pecina Ljubacevo

7/23/2019 pecina Ljubacevo

1/42

REPUBLIKA SRPSKAMINISTARSTVO PROSVJETE I KULTUREREPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOGNASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITUKAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA


2/42

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOGI PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWEPOD ZA[TITU SPOMENIKAPRIRODE PE]INA UKAMENOLOMU QUBA^EVOKAO PRIRODNOG DOBRA ODIZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac Jelena Kadi}

Obra|iva~

Goran Dujakovi}, speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Dragan Kova~evi}, dipl. in`. {um.

Goran Pani}, geograf

Fotografije Goran Dujakovi}

Tehni~ka obrada

Jelena Savi}, dizajn

Goran Kalini}, obradapriloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}


3/42

1.

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG IPRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra

sadràn je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome seprirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovuPrijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu ìvotne sredineRepubli~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|aRepublike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe podza{titu spomenika prirode "PE}INA U KAMENOLOMU QUBAÊVO" kaoprirodnog dobra od velikog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2007. god.Direktor Zavoda

,


4/42

2.

SADR@AJPRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INAU KAMENOLOMU QUBAÊVO" KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOGZNAÂJA

IDENTIFIKACIJAVrsta i naziv prirodnog dobraOsnovna vrijednostPoloàjGranice za{ti}enog podru~ja i zone za{titePrethodni status za{titeKategorija

Me|unarodni status

OPIS PRIRODNOG DOBRAPrirodaôvjek i priroda

VREDNOVAWEOcjena ispuwenosti uslova za za{titu

Ocjena vrijednostiPrijedlog kategorije

KONCEPT ZA[TITEOptimalni model za{titeCiqevi razvojaProceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{titeReìm za{titeMjere odràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra

Upravqawe za{titomFinansirawe za{titeSmjernice

PRILOZIprilog 1: Poloàj Pe}ine u kameneolomu Quba~evo 1:100 000prilog 2: Poloàj Pe}ine 1:25 000


5/42

3.

I

- IDENTIFIKACIJA

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode "Pe}inau kamenolomu Quba~evo"

OSNOVNA VRIJEDNOST

Sloèn, podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, koji sa~iwavanekoliko dvorana povezanih kanalima, ispuwen atraktivnim i veomarijetkim oblicima pe}inskog nakita. Pe}ina je izuzetno zna~ajangeomorfolo{ki, speleoklimatolo{ki i potencijalno biospelolo{kilokalitet u Republici Srpskoj. Tokom speleolo{kih istraìvawa (2004-2006.godina) u podzemnim kanalima i dvoranama prona|eni su izuzetno rijetki

oblici ekscentri~nog pe}inskog nakita (heliktiti) na vi{e lokacija. Porasprostrawenosti ekscentri~nog pe}inskog nakita (Visoka dvorana,Dvorana stalagmita, Kalcitna dvorana i Dvorana Posledwi horozont) ovo jejedinstven podzemni objekat u Republici Srpskoj, a i Bosni i Hercegovini.Pe}ina je tako|e bogata i ostalim oblicima pe}inskog nakita: velikimsalivima, stalagmitima, stalaktitima, pe}inskim stubovima, bigrenimkadama i draperijama.

POLO@AJSjeverozapadna Republika Srpska, kamenolom Quba~evo.

Teritorija op{tine Bawa Luka, podru~je sela Quba~evo, kamenolomQuba~evo.

Udaqenost: od (centra) Bawa Luke 14 km.

Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca:- od Bawa Luke asfaltnim putem do Karanovca, daqe prema Kneèvu do

skretawa za kamenolom Quba~evo. Od ulaza u kamenolom 200 metara doulaza u pe}inu;

- od Kneèva prema Bawa Luci asfaltnim putem ispod planina êmernicai Osma~a do skretawa za kamenolom Quba~evo. Od ulaza u kamenolom


6/42

4.

GRANICE ZA[TI]ENOG PODRU^JA I ZONE ZA[TITE PE]INE UKAMENOLOMU QUBAÊVO

U za{ti}enom spomeniku prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo utvr|ujese reìm za{tite I i II stepena.Spomenik prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo nalazi se ukamenolomu Quba~evo, selo Quba~evo oko 15 km od centra Bawa Luke,op{tina Bawa Luka, KO Quba~evo, na katastarskim ~esticama: k.~. 63/2, k.~.985 k.~. 45/3, k.~. 46/1, k.~. 46/2, k.~. 47/1, k.~. 47/2, k.~. 48, k.~. 49, k.~. 50/2, k.~. 50/3,k.~. 63/2, k.~. 64/1, k.~. 64/2, k.~. 65/1, k.~. 65/2, k.~. 66/1, k.~. 66/2, k.~. 67, k.~. 68, k.~.978, k.~. 979, k.~. 981, k.~. 984, k.~. 986, k.~. 987, k.~. 988, k.~. 2195/1 te dijelovik.~. 63/1 i 2195/2 ucrtani na kopiji katastraskog plana, a obuhvata povr{inuod45,45 hektara.Pod reìmom za{tite prvog stepena nalazi se:- ju`ni kanal sistema pe}ine (k.~. 63/2, k.~. 985, i dio k.~. 63/1 ucrtan nakopiji katastarskog plana) ukupne povr{ine 5,89 hektara.Reìm za{tite I stepena podrazumjeva zabranu kori{}ewa prirodnihbogastava i sve vidove kori{}ewa prostora i aktivnosti , osim pra}ewastawa, nau~nih istraìvawa, ure|ewa pe}ine (poseban projekat ure|ewa) ikontrolisanih posjetaPod reìmom za{tite drugog stepena nalaze se:- sjeverni kanal sistema pe}ine sa okolinom (k.~. 46/1, k.~. 46/2, k.~. 47/1, k.~.47/2, k.~. 48, k.~. 49, k.~., k.~. 50/2, k.~. 50/3, dio k.~. 63/1, k.~. 63/2, k.~. 64/1, k.~.64/2, k.~. 65/1, k.~. 65/2, k.~. 66/1, k.~. 66/2, k.~. 67, k.~. 68, k.~. 978, k.~. 979, k.~.981, k.~. 984, k.~. 986, k.~. 987, k.~. 988, k.~. 2195/1, i dio k.~. 2195/2 ucrtan nakopiji katastarskog plana) ukupne povr{ine 39,56 hektara.Reìm za{tite II stepena podrazumjeva aktivnosti na o~uvawu iunapre|ewu za{ti}enog prirodnog dobra, razvoja turizma i rekreacije kao iobavqawe privrednih djelatnosti koje nisu u suprotnosti sa propisanimmjerama za{tite.


7/42

5.

RETHODNI STATUS ZA[TITE

P

e}ina u kamenolomu Quba~evo se do sada nije nalazila na listi

ATEGORIJA

Pza{ti}enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda zaza{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period). Tokom 2005.godine prirodno dobro je stavqeno pod prethodnu za{titu (Slu`beniglasnik RS br. 35/05).

K

pomenik prirode.

Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno

E\UNARODNI STATUS

S

dobro Pe}ina u kamenolomu Quba~evo je objekat geonasqe|a regionalnogzna~aja.

M

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural

odru~ja (United Nations List

Monument / Natural Landmark- Prirodni spomenik.IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih pof National parks &Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.


8/42

6.

II - OPIS PRIRODNOG DOBRARIRODA

P

EOLO[KA GRA\Aeolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine u kamenolomu u Quba~evu obuhvata

ezozoik{irem podru~ju pe}ine u kamenolomu u Quba~ebu, stijene sredwe i gorwe

kom jurskog perioda vr{ena je iskqu~ivo karbonatna sedimentacija, i

redwo-gorwojurske sedimente predstavqaju dolomiti sa ulo{cima

orwojurski sedimenti su svjetlosivi sitnozrni kre~waci, u kojima su

GGvi{e strukturno-facijalnih cjelina, u kojima su pored karbonatnih masamezozojske starosti na istra`nom terenu zastupqene i stijene razli~itogsastava i starosti (OGK, list Bawa Luka, 1977 i OGK list Jajce, 1981).Rasprostrawewe zastupqenih litolo{kih ~lanova na istra`nom podru~juprikazano je na prilogu 6.

Strukturne karakteristike istra`nog podru~ja su veoma sloène iodraàvaju istoriju formirawa sjeverozapadnog oboda Dinarida.

MUjure (J2+3) na kontaktu sa dowo- i gorwokrednim stijenama (K1 i K2)

ispresjecane su brojnim rasjedima regionalnog karaktera.Totaloèni su raznovrsni kre~waci sa bogatom faunom. Zahvaquju}i tomeizvr{eno je razdvajawe, na nera{~lawene sredwo-gorwojurske sedimente iseriju gorwojurskih sedimenata.

Stamnosivih I ponegdje rumenkastih kre~waka, koji navi{e postepenoprelaze u slojevite sive kre~wake sa obiqem faune. Od mikrofosila premaMarinkovi} i dr, (1981) konstatovani su Protopeneroplis striata, Conicospirillinabassiliensis, macroporella cf. selli i drugi. Debqina ovih sedimenata varira od400 do 500 metara.

G~esti ostaci koralskih kolonija, hidrozoa I nerinea. Ukupna debqina ovih


9/42

7.

edimente na istra`nom prostoru predstavqaju proluvijalne ideluvijalne tvorevine i aluvijalni sedimenti rijeke Vrbas kvartarne

trukturne karakteristikeuba~eva, kao i cijelo podru~je Bawaluke,

ostalom i ~itava sjeverozapadna Republika Srpska, pripadaju

u kamenolomu sa okolinom pripada jedinici Osma~a, ~ije jeruàwe pravca sjeverozapad-jugoistok. Ova strukturna jedinica

eqefokolini istra`nog prostora dominira planina Osma~a kao

ajmarkantnija morfolo{ka pojava ju`no od grada Bawa Luka, na desnoj

ova: Mileti}a vis (889m), Rustina (861m) i Vijenac

o sa isto~nim dijelom planine Mawa~a.

sa~iwavaju plo~asti mikriti sa uklopcima ro`naca i kalkareniti dobro

uslojeni. Turbiditne sekvence su najvi{e izraène u niìm nivoima.Ukupna debqina iznosi oko 200 m.

KenozoikKenozojske s

starosti. Na uèm podru;ju istraìvawa kenozojski sedimenti gotovo danemaju znatnije rasprostrawewe.

SRegionalno gledano podru~je Qugeotektonskoj jedinici unutra{wih Dinarida, odnosno wenom sjevernomobodu.

Pe}inappredstavqa sinklinalu koja blago tone prema jugoistoku (Marinkovi} i dr,1981). Prema istim autorima osobina ove strukturne jedinice je da onapresijeca tri skoro paralelna rasjeda razdvajaju}i mawe blokove platoKrmine i plato Quba~evo-Memi}i. Ina~e plato Quba~evo-Memi}i jenaknadnim tektonskim pokretima deformisan usqed ~ega karbonatnislojevi padaju prema sjeveroistoku. Cijeli speleolo{ki sistem pe}ine u

kamenolomu Quba~evo formiran je upravo u navedenim sedimentima inajvjerovatnije wegov generalni pad prati pad slojeva.

RU {irojnstrani rijeke Vrbasa,.

Osma~a je dinarskog pravca pruàwa, sa istoimenim najvi{im vrhom (949m)i nekoliko mawih vrh(848m). Planina o{tro pada zapadno prema rijeci Vrbas, najzna~ajnempovr{inskom toku {ireg podru~ja.Prema karti rasprostrawenosti karsta (Andri}, B.) {ire podru~je Osma~epripada zoni dubokog karsta zajedn


10/42

8.

orfohidrolo{ke odlike Pe}ine u kameonolomu Quba~evo~evo

redstavqa dio ve}eg podzemnog sistema koji je minirawem otkriven, a

mawih

vu morfolo{ke analize izdvojeno je nekoliko cjelina ovogpeleolo{kog objekta. Opis morfolo{kih odlika pe}ine prikazan je na

Visoka dvorana,

ta,na,

lazni kanal

MSpeleolo{ki objekat Pe}ina u ju`nom dijelu kamenoloma Qubapkasnije tokom radova i znatno uni{ten. Pored kanala u ju`nom dijelu, ukamenolomu jo{ uvijek egzistira i kanal u sjevernom dijelu kamenoloma.Pregledom speleologa ovog dijela pe}ine 2004. godine u koji se ulazikaverenom ustanovqena je duìna kanala koja prelazi 200 metara. Ulazak u

ovaj dio nekada jedinstvenog speleolo{kog sistema sada je izuzetnorizi~an zbog naru{ene stabilnosti nadsloja izazvanih neprekidnimminirawem ovog dijela kamenoloma u periodu 2004-2007. godina. Tako|e, ublizini sada{weg ulaza pe}ine u ju`nom dijelu kamenoloma evidentiranasu i dva {ira rasjeda - kanala ispuwena pe}inskim nakitom, preko kojih jenajvjerovatnije speleolo{ki sistem komunicirao prema povr{ini.Posmatrano u planu i profilu, pe}ina u ju`nom dijelu kamenoloma jepodzemni objekat koji se sastoji iz glavnog, prostranog i nekolikokanala koji povezuju ~etiri dvorane. Generalni pravac pruàwa glavnog

kanala iznosi oko 1800

. Ukupna duìna svih kanala pe}ine (ju`nog dijela) je338 m, dubina -7,7m a visinska razlika izme|u najvi{eg i najnièg dijela 18metara.

Na osnososnovu slede}ih cjelina:

Ulazni kanal,

Slijepi kanal, Dvorana stalagmi Kalcitna dvora Kolaps, Dvorana Posqedwi horizont

Uma jedan vertikalno izduèn otvor koji je sa jedne strane

regra|en velikim salivom. Smje{ten je na zasje~enoj strani ju`nog dijelaUplaz u pe}inu i

kamenoloma. Ulazni otvor je orijentisan prema jugoistoku. Ulaz je relativnomalih dimenizija, {irine 1,20 m i visine 3 m. Dno ulaza je pokriveno

j j


11/42

9.

Visoka dvoranazuje Ulazni kanal, Slijepi kanal i

voranu stalagmita. Sa visinom tavani~nog dijela koja dosti`e 10 metara,Sastoji se iz jedne dvorane koja poveDto je i najvi{a morfolo{ka cjelina u pe}ini. Dno kanala je pokrivenodebelim talogom raskva{ene gline. Dvorana ima prosje~nu {irinu od 6-9metara


12/42

10.

kla saliv nisu novijeg datuma i najvjerovatnije su seizmi~ke

su stvarale i oblikovale ove pojave. Orijentisanost kanala pravcem jug-

sjever ukazuje i na mogu}i pravac paleotoka koji je najvjerovatnijedrenirao povr{inske i podzemne vode visoravni Quba~evo prema kawonurijeke Vrbas (udaqenost od pe}ine 3-4km-sjeverozapadno). Spu{tawevodenog toka u niè etaè i ostavqawe sada{wih kanala pe}ine bezaktivne hidrolo{ke funkcije pretpostavqa i postojawe niìh podzemnihhorizonata koji su za sada speleolo{ki nedostupni i izvjesno hidrolo{kiaktivni.Na dijelu suèwa koje odvaja Visoku dvoranu od Dvorane stalagmita,nalazi se interesantna pojava napuknu}a na jednom salivu. Pomjerawa koja

su presjeprirode. Procesom karstifikacije pukotina se obnovila i zapunilamaterijalom, iako su dijelovi saliva pomjereni u razli~itim smjerovimanekoliko centimetara.


13/42

11.

Slijepi kanalNastavqa se sjeverozapadno od Visoke dvorane. Naziv je dobio zbogpoloàja koji je u planu pe}ine orijentisan prema ulaznom dijelu islijepog, pukotinskog zavr{etka kanala. Za razliku od Ulaznog kanala iVisoke dvorane koji su gotovo potpuno horizontalni, ovaj kanal u po~etnomdijelu ima blagi uspon, a daqe zavr{ava padom u jednu pukotinu. Poku{ajispelologa da preko ovog kanala u|u u niè etaè pe}ine bili subezuspje{ni. Dno kanala je pokriveno dijelom kalcitnom korom, dijelom

raskva{enom ilova~om. Strop i strane kanala su ispuwene pe}inskimnakitom. Na pojedinim mjestima nalaze se atraktivni oblici stalagmita.

Dvorana stalagmitaU dvoranu se ulazi preko suèwa kojim je odvojena od Visoke dvorane.Suèwe je rijedak dio pe}ine koji je teè prohodan. Visina suèwa sekre}e oko 0,50 m. Na stropnom dijelu suèwa nalaze se mawe nakupineekscentri~nog nakita. Dvorana je dobila naziv po atraktivnoj grupimasivnih stalagmita koji su prona|eni tokom prvih posjeta speleologa, odkojih je naàlost, sada u dvorani prisutno samo nekoliko primjeraka. Jedandio stalagmita je usqed detonacija rastre{en, napukao i pao.Najatraktivnije primjerke veoma masivnih stalagmita su odnijeliposjetioci prije nego {to je postavqena kapija na ulazu u pe}inu. Dnodvorane pokriveno je kalcitnim naslagama i mawim bigrenim kadama. Nabo~nim stranama dvorane nalaze se mawe nakupine heliktita i krupnihkristala kalcita.


14/42

12.

Kalcitna dvoranaOvo je najduà i najinteresantnija dvorana pe}ine u Quba~evu. Ukupnaduìna dvorane je 103 metra. Karakteri{e je relativno velika {irina ibogatstvo raznovrsnih oblika pe}inskog nakita. Od izlaza iz Dvoranestalagmita dvorana se ra~va na dvije strane.Sjeverozapadni krak se od mjesta ra~vawa, suàva i poslije jednog mawegpada zavr{ava kru`nom dvoranom. U ovom dijelu su razvijene skromnijeforme pe}inskog nakita. Ukupna duìna ovog dijela dvorane je 27 metara.

Jugoisto~ni krak je najintersantniji dio dvorane. Veliki saliv izgra|en od~istog kalcita u cjelosti pokriva zapadnu stranu dvorane. Ovaj saliv kojise na pojednim mjestima uzdiè do visine plafona prostire se do naj{ireg

ijela dvorane. Velika koncentracija ekscentri~nog nakita formirana je nadijelovima saliva, stalagmitima, mawim pe}inskim stubovima i na bijelimstalaktitima stropa. Tavanica dvorane je ukra{ena interesantnim oblicimastalaktita tipa-A (makarona) koji su zbog mjesta na kome se nalaze (velikavisina) ostali izuzetno dobro o~uvani. Velika koncentracija ekscentri~nognakita je posqedica izolovanosti podzemnih kanala i dvorane desetinama

hiqada godina tako da su rijetki oblici pe}inskog nakita nesmetano rasliu uslovima velike vla`nosti.Dno dvorane je potpuno horizontalno, prekriveno ilova~om koja seprostire u vidu tanke tvrde kore. Ako su predwi dijelovi pe}inerazblatweni od prokapnih voda koje su o~ito u ovim dijelovimaintenzivnije, najve}i dio Kalcitne dvorane je tokom cijele godine suh.Najve}a {irina Kalcitne dvorane iznosi 16 metara u dijelu u kome dvoranamijewa pravac pruàwa prema jugozapadu. Od mjesta u kome mijewa pravacprostirawa, dvorana se karakteri{e velikom {irinom a pojavquje se i

veliko uru{avawe dna. Uru{avawe se zavr{ava pukotinski i najvjerovatnijekomunicira sa niìm etaàma u koje za sada nije mogu}e spelolo{koprodirawe. U zavr{nom dijelu dvorana je presje~ena depresijom koja sespu{ta 6 metara vertikalno u odnosu na dno dvorane. Depresija (Kolaps) jeu stvari razdvojila Kalcitnu dvoranukanal na dvije cjeline i izdvojilaDvoranu Posledwi horizont kao zasebnu morfolo{ku cjelinu. Isto~nastrana zavr{nog dijela Kalcitne dvorane je pokrivena ostacima kre~wa~kihblokova, kamewa i bigrenim korama.

d


15/42

13.

KolapsJe hidrolo{ki najaktivniji, najinteresantniji i najneprohodniji diope}ine. Prelazak je mogu} samo spustom i usponom preko gotovo vertikalnihstrana Kolapsa na ~ijim stranama se nalazi nataloèn sloj navlaènegline. U vidu mawih depresija-udubqewa pregra}uje gotovo u cjelostidvoranu i spu{ta se 6 metara u odnosu na dno Kalcitne i DvoranePosledweg horizonta, koje se nalaze na istom pravcu prostirawa. Velikaraskva{enost, obilno prisustvo gline, povremeno formirawe lokvi vode

ili mawih poto~i}a (samo tokom obilnijih padavina) ukazuju da pe}inapreko ovog dijela komunicira pukotinski sa niìm etaàma speleolo{kogsistema koje omogu}uju odvo|ewe, mogu}e, i ve}ih koli~ina vode.

Dvorana Posqedwi horizontva dvorana nastavqa na Kolaps i predstavqa zavr{nio dio pe}ine. Dno

je pokriveno kalcitnim nakupinama i u predwem dijeluOdvorane


16/42

14.

ÔVJEK I PRIRODAUvidom u stawe na terenu, zapaàju se fizi~ki, i drugi vidqiviindikatori neposredne ugroènosti. Neposredna okolina Pe}ine ukanemolomu Quba~evo zahva}ena je antropogenim uticajima u smisluprivrednih postrojewa i separacije geolo{kog materijala. U uòj zonipe}ine, primje}eni su direktni uticaji ~ovjeka. Morfologija nekada{wegkre~wa~kog masiva potpuno je uni{tena i zaravwena do planirane kotekamenoloma.

Nakon speleolo{kih istraìvawa i konstatovawa izuzetnih vrijednostiovog speleolo{kog objekta, preduzeti su prvi koraci ka wegovoj za{titi.Tako je zabranom rudarsko-geolo{kog inspektora (Broj:/I-06/2-311-35/2004)

d 08.04.2004 godine stavqen pod privremenu za{titu kanal u ju`nom dijeluokamenolama dok je kanal u sjevernom dijelu prepu{ten uni{tavawu jer bi se

}


17/42

15.


18/42

16.

IIII - VREDNOVAWECJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU

O

e}ina u kamenolomu Quba~evo predstavqa morfolo{ki sloènpeleolo{ki objekat, koji karakteri{e rijedak i ekscentri~an pe}inskiakit. Pe}inu karakteri{u prostrani kanal razvijeni u jednom horizontu,

atraktivan i rijedak pe}inski nakit koji je za sada samo djelomi~noistraèn. S obzirom da je kaverna desetinama hiqada godina bilazatvorena i nedostupna, vanredno je interesantna sa aspekta budu}ihmikroklimatskih i biospeleolo{kih istraìvawa. Pomenuti skupvrijednosti speleolo{kog objekta Kaverna u kamenolomu Quba~evo daje jojsvojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi ìvotne sredine("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjenaispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedurevrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i ìvotnesredine ~iji su kriteriji iskazani kao:

Izvornost (autohtonost) stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava poddirektnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

Reprezentativnost pokazateq jedinstvenosti i specifi~nostiprirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugroènostiodre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ilivremenski okvir,

Raznolikost - izraèna bogatstvom raznovrsnih, me|usobnokombinovanih, prirodnih pojava i procesa,

Cjelovitost-koja izraàva stepen jedinstva i zaokruènostiodre|enog prostora ili pojave i wihovih sadràja,

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalno-pejsa`nihvrijednosti, i qepota prirodnog dobra.

Psn


19/42

17.ihovih vrednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj

osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodnevri i Girske pe}ine imaj sna`nu argumentaciju koja obezbije|ujeklapawe u navedene kriterijume.

ta Republike Srpske,au~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom

w

jednost uuPe}ina u kamenolomu Quba~evo po svojim dimenzijama i karakteristikamaspada u petnaest najzna~ajnijih speleolo{kih objekansavjetu za geonasqe|e Republike Srpske, odnosno u Inventaru objekatageonasqe|a.

OCJENA VRIJEDNOSTI


20/42

18.

izdvojeni predeo su, i pored potpunere|enosti pristupnog prostora, u znatnoj mjeri reprezentativni {to se

ra{ava podzemne dvorane i galerije, Veoma atrktivni su

pe}inski stubovi pre~nika i do metra, na kojima su razvijeniekscentri~ni nakiti, grandiozni salivi i draperije, kao i pojavemalih bigrenih kadica.

jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasle|u, zbog ~ega je Pe}ina ukamenolomu Quba~evo svrstana u objekte geonasle|a RepublikeSrpske

RijetkostZna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvooblika i pojava objekata neìve prirode, pri ~emu se uspostavqa posebnaskala za kvalitativno ili kvantitativno izraàvawe brojnosti ideterminisawe teritorije kroz "rijetkost" kao pojedina~nu vrijednost, kojaje izraèna kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite io~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i reìma za{tite) zaostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa ihidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom

izraènosti koja je obiqeèna kao geonaslije|e, zakqu~uje se da je podru~jepe}ine u kamenolomu Quba~evo izuzetno.

ReprezentativnostPe}ina u kamenolomu Quba~evo iuogleda u:

jedinstvenosti skupa speleomorfolo{kih obiqe`ja iskazanih krozpe}inski sistem jednog horizonta i veoma rijetkog pe}inskog nakitakoji uk


21/42

19.

Raznolikostiteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija

aznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i

nog dobra, odnosno jedna od bitnih

ku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepenti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog aspektaealnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske

avawa i ocjene lijepog urirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na o~uvanosti predeone raznolikosti,

i pored jasnog efekta privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobitodolazi do izraàja u okolnom dijelu kamenoloma zbog mogu}nosti {irokevizuelne percepcije ne samo pojedinih o~uvanih elemenata ve} iupore|ivawa cjelovitog prostora prije antropogenih radova i wihovihposqedica. Iako skrovitost prirodnog dobra nije uticala da se o~uvaestetika predela usqed privrednog interesa, navedenim aktivnostima

upravo je apostrofirana temeqna vrijednost datog prostora, ~ime jestvorena specifi~na estetika ure|ivanog predjela.

Spomenik prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo pokazuje znatan stepenraznolikosti prirodnih sadràja, prije svega morfolo{kih elemenatageodivirz"rprocesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata), i moè se ocjewivatikao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e izobiqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Cjelovitostjelovitost je preduslov za{tite prirodC

odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma jeslo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu,ao i nejednak

cjelovitosao skup rk

vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledi~nopovezane i na taj na~in obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Naosnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednostiPe}ina u kamenolomu Quba~evo u mnogome homogenizovan i prostornouobli~en uprkos antropogenom uticaju, odnosno lako prepoznatqiv saaspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjelaPejsa`no-ambijentalne vrijednosti Pe}ine u kamenolomu Quba~evo seisoko rangiraju i pored subjektivnosti doìvqv

p


22/42

20.

PRIJEDLOG KATEGORIJE

Na osnovu kriterijuma preporuka Nacionalnog savjeta za geonasqe}e RS iEvropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe}a (ProGEO), acijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Pe}ine u kamenolomu Quba~evopo ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa i

a ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druged dozvoqene

dla`e se svrstavawe pe}ine u prirodna dobra od velikoga~aja, odnosno prirodna dobra II kategorije.funkcije, prezn


23/42

21.

IV - KONCEPT ZA[TITEOPTIMALNI MODEL ZA[TITE

Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina u kamenolomu Quba~evo" se

zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu iupravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na:

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu prideonih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih iqudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro

moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja.


24/42

22.

CIQEVI RAZVOJA

p{ti ciqevi

vawe;

prihvatnogost spomenika prirode sa okruèwem.

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u trì{nisistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnihpotencijala,

ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnihaktivnosti, koje obezbije|uju pripremu podru~ja,

logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i

zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primewuju se ciqeviupravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enihprirodnih dobara IUCN i predlaè se usvajawe me|unarodne kategorije III,

Upravqawe podrazumeva: za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite,

djelatnosti i aktivnosti;

o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjelai/ili marinskih predela i odràvawe tradicionalnog kori{}ewazemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija;

podr{ka na~inu ìvota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom iza{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice;

o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridruènih vrsta i

O

Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti:

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|i

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}upunkta posti}i boqu povezan

Polaze}i od opredeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~jaturizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bise ostvarivali kroz:


25/42

23.

osebni ciqeviobzirom na status i funkcije Pe}ina u kamenolomu Quba~evo kao

rirodnog dobra, zapu{tenost okolnog prostora, neophodno jerovesti niz mijera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to

nna~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa

zatvarawe otvora pe}ine re{etkastom metalnom kapijom napravqenom

plato ispred ulaza u pe}inu pejsa`nim ure|wem osmisliti uno{ewemrekreativnih i turisti~kih sadr àja

a za{tite i

straìva~ki radovinolomu Quba~evo podrazumijeva

raìvawa u pe}ini, du`

a

PSza{ti}enog pplanirati i spsu:

obiqeàvawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisa

o po{tovawu uspostavqenog reda i reìma;

tako da omogu}uje kretawe slijepih mi{eva, odnosnoda re{etke buduhorizontalno postavqane;

ure|ewe parkinga van neposrednog pristupnog dijela spomenikaprirode;

pristupni put urediti iz najpogodnijeg pravca; obezbjediti novu trasu puta za eksploataciju sirovina van granica

prostora za{ti}enog spomenika prirode obezbjediti redovna seizmi`ka pra}ewa u pe}ini na osnovu

elaborata gra|evinsko-arhitektonskog fakulteta u Bawa Luci Usaglasiti projekat rekultivacije terena sa programim

razvoja za{ti}enog podru~ja

IProgram istraìvawa Pe}ine u kameslede}e radove:

nastavak speleomorfolo{kih ist

speleolo{kog sistema, razdvojenom dijelu na sjevernoj strani i uokolini;

hidrogeolo{ka istraìvawa i definisawe elemenata reìmpodzemnih voda u karstnom masivu u kojem je razvijena pe}ina;

paleontolo{ka istraìvawa u pe}ini. uspostavqawe seizmi~kih merewa;


26/42

24.

ROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITEP

{tite

lomu Quba~evo u statusu i pod nazivom Spomenik prirode

stva za prostorno ure|ewe

Proceduralni aspekt zaNa osnovu odredaba Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnikRS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu

e}ine u kamenoP"Pe}ina u kamenolomu Quba~evo". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen

za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata Pe}inu ukamenolomu Quba~evo sa razvijenim speleolo{kim sistemom irednom oknepos olinom.

stavqawu pod za{titu spomenika prirode je u nadle`nosti VladeAkt oRepublike Srpske, na prijedlog Ministargra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-


27/42

25.

RE@IM ZA[TITE

U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenikaprirode "Pe}ina u kamenolomu Quba~evo" kao za{ti}enog prirodnog dobra

poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca ipa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi uiqu preventivnog djeloc vawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao

{to je navedeno.

Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van}


28/42

26.

MJERE ODR@AVAWA, URE\EWA I RAZVOJA PRIRODNOGDOBRA

Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina u kamenolomu Quba~evo", u smisluodràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere sepropisuju:

Sva speleolo{ka i druga nau~na istraìvawa; Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod

{ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}eautohtone vegetacije.

Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkcijiprezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra,

Izgradwa turisti~kih i rekreativnih objekata prema urbanisti~kimprojektima, odnosno urbanisti~kim dozvolama, uz obaveznu izradu

detaqnih analiza uticaja, na osnovu uslova nadle`nih institucija iRepubli~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnognaslije|a.

Zadràvawe elektromreè podru~ja na postoje}im pravcima dok se nesteknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uzobavezno kablirawe.

Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdjese naru{ava ambijentalna celina.

Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromreè podru~ja i

provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje moè imati

iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnihtijela.

no vodosnadbjevawe objekata iz bunara, s tim {to }e seodgovaraju{im urbanisti~kim planovima omogu}iti javnovodosnadbijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim

Individual

tehni~kim uslovima i uslovima Republi~kog zavoda za za{titukulturno istorijskog i prirodnog naslije|a.

Plansko gazdovawe {umama na osnovu vaè}e {umsko privredneosnove

Na podru~ju spomenika prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo, u ciqu


29/42

27.promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, ìvog svijeta, qepotepredela, kulturnih dobara i wihove okoline.

Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz

Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena

promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewevoda jednog u drugi vodotok, i izmena hidrodinami~nih

e {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe.

a potrebe sprje~avawa erozije i

ivqih biqnih i ìvotiwskih

e fosilnog ili arheolo{kog materijala iz pe}ine;

programskih dokumenata Staraoca.

vaè}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskimosnovama koje su usagla{ene sa reìmima i merama za{tite podru~ja.

Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila i izdanaka. Svaka

karakteristika i reìma vodotoka bez saglasnosti nadle`nihinstitucija. Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda i Staraoca; Izgradwa vodozahvata, dubokih bu{otina ili posebno izdvojenih za

potrebe pojedina~nih doma}instava. Izgradwu septi~kih jama (otvorenog tipa) kao i formirawe deponija

bilo kog otpada. Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i

drugim opasnim materijama u prirodi. Uni{tavaw îsta sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika

i prekomerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principegazdovawa {umama.

Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodniìvi svijet ovog podru~ja, osim zklizi{ta.

Sakupqawe, kori{}ewe i uni{tavawe dvrsta za{ti}enih kao prirodne retkosti ili druge zakonskiregulisane kategorije.

Uzimaw Sakupqawe predstavnika pe}inske faune, izuzev u nau~ne svrhe i uz

saglasnost Zavoda; Svako uznemiravawe slijepih mi{eva; Naseqavawe vrsta ìvotiwa stranih za prirodni ìvi svet ovog

podru~ja, u slobodnom prostoru.

Uznemiravawe ptica iìvotiwa. Lov.


30/42

28.

UPRAVQAWE ZA[TITOM

te, odnosno progla{ewe Pe}ine u kamenolomujedan je od

|ivawu, razvoju i kori{}ewu

, imaju}i u vidu potrebu o~uvawavrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu

pomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta iprirodnih otvora u karstu i pokretnom paleontolo{kom materijalu.

Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog

Uspostavqawe zakonske za{tiQuba~evo za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode,osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqaweprirodnim dobrom podrazumjeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa,preduzimawe mera i aktivnosti na unaprjeprirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim merama i uslovimaza{tite.

U preduzimawu mjera i uslova za{titeprirodnihs


31/42

29.

FINANSIRAWE ZA[TITEFinansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istraìvawa iizvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora u skladu sa~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji seodnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, aRepublika da pruì ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosnoStaraocu. Tro{kovi teku}eg odràvawa za{ti}enog prirodnog dobra kojevr{i Staralac pokrili bi se delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iznamenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonompropisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnihresursa.

SMJERNICE

U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ihkonfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti:

Obezbe|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja,{to bi podrazumevalo izradu sqede}ih dokumenata:

o sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvojaza{ti}enog dobra;

o prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kaosamostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnograzvoja podru~ja Bawa Luka.

Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumeva:o utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog

na podru~ju i to:

o a

statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju poZakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata;

o uspostavqawe katastra instalacija;o revizija, aùrirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na

poqoprivrednim povr{inama i {umama.

Organizaciji za{titeo formirawe slu`be nadzora;o organizovawe saradwe sa slu`bama op{tine, posebno

inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radispre~avawa bespravne izgradwe;napraviti programe istraìvawa za{tite etnonasle|a nza{ti}enom prostoru, i drugo.


32/42

30.


33/42

31.

LITERATURA

Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske - Zavod za uxbenike inastavna sredstva, Srpsko Sarajevo,

Katastar speleolo{kih objekata i arhiva Speleolo{kog dru{tva Bawa Luka

Milanovi}, P. (1979): Hidrogeologija karsta i metode istra`ivawa;Hidroelektrane na Trebi{wici i Institut za kori{tewe i za{titu voda na

karstu, Trebiwe

Graquk, B, Juri{i}, M. (1984): Neki speleolo{ki problemi bawalu~ke regije;Na{ kr{,16-17,Sarajevo.

Moji}evi}, M, Vilovski, S, Tomi}, B, Pami}, J. (1977): Tuma~ za Osnovnugeolo{ku kartu SFRJ, 1:100 000, list Bawa LukaL 33-119, Savezni geolo{kizavod, Beograd.

Moji}evi}, M, Vilovski, S, Tomi}, B, (1977): Osnovna geolo{ka karta SFRJ,list Bawa Luka,L 33-119, 1:100 000, Savezni geolo{ki zavod, Beograd.


34/42

32.

V - PRILOZI


35/42

33.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBAÊVOPoloàj pe}ine u kamenolomu Quba~evo

1:100 000(Topografska karta list Bawa Luka,1971)

Spomenik prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo

oordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mreì X 4948,30 NK


36/42

34.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOPolo`aj pe}ine u kamenolomu Quba~evo

1:25 000(Topografska karta l. Bawa Luka 3,1980)

Spomenik prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo


37/42

35.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOKopija katastarskog plana

Katastarska op{tina Quba~evo, broj plana Kotor-Varo{ 2,3

Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslovePodru~na jedinica Bawa Luka


38/42

36.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOPopis i povr{ine katastarskih ~estica

dio ~esticedio ~estice

broj povr{ina~estice

46/1 814246/2 20490

47/1 312

47/2 1258

48 18089

49 33705

50/2 15957

50/3 6637

62 3020

63/1 166020

63/2 19619

64/1 3052

64/2 7871

65/1 7459

65/2 5869

66/1 2920

66/2 8925

67 8258

68 30416

978 8580

979 15949

981 1449

984 4022

985 9514

986 9554

987 1934

988 28782

2195/1 1782

2195/2 874

37


39/42

37.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOZone i re`imi za{tite Spomenika prirode

Pe}ina u kamenolomu Quba~evo


40/42

38.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOGeolo{ka karta podru~ja Quba~eva

1:100 000(OGK Bawa Luka L 33-119, 1977)

39.


41/42

39.

SPOMENIK PRIRODE PE]INA U KAMENOLOMU QUBA^EVOPlan Spomenika prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo

**vertikalna i horizontalna razmjera nije jednaka

40.


42/42

U KAMENOLOMU QUBA^EVOProfil Spomenika prirode Pe}ina u kamenolomu Quba~evo

SPOMENIK PRIRODE PE]INA

Prilog 8

- , 2007.

Documents

pecina Ljubacevo