”, “Mga kuwentong Iloko” o “Canses: Iloco Stories.” Ang iba pang mga naisulat na maikling kwento niya ay ang “Kaarngi ti Nasipnget A Rabil ti”, “Like the Dark Night”, “Ti Pasala, ti bantay Ken ti Ugsa” o “The Dance, The Mountain, the Dear”, at “Buneng” o “Bolo”. 5. Gregorio T. Amaco- Mula sa Vigan, Ilocos Sur, mga sinulat ay ang mga sumusunod: “Dimo koma Biruken Ti Kaasida” (Do not Look for Their Mercy), “Talna” (Peace), “Buhon” (Well). Nang lumaon, nagging editor din siya ng ng Philippine Educational Journal at gumawa ng Apat na Aklat sa Practical Arts.6. Zosimo Barnachea- isinilang sa Tagudin, Ilocos Sur at aktibong miyembro ng (GUMIL). Ang pangunahing sinulat niya ay “Inocencio” , “Ti Makiapat nga Aligi” (One fourth Pillar), “Maysa a Rufa Ti Balligi” (A Face of Victory). Sumulat din ng mga tula “Mercedes” , Iti Kaawammo” (In Your Absence) at iba pa..7. Jose Calip- ipinanganak sa Candon, Ilokos Sur. Sinulat niya nag mga “Pilipino Folklore” (Mga Alamat ng Pilipino). Sumulat din siya ng mga aklat tulad ng “pegpeg a Balitok” (Glod Rush) at iba pa..8. Mario A. Abalos- isinilang sa Vigan, Ilocos Sur. Nakasulat siya ng pitong nobela at sampung dula tulad ng “ Urban at Rosas”. Nagging editor siya ng Kiss Magazine at Pluma Magazine at nagkamit sa patimpalak sa pagsulat sa Hawaii at ginawaran ng “Thomas Jefferson Award”.9. Constante C. Casabar- mula sa Narnalan, Ilocos Sur. Ang kanyang mga nobela ay ang “Awit iti Puor (Cali of Puri Sari). “Dagiti Marling Iti Parbangon (Those Who Are Awakened at Dawn) at iba pa.

10. Reyanaldo Duque- nag-aral ng Pre-Law sa UST at kasalukuyang namamahalng editor ng Liwayway.11. Marcelino A. Foranda Jr. - nagtapos ng Bachelor of Arts sa Unibersidad ng Santo Tomas at Doctorado sa Humanities sa Unibersidad de Salamaca, Espanya noong 1955.12. Florentino H. Hornedo- tapos ng BS Ed. At Doctor of Philosophy and Letters sssa UST. Tagpangulo ng Filipino sa Ateneo de Manila University, Pangulo ng Ethnic Culture and Traditional Arts ng Presidential Commssion on Culture and Arts. Marami siyang mga nasulat na artikulo, sanaysay tulad ng Discourse of Ower, Florante at Laura, The Visitor and the Native in the Philippines Folk and Popular Culture na pawing nagkamit ng gantimpala sa Palanca Memorial Awards for Literature. 13. Fernando Maramag- mula sa Ilagan, Isabela at tapos sa Unibersidad ng Pilipinas. Dalubhasa sa Ingles at master sa Arts sa University of Iowa. Nagging editor ng College Folio, Philippine Herald, Philippine National Weekly. Ilan sa mga sinulat niya ang “A Cagayano Labor Song, lost Friendship, Sonnet on Sympathy, To a Youth, A Farewell, Jose Rizal at My Queen Tagala.14. Benjamin Pascual- nagtrabaho bilang editorial writer sa Ingles ssa periodiko Laoag. Nagtapos ng Law at pumasa ng bar exam noong 1936, at kasalukuyang legal adviserng Gungio Dagiti Manunulat ng Ilocano (GUMIL Metro Manila).

Ilang tala sa mga manunulat ng Rehiyon II

1. Reynaldo Duque- nag-aral ng Pre-Law sa UST at kasalukuyang namamahalang editor ng Liwayway.2. Marcelino A. Faranda- nagtapos ng Bachelor of Arts sa UST at doctorado sa Humanities sa Ubibersidad de Slaamaca, Espanya noong 1955.3. Florentino Hornedo- tapos ng BS Ed. At Doctor of Philosophy and Letters sa UST.

ANG CAñAO

Ang salitang keh-dot o canao ay nagmula sa salitang Nabaloy na ang ibig sabihin sa ingles ay “to burn o feast.” Ang canao ay isang tradisyon para sa mga Ibaloi at Kankana-ey sa Benguet.Ito ay isang pistang nangangailangan ng hayop na kakatayin at ito’y binubuo ng 20 katao o higit pa. Ito’y tumatagal ng isang araw o isang lingo depende sa kakayahang pangkabuhayan ng naghahandog nito. Ang baboy ang pinaniniwalaang karapat-dapat na alay dahil ito’y isang sagradong hayop kaysa sa ibang mga hayop. Ginaganap ito sa mga okasyong tulad ng anihan, binyagan, patanim, pagpapagaling sa may sakit, paghingi ng ulan at pagpapatigil sa bagyo.

Mga Uri Ng CAÑAO Ang KAPE Isang uri ito ng cañao na isinasagawa kung may naitayong bagong bahay o pagkatapos ng ilang araw pagkalibing sa yumaong kamag-anak o nananaginip ang pamilya na may darating na biyaya sa kanila. Ang KAYED

Ito ay boluntaryo o sapilitang isinasagawa. Kung ang isang mayaman ay nagnanais na mpanatili ang pagkapuno sa baryo at ang paggalang ng mga tao, isinasagawa ang “kayed”. Ang SABENG Isinasagawa ito ng bagong mag-asawa subalit dahilan sa kakapusan sa salapi, ang mayayaman lang nakagagawa nito. Ang PECHIT Ito ang pinakamataas na uri ng cañao. Ito ay may dalawang uri: ang single o isahan at ang doble. Ang isahan ay isinasagawa sa pagsisimula ng pag-aalay ng tatlong lalaking baboy na malalaki, kasunod ng lima, anim, siyam, o higit pang bilang ng mga baboy na ginagamit bawat araw. Dalawa o higit pang baboy ang kinakatay bawat araw ng pag-aalay pagkatapos ng dalawa o higit pang bilang ng taong pagitan. Ang doble naman ay uri ng pechit na kinakailangan ang tatlong malalaking baboy na lalaki. Pagkatapos ng dalawang taon, kinakatay ang tatlong baboy sa huling pagkaktaon, ang pagdiriwang ng pechit ay tumataga hanggang tatlo o apat na araw.

Bago iraos ang alin man sa mga ito, kailangang isangguni muna ito sa mambuong.Ang mambuong ay mga taong biniyayaan ni Kabunian upang mag-alay ng libreng panalangin sa sinumang gusting mg-cañao dahil sa pagkakasakit ng isang kamag-anak. Ang mambuyan ay tinatawag upang ipabatid kung anong uri ng cañao na isasagawa.

Paraan ng Mambuyan upang malaman ang uri ng cañao na isasagawa: 1. Kukuha ng isang pulgadang tali at kahoy o baton a sinlaki ng kamay ng orasan ang mambunong. 2. Ang ay itatali sa sinlaki na kamay ng orasang kagamitn at hahawakan ng mambunong ang magkabilang dulo. 3. Magsisimula siyang magdasal kay Kabunian na sinasambit ang lahat ng uri ng cañao. 4. Kapag gumalaw ang tali sa pagkabigkas sa isang uri ng cañao, ipinababatid na iyon an gang uri ng cañao na isasagawa. 5. Upang matiyak na iyon nga an gang isasagawang cañao, ito ay inuulit ng mambunong. ULOG Ulog – Nagsisilbing tulugan ng mga babaeng walang asawa. Ito ay karaniwang mababa, yari sa bato ang dingding at sa kugon ang atip. Ang tanging makikita sa ulog ay ebag, isang tablang tulugan o kaya ay alog, isang banig na yari sat ambo. Ato – Isang dormitoryo para sa kalalakihang walang asawa. Ginagamit din itong sanggunian ng matatandang kasapi ng pamayanan. May kakaibang kaugalian ang mga taga-Cordillera kung may namamatay. Ang mga patay ay hindi kaagad inililibing. Pinaglalamayan ito ng tatlo hanggang apat na araw habang ang nagbabantay ay umaawit ng salisihan. Inuupo ang patay sa isang sulok na ang tawag ay sinadag. Paulit-ulit itong pinaliliguan ng katas ng dahon tulad ng besalok at patani. Pagkatapos na paliguan, ang patay ay pinapausukan sa loob ng isang buwan hanggang lubusang matuyo. Ang mga tumigas na natuyong kalansay ay tinatawag na mummy.

Mga Piling Seleksyon sa Panitikan ng Iluko

BUHAY SA BUKID1 Kaming mga IgorotTaong pinakamasipagBuhay namin ay mahirap Ay, ay salidommayAy, ay salidommay Kahit na umuulanAy aming tinitiisMag-araro’t maglinangPagkat siyang ikabubuhay Ay, ay salidommayAy, ay salidommay

DAHIL SA SAMPAL2 Sa isang sasakyan tayo nagkatanawAko’y kinindatan, kita’y nginitian. Nang tayo’y maupo nagkatabi tayoTibok ng puso mo’y tibok din ng puso ko Sinabi mong mahal kita, sinagot naman kitaHabang nagbibiyahe tayo ay masaya. Ngunit sa isang sampal, ginising ako ng MaykapalMahirap palang magmahal sa isang gaya mong hangal Ako’y muling nanalangin, sa Panginoong maawainNa ako’y patawarin at pag-aaral ay tapusin.

1 Tulang Pangkalikasan ng Kankana-ey at isinalin sa Filipino nina Faustina O. Gualdo at Elvira G. Dines.2Tulang Ibaloi sa Benguet at isinalin sa Filipino ni Lourdes Bela-o.HUD-HUDSa bayan ng Ipugaw ay may isang magaling na mandirigma na ang ngalan ay Aliguyon. Ang kanyang amang si Antalan ay sinanay siya sa pag-awit ng mga kwento ukol sa mga mandirigma sa kanilang pook at ng mga panalangin para sa mga Bathala para magkaroon ng tapang at katapatan. Ginawa ito ni Antalan para sa paghahanda sa pakikipaglaban sa kaaway ng kanyang amang si Pangaiwan.Nang si Aliguyon ay nasa husto nang edad, tinipon niya ang ilang mandirigma at pinuntahan ang lugar ni Pangaiwan. Sa kasamaang palad, hindi si Pangaiwan ang humarap sa kanya kundi si Dinoyogan na anak nito. Ang dalawang mandirigma ay kapwa magaling at humanga sila sa isa’t isa. Habang sila ay naglalaban, pinakiusapan ni Dangunay, ina ni Dinoyogan, si Aliguyon na hayaang mananghalian si Dinoyogan, pumayag naman si Aliguyon, pagkatapos mananghalian ay muling naglaban ang dalawang mandirigma. Lumipas ang isa’t kalahating taon ng paglalaban ay nagpaalam si Aliguyon na babalik muna sa kanyang bayan. Pumayag si

Dinoyogan ngunit sinabing siya raw ay susunod. Muli ay naglaban sila sa bayan ni Aliguyon.Si Daulayan, manliligaw ni Bugan na kapatid ni Dinoyogan, ay hinamon si Aliguyon ng laban sa pag-aakalang napatay nito ang babayawing si Dinoyogan. Ito ay natalo ni Aliguyon at nang ito’y papaslangin na ay nagmakaawa at bilang ganti ay binigay nito ang kanyang kwintas. Ikinahiya ito ni Dinoyogan.Dahil dito ay nagkasundo ang dalawang pangkat. Paglaon ay hiningi ni Aliguyon ang kamay ni Bugan at sila ay ikinasal. Di rin naglaon ay hiningi naman ni Dinoyogan ang kamay ng bunsong kapatid ni Aliguyon na si Aginaya at sila ay ikinasal.Dahil sa nangyaring ito ay napabantog ang dalawang tribo na naging mayaman at marangal.

ANG LALAKING WALANG PANGALANKuwentong bayan ng IgorotAt isinalin sa FilipinoNi Lourdes Bela-oTauhan:Kawis (ibig sabihin mabuti) – naging pangalan ng batang lalakiIchiw – ahas na singlaki daw ng punong kahoy sa gubat. Pagkatapos makakain ng isang tao ito ay matutulog na at minsan lang magising sa loob ng isang taon.Tagpuan: GubatBuod:May isang lalaking tahimik na naninirahan sa isang lugar na di kalayuan sa kabayanan. Pagala-gala siya sa Cholya at Kidla na maliit na bayan noon sa kabundukan ng Bontoc. Di alam kung ano ang itatawag sa kanya.Isang araw, nagpunta ang batang lalaki sa gubat at kumuha ng panggatong. Habang nagpapahinga sa punong kahoy, may naramdam siyang gumagalaw sa ibaba niya. Tiningna niya ito ngunit wala siyang nakita. Muli siyang nakaramdam ng paggalaw at nagulat na lamang siya ng biglang naging sawa ang punong kahoy. Bago pa siya nakagalaw ay nilamon na siya ng higanteng ahas na yun na kung tawagin ng matatanda ay ichaw. Habang nasa loob ng tiyan ng ahas, sinikap ng batang lalaki na tumakas sa pamamagitan ng pagbutas sa tiyan nito. Nilaslas ito ng batang lalaki, at sa wakas ay nakalabas din siya. Dali-dali niyang kinuha ang kanyang palakol at inundayan ang ulo ng ahas. Iniuwi ng lalaki ang pugot na ulo sa kabayanan. Nagsipag bunyi ang mga tao, dahil sa wakas napatay na rin ang halimaw na kinakatakutan ng lahat sapagkat ito’y namiminsala ng mga panananim at kumakain sa kanila. Dahil sa kanyang kabayanihan ay tinawag siyang Kawis na nag ibig sabihin ay Mabuti. Naging masaya siya sa kanyang bagong pangalan at itinuring niya itong pinakamagandang pangalan. Naligayahan din siya dahil nakatulong siya sa mga tao.

ANG BINATA AT ANG LEON(Din Baro Ya Din Layon)Tulang Kankana-ey at isinalin sa FilipinoNina Faustina O. Gualdo at Elvira G. DinesSa isang kagubatan may naninirahan

Isang leong mabangis, kinakatakuta,Pangamba ng tao ay gayon na lamang Baka isnag araw bumaba sa bayanSa buong maghapon bayan ay tahimikHuni ng kulisap siyang amririnig;Tao’y natatakot na gabi’y sumapitSa ungol ng leon di sila midlipMabuti na lamng at nang isang arawMay isang binatang sa baya’y dumlaw;Sa kanyang pagdating natuwa ang bayanPagpatay sa leon ay kanyang sinaklaw.Bayan ay tahimik na natuwaAgad sa binata ay nagpasalamat;Sa kanyang pag-alis pabaon ng lahatMataos na dasal sa mabuting palad.Ang tulang ito ay tungkol sa isang kabayanihan ng isang binata. Siya ang kumitil sa buahy ng leon na sadyang kinatatakutan ng lahat. Sa wakas nakatikim din ng katahimikan sa bayan dahil sa kanyang pinakitang katapangan. Nagpasalamat ang lahat sa kanya at pinabaunan siya ng dasal.

PINAGSAMANTALAHAN SI LUZVIMINDANi Herminigildo ViloriaKaawa-awa ka, LuzvimindaSa pagtitiis mo ng balasikBakit naging ganito naAng kalagayan mo, ang palad mong dumatingSino ang dapat singilinSa kasawiang palad na dinanas moSino ang dapat dalhin sa hukumanUpang bigyan ka ng katarungan?Luzviminda, masakit sa akinAng kapariwaraang dumating sa iyoKahabag-habag ang iyon mga usbongSa bangis ng mga nanligaw sa iyoNgunit, naniniwala akongMay higit na Makapangyarihan sa lahatAt dapat na maging takbuhan Upang ikaw ay maibangon ang puriUpang minsan pa Kikislap muli ang natatalukbungangMata mo dahil sa iyong pagtangisAt sa iyong bibig ay maglalaro muli ang tamis!(Mula sa Narames ni Lzviminda, isinafilipino ni Reynaldo Duque)Kung ating susuriing mabuti ang tulang ito ay tungkol sa ating inang bayan, ang Pilipinas. Makikita sa tulang ito kung paano tayo binusabos ng mga mananakop. May ilan diyan na parang manliligaw na sinusuyo tayo. Yun pala ay may maiitim na balak sa

atin. Luzviminda, LUZon VIsayas at MINDAnao. Ang tatlong malaking pulo na bumubuo sa Pilipinas. May koneksyon talaga sa ating bansa ang tulang ito.]Palavvun ng mga Ibanag (Bugtong ng mga Ibanag)1. Egga’y tadday nga ulapa Funnuan na kanna’y baggui naTabbangan: KandilaMayroon isang bagayNa kinakain niya ang kanyang sarili.Sagot: Kandila2. Egga’y babai ta Manila Maguinna toye’y guni na.Tabbagan: ArugokAng baboy sa ManilaKung umiyak ay naririnig ng sanlibutanSagot: KulogLinnul ng mga Ibanag (Kasabihan ng mga Ibanag)1. Ybaruasi nga inikkaw nu ari atazzi, alawa nikaoAng barong hiniramkung hindi masikip, maluwag2. Ariammu ibilang nu ari paga nakkade ta limam.Huwag mong bilanginkung wala pa sa iyong kamay3. Kitu nga nepallo y ugug na awa tu makaga na.Ang asong kahol ng kaholay walang nakakagat

HULING BOLA(Panibeg Tan Irap na Linawa)Juan C. VillamilTauhan:Egie – pinakamagandang kandidataEsther – kandidatang anak ni VicenteVicente – ama ni EstherAriong – kumpare ni VicenteDon Esting – bangkero ng juetengDaniel – tsuper ni RobertoRoberto – mayamang arkitektoTagpuan:SayawanBuod:Ang kuwentong ito ay tungkol sa isang baying nagsagawa ng isang piyesta na may pakontest na ang mga kandidata ay mga dilag. Ang bawat dilag ay magbebenta ng tinatawag nilang “social box” pero hindi kapturado. Ang huling botohan para sa

natitirang social box kung sino ang may pinakamalaking patong ng pera ay maisasayaw niya ang babaeng ito at siya ang tatanghaling reyna ng kontest.Si Egie ay isa sa mga kandidata. Sa lahat ng mga ito siya ang pinakamaganda, ngunit ang mga inimbitahan niya para sa pagbili ng kanyanag social box ay di nagsidatingan kaya wala na siyang kapaga-pagasang manalo. Si Mang Vicente na may kandidatang anak na si Esther ay siguradong sigurado na mananalo na ito sapagkat dumating lahat ng kanilang inimbitahan.Maya-maya isang magarang awto ang nasiraan sa may sayawan. Si Roberto ang nagmamay-ari nito na siya namang isang mayamang arkitekto. Wala silang dalang riserbang gamit kaya, napilitan siyang manood na lang ng kontest. At nagumpisa na nga ang palaro, sa lahat kulelat si Egie ngunit siya ang nagustuhan ni Roberto. Ng nagsimula na ang para sa bilihan ng huling social box, agad na pumusta si Roberto. Maraming nakipagtawaran sa malalaking halaga, ngunit sa bandang huli kay Roberto parin nauwi ang social box, sa halagang sampung libong piso. Pagkapanalo niya agad niyang sinayaw si Egie at siya ang tinanghal na reyna ng kontest.

BARBERYA/ LA UNION: NI ALBERT B. CASUGA

Ang tulang ito ay tungkol sa kahalagahan ng mga kababaihan at ang tamang pagtrato ng mga kalalakihan sa mga kababaihan. Ang kagandahan ng babae ay hindi lamang pang dekorasyon o kaya’y basta-basta na lang iiwan o pagsasawaan. Ang mga kababaihan ay minamahal ng tunay at wagas.

SURSUM CORDA( SA AKING MGA KABABAYAN): NI BUENAVENTURA J. BELLO

Ang tulang ito naman ay tungkol sa hinaing at pagnanasa ng ating mga kababayan noon na makawala sa kamay ng mga banyaga, tulad noong panahon ng Hapon, Kastila at Amerikano. Sinasabi rito sa tula na ipaalam natin sa buong mudo ang ating kagustuhan na makalaya, ipagtanggol natin ang Inang Bayan hangga’t sa dugo at pawis ay dumanak para sa kapakanan ng mga susunod pang saling lahing Pilipino.

ALAMAT NG LAKAY-LAKAY (KUWENTONG BAYAN)

Ang alamat na ito ay tungkol sa isang pamilyang naninirahan sa may tabing dagat at ang kanilang ikinabubuhay ay ang pangingisda. Kapag maraming huling isda ang lalaki nag-aalay sila sa Diyoa bilang pasasalamat at di naglaon sila’y guminhawa. Isang araw maraming huli ang lalaki at may lumapit sa kanyang isang matandang lalaki na humihingi ng tulong ngunit pinagtabuyan niya ito. Ganun din naman sa babae, isang pulubi ang nakaharap nito ngunit siya rin ay pinagtabuyan. Nung kinaumagahan ang lalake ay nagtungo sa dagat upang mangisda, ngunit gabi na di pa bumabalik. Kaya pinuntahan siya ng mag-ina sa dagat. Nakakita sila ng batong kahawig ng kanyang asawa, na may dalang lambat sa galit ng babae nakapagmura ito kaya ginawa silang bato sa dagat ng Diyos ng dagat. Ang tawag sa lalaki ay Lakay-lakay, sa babae ay Baket-baket at sa maliit na bata ay Ubing-ubing.

ALIM:

Ang nilalaman nito ay katulad ng sa Bibliya ng mga kristiyano kung paano nagsimula ang daigdig, paano dumami ang tao sa mundo.Sinasabi rito na noong unang panahon ang mundo ay patag na patag maliban sa 2 bundok {Amuyaw sa Silangan at Kalawitan sa Kanluran) sa tabi ng gubat at isang ilog. Ang lahat ng pangangailangan ng tao’y nadito na. May isang panahong hindi umulan, natuyo ang ilog at nangamatay ang ibang mga tao. Nang makatatlong araw na ay naisip nilang hukayin ang ilog. May umagos ng tubig ngunit sumobra, kaya nalunod din ang iba. Ang iba ay umakyat sa bundok pero lahat ay nalunod parin. Dalawa na lang ang nabuhay sa mga tao si Wigan at Bugan. Si Wigan ay lalake na napadpad sa bundok ng Amuyaw, si Bugan ay babae na napadpad sa Bundok Kalawitan). Nalaman lang ni Wigan na may kasama pa siyang natira ng magsindi ng apoy si Bugan at nakita niya ito at pinuntahan. Naglakbay sila at nanirahan sa isang pook, naghanap sila ng tao ngunit walang nakita( ang pook ay ang tirahan ng mga Banaweng Ipugaw). Pagkaraan ng ilang araw napag-alaman ni Bugan na siya ay buntis, sa hiya naisipan niyang magpakamatay. Ngunit lumapit sa kanya si Makanungan ang bathala ng mga Ipugaw at ikinasal sila. Biniyayaan sila ng 9 na anak, 5 lalake at apat na babae. Ang apat na lalake ay napangasawa ang apat nilang kapatid na babae. Sumapit ang araw na nasalat sila sa pagkain kaya inialay nila si Igon ang bunsong lalakeng walang asawa. Dumalo sa pag-aalay si Makanungan ngunit mali ang ginawa nilang pagpatay at pag-aalay kay Igon kaya, ipinag-utos niyang paghiwahiwalayin ang magkakapatid at kung magkikita man sila, sila’y mag-aaway away.

ANG HULING BOLA:

Ang kuwentong ito ay tungkol sa isang baying nagsagawa ng isang piyesta na may pakontest na ang mga kandidata ay mga dilag. Ang bawat dilag ay magbebenta ng tinatawag nilang “social box” pero hindi kapturado. Ang huling botohan para sa natitirang social box kung sino ang may pinakamalaking patong ng pera ay maisasayaw niya ang babaeng ito at siya ang tatanghaling reyna ng kontest.Si Egie ay isa sa mga kandidata. Sa lahat ng mga ito siya ang pinakamaganda, ngunit ang mga inimbitahan niya para sa pagbili ng kanyanag social box ay di nagsidatingan kaya wala na siyang kapaga-pagasang manalo. Si Mang Vicente na may kandidatang anak na si Esther ay siguradong sigurado na mananalo na ito sapagkat dumating lahat ng kanilang inimbitahan.Maya-maya isang magarang awto ang nasiraan sa may sayawan. Si Roberto ang nagmamay-ari nito na siya namang isang mayamang arkitekto. Wala silang dalang riserbang gamit kaya, napilitan siyang manood na lang ng kontest. At nagumpisa na nga ang palaro, sa lahat kulelat si Egie ngunit siya ang nagustuhan ni Roberto. Ng nagsimula na ang para sa bilihan ng huling social box, agad na pumusta si Roberto. Maraming nakipagtawaran sa malalaking halaga, ngunit sa bandang huli kay Roberto parin nauwi ang social box, sa halagang sampung libong piso. Pagkapanalo niya agad niyang sinayaw si Egie at siya ang tinanghal na reyna ng kontest.

Panitikang Kapampangan

Alinsunod kay Kalaw, hanggang ng 1910 ang panitikan ng Kapampangan ay pawang mga akdang nauukol sa relihiyon, mga awit at dulang hango sa kasaysayan. Ang ilan sa pinakakilalang kuwentong bayan ng Kapampangan ay ang Ing Bunduk a Engkantadu (Ang Bundok ng Engkantado), at ang Ing Balen Baba (Ang Alamat ng Lubao). Tatlong manunulat ang nagiging tanyag sa panitikan ng Kapampangan. Isa sa mga ito ay si Anselmo J. Fajardo na may akda ng isang mahabang dula na kinakailangan ang 7 araw upang itanghal. Ito ay ang Gonzalo de Cordoba.Si Aurelio Tolentino naman ang sumulat ng Napun, Ngeni’t, Bukas na iba sa Kahapon, Ngayon, at Bukas sa wikang Tagalog. Ang una’y sinulat noong 1904 at ang huli’y noong 1914. Sa dulang ito, sinasabing ang Inang-bayan ay ipinagbili sa mga Kastila at mga Intsik sa karampot na pilak ng mga taksil na Pilipinong pinangalanan niyang Dahumpalay (isang uri ng ahas) at Asalhayop. Datapwat sa dulang isinulat niya sa Kapampangan ay ipinahayag ni Tolentino, hindi ang pangambang baka ipagbili ng mga taksil na Pilipino ang kanilang inang bayan, kundi ang pag-aalala niyang ang mga kababayan natin ay siya ring umapi’t yumurak sa kanilang kapwa Pilipino dahil sa katakawan nila sa tungkulin at salapi. Ang lalong kilalang akda ni Tolentino sa wikang Kapampangan ay ang Kasulatang Gintu (Gintong Kasaysayan) na lumabas noon ding 1914, kagaya ng kanyang Napun, Ngeni’t, Bukas. Ang Kasulatang Gintu ay parang alamat pagkat ang tagpuan ay ang Pilipinas nang nangangalahati na ang ika-a5 dantaon, noong ang mga hari at reyna ay pawang mga Malayo at ang mga sanduguan ay pangkaraniwan pa. Para rin naming nananagisag ang Kasulatang Gintu sapagkat ang mga pangalan ng mga tauhan ay may mga ipinahihiwatig na kahulugan. Ang bayani ng kwento ay tinatawag na Bayung-Aldo (Bagong Araw) at ang babae naman ay tinatawag na Atlung-Batuin (Tatlong Bituin).Ang pangatlong kilalang manunulat ng Kapampangan ay si Juan Crisostomo Soto na naglathala ng mga aklat ng tulang pandamdamin at ang pinakatangi sa mga ito ay ang Sula. Siya rin ang sumulat ng kilalang zarzuelang Alang Diyos.

Mga Awiting-Bayan at mga Talambayan

Gumawa si Alejandro Q. Perez ng pag-uuri ng mga awiting-bayan ng mga Kapampangan, gaya ng:

1. Basulto – matalinhagang tula ukol sa mga pastol na nangangalaga ng kanilang mga kalabaw, baka, at kambing.- katangian nito ang pagiging di-kapani-paniwala, di-karaniwan at balintuna ng mga pahayag.Hal. Tinanam kung kamantigi, karin pu kekami, puntung biabas, inyang malati ku. ( Nagtanim ako ng kamantigi, doon po sa amin, noong maliit pa ako. )

2. Goso – may tiyak na aral at inaawit sa saliw ng gitara sa gabi ng Araw ng mga patay.

3. Panuri – isang awit ng pag-ibig.

Hal. Atsing Neneng, ArayKatimyas ng Nitang Dalaga.

4. Pang-obra – awit na pumupuri sa paggawaHal. Deting Tatamnan PaleBye Ning Kasamak

5. Paninta – isa pang awit ng pag-ibig.Hal. E ku pa KelingwanAtin Ku Pung Singsing

6. Karagatan – tulang pantigan ito na nilalaro sa mga lamayan sa patay. Nagpapahusayan ng tula ang mga kalahok tungkol sa pagsisid sa singsing ng prinsesa.

7. Duplo – tulang patnigan at nilalaro rin sa mga lamayan. Iba’t ibang paksa ang maaaring pagtalunan dito.- duplero ang mga naglalaro ng duplo.- belyako at belyaka naman ang tawag sa naglalarong lalaki at babae sa duplo sa Tagalog.

8. Sapatya – tulang patnigan ngunit kinakanta ang mga pangangatwiran at nagsasayaw sa saliw ng kastanya.- walang tiyak na paksa ang pinagtatalunan dito.

9. Diparan – mga salawikain na naglalaman ng kilalang katotohanan na bunga ng karanasan.Hal. Nung ninung mapanumis = Kung sino ang mapamintasYa kabud ing marungis Siyang maraming kamalianIng matas at matalutak = Siyang nasa itaasMasaldak ya pangalabag Pinakamatunog kung bumagsak

Ang CrissotanBukod sa ligligan katawasan na isang tula ng pagtatalo, ang crissotan ay kinagiliwang pagtatanghal na pangkultura ng mga Kapampangan bago pa ang ika-2 Digmaang Pandaigdig. Ito’y isang tulang pataigan na ang pangalan ay hinango kay Juan Crisostomo Soto. Ito’y katumbas ng balagtasan ng mga Tagalog.Noong 1925, si Amado M. Yuazon ang nagbigay ng tawag na crissotan sa tulang ito. Bukod sa dalawang makatang nagtatalo nang patula, mayroon ding lakandiwa ang crissotan. Ito ay may walong tindigan at bawat tindig ay binubuo naman ng dalawang saknong na may anim o walong talutod na lalabindalawang pantig ang sukat.Isang crissotan ang itinanghal sa Floridabalanca, Pampanga noong 1931. Lakandiwa si Amando Yuzon, si Ricardo Guevarra sa panig ng gintu at si Eusebio Sampang ang sa panig ng bakal.

Mga Akdang Panrelihiyon

1. Pasion – tungkol sa buhay at pagpapakasakit ng Panginoon na nakasulat sa wikang Kapampangan. Inaawit ng mga Kapampangan ang kanilang pasion sa puni na isang pansamantalang bahay na nilalagyan ng altar.

2 Kilalang Manunulat ng Pasion:a. Cornelio A. Pabaln Biron – sumulat ng Pasion ning Ginu Tang Jesukristo,Ing Librong Dalaga, Historia Sagradong Kapampangan at Pakasalang Mata Karing Anak. b. Felix Galura – sinulat ang Novena o Pamagsian King Ikarangal Ning Ginu Tang Virgen Karin Lourdes.

2. Kumidya – hango sa comedia ng mga Kastila na ukol sa pag-iibigan at pakikipagsapalaran ng mga prinsipe at prinsesang Kristiyano at moro. Tinatawag din itong moro-moro, komedya o arakyo sa Tagalog.

Kilalang Manunulat ng Kumidya:P. Anselmo Jorge Fajardo – sumulat ng kumidyang Gonzalo de Cordoba. Nagsasalaysay ito ng mga pakikipagsapalaran ni Kapitan Gonzalo at ang pag-ibig nya kay Prinsesa Zulena na anak ni Sultan Muley Hussem. Si P. Anselmo Jorge Fajardo ay kilalang Ama ng Panitikang Kapampangan sa ngayon.

3. Kuriro – hango sa corido ng mga Kastila. Tanyag sa kurirong Kapampangan ang Prinsipe Pantinople Ila Ning Prinsesa Adriana ni Cornelio Pabalan Biron.

4. Zarzuela – isang dula na maraming awitan at diyalogo. Itinuturing na ginintuang panahon ng dulang Kapampangan ang pagsusulat ng mga zarzuela.

Mga Kilalang Manunulat ng Zarzuela:a. Aurelio Tolentino (1867-1915) – sinulat ang Sinukuan Filipinas at Esapana at Lua Ning Belen. Kinilalang isang rebeldeng manunulat si Tolentino at minsa’y nabilanggo dahil sa isa niyang dulang tumuligsa sa pamahalaang Amerikano sa Pilipinas.

b. Mariano Proceso Pabalan Biron (1862-1904) – sinimulan niya ang pagsasa- Filipino ng mga dulang Kapampangan. Sinulat niya ang Ing Managpi, unang zarzuelang naisulat sa wika ng Pilipinas. Sinulat din niya ang mga ss: Ing Bakulud Karitang Apat ya Ing Junio (Bacolod sa Ika-4 ng Junio), Dita Pa Eh (Iyin Pa, Eh), Adwa Tata (Dalawang Ama), Atla Bagat (Tatlong Pagkakataon), at Ing Magparigal-digal (Ang Hampaslupa).

c. Juan Crisostomo Soto (1867-1918) – marami siyang isinulat na zarzuela ngunit pinakatanyag ang “Alang Dios” (Alang Diyos).

d. Felix Galura (1866-1919) – sinulat ang Ing Kabiguan (Ang Kabiguan) na isang mapaghimagsik na dula laban sa mga dulang hango o gagad sa Kastila.

Mga Makabagong Dula

Ang pinasimulan ng mga naunang mandudulang sina Felix Galura, Aurelio Tolentino, Juan Crisostomo Soto ay ipinagpatuloy ng mga makabagong mandudula.

1. Zoilo Hilario (1892-1963) – Abel Rubi ang sagisag sa pagsulat niya.- sinulat niya ang mga dulang: Bandila ning Pilipina(Bandila ng Pilipinas), Juan dela Cruz, Anak ning Katipunan (Anak ng Katipunan), Reyna ning Malasya (Reyna ng Malasya), Mumunang Sinta (Unang Pag-ibig), at Sampagang e Malalenat (Walang Kupas na Bulaklak).

2. Monico Mercado (1875-1953) – ginamit niya ang sagisag sa panulat na Emerme. - sinulat niya ang Iraya, Ing Sultan Ning Tandu (Iraya, Ang Sultan ng Tondo).

3. Felino Simpao – sinulat niya ang Batbay la-Balen at Sinta.

4. Sergio Navarro, Jr. (1898-1972) – sagisag niya ang Esy.- sinulat niya ang mga ito: Ninung Makikasalan (Sino ang Dapat Sisihin), Indu Ku (Ang Ina Ko), Siping Bale (Ang Kapitbahay), at E Ku Kasalanan (Hindi Ko Kasalanan).

5. Jose F. Sanchez (1889-1961) – sinulat niya ang mga sumusunod: Ing Gobernador Maglibang Ya (Magpapahinga ang Gobernador), Ing Alimpangatan (Ang Alimpungatan), Bagong Katipunan, Bulaon (Ang Molabi), Katalinuhan, Ing Kawalu e Ka Maglarawan (Hindi Nagsisinungaling ang Ikawalo), Ing Manula (Ang Manghuhula), Ing Wala Ning Sinta (Ang Hiwaga ng Pag-ibig).

6. Isaac Cruz Gomez (1872-1948) – sinulat niya ang mga ito: Sampagang Asahar (Bulaklak ng Asahar), Anak ning Kandidatu (Anak ng Kandidato), Bihag ng Mandi (Ang Bihag ni Mandi), Ing Sampa ning Ulila (Ang Sampan g Ulila), Uma nang Judas (Ang Halik ni Judas), at Daya ning Alipon (Ang Dugo ng Alipin).

7. Ramon P. Reyes (1906-1965) – ang mga kilalang akda niya ay ang sumusunod: Bulaklak ning Kasalanan (Ang Bulaklak ng Kasalanan), Kaduang Dios (Pangalawang Diyos), Filipinas (Pilipinas), Lihim ning Kumpisalan (Lihim ng Kumpisalan), at Dayang Azul (Dugong Bughaw).

Mga Unang Nobela

Ang dalawang kinikilalang nobelistang Kapampangan ay sina Aurelio Tolentino at Juan Crisostomo Soto.

1. Lidia (1907) ni Juan Crisostomo SotoKasintahan ni Lidia si Hector. Ngunit pagkaraan ng ilang panahon, biglang nagbago ng pakikitungo si Lidia sa kasintahan. Maging sa pamaskong pagtitipong dinaluhan nila sa bahay ng kaibigang si Miling at sa pamamasyal nila sa pagdiriwang ng Naval sa Angeles, ipinahalata ni Lidia kay Hector ang panlalamig ng pag-ibig niya rito.

Ipinasya ni Hector na kausapin si Lidia sa kanilang pag-uwi galling sa simbahan isang hapon. Ngunit sa halip na pagbuhatan ng kamay sa kanilang pagsasagutan, niyakap at hinagkan ni Hector sa publiko si Lidia na nagging dahilan ng paghahabla ng mga magulang ng dalaga likha ng eskandalong ginawa ni Hector. Isang mahabang liham ng pag-ibig ang ipinadala ni Hector kay Lidia ngunit bago iyon nabasa ng dalaga, dinalaw ito ng isang nakakatakot na panaginip. Namatay raw si Hector. Kinabukasan ng umaga, natagpuan nga ang bangkay ni Hector sa isa nilang bakanteng bahay na nagsilbing botika ng mga magulang ng binata. Isinumbat kay Lidia ng mga kababayan ang pagkamatay ni Hector.Ang pagbabago pala ng pakikitungo ni Lidia kay Hector ay dahilan sa isang kaibigan ni Hector na humaharang ng mga liham ni Lidia sa kasintahan. May lihim na pagtatangi kay Lidia ang kaibigang ito ni Hector at siniraan nito si Hector kay Lidia n ahindi ito dapat sa dalaga. Nalaman lamang ito ni Lidia nang patay na ang kasintahan. Nakatagpo si Lidia sa libingan ni Hector ang taksil na kaibigan ni Hector at nagawa ni Lidiang paluhurin sa harap ng puntod ng kasintahan ang kaibigan at pahingin iyon ng tawad kay Hector.

2. Ang Buhok ni Ester Aurelio TolentinoNaiinggit si Gerardo, ampong anak ni Don Luis Gatchalian, kay Ruben na tunay na anak ng don. Kararating lamang buhat sa pag-aaral ng medisina si Ruben at isang pagtitipon ang parangal sa anak ng don. Sa pamamagitan ng paglinlang at pagpatay, nagawa ni Gerardo na maikaso si Ruben. Ipinakidnap ni Gerardo si Ruben at ang kasintahan nitong si Gloria na lihim ding pinagnanasaan ni Gerardo. Pinatay ni Gerardo ang kanyang kerida at sinabing iyon ay si Gloria na pinatay ng nawawalang si Ruben. Si Oscar na matapat na kaibigan ni Ruben at manliligaw ng kapatid nitong si Ester ay nagpalathala sa mga pahayagan na magbibigay ng malaking pabuya sa sinumang magsasauli sa isang nawawalang panyo na may lamang mga hibla ng buhok. Ipinaliwanag ni Ester kay Gerardo na ang pabuya ay alok ng asawa ng kerida ni Ruben na nakatuklas sa kataksilan ng asawa. Sa katotohanan, pakana lamang iyon nina Ester at Oscar at ang nawawalang panyo ay kay Oscar at ang buhok na laman niyon ay kay Ester na ibinigay niyang sangla ng pag-ibig niya kay Oscar. Hinangad ni Gerardo na mapasakanya ang pabuya sa pagsasauli sa panyo na may buhok ni Ester. Bago niya iyon nagawa, natagpuan si Ruben ng makapangyarihan at bibitayin na lamang nang dumating si Gloria at ang asawa ng kasapakat ni Gerardo. Hindi natuloy ang pagbitay kay Ruben at nakulong si Gerardo sa pagtatapat ng asawa ng kanyang kasapakat at sa buhok ni Ester na nakuha kay Gerardo.

Mga Kuwentista at Makatang Kapampangan

Narito ang ilang mga naunang kuwentista at makatang Kapampangan:

1. Aurelio Tolentino – sumulat ng Ing Sampagang Adelja, Celia Margarito, Kwadrong Matulig, Miss Phathupat’s at Ing Virgen King Kakewan.– isang aklat na may 12 tulang pandamdamin ang aklat niyang Daklat Kayanakan.

2. Jose F. Sanchez - sinulat ang mga kuwentong Ing Suging Gobernadora, Ing Pamamali Ning Lumpu, Ing Kumpisal Ku, Asakar at Alapap Ning Ligaya.

3. Juan Crisostomo Soto – naglathala siya ng mga aklat ng tula gay ng Bie-Salita, Poesias Cula, Pambule at Dalit. Pinakatangi niyang tulang pandamdamin ang Sula.

4. Rosendo M. Dayrit – hindi lamang siya sumusulat ng mga tula kundi kilala ring mambibigkas. Isa sa mga popular niyang tula ang Makanana yang Milapit Ing Tau King Diyos. 5. Sergio Navarro, Jr. – isa siya sa mga kabataang makata. Pinakamahusay niyang akda ang Nipun, Ngeni, Bukas.

6. Rosa Yumul Ogsimer – pinakakilalang makatang babae. Siya ang kinoronahang babaeng makatang laureado ng Pampanga at Tarlac. Pinakatanyag niyang akda ang Mutya.

7. Amado M. Yuzon – sumulat ng Rosa at Simbang Bengi.

8. Rosario Tuazon Baluyut – sumulat ng Mepuspus na (Natapos na) at kuwentong pamamali (paghihiganti).

9. Canuto Tolentino – sumulat ng kuwentong Mibalic a Paraiso (Nagbalik na Paraiso).

10. Jose Gallado – sumulat ng kuwentong Sumpa ning Poeta (Sumpa ng Makata).

11. Ramiro G. Mercado – sumulat ng kuwentong Bye Alamang (Buhay Alamang).

12. Diosdado Macapagal – sumulat ng kuwentong Sisilim (Takipsilim).

13. Florentino Turla – sumulat ng kuwentong Ing Buluin ning Sentral (Ang Baho ng Sentral).

14. Querubin D. Fernandez – sumulat ng kuwentong Ing Kapagpabustan (Ang Kapabayaan).

15. Braulio Sibug – sumulat ng Ing Hermanu Mayul (Ang Hermano Mayor).

Maganda ang hinaharap ng Panitikang Kapampangan. Kabilang sa mga inaasahang manunulat ng bagong panahon ay sina Jose M. Gallardo, Vedasto D. Ocampo, Gonzalo H. Martin, Padre Oscar Cruz, Querubin D. Fernandez, Rustico Yumul, Homer Calma, Candido Sibal, at Resituto Manabat.

THE ILOKANO, the native of Ilokandia, or Ilocos region, calls his literature Kurditan Samtoy (from the words "kurdit" which means to write, and "saomi ditoy", meaning our language here).

The ancient Iluko writer expressed himself in folk and war songs: in the dallot, a versified exchange of wit between a man and a woman; in the badeng, love song; and, in the dung-aw, the death chant. Even before the coming of the Spaniard in the Ilokos in 1572, Biag ni Lam-ang (Life of Lam-ang), the famous Iloko epic, was believed to have been sung by bards accompanied by the kutibeng, a native guitar.

The first book ever published in Iluko was the Iluko version of Cardinal Bellarmine's Doctrina Christiana, printed in 1621. Translated by the Augustinian Spanish Friar, Fr. Francisco Lopez, with the help of Pedro Bucaneg (1592-1630), the book contained the earliest recorded poems in Iluko as well as a portion written in the ancient Iluko script. The book also reduced the ancient Iluko alphabet into the Latin alphabet. Fray Lopez also wrote, again with the help of Pedro Bucaneg, the first book on Iluko grammar, Arte de lengua yloca, published in 1627 which laid down the rules for the writing of poetry in Iluko. On the other hand, though born blind, Bucaneg was the first known Ilokano poet. Considered by many as the Father of Iluko Literature, he was the first to put down into writing the Lam-ang epic. In his honor, the Ilokanos have indulged in a literary joust delivered extemporaneously which they call the bucanegan, similar to the balagtasan of the Tagalogs and to the crissotan of the Pampangos.

One other significant Iluko poet in the 17th century was Pablo Inis (1661-1698), who found solace in the Catholic faith and wrote poems and prayers in honor of the Virgin Mary. In the 18th century, the only notable Ilokano writer and poet was Jacinto Kawili (1770-?).

The 19th century saw the publication of Antonio Megia's Iluko translation of the pasion. While published only in 1845, Megia's Iluko pasion was written in 1621, and thus, as Wenceslao Retana pointed out, was the very first Philippine "pasyon". The 19th century also produced the first internationally famous Filipino poetess, Leona F. Florentino (1849-1884), whose poems like Naangawan A Kablaaw (A Jolly Birthday Greeting) and Nalpay A Namnama (Blasted Hope), were among the earliest lyrical and satirical verses in Iluko. Some of her works were exhibited in the Exposicion General de Filipinas in Madrid in 1887 and in the Exposition Internationale in Paris in 1889. She was represented in Mme. Andzia Wolska's anthology, Bibliotheque Internationale des Oeuvres de Femmes, edited in 1889.

The last two decades of the 19th century also witnessed the unprecedented growth of Iluko literature. Isabelo de los Reyes (1864-1938), Leona Florentino's illustrious son and recognized as the Father of Philippine Folklore, founded in 1889 the El Ilocano, the first regional newspaper in the Philippines which published fiction and poetry. De los Reyes wrote the first short story in Iluko, Ti Langit Ti Inanamatayo (The Glory of our Hopes), published in El Ilocano while Fr. Rufino Redondo, an Augustinian, wrote the first Iluko novel, Matilde de Sinapangan, published in 1892. Other noted writers in Iluko during the

period were Fr. Justo Claudio Fojas (1855-?) who wrote Ti Gloria (Heaven), considered as the first Iluko poem that is of a mystical nature; Ignacio Villamor (1863-1933); Claro Caluya (1868-1914); and Fr. Mariano Dacanay (1862-1930).

The 20th century, which brought intense political changes in the country, witnessed the blossoming of Kurditan Samtoy during the peace time under American tutelage, the Commonwealth era, the 2nd World War and after the restoration of independence. The first decades saw the publication of important Iluko novels, like Biag Ti Maysa A Lacay Oenno Nacaam-ames a Bales (The Life Of An Old Man Or A Very Frightening Revenge, 1909) by Mariano Gaerlan (1887-1956), Uray Narigat No Paguimbagan (Success Despite Obstacles, 1911) by Facundo Madriaga (1886-1924), and Mining Oenno Ayat Ti Cararua (Mining, or love of the soul, 1914) by Marcelino Crisologo Peña (1866-1923). Great Iluko sarsuelas were also written during the period, like Neneng, Noble Revalidad (Noble Rivalry) by Mena Pecson Crisologo (1844-1927), Dagiti Agpaspasucmon Basi (The Basi Retailers) by Pascual Agcaoili y Guerrero (1880-1958) and Panagpili (The Way To Choose) by Isaias R. Lazo (1887-1963). The better known essayists and poets of the period were Eleuterio Guirnalda, Victorino Balbin, Jose Castro, Buenaventura Bello, Camilo Osias, Alejo Mabanag, Jose Garvida Flores, Antonio Fogata, Cornelio N. Valdez, Mauro A. Peña, Efraim Ma. Ordinario, Antonia Marcos Rubio, Ursula Villanueva and Enriqueta de Peralta.

During the Commonwealth era, Leon C. Pichay(1903-1970) published his novel Apay A Pinatayda Ni Naw Simon? (Why Did They Slay Don Simon?), the first known detective novel in Iluko. Three very important anthologies of Iluko poetry saw print during the period: Sangcareppet A Dandaniw (A Sheaf of Poems, 1926) edited by Antonio Fogata and Mauro A. Peña; Dal-lang Ti Amianan (Songs Of The North, 1936) edited by Leon C. Pichay; and, Kutibeng Ti Kailokuan (Lyre of Ilocos, 1936), edited by Efraim Ma. Ordinario. In 1935, Dr. Leopoldo Y. Yabes published his composite version of the Biag Ni Lam-ang (Life of Lam-ang).

The period also witnessed the publication of the Iluko magazine Bannawag (Dawn) by the Ramon Roces Publications (now the Liwayway Publishing, Inc.) which played a great role in the development of Iluko literature, specially after the 2nd World War. While it ceased to come out during the war years, it resumed publications in 1947, and serialized the novels which are now considered modern classics in Iluko Literature, like Dagiti Balud (The Prisoners) by Dr. Hermogenes F. Belen; Sasainnec (Sobs) by Estela Rimorin-Gordo, the first woman novelist in Iluko; Atap a Sampaguita (Wild Sampaguita) by Melecio A. Ballesteros; Anak Ti Tirong (The Son Of A Pirate) by David D. Campañano; Dagiti Mariing Iti Parbangon (They Who Awaken At Dawn) by Constante C. Casabar; Lanut Ken Pakalatkat (Vine And Trellis) by Pacifico D. Espanto; Rebelde (The Rebel) by Gregorio Laconsay; Dara Iti Angin (Blood In The Wind) by Arsenio T. Ramel, Jr.; Ti Kangayedan Iti Tunggal Tao ( The Most Dignified In Every Man) by Atty. Benjamin M. Pascual; Dagiti Ramut Iti Ganggannaet (Roots In A Foreign Land) by Dr. Marcelino A. Foronda, Jr.; Casa Fernandez (The Fernandez House) by Peter La. Julian; Tirong Ti Sulu (The Pirate Of Sulu) by Dr. Hermogenes F. Belen; Dagiti Asin Ti Lasag (Salts of the Flesh) by Reynaldo A. Duque; Saksi Ti Kaunggan (The Witness Within) by

Juan S. P. Hidalgo, Jr; and, Dagiti Bin-i Ti Kimat (The Seeds Of Lightning) by Cles B. Rambaud.

The works of named Iluko writers, poets and essayist one time or another, like Trinidad A. Benito, Pacifico Pe. Benito, Luz Flores Bello, Vicente Llanes, Leandro Ablang, Magdaleno Abaya, Jose Resurreccion Calip, Benjamin Panlasigui, Arturo Buenavista, Godofredo S. Reyes, Sobre Sellado (Manuel Jimeno), Santiago Alcantara, Salvador E. Nilo, Juan B. Quimba, Metodio Velasco, Jeremias Calixto, Melchor P. Gazmen, Pelagio A. Alcantara, Meliton Gal. Brilliantes, Juan S. P. Hidalgo, Jr., Benjamin M. Pascual, Guillermo R. Andaya, Paul B. Zafaralla, Horencio Ma. Hernando, Abraham Pasion, Reynaldo A. Duque, Manuel S. Diaz, Peter La. Julian, Amado I. Yoro, Ricarte A. Agnes, Cles B. Rambaud, Onofrecia Ibarra, Dionisio S. Bulong, etc., appeared in the pages of the Bannawag.

Perhaps worth mentioning also is the presence of a very powerful association of Ilokano Writers, the Gunglo Dagiti Mannurat nga Ilokano iti Filipinas (GUMIL Filipinas). First organized in 1961 from its lowly beginnings at the barangay level, the association now has chapters not only in the Philippines but also abroad. The local chapters are: GUMIL Ilocos Norte, GUMIL Abra, GUMIL Baguio,GUMIL Cagayan, GUMIL Ilocos Sur, GUMIL Isabela, GUMIL La Union, GUMIL Metro Manila, GUMIL Nueva Vizcaya, GUMIL Pangasinan and GUMIL Quirino. Abroad, the member chapters of GUMIL Filipinas are: GUMIL Hawaii (1971), GUMIL Guam (1988), GUMIL California, USA (1994), GUMIL Maui (1991), GUMIL Greece (1995), GUMIL Big Island (1996) and GUMIL Oahu (1996).

The GUMIL contributes a lot to the advancement of Kurditan Samtoy. Aside from sponsoring annual literary workshops, it has also ventured into book publishing. So far, GUMIL Filipinas has published more than 60 books, excluding those of GUMIL chapters as well as individual writers who have decided to publish their works on their own.

With the Bannawag and the GUMIL, Kurditan Samtoy is here to stay. And the Iluko writer continues to write, expressing the sentiments of his race, thus enriching further the literary traditions of his region in particular and of his country in general.

The balagtasan has its parallel in Visayan (using the same name), Ilocano (Bukanegan in honor of the poet Pedro Bukaneg, the transcriber of the epic Lam-ang), and Pampango (Crissotan, named after the popular poet-dramatist Juan Crisostomo Soto). Both the Bukanegan and Crissotan begun the early 1930s.

Sang-ayon sa matatanda sa Arayat, ang bundok n nasabi ay ari ng isang napakaganda at mapaghimalang babae, si Mariang Sinukuan. Di-umano kapag mabili ang mga paninda, ang araw ng lingo sa pamilihang bayan na Arayat, si Maria ay lumulusong sa bayan upang magtinda at mamili. Subali't ang engkantada ay hindi mo raw makikilala dahilan sa iba't ibang paraan ng pagbabalatkayo na kanyang ginagawa. Naroon daw ang mag-ayos siya na tulad sa isang matandang magbubukid, bukod sa pagiging maitim, ay pango pa ang ilong at sungal sunagl ang mga labi pinatutunayan din ng marami taga-Arayat na

maraming kagila-gilalas na pangyayari ang mararanasan ng sinumang dadalaw sa bundok na iyon. Ang kabundukan ay totoong masagana sa mga bungang-kahoy at ang sinumang aabutin ng kagutuman doon ay malayang makakpipitas at makakain ng bungang maibigan niya, subalit ang sinumang magtangkang mag-uwi ng mga bungang-kahoy mula roon ay hindi matututuhan ang landas pauw. At ang lalong kahima-himala ay ang pagbuhos ng ulan kasabay ang paglakas ng ihip ng hangin. Ngunit sa sandaling ilapag ng taong iyon at iwan ang mga bungang dala niya, ang landas sa pauwi ay madaling matututuhan. Ang malaking tipak ng batong-buhay sa ituktok ng bundok ay batyang pinaglalabhan ng engkantada.

Dahil sa paniwalang napakaganda ni Mariang Sinukuan at dahil rin sa magaagndang tugtugin maririnig sa kabundukan, wala sinumang namamlagi roon sa pangambang baka magayuma sila at hindi na muling makabalik sa kanilang tahanan.