Pavlova pecina

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU

KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNAÂJA

SPOMENIK PRIRODE

PAVLOVA PE]INA

BAWALUKA, 2008. godine



Spomenik prirode P a v l o v a p e } i n a 2

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PAVLOVA PE]INA KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNAÂJA

Rukovodilac Jelena Kadi}

Obra|iva~

Goran Dujakovi},speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um.

Goran Pani}, geograf

Fotografije Goran Dujakovi}

Tehni~ka obrada

Jelena Savi}, dizajn

Goran Kalini}, obrada priloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}




REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadràn je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu ìvotne sredine Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PAVLOVA PE]INA" kao zna~ajnog prirodnog dobra sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2008. god.

Direktor Zavoda

Svetlana [iqegovi}




SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PAVLOVE PE]INE" KAO ZNAÂJNOG PRIRODNOG DOBRA ú IDENTIFIKACIJA

Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Poloàj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú OPIS PRIRODNOG DOBRA

Priroda ôvjek i priroda

úúú VREDNOVAWE

Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrednosti Prijedlog kategorije

úñ KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja

Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Reìm za{tite Mjere odràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ PRILOZI

prilog 1:Poloàj Pavlove pe}ine na karti 1:100 000 prilog 2: Poloàj Pavlove pe}ine na karti 1:25 000 prilog 3: Kopija katastarskog plana prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih ~estica

prilog 5: Zone i reìmi za{tite prilog 6: Geolo{ka karta podru~ja oko Pavlove pe}ine 1:100 000 prilog 7: Plan i profil pe}ine prilog 8: Rje{ewe o za{titi

LITERATURA




I IDENTIFIKACIJA




VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pavlova pe}ina"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Jednostavan podzemni objekat, bogato ukra{en raznim vrstama pe}inskog nakita. Posebno je zna~ajan kao jedini speleolo{ki objekat Republike Srpske koji se povremeno koristi kao podzemni sakralni objekat, kapela/crkva. POLO@AJ Jug Republike Srpske, brdo Doli iznad Petrovog (Xivarskog) poqa. Teritorija op{tine Trebiwe, atar sela Bihova. Udaqenost: od Trebiwa 6 km Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca:

od Trebiwa asfaltnim putem do Petro-Pavlovog manastira, a daqe pje{a~kom stazom 2 km do pe}ine,

od Trebiwa asfaltnim putem do sela Bihovo, zatim makadamskim putem (samo za terenska vozila) na brdo Doli, a zatim pje{a~kom stazom 100 m do pe}ine,

Nadmorska visina: 435 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mreì X - 4724,40 N Y - 6525,45 E




POVR[INA I GRANICE ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode Pavlova Pe}ina utvr|uje se reìm za{tite II stepena. Pod reìmom za{tite drugog stepena nalaze se slijede}e katastarske ~estice: k.~. 559/44; k.~. 559/58; k.~. 559/59; k.~. 559/60; k.~. 559/71; k.~.569/1; k.~. 569/45 i dio k.~. 559/1 ukupne povr{ine 13,8 hektara koje pripadaju katastarskoj op{tini Bihovo, Op{tina Trebiwe ucrtane na kopiji katastarskog plana. PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pavlova pe}ina za{ti}ena je Rje{ewem Zemaqskog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirodnoh rijetkosti BiH br. 1050/57, pod imenom Pe}ina u Dolama, 1957. godine ( prilog br. 8 ). KATEGORIJA Spomenik prirode.

Zna~ajno prirodno dobro - ú ú ú kategorija.

Na osnovu Inventara geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Pavlova pe}ina je objekat geonasqe|a regionalnogog zna~aja. ME\UNARODNI STATUS

• IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.




II OPIS PRIRODNOG DOBRA




PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Najstarije geolo{ke podatke za {ire istra`no podru~je nalazimo kod Boue i Roskiewicz iz druge polovine 19. vijeka. Po~etkom 20. vijeka eminentni geolozi su predano rasvjetqavali ovo podru~je, pa se tako zapaàju radovi Bittner-a, Grimmer-a, Katzer-a, Grund-a, Cviji}a. Wihova zanimawa su se ipak odnosila na pojave ugqa i sedimente u kojima se one javqaju, tako da tek Havelka (1930) opisuje kre~wake sa hondrodontama, dolomite i druge mezozojske sedimente. Simi}, ûbrilovi}, Mikin~i} i Jovanovi} (1939) rade prvu detaqnu kartu 1:200 000, nakon koje sledi plodan istraìva~ki rad. Uprkos tome, analiza odnosa mezozojskih sedimenata, odnosno detaqan opis geolo{ke gra}e nastaje tek sa pojavom OGK, list Trebiwe, 1967. godine i OGK, list Dubrovnik, 1971. godine. Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja Velike pe}ine pripada geotektonskoj jedinici Navlaka visokog kr{a, gdje su pored dominantnih krednih karbonatnih masa na istra`nom terenu zastupqene i sedimenti paleogena i kvartara prikazani u prilogu 6. Mezozoik Najstarije stijene {ireg istra`nog podru~ja su sedimenti gorweojurske starosti (J3

2,3), koji se prostiru u vidu uskog pojasa oko antiklinale Qubova, zapadno od Pavlove pe}ine. Ipak, najzastupqeniji sedimenti su gorwokredne starosti koji pripadaju nekolikim spratovima. Sedimenti cenomana (K2

1) se prostiru zapadno od pe}ine u podru~ju Draìn do-Planika, nastavqaju}i ju`nije. Predstavqeni su serijom ooliti~nih i kriptokristalastih kre~waka sa rijetkim proslojcima dolomita. Kre~waci su svjetlosme|e i sive boje. U kre~wa~kim partijama se nalazi tipi~na asocijacija mikrofaune cenomana od kojih su najbrojnije miliolide koje izgra|uju ~itave slojeve. Pored navede faune, konstatovane su i nerinee, pahiodonte i drugo. Ukupna debqina cenomana iznosi oko 200 m. Plo~asti dolomiti sa prslojcima kre~waka (1K2

2) izgra|iju teren zapadno i jugozapadno od pe}ine i podru~je vrha Vesac (678 m n.v.). U sastav ovih sedimenta ulaze dolimiti i kre~waci sa hondrodontama i rudistima, a konstatovane su i ostree. Turonski sedimenti su predstavqeni u niìm dijelovima sivim i sme|im, uslojenim dolomitima sa proslojcima kre~waka u kojima se nalaze rijetko presjeci hondrodonata. Vi{i dijelovi su izgra|eni od dobro uslojenih, mjestimice bankovito-detriti~nih kre~waka. Makrofaunu predstavqa Chondrodonta munsoni, Ch. Joannae, Caprinula cf. boissyi, Durania sp. i brojne nerinee. Dolomiti su sitno do sredwezrni, sme|e do tamno sme|e boje. Dolomiti su tanko uslojeni, debqine sloja od 1-50 cm. U stijenama se nalaze ostaci qu{tura sitnih rudista i to naro~ito u nièm dolomitskom dijelu, {to ukazuje da su to plitkovodni sedimenti, sprudne facije. Kre~waci i dolomiti sa hondrodontama (2K2

2) prostiru se sjeverno i zapadno u neposrednoj blizini pe}ine. Kre~waci su slojeviti, rje|e bankoviti, sivi, sme|i ili potpuno bijeli. U okviru ove facije prisutni su i proslojci sivih, sredwezrnastih dolomita u dowem dijelu paketa, dok ih u gorwim dijelovima paketa nema. Sedimenti ovog dijela turona su bogati faunom. Prirodno dobro je razvijeno u sedimentima gorweg turona (3K2

2) koje izgra|uju kre~waci sa rijetkim proslojcima sivih dolomita. Karbonatne sedimente ~ine debelouslojeni, bankoviti ili masivni kre~waci svjetloùte ili bijele boje. Ina~e, tereni sastavqeni od ovih karbonatnih sedimenata predstavqaju najja~e karstifikovane oblasti u ovom dijelu spoqnih Dinarida. Kre~waci su kriptokristalaste do mikrokristalaste strukture sa visokim procentom kalcijum bikarbonata koji iznosi




~ak 99% u sastavu stijena. U kre~wacima su utvr|eni brojni fosilni ostaci mikro i makrofaune. Kenozoik Kvartarni nanosi u okolini Pavlove pe}ine su slabo zastupqeni. Najrasprostraweniji su zastupqeni u karstnom poqu, ve}im vrta~ama i rije~nim dolinama, koji su prekriveni crvenicom (terra rosa). Tako|e su izdvojeni limno-glacijalni sedimenti (lgl), ali samo na listu Dubrovnik, {to je posqedica neusagla{enosti autora listova. Oni su rasprostraweni u Mokrom poqu. Aluvijalni nanosi (al) se javqaju du` Trebi{nice, kao i u blizini pe}ine, u Petrovom (Xivarskom) poqu u vidu krupnijeg materijala, {qunka, krupnozrnog pijeska koje pokriva tanki sloj humusa.

* * * Istra`ni prostor sa okolinom pripada jedinici Navlaka visokog karsta, koja je formirana tokom alpskog ciklusa i na jugu se grani~i sa jedinicom Parahton. Karstna zaravan Doli, prostire se jugozapadno od Trebiwa i zapadno od Petrovog (Xivarskog) poqa. Zaravan ima prosje~nu nadmorsku visinu od oko 450 m, na kojoj se nalazi najvi{i vrh cijelog uzvi{ewa, [trbica (590 m n.v.). Cijela visoravan pripada antiklanali Qubovo koja je sa zapada odvojena qubovskim rasjedom. U ovoj antiklinali je zapaèn veliki broj rasjeda du` kojih je dolazilo da mawih ili ve}ih kretawa {to je i predisponiralo pojavu podzemnih kanala Pavlove pe}ine. Osa antiklinale ima pravac SSZ-JJI. Blià okolina pe}ine je izgra|ena od veoma karstifikovanih, ispucalih kre~waka, pa su korozivnim radom atmosferskih voda oblikovani podzemni kanali. REQEF




Isto~no od zaravni Doli nalazi se Petrovo poqe, najinteresantniji povr{inski morfolo{ki oblik ovog kraja. Na obodu poqa nalaze se brojni speleolo{ki objekti mawih dimenzija koji su najve}i dio godine suhi. Poqe je pokriveno tankim aluvijalnim nanosima, a na isto~nom i jugoisto~nom obodu nalaze se ponori i estavele koji su hidrolo{ki aktivni u vrijeme velikih padavina. Tada dolazi do pojave vi{ka vode u podzemnim kanalima, koja se preko povr{inskih otvora estavela izliva na povr{inu. Prosje~na nadmorska visina Petrovog poqa iznosi 268 m. Morfohidrolo{ke odlike Pavlove pe}ine U dosada{woj literaturi nema detaqnijih morfolo{kih podataka o Pavlovoj pe}ini. Prva ozbiqnija istraìvawe pe}ine uradili su speleolozi S.D. Ponir-Bawa Luka i S.D. Zelena brda-Trebiwe 1999. godine. Pavlova pe}ina predstavqa jednostavan morfolo{ki i hidrolo{ki sistem. Posmatrano u planu, pe}ina se sastoji iz jednog prostranog kanala koji je na nekoliko mjesta u pe}ini ispresjecan masivnim pe}inskim nakitom i zavr{ava se prostranom dvoranom. Podu`ni presjek kanala ukazuje da je glavni kanal nagnut prema zavr{nom dijelu pe}ine. Pe}ina ne predstavqa hidrolo{ki aktivan sistem. Osim prokapnih voda nema stalnu cirkulaciju vode. Ukupna duìna pe}inskih kanala iznosi 217 m, a denivelacija -28 m. Podjela pe}inskog sistema na podcjeline Opis morfolo{kih odlika Pavlove pe}ine ovdje je prikazan na osnovu slijede}ih izdvojenih podcjelina:

Ulazna dvorana; Glavni kanal sa tri mawe dvorane; Zavr{na dvorana.

Ulazna dvorana Ulaz u Pavlovu pe}inu je mala, polukru`na dvorana u kojoj se na Petrovdan (12. jula) obavqa pravoslavna slu`ba. U zapadnom dijelu dvorane nalazi se mali otvor koji vodi u unutra{wost pe}ine. Dvorana preko male pukotine koja sluì kao otvor komunicura sa glavnim kanalom. Pre~nik dvorane u najduèm dijelu je oko 12 m, {irina 6 m, a visina 4 m.




Na jednoj velikoj stijeni, u centralnom dijelu ulazne dvorane gdje je formiran oltarski dio, nalaze se crkvene sasude i relikvije tokom cijele godine. Na zidu nalazi se slika(uqe na platnu) Isusa Hrista. Ovaj dio pe}ine se i najvi{e koristi tokom slu`be uo~i Petrovdana koji tada posje}uju vjernici. U ovom dijelu su izvedena i arheolo{ka istraìvawa (\. .Jankovi}), o ~ijim rezultatima nema publikovanih podataka u literaturi. Glavni kanal sa tri mawe dvorane Glavni kanal predstavqa prostran kanal koji se proteè od ulazne do zavr{ne dvorane. Kanal se sastoji od tri mawe galerije koje su me|usobno spojene na pojedinim mjestima te{ko savladivim preprekama. To je i bio razlog {to su speleolozi S.D. Zelena brda iz Trebiwa postavili metalne stepenice u najteèm dijelu. Dimenzije galerija su razli~ite, najve}e imaju duìnu i do 25 m. Sve tri su izuzetno bogate pe}inskim nakitom. Prvu galeriju nastawuje povremeno kolonija slijepih mi{eva ~iji se tragovi u vidu guana mogu vidjeti na nekoliko mjesta. Galerije su bogato ukra{ene pe}inskim nakitom razli~itih boja. Dominira nakit sive i bijele boje, ali ima ga i mrke i crne boje. Od pe}inskog nakita formirani su stalagmiti, stalaktiti, pe}inski stubovi, salivi i koralni nakit. U jednoj od galerija nalazi se i malo jezero, bigrena kada u kojoj se nakupqaju prokapne vode i koja nikada ne presu{uje1. Zavr{na dvorana Na kraju glavnog kanala, poslije jednog suèwa iza kojeg se silazi u niù etaù pe}ine koja je za 4 metra nià od ostalih dijelova pe}ine, nalazi se dvorana. Ovo je po koocentarciji i kavlitetu pe}inskog nakita najinteresantniji dio pe}ine. Ukra{avaju ga veliki salivi bijele boje koji pokrivaju velike dijelove zidova. Dvorana zavr{ava kalcitnom barijerom koja ju je potpuno zatvorila.

1 Za ovu bigrenu kadicu, jezerce postoji interesantno vjerovawe po kome }e djevojke koje se u wemu umiju uo~i Petrovdana biti lijepe tokom cijele godine, a po vjerovawu pomaè i nerotkiwama. U petropavlovskom kultu ovo jezero ima bitnu ulogu i tada mnoge mje{tanke silaze u ovu dvoranu.




Entomofauna Pavlove pe}ine Prema usmenim kazivawima speleologa S.D. Zelena brda iz Trebiwa, vr{ena su sporadi~na istraìvawa entomofaune pe}ine, o ~ijim rezultatima nema publikovanih podataka.

ÔVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, ne zapaàju se nikakvi fizi~ki, ili drugi vidqivi indikatori neposredne ugroènosti. U uòj zoni pe}ine, nisu primje}eni uticaji ~ovjeka na speleolo{ka obiqe`ja. Ovome je vjerovatno doprinijelo i ra{ireno vjerovawe da je u pe}ini boravio Sv. Pavle, te su qudi ovom objektu poklawali izuzetnu pa`wu, vode}i ra~una da ostane neoskrnavqena. Okolina Pavlove pe}ine nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede. Iznijeto stawe ukazuje na nenaru{enost prirodnih vrijednosti Pavlove pe}ine, iako je qudskim radom unijet novi sadràj trajnog karaktera. Budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa vode}i ra~una o namjeni za{ti}enog objekta.




I

II VREDNOVAWE




OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pavlova pe}ina predstavqa suhu pe}inu, odnosno pe}inu koja nije hidrolo{ki aktivna. Odlikuje je {irok, prostrani kanal koji je na nekoliko mjesta masivnim pe}inskim nakitom pregra|en na mawe galerije. Veliko bogatstvo pe}inskog nakita i sakralna obiqe`ja pe}ine ~ini Pavlovu pe}inu u tom pogledu jedinstvenom u Republici Srpskoj. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta Pavlove pe}ine daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi ìvotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ja kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i ìvotne sredine ~iji su kriterijumi iskazani kao:

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa, glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u

okviru grupe srodnih pojava,

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugroènosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

Raznolikost - izraèna bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih,

prirodnih pojava i procesa,

Cjelovitost-koja izraàva stepen jedinstva i zaokruènosti odre|enog prostora ili pojave i wihovih sadràja,

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalno-pejsa`nih vrijednosti, i

qepota prirodnog dobra. Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~ko-rekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Prilikom valorizacije jedan od problema je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pavlove pe}ine imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume, tim prije {to je i ranije bila za{ti}eni objekat. Morfohidrolo{ke pojave Pavlova pe}ina po svojim karakteristikama, a prije svega po namjeni spada u zna~ajnije speleolo{ke objekte Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom savjetu za geonasqe|e Republike Srpske, odnosno u Inventaru objekata geonasqe|a. Kao pojedina~ne vrijednosti jedinstvene speleomorfolo{ke i kulturne pojave izdvojeni su:

Ulazna dvorana; Glavni kanal sa tri mawe dvorane ; Zavr{na dvorana; Oltarski prostor.




OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja Pavlove pe}ine po zastupqenim prirodnim komponentama. Izvornost Pavlova pe}ina je potpuno sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji ne samo {to pokazuje neponovqivost bogatstva karstnih oblika nakita, ve} i jedinstvo prirodnog i duhovnog u smislu ure|ewa prirodnog prostora za vjerske obrede. Antropogenim aktivnostima je formiran sakralni prostor, poboq{ani su pristupni putevi ulazu u objekat, i pored ~ega nije u bitnijoj mjeri izmijewen ni jedan prirodni atribut. Reprezentativnost Reprezentativnost Pavlove pe}ine i izdvojenog predjela ogleda se u:

jedinstvenosti skupa spelomorfolo{kih obiqe`ja koji odraàvaju svojevrsnost karstnog procesa i nastanka bizarnih oblika.

Povezanost prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, koje su uz predawe doprinijele potpunoj za{titi jedinstvenog objekta u Republici Srpskoj.

jedinstvenom prirodnom i kulturnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je Pavlova pe}ina svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske.




Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo obliksa i pojava objekata neìve prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izraàvawe brojnosti ideterminisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi" , koja je izraèna kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i reìma za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa u kombinaciji sa stvorenim vrijednostima predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izraènosti koja je obiqeèna kao geonasqe|e, zakqu~uje se da je podru~je Pavlove pe}ine, kao i sam objekat izuzetno. Raznolikost Spomenik prirode Pavlova pe}ina pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadràja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog ìvog svijeta, i moè se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obeqe`ja predionog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta. Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog aspekta kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledi~no povezane i na taj na~in obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti Pavlove pe}ine u mnogome homogenizovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite. Estetika pojave i predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti Pavlove pe}ine se visoko rangiraju i pored subjektivnosti doìvqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj raznolikosti sadràja speleolo{kog objekta, uklopqenosti izvorne umjetnosti i nenaru{nosti predionog lika. Estetika pojave posebno dolazi do izraàja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predjela i pored dobre pristupa~nosti objektu, koja je omogu}ila posje}enost vjernika, i znatièqnika. PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe}e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe}a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Pavlove pe}ine po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa i da ovo podru~je moè uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predlaè se svrstavawe Pavlove pe}ine u zna~ajna prirodna dobra, odnosno prirodna dobra III kategorije.




I

V KONCEPT ZA[TITE




OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pavlova pe}ine" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na:

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrijednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a regionalnog zna~aja. CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom ìvotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti:

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okruèwem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz:

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u trì{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala,

ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbje|uju pripremu podru~ja,

logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima. Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predlaè se usvajawe me|unarodne kategorije III, "Upravqawe podrazumijeva:

za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i

aktivnosti; o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili

marinskih predjela i odràvawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija;

podr{ka na~inu ìvota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice;

o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridruènih vrsta i ekosistema; eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima

podru~ja;




podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i

doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odrìvih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije Pavlove pe}ine kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~nu ure|enost i ve}inom spontano kreiranog okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su:

obiqeàvawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i reìma;

zatvarawe otvora pe}ine re{etkastom metalnom kapijom napravqenom tako da omogu}uje kretawe slijepih mi{eva;

pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istraìva~ki radovi Program istraìvawa pe}ine Pavlove pe}ine podrazumijeva slijede}e radove:

• nastavak speleomorfolo{kih istraìvawa u pe}ini;

• uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini;

• paleontolo{ka i arheolo{ka istraìvawa u pe}ini.

• istraìvawe pe}inske faune, a posebno entomofaune i faune slijepih mi{eva;;




Rezultate planiranih istraìvawa Pavlove pe}ine i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bliè uslove odràvawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom. PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu Zakona o za{titi ìvotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Pavlove pe}ine u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pavlova pe}ina". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata Pavlovu pe}inu sa okolinom. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao zna~ajno prirodno dobro, dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Pavlove pe}ine predlaè se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Trebiwe, Skup{tine op{tine Trebiwe, prikazane na prilogu 3 i 4. RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predlaè za za{titu neophodno je uspostaviti reìm za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni reìm podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pavlova pe}ina" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog reìma neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano pretpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pavlova pe}ina", podlijeù proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi ìvotne sredine i Pravilnikom o analizi uticaja objekata odnosno radova na ìvotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa objekta za potrebe pravoslavnih religioznih obreda i dosada{weg na~ina gazdovawa poqoprivrednim i {umskim zemqi{tem. Bliè uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pavlova pe}ina", u smislu odràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju:

Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije.




Intenzivna konverzija postoje}ih sastojina u izdana~kim {umama i wihovo prevo|ewe u visoki uzgojni oblik. Na mjestima gdje je to mogu}e treba i}i prije svega na restituciju, dok supstituciju vrsta treba izbjegavati, uz iskqu~ivo primjewivawe autohtonih vrsta sa ovog podru~ja.

Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode.

Arhitektonsko enterijersko ure|ewe dijela koji sluì za vjerske obrede, u skladu sa kanonom Srpske pravoslavne crkve, odnosno dogovoru sa nadle`nom Zahumsko-hercegova~kom eparhijom;

Zadràvawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a moè se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene.

Zadràvawe elektromreè podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe.

Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina.

Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromreè podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica.

Javno osvetqewe na urbanizovanim povr{inama koje moè imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela.

Individualno vodosnabdijevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti javno vodosnabdijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima i uslovima Republi~kog zavoda.

Na podru~ju spomenika prirode Pavlova pe}ina, u ciqu odràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa reìma za{tite úú stepena zabrawuje se:

Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dràvni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu.

Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite ìvotne sredine.

Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju.

Gradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, ìvog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline.

Promena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca.

Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata.

Razgradwa i drugi vidovi uni{tavawa objekata koji po arhitektonsko-gra|evinskim odlikama i vremenu nastanka i namjeni predstavqaju spomenike narodnog graditeqstva.

Promjena namjene kori{}ewa za{ti}enog objekta; Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena vaè}im

prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa reìmima i mjerama za{tite podru~ja.

Uni{tavawe pe}inskog nakita. Svaka promjena postoje}e morfologije terena saglasnosti nadle`nih institucija. Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda i Staraoca; Izgradwa dubokih bu{otina ili posebno izdvojenih za potrebe pojedina~nih

doma}instava. Izgradwu septi~kih jama (otvorenog tipa) kao i formirawe deponija bilo kog

otpada. Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta.




Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materija svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu.

Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama u prirodi.

Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. îsta sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i

prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama.

Preoravawe zemqi{ta i obavqawe drugih radwi na mjestima na kojim se mogu izazvati procesi jake i ekscesivne erozije.

Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni ìvi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta.

Sakupqawe, kori{}ewe i uni{tavawe divqih biqnih i ìvotiwskih vrsta za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili druge zakonski regulisane kategorije.

Naseqavawe vrsta ìvotiwa stranih za prirodni ìvi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

Uznemiravawe ptica. Lov.

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Pavlove pe}ine za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumijeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite.




U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, neìve i ìve prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu, odnosno sakralnog sadràja. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pavlova pe}ina" odredi Skup{tina op{tine Trebiwe. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji moè biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim reìmom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora. FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istraìvawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbjediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pruì ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odràvawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namjenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa. SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumijevalo izradu slijede}ih dokumenata:

sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih

dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ija Trebiwe. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva:

utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata;

uspostavqawe katastra instalacija; revizija, aùrirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim

povr{inama. Organizaciji za{tite na podru~ju i to:

formirawe slu`be nadzora; organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz

urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; u saradwi sa zavodima za za{titu spomenika kulture i zavi~ajnim muzejima

napraviti programe istraìvawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru i drugo.




V PRILOZI




SPOMENIK PRIRODE PAVLOVA PE]INA

Poloàj Pavlove pe}ine 1:100 000 (Topografska karta l. Trebiwe,1985)

Spomenik prirode Pavlova pe}ina Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mreì X – 4724,400 N Y – 6225,4500 E Nadmorska visina 435 m

Prilog 1





Poloàj Pavlove pe}ine 1:25 000 (Topografska karta l. Trebiwe 4-1,1980)

Spomenik prirode Pavlova pe}ina Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mreì X – 4724,40 N Y – 6225,45 E Nadmorska visina 435 m

Prilog 2





Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Bihovo, broj plana 35 – XVIII – 8 – b / b / 4, Podru~na jedinica Trebiwe

Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove

Prilog 3





Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj ~estice

povr{ina (m2)

559/44 2 200

559/58 2 125

559/59 2 578

559/60 703

559/71 4 375

569/1 69 500

569/45 2 200

dio ~estice 559/1 50 829

Prilog 4





Zone i reìmi za{tite

Prilog 5





Geolo{ka karta podru~ja Pavlove pe}ine 1:100 000 (OGK Trebiwe K 34-37, 1970.)

Legenda

Kre~waci i dolomiti sa hondrodontama

Dolomiti i kre~waci

Kre~waci sa rudistima Granica osmatrana i

aproksimativna ili pokrivana

Kre~waci i dolomiti sa rudistima i neiteama

Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Cenoman: kre~waci i dolomiti Osa sinklinale

Aluvijalni nanosi: {qunak, krupnozrni pijesak, Osmatran rasjed

Limno-glacijalni sedimenti Pokriven rasjed

Poloàj pe}ine Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Prilog 6



Spomenik prirode P a v l o v a p e } i n a


Plan i profil Pavlove pe}ine

Prilog 7

32





Rje{ewe o za{titi Pavlove pe}ine br. 1050/57 VR/AK

Prilog 8




L

ITERATURA




Bawak D. (2000): Valorizacija prirodnog nasqe|a op{tine Trebiwe, Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske, Trebiwe-Bawa Luka, Grupa autora: Katastar speleolo{kih objekata i arhiva S.D. Ponir, Bawa Luka Grupa autora: Katastar speleolo{kih objekta i arhiva S.D.Zelena brda, Trebiwe Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske -Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo Natevi}, Q., (1970), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu, 1:100 000, list Trebiwe K 34-37, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Natevi}, Q., (1970), Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100 000., list Trebiwe, K 34-37, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Zraka Svetog Pavla-Katalog izlo`be fotografija Petropavlove pe}ine, Trebiwe

Documents

Pavlova pecina