UNIVERZITET U TUZLI
PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET
ODSJEK ZA GEOGRAFIJU

Z A V R N I R A D

Dr. sc. Devad Meanovi, docent

ODREIVANJE TEME I KONSULTACIJE

U toku svog etverogodinjeg kolovanja svaki student treba da je ovladao esencijalnim granama svoje struke i nauke i na terenskoj nastavi stekao predstavu kako se ti problemi utvruju i istrauju u praksi, te odreivanje teme (problema) diplomskog rada (zavrnog rada) ponajvie zavisi od samog kandidata, od njegovih sklonosti i poznavanja odreene problematike.

I zbog formalnih razloga i zbog sopstvene orijentacije kandidati se upuuju na konsultacije sa strunjacima, predmetnim nastavnicima za odabrane oblasti.

Za preliminarnu konsultaciju kandidat treba da pripremi okvirni naslov teme, da pregleda nekoliko radova koji se odnose na isti prostor i par radova koji obrauju slinu problematiku na drugim prostorima.

Tema treba da obrauje manju teritoriju: selo, dio grada, jednu privrednu granu u nekom gradu, stanovnitvo nekog naselja ili opine, neku lokalnu prirodnu ili antropogenu turistiku vrijednost ili manifestaciju, i sl.

Kada je napravio izbor, student treba da provjeri da li je tu temu neko ve branio kao diplomski rad ili je ta tema nekome ve data da se radi kao diplomski ili magistarski rad.

Postoji mogunost, ako postoji nauni interes, da se poslije 10-20 godina ista tema ponovo odobri kao diplomski rad.

Prilikom preliminarne konsultacije kandidat e od mogueg mentora saznati vie o znaaju predloene teme, o dostupnosti grae o temi, o eventualnim problemima sa kojima e se suoiti prilikom rada na temi.

Tek nakon toga kandidat e moi definitivno da se opredijeli da li e zamiljenu temu uzeti za predmet svog diplomskog rada.

Nakon to nadleni organ odobri izradu i odredi rukovodioca (mentora) obino slijede tri konsultacije:

Za prvu konsultaciju sa mentorom kandidat treba da pripremi skicu strukture rada i da prikupi odgovarajuu grau o temi. Mentor e tada, ako je potrebno, ispraviti i dopuniti predloene teze i spisak literature.

Na drugu konsultaciju donosi se radna verzija cijelog rada. Mentor vri recenziju rada.

Na treu konsultaciju donosi se prijedlog konane verzije rada. Kandidat je ispravio sve greke na koje mu je mentor ukazao i, sam ili uz pomo lektora, proistio tekst od svih pravopisnih greaka.

PRIKUPLJANJE GRAE

Nakon to je istraiva odabrao na osnovu vlastitih interesa, znanja i elja temu za svoje istraivanje, prelazi se na prikupljanje odgovarajue grae jer, kao i svako drugo prouavanje tako i geografsko prouavanje ima dvije osnovne faze: pronalaenje i obradu podataka.

Etapa pronalaenja podataka poznata je pod imenom heuristika (od grke rijei naem, nalazim); to je, u stvari, nauka (i vjetina) istraivanja, tj. skup raznih metodolokih i tehnikih postupaka koje treba primjeniti da bi se pronali razni dokumenti relevantni za odreeni predmet.

Iznalaenje zakonitosti i pravilnosti u objanjenju stanja i promjena u prostornoj stvarnosti upuuje geografiju na koritenje raznovrsnih izvora grae.

Ovu grau koristi i niz drugih nauka i naunih disciplina i, pri tome, svaka od njih uzima ono to je u skladu sa njenim predmetom i zadatkom prouavanja.

Da bi odredili karakteristike pojedinih prostora geografija koristi grau u kontekstu vremena i prostora iz koga graa potie.

Izvori podataka se mogu podijeliti na dvije grupe: na primarne i sekundarne.

U primarne izvore podataka spadaju istorijski izvori, statistika evidencija i terenski rad.

U sekundarne izvore spadaju knjige, lanci i studije koji su raeni na osnovu primarnih izvora, jednom rijeju ono to se naziva literaturom o predmetu.

Primarni izvori grae

Teko je rei koji je od mnogobrojnih istorijskih i savremenih izvora grae bolji a koji loiji. I ono malo podataka koje pruaju stariji izvori su dragocjeni jer su rijetki, noviji izvori su ei i obuhvatniji, ali ni oni nisu perfektni.

U Bosni i Hercegovini neki od njih i ne postoje, a i ostale je potrebno rigorozno analizirati i istai njihova ogranienja.

Mnogi od primarnih izvora grae, njihovi originali ili kopije, mogu se pronai u muzejima ili arhivima.

Za prouavanje ovih prostora najvaniji su Kabinetski, Ratni i Dravni arhiv u Beu (Hofkamerarchiv, Kriegsarchiv i Staatsarchiv), Dravni arhiv u Budimpeti (Orszagos leveltar) i Arhiv predsjednitva vlade u Istanbulu (Basvekalet Arsivi). Za regionalna prouavanja vani su i arhivi Sarajeva, Beograda, Zagreba, Banjaluke, Mostara, Tuzle i drugih gradova.

Istorijski izvori. Istorijski izvori dijele se u etiri grupe: materijalni ostaci ljudske djelatnosti (orua za rad, kue, putevi, odjea, obua, novac, oruje), pisani izvori, likovni izvori (prva likovna djela Homo sapijens je stvorio do 20000. godine prije nae ere, u peinama June Francuske i Sjeverne panije. Na osnovu crtea koji prikazuju scene iz lova mi znamo ne samo da je taj ovjek bio lovac, nego i da je ivio u peinama, da je umio da pravi primitivne alate, da se hranio i mesom) i zvuni izvori.

Za prouavanje najvanija je podgrupa pisanih izvora koji predstavljaju ranu statistiku evidenciju, a na koje se nastavljaju savremeni popisi stanovnitva: evidencija svojinskih odnosa, poreske knjige, registri prirodnog kretanja stanovnitva...

Za geografska prouavanja naih naselja dragocjeni izvor predstavljaju turski popisi poreskih obveznika, tzv. defteri, koji se uvaju u Arhivu predsjednitva vlade u Istanbulu, a fotokopije u Orijentalnom institutu u Sarajevu i dijelom u Matici srpskoj u Novom Sadu.

Poreski spiskovi (defteri) takoer slue i za prouavanje stanovnitva. Oni su redovno i revnosno voeni od strane turske administracije a vani su jer sadre niz podataka korisnih za historiju stanovnitva, bilo da je rije o pojedinim oblastima ili cijeloj zemlji.

Naselja su svrstana u nahije a ove u sandake i popisivani su svi odrasli mukarci i poreske stavke koje je selo plaalo. Na osnovu ovih dokumenata mi moemo zakljuivati o broju stanovnika, strukturi domainstava i naroito, o privredi naselja.

Nedostatak im je to ne evidentiraju cjelokupno stanovnitvo nego samo nosioce poreskih obveznika, odnosno domaine ili odrasle muke lanove. Isti je sluaj s popisom vojnih obveznika. Oni su obuhvaali samo muslimanski dio stanovnitva poto raja, odnosno krani, nisu bili obuhvaeni vojnim obavezama.

U kranskom podruju Evrope vodi se slina evidencija. Parosi su bili obavezni da vode domovni protokol tj. da imaju knjigu stanja dua (u katolikim zemljama poznatu po latinskom nazivu Libri Status Animarum) u kojoj je spisak svih parohijskih domainstava i njihovih ispovjeenih i prieenih lanova sa godinama starosti.

Iz domovnih protokola vidimo polnu strukturu i starost stanovnitva, veliinu i roaku strukturu domainstava.

Studiranje razvoja astanovnitva mogue je na osnovu matrikula vjenanih, roenih i umrlih koje su voene u svakoj parohiji.

U katolikim zemljama registracija vjenanih i roenih inicirana je odlukama Trentskog koncila 1563. godine ali je na dravnom nivou Austrijske monarhije ona uvedena tek u drugoj polovini 18. stoljea, a registri umrlih trebalo je da se vode od 1614. godine, odlukom Pape Pavla V, ali se oni iroko praktikuju tek od prve polovine 19. stoljea.

Ovaj vid evidentiranja puanstva vaan je i za Bosnu s obzirom da je i u njoj bilo katolika koji su u svojim upama bili obuhvaeni na ovaj nain. Zbog estih ratnih pustoenja i poara crkvenih objekata veina ovih dokumenata je naalost nestala.

U svakom sluaju, oni imaju veliku vrijednost jer su daleko pouzdaniji i sadre vie podataka od onovremenih dravnih popisa stanovnitva.

Ti podaci omoguavaju kvalitetnu analizu i kvantitativnu rekonstrukciju demografske slike na ovim prostorima u svim segmentima.

One daju podatke o strukturi stanovnitva, dinamici rasta, unutarnjim migracijama, prirataju, obliku porodice i sl. Oni se, meutim, odnose samo na jedan dio stanovnitva -katolike.

Kod katolika i protestanata matrikule su voene preteno na latinskom, a kasnije i na maarskom jeziku, kod evangelista na njemakom, odnosno slovakom, kod pravoslavnih Rumuna na rumunskom, a kod Srba na staroslovenskom, a kasnije i na srpskom jeziku.

Savremena statistika evidencija Od sredine 17. stoljea podaci za izuavanje razvoja i rasporeda stanovnitva postaju mnogo potpuniji. Prvi popis stanovnitva izvrili su Francuzi i Britanci 1655. godine u svojim Kanadskim kolonijama, Island je izvrio prvi popis 1703. godine, vedska 1748, Danska 1769, Sjedinjene Drave 1790, a Velika Britanija 1801. godine.

Dijelovi Balkanskog poluostrva bili su u sastavu dvije velike imperije, Austrijske (od 1867. Austrougarske) i Otomanske pa su sve do kraja Prvog svjetskog rata i odvojeno popisivani.

U vrijeme Austrougarskog upravljanja naom zemljom obavljena su 4 popisa i to 1879, 1885, 1895 i 1910. godine.

Nakon zavretka Prvog Svjetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji (Kraljevina SHS) obavljeni su popisi stanovnitva 1921 i 1931. godine,

Nakon Drugog Svjetskog rata u Socijalistikoj Jugoslaviji (SFRJ) izvreni su popisi stanovnitva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991. godine.

Meu poslijeratnim jugoslovenskim popisima, popis 1961. godine uzdvaja se po tome to je u njemu prvi put izvreno razvrstavanje naselja na gradska, seoska i mjeovita, prema kriterijumu koji uzima u obzir broj stanovnika u naselju i udio poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvu naselja.

Isti kriterijum primjenjen je i u popisu 1971. godine. S popisom 1991. godine prelazi se na dihotomnu podjelu na gradska i ostala naselja prema pravnom kriterijumu, a koji se zasniva na arbitrarnoj odluci nadlenih organa da neko naselje, za koje je prethodno uraen generalni urbanistiki plan, proglase gradom.

Sreeni popisni podaci publikovani su u knjigama popisa koje su obuhvatale kako nivo savezne drave, tako i nivo republika i pokrajina pa ak i naselja.

Podaci popisa stanovnitva omoguuju prostorno najobuhvatnije mjerenje, takoe i komparaciju dobijenih rezultata sa drugim podrujima, te zbog toga imaju i najiru primjenu.

Najkompleksniji pokazatelji dobijaju se, ipak, formiranjem jedinstvenog registra stanovnitva kada se, ukrtanje vitalnih i migracionih dogaaja, omoguuje statistiko praenje sve etiri komponente demografskog razvoja stanovnitva.

Ujedinjene nacije definiu registar stanovnitva kao sistem stalnog praenja i povezivanja odabranih podataka koji se odnose na svakog stalnog stanovnika jedne zemlje.

Registri stanovnitva esto se mijeaju sa civilnom registracijom, jer i ona biljei raanja, umiranja, enidbe i razvode.

Registri stanovnita imaju dvije uloge: administrativnu i statistiku.

Administracija registre koristi za identifikaciju osoba, za pravljenje spiskova aka koji podlijeu obaveznom kolovanju, za pravljenje izbornih spiskova, za pravljenje spiskova vojnih obveznika, za pripremu poreskih lista, za identifikaciju porsonalnog statusa u odnosu na socijalnu sigurnost, te u vrijeme krize mogu posluiti i za racionalno snabdijevanje hranom, na primjer.

U vezi sa ovom ulogom registra sve ozbiljniji problem postaje zatita privatnosti, te se mora obezbijediti da registri slue samo onoj svrsi koju graani odobravaju.

Za nauna istraivanja vanija je statistika uloga jer statistika graa iz registra omoguuje blagovremenu identifikaciju demografskih problema, aurne projekcije i preciznije odreivanje uzoraka za dalja anketna istraivanja.

Do 1992. godine, Zavodi za statistiku (savezni i republiki) publikuju i statistike godinjake u kojima navode mnogo obiljeja o stanovnitvu i privredi itave zemlje, republika i gradova, i to kako na osnovu rezultata popisa tako i na osnovu tekue statistike evidencije.

Danas na podruju Bosne i Hercegovine djeluju: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku (izdaje: Statistiki godinjak/ljetopis Federacije BiH - izdanja 1998-2012. godina, Federacija BiH u brojkama - izdanja 1998-2012. i kantoni u brojkama - izdanja 1997-2012. godina) te Republiki zavod za statistiku Republike Srpske (izdaje: Statistiki godinjak Republike Srpske, publikaciju "Ovo je Republika Srpska", mjesene statistike preglede, razne statistike biltene i drugo).

U vrijeme socijalistike Jugoslavije postojali su Savezni hidrometeoroloki zavod i hidrometeoroloki zavod po Republikama, izmeu ostalih i Republiki hidrometeoroloki zavod SR BiH. Odlukom Vlade BiH u junu 1992. godine, Zavod je dobio status meteorolokog zavoda BiH.

Aktom Vlade Federacije BiH 1997. godine osnovan je Federalni meteoroloki zavod koji je 2007. godine, takoer, aktom Vlade Fedracije BiH preimenovan u Federalni hidrometeoroloki zavod.

Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma osnovan je i Republiki hidrometeoroloki zavod Republike Srpske.

Za razmatranje globalnih kretanja vani su godinjaci koje izdaju Ujedinjene nacije. Graa za privrednu problematiku nalazi se u Statistical Yearbook (Statistikom godinjaku), a za problematiku stanovnitva najvaniji izvor podataka je Demographic Yearbook (Demografski godinjak).

Odreene statistike podatke o Zemljama i Regijama objavljuju i Eurostat, Cia.gov,OECD te druge organizacije i instutucije.

TERENSKI RAD

Terenski rad ili rad na terenu obuhvata sljedee tehnike prikupljanja podataka: posmatranje, razgovor, anketiranje i eksperiment.

Prikupljanje podataka na osnovu naune literature, istorijskih izvora i statistike evidencije obavlja se obino u bibliotekama ili arhivama, dok tehnike terenskog rada zahtjevaju izlazak istraivaa na teren.

Posmatranje. Posmatranje je prikupljanje podataka putem njihovog neposrednog ulnog opaanja. U geografskim prouavanjima terensko posmatranje koristi se za prikupljanje podataka i o prirodnim i o drutvenim pojavama: terensko posmatranje je izvor podataka i za hidroloka, klimatoloka i geomorfoloka prouavanja ali isto tako i za prouavanje stanovnitva i naselja.

Proizilazi da je upravo posmatranje najbolji izvor podataka za uoavanje kompleksnog meudejstva raznih prirodnih i drutvenih faktora koji djeluju u nekoj regiji.

Uspjenost posmatranja najvie zavisi od talenta, znanja i vjetine istraivaa, ali i od prethodnih priprema za izlazak na teren.

Lociranje problema i planiranje zahtijeva koritenje razliitih karata razliitih sadraja, jer, na primjer, morfoloke cjeline zahvataju mnogo vee povrine tako da ih ispitiva ne moe sagledati na terenu.

Prije poetka istraivanja neophodno je prouuti topografske sekcije koje se na taj teren odnose (1:25000, 1:50000, 1:100000), a takoe i geoloke i pedoloke karte.

Ako se predvia viednevni terenski rad u planu rada potrebno je ravnomjerno rasporediti optereenja. Planom se obuhvataju svi predjeli i svi oekivani problemi, tako da se svakog dana prijee podjednako dugaak put.

Prilikom posmatranja nuno je voditi biljeke i biljeiti ak i naizgled sporedne pojave, a takoe i skicirati pejza o kojem se biljeke vode. U fazi sreivanja prikupljenog materijala listii sa biljekama rijeaju se prema sadrini.

Razgovor i anketa

Terenski rad se koristi i za prikupljanje podataka kroz razgovor sa lokalnim stanovnitvom, naroito sa ljudima koji o nekoj pojavi mogu dati pouzdane podatke, kao to su: pastiri, umari, agronomi, veterinari, uitelji i hroniari sela.

Korisnost razgovora zavisi od vjetine istraivaa da pokrene one teme koje ga interesuju, ali i od njegove strpljivosti da saslua i esta skretanja sagovornika na teme koje istraivaa momentalno ne interesuju.

Ako je tehnikom razgovora potrebno prikupiti pouzdanije podatke tada je nuno razgovarati sa veim brojem lica, a to zahtjeva prethodnu pripremu upitnika, tj. spiska jednoobraznih pitanja koja e se na isti nain postavljati svim sagovornicima.

Upitnici sadre pitanja o pojedinim obilejima i prazna polja za odgovore.

Upitnik treba da sadri sva pitanja koja su od znaaja za posmatranu pojavu, a ne i nepotrebna pitanja.

Pitanja ne smiju biti komplikovana, ona trebaju da su svima razumljiva i formulisana tako da odgovori budu odreeni i kratki.

Pitanja u upitnicima mogu biti zatvorenog i otvorenog tipa (esej pitanja).

Primjer svima znanog upitnika je tzv. popisnica, upitnik koji se koristi prilikom dravnih popisa stanovnitva. Upitnik se moe koristiti za razgovor sa svim lanovima skupa ali i sa nekima od njih.

Dio skupa na osnovu koga se donose zakljuci o nekim karakteristikama cijelog skupa naziva se uzorak, a postupak izbora jedinica u uzorak naziva se uzorkovanje.

Prva etapa uzorkovanja je sastavljanje plana no kome e odabirati mjesta gdje e se razgovor voditi i odreivanje veliine uzorka.

Veliina uzorka zavisi od varijabiliteta osnovnog skupa i od stepena vjerovatnoe koji se eli postii.

Postupak izbora jedinica u uzorak predstavlja drugu etapu uzorkovanja i ono moe biti namjerno i sluajno.

Na osnovu namjernog uzorka ne mogu se donosti zakljuci o kvantitativnim karakteristikama skupa, ali se ovaj metod esto koristi za ispitivanja stavova o nekom pitanju i geneze neke pojave.

Sluajan izbor znai takav izbor pri kome se jedinice skupa biraju nezavisno jedna od druge a sve imaju podjednaku mogunost da budu izabrane u uzorak ili odreenu i unaprijed poznatu (ne nuno podjednaku) mogunost izvora.

Anketa je dakle, metod prikupljanja podataka na osnovu pripremljenog upitnika i odreenog uzorka.

Poto se ovaj dirigovani razgovor obavlja sa veim brojem lica to je esto potrebno angaovati vie anketara, a to zahtijeva njihovu obuku i kontrolu njihovog rada i rezultata.

Primjer anketnog listia koritenog za prikupljanje podataka za izradu diplomskog rada moe se vidjeti na sljedeoj slici.

Anketni listi u istraivanju privredne manifestacije "Dani jagodiastog voa" u eliu, maja 2010. god.

Univerzitet u Tuzli

Prirodno-matematiki fakultet

Odsjek za geografiju

Gospodine/gospoo

U oviru izrade diplomskog rada (zavrnog rada) Omerovi Omera, studenta na odsjeku za geografiju Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, sprovodi se anketa o privrednoj manifestaciji "Dani jagodiastog voa" u eliu. Odgovori na postavljena pitanja su tajna i koristie se iskljuivo u naune svrhe. Molimo Vas, da odgovorite na desetak pitanja i time pomognete kako izradi diplomskog rada tako i ocjenu organizacije ove manifestacije.

1. Kojoj starosnoj grupi pripadate?

a) 0-25 godina b) 26-50 godina c) 50 i vie godina

2. ta ste po zanimanju?

a) Uenik-student b) Radnik c) Penzioner

3. Da li svake godine posjeujete privrednu manifestaciju"Dani jagodiastog voa"?

a) Da b) Ne

4. ta Vas je privuklo da ove godine posjetite ovu manifestaciju?

a) Ugostiteljske usluge

b) Struno predavanje o proirenju i unapreenju proizvodnje jagodiastog voa

c) Proizvodi od jagoda

d) Veliki broj izlagaa iz oblasti poljoprivrede i agroindustrije

e) Savremena mehanizacija u poljoprivredi

5. S kim ste doli?

a) Sami,

b) Sa prijateljima,

c) Sa porodicom

Napomena: Ime studenta je izmiljeno

6. Ko Vas je obavijestio o poetku ovogodinje manifestacije?

a) TV

b) Radio

c) Novine

d) Prijatelj

d) Niko, znam za to od ranije.

7. Da li ste upoznati sa programom koji e tei narednih nekoliko dana?

a) Da b) Ne

8. Da ste Vi organizator manifestacije, ta biste dodali, a ta iskljuili iz njenog sadraja?

a) Ne bih nita mijenjao

b) Dodao bih _______________________________________________________________.

c) Iskljuio bih ______________________________________________________________.

9. Da li ste zadovoljni sveukupnom organizacijom ovogodinje manifestacije?

a) Da b) Ne c) Djelimino

10. Da li koristite proizvode od jagoda?

Da b) Ne c) Djelimino

Hvala Vam na ljubaznoj saradnji i pomoi!

Datum: ___________________________________ Anketar: ___________________________________

Eksperiment

Eksperiment je nauno posmatranje u odreenim i kontrolisanim uslovima s ciljem utvrivanja ili provjere postojanja nekog predpostavljenog uzronog odnosa.

Osim laboratorijskih eksperimenata, koji se, kao izvor podataka i nauni metod, najvie koriste u fizici, hemiji i biologiji, postoje i eksperimenti u prirodnim uslovima, koji imaju svoju primjenu i u geografiji.

LITERATURA

Prema tradicionalnoj metodologiji istraivanje esto zapoinje sa prikupljanjem grae, a tek se potom odreuje tema.

Ovim se predpostavlja da je kandidat na osnovu litarature bio ponukan da izabere ba tu temu.

Bilo kako bilo, jasno je da tek definisanje problema (teme) koju istraivaa interesuje iziskuje prouavanje svih dostupnih studija i istraivanja to su ih drugi ve obavili na slinu temu.

Skoro iz svih oblasti postoji po neki vei ili manji prilog, a moda i studija. Veoma bi tetno bilo kada bi kandidat radio neto to je ve uraeno.

Korienje literature znai kritino itanje, razmiljanje, biljeenje primjedbi, miljenja i ideja. Pri tome postoji izvjestan red koga se mnogi istraivai pridravaju.

Kada se nabavi knjiga italac se prvo upozna sa autorom knjige i sa literaturom koju je ovaj koristio prilikom sastavljanja knjige, pa tek tada pristupa itanju.

Najbolje je da se bar dva puta proitaju vaniji dijelovi, jer se, esto, tek pri ponovnom itanju otkrivaju sve autorove misli o problemu.

Vanije misli je potrebno zapisati na posebnim listiima. Sada se ve tampaju i gotovi listii upravo za pravljenje zabiljeki (slika), ali i dalje mnogi autori zabiljeke prave na praznim listiima i to tako da u lijevom uglu listia napiu ime pisca i djela a u desnom predmet rasprave.

Prilikom ispisivanja listia kandidat esto biljei i svoja razmiljanja ili komentarie pieve nalaze.

Da bi se kasnije moglo razlikovati pievo od itaoevog miljenja potrebno ih je razliitim oznakama razdvojiti (na primjer, pievo znacima navoda, a svoje velikim zagradama).

Dobro je ispisivati to vie podataka, jer se ne moe predvijedjeti ta e nam sve kasnije zatrebati.

Kada su ispisivanja gotova, onda treba listie poredati po tematici na grupe i podgrupe tako da se svakog trenutka moe nai ono to je potrebno.

Na primjer, grupa listia moe nositi glavni naslov Klima, podnaslovi mogu biti: Temperatura, Zrani pritisak, Vjetrovi, Padavine.

Moe biti i daljih podjela, pa e se, u podgrupi Temperatura, nastaviti sa: januarske temperature, julske temperature ...

Geografska literatura prilino je obimna. Napomenuemo nekoliko ustanova i drutava u Svijetu koji se bave izdavakom djelatnou naune i strune geografske literature. To su:

Geografski instituti pri akademijama nauka,

Geografski instituti pri univerzitetima,

Geografska drutva.

Izdavatvo obuhvata bibliografije radova, serijale, atlase, vodie, studije, rijenike strunih pojmova ...

Slika: Listi za pravljenje zabiljeki (napomene se piu i na poleini)

Odrednica ......................................................................................

Pododrednica ................................................................................

Autor ........................................................................................................................................

Naslov ......................................................................................................................................

_________________________________________________________________________

Autori uvoda, predgovora itd.

_________________________________________________________________________

Izdava Godina Strana

Sveska

_________________________________________________________________________

Nalazite Signatura

_________________________________________________________________________

Nauna oprema bibliografija

registar

ilustracije

_______________________________________________________________________

Napomene

Vodei geografski asopisi

Meu opte geografskim serijalima u svijetu izdvaja se njih nekolicina koji, prema raznim klasifikacijama i bibliografijama, imaju najvei uticaj na razvoj geografskog znanja.

Geografski anali. Annales de geographie, Librairie Armand Colin, 103 Boulevard Sain-Michel, 75240 Paris Cedex 05, France.

Kljuni meunarodni urnal sa lancima, biljekama, pregledom knjiga i hronikom irokog interesa za sva polja geografije. Izlazi od 1891. godine, dvomjeseno, na francuskom, sa apstraktima na francuskom i engleskom.

Anali Asocijacije amerikih geografa. Association of American Geographers, Annals, Association of American Geographers, 1710 Sixteentx Street, N.W. Washington, D.C. 20009, USA.

Vodei geografski nauni serijal Sjedinjenih Drava objavljuje dugake i kratke lanke, preglede knjiga i dr. Izlazi od 1911. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Ekonomska geografija. Economic geography, Clark University, 950 Main Street, Worcester, Massachusetts, 01610, USA.

Vodei urnal posvijeen ekonomskoj geografiji. Od sredine sedamdesetih godina postao je specijalizovan u teoriji i tehnici ukljuujui rad u bihevioristikoj i urbanoj geografiji, a objavljuje i pregled knjiga. Izlazi od 1925. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Geografska analiza: meunarodni urnal za teorijsku geografiju. Geographical analysis: an international journal of theoretical geography, Ohio State University Press, 2070 Neil Avenue, Columbus, Ohio, 43210, USA.

Objavljuje lanke o teoriji geografije, tipino, ali ne obavezno, sa matematikom analizom, a takoe i istraivake biljeke i komentare kao i preglede knjiga. Izlazi od 1969. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Geografski urnal. Geographical journal, Royal Geographical Society, 1 Kensington Gore, London SW72AR, England.

Objavljuje lanke irokog geografskog interesa sa jakim naglaskom na geografskom istraivanju, a takoe publikuje dugi odjeljak sa pregledima knjiga, kartografska istraivanja, biljeke, kao i vijesti sa univerziteta i iz kraljevskog geografskog drutva. Izlazi od 1893. godine, tri puta godinje, na engleskom.

Izlazi od 1916. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Kjuni meunarodni urnal sa originalim lancima, generalno irokog interesa, i sa pregledom knjiga. Izlazi od 1916. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Geournal. GeoJournal, Kluwer Academic Publishers Group, PO Box 322, 3300 AH Dordrecht, Holland. Internet sajt: http://www.wkap.nl/aims scope.htm/0343-2521

Meunaarodni urnal za fizike, bioloke i humanistike geonauke i njihove aplikacije u planiranju okoline i ekologiji.

U fokusu asopisu su veze izmeu modernog drutva, tehnolokog razvoja i promjena okolia, kako ih vidi drutvena geografija i srodne nauke.

Sfera interesa urnala obuhvata sve znaajne procese koji modele ljudske aktivnosti u raznim dijelovima svijeta, metode njihove analize i oblike primjene geografskog znanja u planiranju i predvianju.

Urednitvo nastoji da asopis bude forum za naune diskusije koje se vode u okvirima Meunarodne geografske unije, a takoe i sredstvo za irenje novosti o Uniji.

Ima meunarodno autorstvo i naslove. Svaki broj posvijeen je, u cjelini ili djelimino, specijalnoj temi sa lancima vodeih specijalista iz cijelog svijeta.

asopis je skup ali je visokog kvaliteta. Izlazi od 1977. godine, jednom mjeseno, na engleskom, i ima preglede knjiga i apstrakte.

IGU bilten. IGU bulletin (International Geographical Union), Secretary-General and Treasurer IGU, Department of Geografhy, Meckenheimer Allee 166, D-53115 Bonn, Germany.

Donosi izvjetaje o aktivnostima komisija Meunarodne geografske unije. Najavljuje meunarodne konglese i regionalne konferencije, objavljuje vijesti iz zemalja lanica. Izlazi od 1950. godine, polugodinje, na engleskom i u svakoj zemlji distribuira Nacionalni komitet Meunarodne geografske unije za tu zemlju.

Nacionalni geografski magazin. National geographic magazine, National Geographic Society, Seventeenth and M Streets, N.W., Washington, D.C.20036, USA.

Slubeni urnal Nacionalnog geografskog drutva. Popularni netehniki urnal, vrlo velikog tiraa (vjerovatno najveeg u svijetu) sa opisnim lancima opteg interesa. Objavljuje brojne crno-bijele i kolor fotografije izvanrednog kvaliteta, a isto vai i za tematske karte. Izlazi od 1888. godine, jednom mjeseno, na engleskom jeziku.

Izvjetaji akademije nauka SSSR-a (od 90-tih godina prolog stoljea Ruske akademije nauka), serija za geografiju. Ruska akademija nauka, Moskva.

Najobuhvatniji sovjetski geografski urnal, objaljuje naune lanke o svim o svim poljima sovjetske geografije, naroito iz fizike i ekonomske geografije i geografije prirodnih izvora i njihovog iskoritavanja, a takoe i nauna saoptenja, metode istraivanja, diskusije, pregled knjiga, hronike o konferencijama i inostranoj geografiji. Izlazi od 1951. godine, dvomjeseno, na ruskom sa dodatnim sadrajem na engleskom.

Petermanov geografski vijesnik. Petermanns geographische Mitteilungen, VEB Hermann Haack, Geographisch-Kartographische Anstalt, 58 Gotha, Deutschland.

Nauni unal duge tradicije sa dugim i kratkim lancima, vijestima, pregledima knjiga, statistikom i , u vrijeme prije ujedinjenja Njemake, odjeljkom o Sovjetskom Savezu. Izlazi od 1855. godine, etiri puta godinje, na njemakom, sa dodatnim sadrajem i apstraktima na engleskom i ruskom.

Profesionalni geograf. Professional geographer, Association of American Geographers, 1710 Sexteenth Street, N.W., Washington, D.C.20009, USA

asopis objavljuje kratke lanke, poglede i miljenja, profesionalne biljeke i brojne kratke preglede knjiga. Izlazi od 1949. godine, etiri puta godinje, na engleskom.

Vijesnik Moskovskog univerziteta, serija 5, Geografija. Geografski fakultet Univerziteta u Moskvi, Moskva, Rusija.

Vodei univerzitetski geografski urnal Rusije, objavljuje radove iz svih grana geografske nauke, a u posljednje vrijeme naroito iz geografsko-ekoloke tematike, metodike publikacije, referate boljih studentskih radova, preglede knjiga i informacije o radu geografskih ustanova. Izlazi od 1956. godine, etiri puta godinje, na ruskom sa dodatnim sadrajem i apstraktima na engleskom.

Geoforum. Geoforum, Pergamon Press, Headington Hill Hall, Oxford, OX30BW, England.

Geoforum je meunarodni interdisciplinarni urnal globalan u pojavi i integrativan u pristupu. U irokom fokusu Geoforuma je organizacija ekonomskih, politikih, drutvenih i okolinih sistema kroz prostor i vrijeme.

Podruja prouavanja variraju od analize globalne politike ekonomije i okolia, preko nacionalnih sistema regulacije i upravljanja, do urbanog i regionalnog razvoja, lokalnog ekonomskog i urbanog planiranja i upravljanja izvorima.

urnal ukljuuje i kritiki pregled, dio koji ocjenjuje dostignua u istraivanjima gore pomenutih podruja. Namjenjen je urbanim i regionalnim planerima, drutvenim i fizikim geografima i planerima okolia.

To je urnal za brzu publikaciju istraivakih rezultata i kritikih pogleda u fizikim, drutvenim i regionalnim geonaukama. Izlazi od 1970. godine, tromjeseno, na engleskom.

Geografski anali, Serija A, Fizika geografija. Geografiska annaler, Series A, Phisical Geography, Svenska Sllskapet for Antropologi och Geografi, Almqvist Wiksell Periodical Co., Box 62, S-10120 Stockholm, Sweden.

Vodei meunarodni nauni urnal u fizikoj geografiji. Naroito je vaan u geomorfologiji, glaciologiji, klimatologiji i u arktikim studijama. Autori su iz mnogih zemalja. Izlazi od 1963. godine, tromjeseno, na engleskom jeziku.

Geografski anali, Serija B, Drutvena geografija. Geografiska annaler, Series B, Human Geography, Svenska Sllskapet for Antropologi och Geografi, Almqvist Wiksell Periodical Co., Box 62, S-10120 Stockholm, Sweden.

Meunarodni nauni urnal sa irokom lepezom lanaka, iz humane, ekonomske, socijalne, kulturne i historijske geografije. Objavljuje lanke velikog broja autora iz raznih zemalja. Izlazi od 1963. godine, tromjeseno, na engleskom jeziku.

Geografski asopisi u susjednim zemljama, iroj regiji i BiH

Italijanski geografski pregled. Rivista geografica Italiana (Italija)

Geografska akta Segedinskog univerziteta. Acta Geographica Szegendiensis (Maarska)

Geografija Potamija. Geographica Timisiensis (Rumunija)

Geografski problemi. Problemi na geografijata (Bugarska)

Vijesnik Austrijskog geografskog drutva. Osterreichsche Geographische Gesellschaft Mitteilungen (Austrija)

Geographica Panonnica. Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad.

Glasnik srpskog geografskog drutva. Srpsko geografsko drutvo, Beograd.

Acta Geographica Croatica. Glasilo geografskog odjela Prirodoslovno-matematskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu, Zagreb.

Acta Geographica Slovenica. Geografski zbornik, Znanstvenoraziskovalni center Slovenske Akademije Znanosti in Umetnosti, Geografski intitut Antona Melika, Ljubljana

Nauni i struni geografski radovi se objavljuju i u:

Zborniku radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija,Tuzla.

Zborniku radova, Geografsko drutvo Hercegovine, Mostar.

Zborniku radova, Geografsko drutvo Federacije Bosne i Hercegovine, odsjek za geografiju PMF-a Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo

Izdanjima Geografskog drutva Tuzlanskog kantona, Tuzla

Glasniku geografskog drutva Republike Srpske, Banja Luka.

Vodei geografski atlasi

Meu klasinim geografskim atlasima izdvajaju se tri, ali su sve popularniji elektronski atlasi i vodii.

Tajmsovi atlasi svijeta razna izdanja.

Internet adresa: http://www.timesatlas.com/TimesAtlasRange/Pages/AtlasRange.aspx

Tajmsov atlas Svijeta. The Times atlas of the world. Times books in collaboration with John Bartholomew and Son Limited, 8th edition, 1990, London, England.

Po mnogima najbolji atlas svijeta na engleskom jeziku. Osmo izdanje iz 1990. godine ima 227 strana, 123 mape u boji i detaljni indeks koji oznaava stranu i kordinate 210 hiljada mjesta.

Svijet. Die Erde. Meyers Weltatlas. Bibliographisches Institut, Mannheim, Deutschland. Internet adresa:

http://www.weltbild.de/3/16375463-1/buch/meyers-weltatlas.html

Svijet. Die Erde. Adolf Hanle, ed., Meyers Grosskarten edition. Bibliographisches Institut, 1978. Mannheim, Deutschland.

Objavljen je povodom 150-te godinjice Bibliografskog instituta. Atlas se sastoji iz dva dijela: atlasa sa 87 karata i prateeg imenika mjesta sa 178 hiljada imena.

Fiziko-geografski atlas svijeta. Akademija nauka SSSR-a, 1964., Moskva, Rusija.

Bazira se na ueu skoro 200 sovjetskih kartografa i fizikih geografa. Najjasniji i najdetaljniji fiziko-geografski atlas svijeta objavljen do 2000. godine.

Atlas se sastoji iz tri dijela: u prvom dijelu 70 karata je posvijeeno svijetu u cjelini, u drugom dijelu sa po dvadesetak karata predstavljaju se pojedinani kontinenti, a posljednji dio sa vie od 60 karata posvijeen je Sovjetskom Savezu.

Pedesetak posljednjih strana ini pojanjavajui tekst. Atlas je publikovan samo na ruskom jeziku, iako se engleski prevod naslova i legendi moe nai u: Soviet Geography: Review and Translation, v. 6., no. 5-6, May-June 1965, 403 p.

Encarta World Atlas. Microsoft. USA.

Elektronske enciklopedije su najatraktivniji anr multimedijalnog softvera. Najpoznatije su Encyclopedia Britannica i Encarta Encyclopedia, a uporedo sa enciklopedijama u istim izdavakim kuama rade se i sve kvalitetniji elektronski atlasi svijeta. Enkartin atlas svijeta je najprodavaniji u svom anru. Odlikuje se detaljnim mapama sa preko milion obuhvaenih naselja. Obuhvata zvune zapise domorodanih pjesama, fotografije pejzaa i grafike prikaze statistikih podataka. Internet adresa je sljedea:http://www.britannica.com/

http://www.britannica.com/search?query=encarta+world+atlas

http://www.microsoft.com/uk/encarta/default.mspx

World Atlas 3D. Global Star Software, Canada.

Atlas je razvijen oslanjajui se na GIS i idealan je za prouavanje reljefa, klime i vegetacije. Glavni adut atlasa su satelitski snimci povrine. Moe se dobiti video snimak bilo kog dijela Zemljine povrine iz satelita koji se kree u proizvoljnom smjeru, prilagodljivom visinom i brzinom, uz mogunost dodavanja i uklanjanja uobiajene oblanosti, vegetacije i naziva objekata.

AutoRoute Expres. Microsoft. USA.

Ovaj kompjuterski turistiki vodi napravljen je na bazi Enkartinog atlasa i namijenjen je motorizovanim tristima koji stvarno ili virtuelno putuju Evropom. Program izraunava optimalne rute za putovanja izmeu bilo koja dva mjesta u Evropi sa par hiljada stanovnika.

Moe se instalisati engleska, francuska ili njemaka verzija, a svaka od njih nudi i fraze potrebne u svakodnevnim situacijama na 11 evropskih jezika.

Berlitz Executive Travel Guide. Allegro New Media.

Ovaj kompjuterski vodi kroz Evropu za poslovne ljude nudi vie od hiljadu slika, na desetine video zapisa, 120 mapa, 24 prikaza najznaajnijih evropskih poslovnih centara.

Rad u bibliotekama

Pronalaenje i itanje literature najee je vezano za rad u bibliotekama, koje raspolau raznovrsnim katalozima, popisima i indeksima. Biblioteki fondovi popisani su na katalokim listiima veliine 7,5 x 12,5 cm na kojima se nalaze osnovni podaci o jednoj bibliografskoj jedinici: odrednica, ISBN ili ISSN broj i signatura (slika).

Ovi listii se grupiu u razne kataloge koji su na raspolaganju korisnicima (u posljednje vrijeme sve vei broj biblioteka uvodi elektronske kataloge gdje korisnik pretrauje podatke o novim knjigama preko terminala) i od kojih zavisi i sadraj odrednice.

ISBN broj je oznaka meunarodnog sistema za standardno oznaavanje monografskih publikacija (sa sjeditem u Berlinu), a ISSN broj je oznaka meunarodnog sistema za serijske publikacije (sa sjeditem u Parizu).

U centralnom katalogu mogu se dobiti podaci o raspoloivim fondovima vie biblioteka. U veim bibliotekama (narodnim, univerzitetskim, fakultetskim, institutskim i dr.) postoje i ostali katalozi o bibliotekim fondovima (i to esto posebno za knjige a posebno za serijske publikacije).

Alfabetski katalog daje odgovor na pitanje koje sve publikacije ima biblioteka i daje pregled svih djela jednog autora i svih izdanja jednog odreenog djela.

Odrednica (rije ili rijei istaknute u gornjem dijelu katalokog listia) moe biti lino ime (ukoliko je knjigu napisao jedan autor ili su autori najvie tri lica), naslov knjige (ukoliko je knjiga anonimna ili su je napisala etiri ili vie autora), ime kolektiva (ukoliko je autor neko kolektivno tijelo) ili geografsko ime (za slubene poblikacije politiko-teritorijalnih jedinica).

Slika: Kataloki listi sa elementima opisa knjiga

ODREDNICABIBLIOGRAFSKI OPIS ISBN/ISSN BROJSIGNATURA(Numeracija nije sastavni dio katalokog listia obavezna je u bibliografijama)

Struni katalog sadri poredane jedinice prema naukama i naunim granama. Odrednica je numeriki izraena klasifikaciona oznaka koja oznaava pripadnost dijela odreenoj grupi prema sistemu Univerzalne decimalne klasifikacije (skraeno, UDK), po kome se svo ljudsko znanje dijeli na deset osnovnih grupa:

0. Opte. Nauka i znanje. Organizacija. Informacije itd. (bibliografija, bibliotekarstvo, enciklopedije, rijenici, institucije, rukopisi)

1. Filozofija. Psihologija.

2. Religija. Teologija.

3. Drutvene nauke, Zakoni. Uprava itd. (statistika, sociologija, politika, privreda, ekonomija, pravo, vojne nauke, osiguranje, kolstvo, slobodno vrijeme, etnologija).

4. Nepopunjena grupa.

5. Matematika i prirodne nauke. (astronomija, fizika, hemija, fizika geografija, bioloke nauke)

6. Primjenjene nauke. Medicina. Tehnologija. (tehnologija, poljoprivreda i umarstvo, organizacija, upravljanje i tehnika trgovine, industrije i saobraaja i industrija).

7. Umjetnost. Rekreacija. Razonoda. Sport. (arhitektura, urbanizam, fotografija, muzika, pozorite, film i zabava).

8. Jezik. Lingvistika. Knjievnost.

9. Geografija. Biografija. Istorija. (arheologija, drutvena geografija).

Predmetni katalog je sastavljen alfabetskim ili azbukim redom prema rijeima koje najadekvatnije izraavaju sadrinu djela predmet djela. Tako se formuliu predmetne odrednice sa odgovarajuim pododrednicama, na primjer: Bosna i Hercegovina Geografija, Bosna i Hercegovina Ekonomija... Turizam, Turistiko poslovanje...

Na taj nain e se sva djela o jednom predmetu (to moe biti ime nekog grada, rijeke, planine) nai na jednom mjestu.

Biblioteke su veoma stare ustanove u kojima mirno poiva sve ljudsko znanje. Postojale su, kako neki tvrde, jo oko drugog milenijuma prije nae ere, a u Rimu ih je, u vrijeme cara Hadrijana, u drugom vijeku, bilo dvadeset devet.

Biblioteka koja je dobro snabdjevena strunom i naunom literaturom, omoguava istraivanje u svim naukama, a u pojedinima od njih ona je glavna laboratorija i radionica istraivaa. Stoga mladi istraiva mora da naui da se slui sa bibliotekom i njenim dragocjenim knjievnim fondom. Danas su u svijetu najvee sljedee biblioteke:

1. Bibliotheque national, Paris

2. Biblioteka akademije nauka. S. Petersburg

3. ocyapcea oeka, Mocka

4. ocyapcea ya oeka e .E. Cakoa- epa, S. Petersburg

5. ocyapcea pecykacka oeka py, Tc

6. Harvard University Library, Cambridge, USA

7. cy Hayoj opa o oece ayka akae ayk, Mocka

8. Library of Congress, Washington

9. New York Public Library, New York

10. National Library of Peking, Peking

U naoj zemlji najvee biblioteke su:

Nacionalna i Univerziteska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Internet adresa:

www.nub.ba

Narodna i Univerziteska biblioteka Republike Srpske, Banja Luka.

Narodna i Univerziteska biblioteka "Dervi Sui", Tuzla.

OBRADA I ANALIZA PODATAKA

U ovom dijelu ukazaemo na mogunosti tabelarnog i grafikog prikazivanja i analize podataka, izravnjavanja podataka, na srednje vrijednosti, procentni i indeksni raun, kao i na mogunost koritenja kompjutera u obradi podataka.

Tabelarna obrada i analiza podataka

Prvi korak u analizi gomile brojanih podataka je njihovo tabeliranje. Neobraeni, "sirovi, podaci prikazuju se u tzv. obradnim tabelama, koje su osnova za dalju analizu, a obraeni podaci prikazuju se u tzv. analitikim tabelama, koje esto na najbolji nain predstavljaju rezultate analize.

Svaka tabela sadri niz polja svrstanih u kolone i redove. U prvoj koloni (pretkoloni), tumai se znaenje brojeva koji se nalaze u redovima, a u prvom redu (zaglavlju), tumai se znaenje brojeva koji se nalaze u pojedinim kolonoma.

U ostala polja unose se najee brojevi vremenske ili geografske ili neke druge strukture. Oznaka za jedinicu mjere stavlja se obino iznad tabele na desnoj strani, a ako je rije o vie raznih jedinica mjere tada za njihovo oznaavanje treba formirati posebnu kolonu ili red.

Iznad tabele navodi se broj tabele (ako ih ima vie) i naslov, koji ukazuje na njen sadraj, a ispod tabele navodi se izvor podataka.

U naoj literaturi cijeli brojevi od decimala odvajaju se zapetom ili zarezom (u engleskoj literaturi koristi se taka).

Veliki brojevi bie itljiviji ako svake tri po tri cifre, idui od zapete nalijevo, odvojimo takom ili belinom.

U etvorocifrenim oznakama godina cifre se, meutim, ne razdvajaju. Dakle, poluprenik Zemlje iznosi:

ne 6,371,2 km nego 6.371,2 km ili 6 371,2 km

esto se deava da je neko od polja nemogue popuniti odgovarajuim podatkom, a kako nijedno od polja u tabeli ne smije ostati prazno, u to polje treba upisati neki znak koji e takav sluaj objasniti. U tu svrhu naa statistika koristi sljedee znake:

-= nema pojave...= ne raspolae se podatkom 0= podatak je manji od 0,5 date jedinice mjere0,0= podatak je manji od 0,05 date jedinice mjere= prosjek1)= oznaka za napomenu u tabeli i/ili ispod tabele()= nepotpun, odnosno nedovoljno proveden podatak = obuhvaeno podatkom u pravcu strelice

Tabele prema sadrini mogu biti proste, sloene i kombinovane. Proste tabele sadre jedan niz podataka iste serije. Tabela 1a je prosta tabela jer sadri samo jedan niz vremenski serija podataka (niz podataka o temperaturama vode po mjesecima)

Tabela 1a. Srednje mjesene temperature vode na Dunavu kod Novog Sada

u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)

u C

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

MjesecTemperatura vodeJanuar1,7Februar2,0Mart5,1April11,5Maj16,7Juni20,1Juli21,7Avgust22,1Septembar19,1Oktobar12,7Novembar7,3Decembar3,311,9

Sloene tabele sadre vie nizova podataka iste serije i nastaju spajanjem prostih tabela. Tabela 1b je sloena tabela jer sadri dva niza podataka vremenskih serija podataka (niz podataka o temperaturama vode po mjesecima i niz podataka o temperaturama zraka po mjesecima)

Tabela 1b. Srednje mjesene temperature vode i zraka na Dunavu kod Novog Sada

u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)

u C

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

MjesecTemperatura vodeTemperatura zrakaJanuar1,7-0,1Februar2,01,3Mart5,16,3April11,512,0Maj16,716,7Juni20,120,5Juli21,723,0Avgust22,121,8Septembar19,118,2Oktobar12,712,9Novembar7,37,9Decembar3,31,011,911,8

Kombinovane tabele sadre ukrtene nazive podataka vie serija. Tabela 1c je kombinovana tabela jer sadri ukrtena dva niza podataka vremenskih serija (niz podataka o temperaturama vode po mjesecima i niz podataka o temperaturama zraka po mjesecima) i dva niza podataka geografskih serija (niz podataka o temperaturama vode na nekim rijekama i niz podataka o temperaturama zraka na nekim rijekama).

Izvor: Duan Duki, 1962, Opta hidrologija, strana 67, Nauna knjiga, Beograd.

Tabela 1c. Srednje mjesene temperature vode i zraka na nekim rijekama

u periodu 1946-1955. godina (po T.L. Rakieviu)

u C

MjesecDunav kod Novod SadaDrava kod OsijekSava kod BeogradavodazrakvodazrakvodazrakJanuar1,7-0,11,8-0,82,9-0,2Februar2,01,32,20,83,21,0Mart5,16,35,95,86,76,2April11,512,012,211,511,912,0Maj16,716,716,316,217,416,8Juni20,120,519,519,921,520,4Juli21,723,021,122,223,422,7Avgust22,121,821,520,724,121,3Septembar19,118,218,416,920,817,8Oktobar12,712,912,511,513,812,7Novembar7,37,97,17,18,48,0Decembar3,31,03,50,44,41,111,911,811,811,013,111,6

Tekstualni komentar ne smije da se svede na ponavljanje podataka iz tabele, nego je njime potrebno saoptiti rezultat tabelarne analize (koji ukazuje i na svrsishodnost ukljuivanja odreene tabele u raspravu). Zavisno od tabele kojom raspolaemo ili koju smo odluili da prikaemo, to mogu biti sljedei tekstovi:

Na osnovu podataka u tabeli 1a, vidimo da se minimum srednje mjesene temperature vode na Dunavu kod Novog Sada, u periodu 1946-1955, javlja u januaru, a maksimum u avgustu, kao i da razlika u temperaturama vode najhladnijeg i najtoplijeg mjeseca iznosi preko 20C.

Na osnovu podataka u tabeli 1b, vidimo da je minimalna srednja mjesena temperatura vode na Dunavu kod Novog Sada, u periodu 1946-1955, u istom mjesecu kada je i minimalna temperatura zraka, do se maksimalna srednja mjesena temperatura vode pojavljuje mjesec dana poslije najvie srednje mjesene temperature zraka. Razlika izmeu najhladnijeg i najtoplijeg mjeseca u temperaturi vode iznosi 20,4 C, a u temperaturi zraka, 23,1 C, tj. temperature zraka pokazuju za 2,7 C vea kolebanja od temperature vode.

Na osnovu podataka u tabeli 1c, moemo zakljuiti da se minimalna srednja mjesena temperatura rijene vode javlja u istom mjesecu kada i minimalna temperatura zraka, dok se maksimalna srednja mjesena temperatura vode javlja mjesec dana poslije najviih srednje mjesenih temperatura zraka.

Najvee oscilacije temperature vode javljaju se na Savi kod Beograda, a temperature zraka, na Dunavu kod Novog Sada.

Zanimljivo, i pored najveih oscilacija prosjek pomenutih temperatura je, takoe, najvei u pomenutim mjestima. Dok su na Dunavu kod Novog Sada prosjene temperature vode i zraka ujednaene, na Savi kod Beograda prosjena temperatura vode osjetno je vea od prosjene temperature zraka.

Grafika obrada i analiza podataka

Grafika obrada i analiza podataka podrazumijeva izradu samostalnih grafikona (dijagrama) ili kombinacija sa geografskim kartama (kartodijagrama).

Dijagrami prikazuju raznovrsne serije podataka u vidu geometrijskih oblika: stigmogrami prikazuju podatke u vidu taaka, linijski dijagrami (poligoni frekvencija) u vidu linija, povrinski dijagrami (histogrami) pomou povrina, prostorni dijagrami (stereogrami, nazivaju se jo i blokdijagrami) prikazuju podatke u tri ili vie dimenzija, a takoe se mogu koristiti i slike ili simboline figure.

Linijski grafikoni se koriste da ukau na trendove. Dobar linijski dijagram treba da sadri samo par rijei objanjenja (zajedno sa naslovima i legendom) i da bude lahko razumljiv.

Grafikoni sa stubiima ili gredicama koriste se za prikazivanje intenziteta pojava. Razliite rafure i boje treba da odmah ukau na povezanost ili odsustvo povezanosti meu pojavama.

Kruni grafikoni koriste se za prikazivanje brojeva strukture, relativnih dijelova neke cjeline.

ematske crtee treba koristiti umjereno, ali kada ih upotrijebimo linije moraju biti naglaene da bi se odmah vidjela vanost pojave.

U zavisnosti od vrste podataka razlikujemo grafiko prikazivanje vremenskih serija, atributivnih serija i geografskih serija podataka.

Vremenske serije podataka prikazuju se u okviru prvog i drugog kvadranta koordinatnog sistema i to tako da se na apscisu nanosi vrijeme a na ordinatu frekvencije. Zbog toga to su najprecizniji najee se koriste dijagrami sa linijama: polarni i linijski (sa aritmetikom ili logaritamskom skalom), koriste se takoe i kvadrati, gredice i stubii.

U analizi vremenskih serija primjenjuju se veoma razvijeni statistiki postupci. Za potrebe njihovog grafikog predstavljanja i analize esto je potrebno izravnati podatke, a za to su dovoljne elementarne tehnike pokretnih aritmetikih sredina i pokretnih medijana od tri lana.

Izravnavanje serije podataka prije svega otklanja prevelike kratkotrajne oscilacije i omoguuje bolji uvid u generalni tok neke pojave.

Pokretne aritmetike sredine. Ako imamo neku seriju sa vrijednostima koje veoma variraju potrebno je grafikon uiniti jasnijim. Tada se susjedne vrijednosti uprosjeuju, na primjer, trogodinjim prosjecima (Yi) tj. izraunavaju se iz trolanih grupa iji se zbir dijeli sa 3, s tim da se u sledeem proraunu x odbacuje a u zbir dolazi x4, to se na isti nain dalje ponavlja, dakle:

*

Prvi rezultat se pozicionira naspram srednje varijable u grupi , ovdje naspram druge. Pokretne aritmetike sredine mogu se izraunavati i za vei broj lanova, ali se tada serija sve vie skrauje, jer se sve vie poetnih i zavrnih lanova gubi.

Pokretne medijane od tri lana. Uzmimo, za primjer, niz brojeva iz druge kolone tabele 2. Vidimo da ovaj niz polahko raste, ali da ga ozbiljno remeti broj 244. Ovaj broj je moda realan i veoma vaan a moda i nije. Mi emo sluaj sa ovim brojem komentarisati i objasniti u tekstu ali da bismo ukazali na dugoronu tendenciju nije dovoljno da koristimo pokretne aritmetike sredine, jer bismo imali jo uvijek velike oscilacije, nego je potrebno primijeniti metod koji e ovaj, pojedinaan, sluaj potpuno eliminisati.

To se postie primjenom izravnjavanja pokretnim medijanama. Kao i kod pokretnih aritmetikih sredina i ovdje se uzimaju grupe brojeva (najee tri) koje se pomjeraju za po jedan broj i iz svake od njih uzima se medijana (srednji broj u nizu od tri broja poredana po veliini). Izravnjavanje na ovaj nain moe se ponavljati sve dok ima brojeva koji se ponovnim izravnjavanjem mijenjaju, s tim to se u svakom prolazu gubi po dva lana niza, prvi i posljednji.

Nije uobiajeno da se u radu uporedo koriste i tabele i grafikoni izraeni na osnovu istih brojeva. Ovog puta napravljen je izuzetak da bi se vidjelo sljedee:

U nedoumici li koristiti tabelu ili grafikon prevagnulo je opredjeljenje za grafikon, jer egzaktnost tabele nije, ovom prilikom najvanija, nego je to potreba da se oiglednije ukae na dugoronu razvojnu tendenciju;

U tabeli 2 uoljiv je jedino rekord iz 1992. godine, ali podaci o njemu nisu pouzdani. Ovaj upadljivi ekstrem koji umanjuje preglednost grafikona ne otklanja ni izravnjavanje podataka pokretnim aritmetikim sredinama od tri lana.

Tabela 2: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru tokom

posljednjih 20 godina XX vijeka u kg

Godine"Originalni" podaciIzravnjato aritmetikim sredinamaIzravnjato pokretnim medijanama1981.4......1982.4541983.7541984.4671985.7771986.10771987.48101988.109101989.1310101990.710101991.1087101992.24487101993.786101994.7871995.1012101996.1913101997.1014131998.1314131999.1916162000.16......

Ekstremna vrijednost je manja (87 kg) ali se ona sada vidi tokom tri godine. U sluaju petogodinjih pokretnih aritmetikih sredina ekstrem bi bio jo manji (55 kg) ali bi bio vidljiv ak pet godina, a ak za etiri godine ne bismo imali podatke (dvije prve i dvije posljednje).

Grafikon 1a: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru tokom posljednjih 20 godina XX vijeka u kg

U periodu odravanja poznate turistike manifestacije "Lov soma na buku koja se svake godine odrava u Donjem Milanovcu (Republika Srbija) poveavala se i teina soma rekordera (grafikon 1b).

Vjerovatni uyrok tome je poboljana oprema, usavrena vjetina i, svakako, vei broj takmiara koji je rastao istim tempom.

ak, za 1992. godinu postoji podatak o ulovu rekordera tekog fantastinih 244 kg. Posljednji podatak nije provjeren pa ga treba shvatiti ili kao propagandu organizatora ili kao jo jednu "ribolovaku priu". U svakom sluaju, ovaj podatak golica matu i izaziva potencijalne takmiare i posjetioce ove manifestacije.

Grafikon 1b: Maksimalna teina soma ulovljenog na buku u erdapskom jezeru tokom posljednjih 20 godina XX vijeka, izravnjato pokretnim medijanama u kg

Prikazivanje serije podataka sa atributivnim obiljejima moe biti potpuno slobodno ili u okviru prvog kvadranta pravouglog koordinatnog sistema. Koriste se obino povrinski dijagrami: kvadrati, gredice, stubii i krugovi (jedan % odgovara isjeku od 3 36 ili 3,6, s obzirom da je obim kruga 360), ali i slike ili figure (za ilustraciju obima stambene izgradnje, na primjer, koriste se kue koje se poveavaju proporcionalno poveanju obima izgradnje).

Grafikon: Povrine pod umama u opinama Tuzlanskog kantona

Tabela: Komparativni pregled GDP per capita u kantonima

Federacije BiH, u 2007. (Federacija BiH=100%)

Geografske serije prikazuju se u okviru geografskih karata prostora na koji se podaci odnose. Treba napomenuti da se u kombinaciji sa klasinim skalama koje ukazuju na intenzitet pojave u regionu (sjenenje, rafiranje, bojenje) mogu koristiti sve vrste dijagrama, tj. sa kartogramima mogu se koristiti i kartodijagrami.

Na grafikonu upadljiv je nesklad izmeu broja stanovnika i ostvarenog dohotka svjetskih makroregiona. Najuoljiviji je sluaj Azije u kojoj ivi osjetna veina svjetskog stanovnitva, a koja raspolae sa manje od desetine svjetskog dohotka. Druga krajnost su Evropa (bez zemalja biveg SSSR-a) i Sjeverna Amerika u kojima zajedno ivi oko 15% svjetskog stanovnitva, a koje raspolae sa ak 61% svjetskog dohotka.

Grafikon: Stanovnitvo (lijevi stubac) i dohodak (desni stubac) u odnosu na ukupno stanovnitvo svijeta i svjetski dohodak

OPTE MJERE

Geografija i turizam imaju naglaenu kvantitativnu komponentu, jer obuhvataju prouavanje masovnih pojava iji pokazatelji mogu biti apsolutni i relativni.

Apsolutne mjere obiljeavaju se velikim slovima, i to najee poetnim slovom latinskog naziva pojave (ili naziva koji svoj korijen ima u latinskom jeziku). Relativne mjere obiljeavaju se malim slovima, najee od korespondentnih oznaka za apsolutne mjere, a u formulama se esto upotrebljava oznaka za mnoenje konstantom "k" (kako bi se odreena mjera uinila razumljivijom), kao i oznaka zbira ".

Apsolutne mjere su brojani podaci o masovnim pojavama koji ukazuju na nivo pojave, pa i na njenu tendenciju. U prouavanju najvie se koriste, i kasnije preraunavaju i analiziraju, sljedei podaci:

Vodostaj H (cm)

Proticaj Q m/sec

Temperatura T (C)

Natalitet, broj ivoroenih: N

Mortalitet, broj umrlih: M

Prirodni prirataj: J=N-M

Imigracije, doseljavanja I

Emigracije, odseljavanja E

Migracioni saldo: S= I-E

Ukupan rast: R=J+S

Populacija, broj stanovnika: P

Relativne mjere ukazuju na uzajamne odnose meusobno bliskih pojava. Relativne mjere pokazuju veliinske odnose izmeu podskupova ili izmeu podskupova i skupova.

Uestalost nekog dogaaja mogue je mjeriti na razne naine. U zavisnosti od referentnog perioda, od vrste skupova i od tipa pojava koje se mjere javljaju se i razliite mjere, kao to su koeficijenti, proporcije, procenti, stope i vjerovatnoe.

Koeficijent je broj koji pokazuje relativnu veliinu dva broja. Koeficijent gustine stanovnitva (kg), pokazuje odnos izmeu broja stanovnika ( P ) i teritorije na kojoj to stanovnitvo ivi (T izraeno u km):

Koeficijent maskuliniteta (km) ukazuje na broj mukaraca u u odnosu na broj ena

Proporcija je vrsta koeficijenta u kojoj imenilac ukljuuje i iznos brojioca. Proporcija ivoroene enske djece predstavlja odnos izmeu apsolutnog broja ivoroene enske djece i i ukupnog broja ivoroene djece ( N ), a proporcija ivoroene muke djece

je odnos izmeu apsolutnog broja ivoroene muke djece i ukupnog broja ivoroene djece ( N ).

Ove dvije proporcije esto se koriste u analizi stanovnitva. U nedostatku egzaktnih podataka uzima se planetarna pravilnost po kojoj se na 100 enske djece raa oko 105 muke djece. Planetarne proporcije su, dakle, sljedee:

Procenat je vrsta proporcije koja se mnoi konstantom sto. On pokazuje koliko jedinica jedne veliine dolazi na sto jedinica druge veliine. Procenat ena u nekoj populaciji ( p ) pokazuje broj ena na svakih stotinu stanovnika neke populacije ( P ):

Vidimo da se u procentnom raunu javljaju etiri veliine: procenat ( p ili % ili ), broj 100 kao stalna veliina, glavnica ( G ) koja predstavlja cjelinu od koje se rauna procenat i prinos ( P ) koji predstavlja dio cjeline.

Na osnovu jednakosti:

moe se izraunati svaka veliina kada su ostale date.

Stopa je broj koji pokazuje uestalost nekog dogaaja u datom intervalu vremena. Naprimjer, stopa nataliteta u 2000. godini je broj ivoroenih u 2000. godini

u odnosu na 1000 stanovnika sredinom 2000. godine

Stopa prirodnog prirataja ( j ) predstavlja predstavlja razliku izmeu stope nataliteta ( n ) i stope mortaliteta ( m ):

Vjerovatnoa je slina stopi, uz jednu vanu razliku: imenilac ukljuuje sve osobe u datoj populaciji na poetku perioda posmatranja. Tako, ako u populaciji od hiljadu ljudi njih deset umre tokom godine, mi kaemo da je vjerovatnoa umiranja tokom godine u toj grupi:

Zapaamo da je to razliito od stope smrtnosti u istom periodu, koja bi iznosila (ukoliko su umiranja ravnomjerno rasporeena tokom godine i k=1):

Ako bi populaciju karakteriziralo samo umiranje (bez raanja i seoba) vjerovatnoa umiranja bi uvjek bila manja nego odgovarajua stopa smtrnosti, jer je brojilac isti a imenilac vei.

Individualni indeksi vremenskih serija mogu biti bazni i lanani. Bazni indeksi ili indeksi sa stalnom bazom pokazuje relativnu veliinu pojave u pojedinim periodima

u odnosu na izabrani bazni period i mnoe sa 100 da bi se dobili procenti (tabela 3)

Tabela 3: Bazni indeksi proizvodnje penice u Jugoslaviji

Lanani ili verini indeksi pokazuju relativnu veliinu pojave u naredbim periodima

u odnosu na neposredno prethodne periode i takoe se esto mnoe sa 100.

(tabela 4)

Tabela 4: Lanani indeksi proizvodnje penice u Jugoslaviji

AUTOMATSKA OBRADA PODATAKA

Geografija je nauka koja koristi savremene mogunosti kompjutera za obradu podataka. Herman Hollerith izumio je sistem buenih kartica, koje su zatim sortirane i tabelirane, prvenstveno za populacionu statistiku.

Sistem buenih kartica prvi put je iroko korien za obradu popisa stanovnitva SAD-a 1890. godine. Prvi programi pisani su za mainframe raunare, a danas se sve ee postojei programi prilagoavaju ili se novi programi piu za korienje na mikroraunarima.

Programi ope namjene

U geografiji veliku primjenu imaju i opi tzv. spreadsheet programi. To su programi za unoenje, unakrsno izraunavanje, tabeliranje, grafiko predstavljanje i uvanje podataka.

Geografski informacioni sistem (GIS)

Geografski informacioni sistem moe se shvatiti kao racionalno organizovani skup raunarskog hardvera, softvere, geografskih podataka i korisnika koji je projektovan tako da omoguava efikasno prikupljanje, uvanje, sreivanje, manipulisanje, analizu i prostorno prikazivanje geografskih i svih drugih informacija koje su od interesa za korisnika.

Razvoj i primjena raunara u oblasti geonauka i sve savreniji kompjuterski programi rezultirali sustvaranjem jednog monog integralnog kompjuterskog programa: Geografskog informacionog sistema (GIS-a), a koji predstavlja i odluan podsticaj za dalji razvoj integralne nauke o Zemlji, geografije.

GIS je, dakle i nova tehnologija obrade prostornih podataka i nova metodologija na ijoj e se osnovi razvijati geografija u budunosti. Geografi koji su glavni deskriptori zemlje, stanovnitva i ljudskih djelatnosti, dobijaju GIS-om novu ulogu.

Oni postaju vodei sistem; analitiari najobimnijeg i najsloenijeg sistema: geografskog sistema, jer "... GIS obezbjeuje alat za upravljanje zemljinim prostorom, privredom stanovnitvom, resursima, i potencijalima prostora i geografske sredine... (slika 1).

GIS ima mnogostruku primjenu u raznim oblastima, jer zadovoljava potrebe mnogobrojnih korisnika za specifinim informacijama. Neki od najvanijih korisnika su uslune kompanije, saobraaj, poljoprivreda i umarstvo.

Uslunim kompanijama kao to su gasne, telefonske, vodovodne, kanalizacione, kablovske TV kompanije GIS omoguuje efikasnije praenje svojih aktivnosti i angaovanosti zaposlenog osoblja, obavjetavanje korisnika o tekuim i dugoronim poslovima i odravanje baze podataka o tome gdje je ta.

Saobraaj. Ministarstvu saobraaja potrebni su podaci o naplativosti na dravnim autoputevima, vozau na putu neophodni su podaci o lokaciji mjesta i putevima, specijalizovanim kompanijama, kao to je Federal Express, neophodno je da znaju gdje su im poiljke i kako da planiraju najefikasnije rute. Dispeerima autobusa potrebna je informacija o optimalnom rasporedu stanica. Centralama transportnih kompanija neophodno je da u svakom momentu znaju gdje su im vozila.

Poljoprivreda sve vie koristi detaljne mape i fotose u planiranju sjetve, u optimalnom korienju ubriva, kao i u analizi etve. Ova tehnika poznata je kao precizna poljoprivreda.

umarstvo koristi GIS za informacije za svestrano upravljanje umama, za evidenciju o rasporedu umskih sortimenata, za planiranje proredne sjee ume, za planiranje rasporeda umskih prosjeka i rekreacije...

Svaki GIS projekat moe imati sljedee faze:

Definisanje problema,

Kompletiranje softvera (i hardvera),

Prikupljanje podataka,

Proces analize,

Interpretacija i predstavljanje rezultata.

Slika 1: Struktura GIS-a

STILSKA OBRADA TEKSTA

Tokom vremena prihvaen je niz konvencija koje treba slediti prilikom pisanja naunih i strunih radova.

Te konvencije mogu varirati od jedne do druge discipline, od jednog do drugog asopisa ili od jednog do drugog profesora.

Ipak, vano je nauiti ta je to prihvatljivo a ta nije u pisanju rada. Prirunici, kao ikaki prirunik za stil (The Chicago Manual of Style), ukazuju na najprihvatljivije konvencije u mnotvu raznih stilova.

ikaki prirunik je na zapadu jo od 1906. godine postao standardno uputstvo za pisce, urednike, lektore, korektore i izdavae.

Sa preciznim uputstvima o koritenju literature, stranih jezika, indeksa, izgleda i tipografije, ovaj prirunik je pouzdani oslonac u svijetu haotinih izbora i varijacija.

Pomenuti prirunik je 1891. godine imao samo jedan list osnovnih uputstava koje je napisao prvi lektor tamparije ikakog univerziteta, dok je 1993. godine etrnaesto izdanje prirunika brojalo 921 stranicu, ak 200 stranica vie od prethodnog izdanja iz 1982. godine.

Najnovije izdanje prirunika je osnova i za uputstva o hipertekst stilu koja se ve objavljuju.

Kada je kandidat pregledao potrebnu literaturu, kada je proveo potrebno vrijeme na terenu i sakupio dovoljno naunog materijala i kada je pregledao sve karte, onda pristupa literarnom oformljenju rada.

To je ve poseban posao koji zahtjeva ne samo geografsko znanje nego i spisateljsku rutinu i vjetinu da se sav prikupljeni materijal to ljepe i to skladnije stavi na hartiju.

Autor sada izlazi iz svog zatvorenog linog kruga, u kojem se neprekidno kretao dok nije sakupio materijal, i misli na itaoca, na onoga za koga pie.

Poznato je da nijedan ovjek nije stekao stil sa uenjem pisanja malih i velikih slova. Stil se stie praksom, iskustvom, naitanou i ponajprije, vjebanjem. Da bi svoja djela dotjerali stilski do vrhunca, neki pisci su ih dotjerivali, skraivali i prepisivali po est, sedam i vie puta.

Prilikom pisanja treba saimati to se vie moe. Prilikom ponovnog pregleda tog saetog materijala treba ponovo odstraniti sve to je suvino i sumljivo.

Darvin je smatrao da je najbolji nain da se neko djelo pobolja, da se ono skrati. Tako je on uspio da svoju teoriju o evoluciji iznese na etiri stranice. Ajntajn je svoju teoriju relativiteta prikazao na dvije stranice.

Stil e biti jasniji ako se materija u radu izloi jednostavnim, pravilno konstruisanim reenicama, poznatim i tanim rijeima, bez strancizama, ponavljanja istih izraza, i nespretnih obrta u reenici.

Treba izbjegavati suvie opirne i iskiene izraze i fraze jer time se oteava razumijevanje misli i rad gubi svoju naunost.

I najnaunije teme mogu se saoptiti jednostavnim, ali i lijepim stilom i jezikom.

Odgovor na pitanje kako treba pisati zavisi od samih autora. Neki dobro razmisle o onome o emu e da pisati, pa kada cijela stvar sasvim "sazri, onda je tek paljivo stavljaju na hartiju. Drugi opet piu odmah, slobodno, onako kako im nadiru ideje i misli. Kod prvih se rad due "kuha, a kod drugih rad se deponuje na hartiju, pa se kasnije dotjeruje, brie i skrauje.

Prije pisanja rada najbolje je napraviti grubi plan, zatim taj plan dalje razraivati, pa napraviti detaljniji i jo detaljniji plan i sve tako dok se itav rad ne razbije na najmanje cjeline.

Bolje je utroiti nekoliko dana na detaljisanje plana pisanja jer se nakon toga moe pisati ma gdje i u ma kojem vremenu.

Dijelovi rada

Diplomski (zavrni) radovi imaju sljedee dijelove:

Ime i prezime autora

Naslov rada i pojedinih njegovih dijelova

Predgovor

Sadraj rada

Uvod

Raspravu

Zakljuak

8. Pozive na literaturu: parafraze i citate

9. Spisak literature

10. Kljune rijei

11. Saetak

Neki diplomski (zavrni) radovi, a pogotovo ostali struni i nauni radovi imaju ili mogu imati i sljedee dijelove:

Fusnote i endnote

Pogovor

Priloge i dodatke

Registar pojmova

Registar ilustrovnog materijala

Biografiju autora

Druge dodatke.

Ime i prezime autora

Ime i prezime autora uvjek treba navoditi u prvom padeu. Ukoliko autor zna da ima vie lica sa istim ili slinim imenom i prezimenom, i da to moe izazvati zabunu, treba da, izmeu svog imena i prezimena, unese i oevo ili majino ime ili poetno slovo tog imena.

Naslovi rada

Naslov rada mora da odgovara sadrini rada, tako da se ve na osnovu njega zna o emu se u radu raspravlja. Ovaj zahtjev je oduvjek postojao, a danas je on jo izriitiji jer kompjuterski sistemi pretraivanja literature nalau da naslov sadri veinu kljunih rijei.

Treba izbjegavati besadrajne naslove, na primjer: Prilog raspravi o nekim problemima rijene erozije, kao i samohvalisave naslove, na primjer: Moj nain mjerenja dubine Spree.

Naslov treba da bude kratak, a ako se ve mora koristiti dugaak naslov, onda je potrebno glavnu misao istai krupnim slovima, a ispod toga ostali dio naslova ispisati sitnijim slovima, na primjer: POSLIJERATNO NASELJAVANJE SARAJEVSKOG KANTONA, od 1996. do 2012. godine.

Struktura naslova pojedinih dijelova rada je vana za razumijevanje i praenje teksta. Hijerarhija naslova istie se veliinom i oblikom slova, kai i poloajem u tekstu. Ovaj rad ima pet tipova naslova:

NASLOV 1 ima 24 take, sva velika i masna slova. Njime je oznaen samo naslov rada.

NASLOV 2 ima 20 taaka, sva velika i masna slova, centriran je na posebnoj stranici. Njime su oznaeni najvaniji odjeljci rada.

NASLOV 3 ima 16 taaka, sva velika i normalna slova, centriran je u tekstu (bez nunog odvajanja na sljedeu stranu) i odvojen sa po pet razmaka gore i dole.

Naslov 4 ima 12 taaka, mala i masna slova, centriran je u tekstu i odvojen sa po tri razmaka gore i dole.

Naslov 5 ima 12 taaka, mala i normalna slova, centriran je u tekstu i odvojen sa po tri razmaka gore i dole.

Kljune rijei u pojedinim pasusima predoene su masnim slovima, a to se moe postii i kosim slovima (italikom), podvlaenjem rijei ili razmaknutim pisanjem slova dotine rijei (spacioniranjem). Obimniji radovi mogu imati i sloeniju hijerarhiju naslova, a est je sluaj da se tada koriste i brojevi uz naslove.

Predgovor

Predgovor je krai dio rada u kojem se iznose autorovi motivi za izbor teme i izraava zahvalnost svima onima koji su autoru pomogli tokom rada na temi.

U zapadnoj literaturi ovaj dio je mnogo ei i dui. Naime, zahvalnost se izraava mnogima, mentoru, lanovima komisije, lektoru, roditeljima, roacima, prijateljima... Navodi se po desetak petnaest imena i zahvaljuje svima za razne vrste pomoi i usluga koje su oni uinili kandidatu tokom njegovog ivota, a ne samo rada na temi.

Diplomski odnosno zavrni rad je jedan od najveih uspjeha u kandidatovom ivotu i lijepo i kulturno je kada se on tada sjeti svih onih njemu milih i dragih, koji su ga na neki nain zaduili.

Sadraj rada

Sadraj rada je spisak tema koje se u radu obrauju. Sadraj se danas obino daje na poetku rada, iza predgovora.

Uvod

Uvod sadri objanjenje predmeta, zadatka i znaaja teme. Ovdje se izlae i osnovna teza rada i pominju metodi koji se u radu koriste i detaljno razrauju.

Rasprava

Rasprava je glavni dio svakog naunog ili strunog rada. Rasprava esto poinje sa kritikim osvrtom na radove koji su u najuoj vezi sa naom temom. Ovim osvrtom prikazuje se razvoj misli o naem problemu i uspostavlja spona sa sopstvenim nalazima.

U sopstvenom dijelu rasprave autor iznosi svoju prikupljenu i obraenu dokumentaciju, kojom obrazlae i dokazuje polaznu tezu ili teze.

Struktura naunih ili strunih radova je manje ili vie slina, ali svaki od njih sadri najvaniji dio, raspravu. U strukturi rasprave nema mjesta nikakvom ematizmu, ona mora biti strogo podreena karakteru teme.

Gruba je greka ako se u svakom radu, bez obzira na specifinost teme, pojavljuju ravnomjerno zastupljena poglavlja posvjeena svim geografskim i pomonim disciplinama.

O onome to nema veze sa temom ne treba ni govoriti. O onome to ima ograniene veze sa temom treba ogranieno i govoriti. O onome to je odreujue i najbitnije u vezi sa temom treba detaljno govoriti.

U svakom geografskom radu potrebno je imati u vidu kompleksnost geografske nauke i nuno, najoptiju strukturu geografske rasprave, koja treba da obuhvati i prirodne i drutvene elemente pojave koja se prouava.

Tokom rada ova struktura se mijenja jer istraiva uvia da neki dijelovi imaju manji znaaj pa im je i prostor u studiji potrebno smanjiti, da su neki od elemenata potpuno irelevantni za posmatrani problem pa ih je potrebno ak izbaciti iz rasprave, a da pak neki elementi imaju odluujui znaaj te ih je potrebno detaljno analizirati i jo detaljnije struktuirati.

Dakle, polazna skica strukture rasprave moe imati izgled kao kod radova koji se bavi opim, regionalno-geografskim prikazima, ali se ona, tokom rada, osetno mijenja, jer se neki dijelovi rasprave skrauju, pa i izostavljaju, a neki se pak dijelovi osjetno proiruju:

GEOGRAFSKI POLOAJ

FIZIKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI

Geoloke prilike

Reljef

Inundaciona ravan

Aluvijalna terasa

Lesna terasa

Lesna zaravan

Klima

Temperatura

Vjetrovi

Vlanost zraka i oblanost neba

Padavine

Vode

Podzemne vode

Povrinske vode

Biljni i ivotinjski svijet

Pedoloki sastav zemljita

DRUTVENO-GEOGRAFSKI ELEMENTI

Stanovnitvo

Prirodni prirataj stanovnitva

Migracije stanovnitva

Strukture stanovnitva

Privreda

Primarne djelatnosti

Sekundarne djelatnosti

Tercijarne djelatnosti

Naselja

Nastanak naselja

Funkcije naselja

Morfologija naselja

Komunalni problemi

Ako je tema iz fizike geografije, recimo studija nastanka i razvitka doline nekog potoka ili rjeice, u rad treba da uu samo oni elementi drutvene geografije koji imaju uticaj na fiziko-geografske procese: to su antropogeni faktori kao to su izgradnja naselja, komunikacija, nasipa i drugih infrastrukturnih objekata, upotreba zemljita (oranice na velikim nagibima ubrzavaju erozivne procese s jedne strane i nasipanje sa druge strane), unitavanje i podizanje uma, razoravanje ledina na nagnutim terenima i sl. Sve se to mora dovesti u direktnu vezu sa predmetom prouavanja i odrediti mu stepen uticaja.

Ako je, recimo, tema rada stanovnitvo nekog naselja ili opine treba svakako dati prirodne i drutvene osnove njegove koncentracije ali u obradi prirodnih osnova nema mjesta raanju fosila koje je na tome terenu neki geolog utvrdio, takoe ni tektonici sem ako ona ne objanjava nastanak termomineralnih voda i banja ili rudonosnosti koji mogu biti uzrok koncentracije stanovnitva.

Fizikogeografski dio svakog rada treba u kratkim crtama da da objanjenje zato je to stanovnitvo tu, ta je uslovilo prva naseljavanja, a ta ih uslovljava danas.

GEOGRAFSKI POLOAJ

FIZIKOGEOGRAFSKI ELEMENTI

Geoloke prilike

Reljef

Klima

Vode

Biljni i ivotinjski svijet

Pedoloki sastav zemljita

DRUTVENOGEOGRAFSKI ELEMENTI

Privreda

Primarne djelatnosti

Sekundarne djelatnosti

Tercijarne djelatnosti

Naselja

Nastanak naselja

Funkcije naselja

Morfologija naselja

Komunalni problemi

STANOVNITVO

Istorijat naseljavanja

Promjene broja stanovnika

Prirodni prirataj stanovnitva

Natalitet stanovnitva

Mortalitet stanovnitva

Migracije stanovnitva

Stalne migracije

Dnevne migracije

Strukture stanovnitva

Polno-starosna struktura stanovnitva

Obrazovna struktura stanovnitva

Etnika struktura stanovnitva

Ekonomska struktura stanovnitva

Domainstva

Perspektive stanovnitva

Ako je tema iz ekonomske geografije, recimo iz poljoprivredne proizvodnje u nekom naselju ili o nekom poljoprivredno-industrijskom kombinatu, onda svako poglavlje fiziko-geografskog djela mora biti najtjenje povezano sa poljoprivrednom proizvodnjom a ne dato samo za sebe: karakteristike reljefa, klime, hidrografske mree a naroito pedolokog pokrivaa, odnosno tla treba dati na taj nain da se jasno vidi kako oni utiu na poljoprivrednu proizvodnju.

Industrija u takvom radu treba da bude prikazana kao stimulans poljoprivredne proizvodnje (agrarna industrija) ili naprotiv, kao injenica koja destimulie ovu proizvodnju (odliv radne snage iz poljoprivrede, zagaenje obradivog tla i sl.)

Teme iz oblasti turizma takoe e se meusobno vie ili manje razlikovati, jer je i ovo veoma iroka oblast sa mnotvom disciplina koje se prepliu sa drugim naukama.

Na primjer tema iz oblasti primorskog turizma: "RAZVOJ PRIMORSKOG TURIZMA U PANIJI".

TURISTIKO-GEOGRAFSKI POLOAJ PANIJE

PRIRODNI TURISTIKI RESURSI

Geomorfoloki

Klima

Hidrografski

Biogeografski

Pejsani

ANTROPOGENI TURISTIKI RESURSI

Kulturno-historijski

Etnococijalni

Umjetniki

Ambijentalni

Manifestacijski

RAZVOJ PRIMORSKOG TURIZMA I OSNOVNI OBLICI REKREACIJE U PRIMORSKOM TURIZMU

NAJPOSJEENIJE TURISTIKE DESTINACIJE PANIJE NA SREDOZEMLJU I ATLANTIKU

Zakljuak

Zakljuak ili zakljuci donose se nakon temeljite i dokumentovane rasprave i u najsaetijem vidu, bez dopunske argumentacije, istiu se u ovom posebnom dijelu rada. Zakljuci predstavljaju rezultate rada i, ukoliko ih ima vie, navode se prema znaaju: najprije se navode najznaajniji zakljuci a zatim oni sve manje i manje znaajni.

Zakljuak ne smije sadrati tabele i ilustracije. Po pravilu, u zakljuak se ne uvrtavaju citati niti fusnote.

Pozivi na literaturu: parafraze i citati

Nain pozivanja na literaturu u tekstu mora biti usaglaen sa nainom navoenja literature na kraju rada.

Jedan nain je da se koriena literatura poreda i oznai rednim brojevima prema redoslijedu korienja u tekstu. Prilikom citiranja odreenog rada u tekstu autor u malim zagradama ispisuje jednu ili dvije cifre (na primjer: 7 ili 7, 182), to znai da je rije o radu pod brojem 7 ili, to predstavlja preciznije pozivanje na literaturu, o radu pod brojem 7 i 182. stranici toga rada.

Drugi nain je da se spisak literature navodi abecednim redom (ako smo rad pisali latinikim pismom) ili azbunim redom (ako smo rad pisali irilinim pismom), prema prezimenima autora.

Pozivanje na odreeni rad u tekstu vri se u malim zagradama prezimenom autora i godinom izdanja, odvojenim zarezom, na primjer: (uri, 1980), a ako je u pitanju doslovno citiranje tada je potrebno navesti i stranu, na primjer: (uri, 1980, 22).

Na ovaj nain identifikacija rada je sadrajna jer itaocu je esto vaan autoritet koji iza navoda stoji, kao i savremenost rada, a sve to on odmah vidi.

Ako se ukae potreba da se jedno djelo ili autor citira vie puta, tada se mogu upotrebljavati sljedee skraenice.

ibid (ibidem - u istom djelu)

op.cit. (opere citato u citiranom djelu)

id (idem od istog autora)

isto (isto djelo ili isti autor)

Spisak literature

Spisak literature sadri sve radove kojima se autor sluio pri izradi svog rada. Ovdje treba ukazati da se na zapadu pravi razlika izmeu spiska literature i bibliografije.

Spisak literature ine svi oni sekundarni izvori grae na koje se autor pozivao u tekstu (koje je parafrazirao ili citirao), a bibliografiju svi oni izvori koje je autor konsultovao prilikom izrade svog rada, bez obzira da li se u radu (tekstu) pozivao na njih.

Veina uglednih meunarodnih asopisa (kao to je na primjer, Journal of Family History) zahtjevaju da u spisak literature uu samo one jedinice na koje se autor pozivao u tekstu.

Znai, spisak literature mora da pomene sve radove koje je autor koristio, inae bi to bio plagijat, ali ne i radove koje autor nije imao u rukama.

Postoji nekoliko naina navoenja spiska literature. Svaki od njih treba shvatiti samo kao predlaganje onoga to je prihvatljivo, nikako kao obavezujui ablon.

Spisak literature u ikakom stilu

Knjiga jednog autora: Prezime, ime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja: izdava:

uri, Slobodan. 1980. Stanovnitvo frukogorske oblasti. Novi Sad: Matica srpska

Knjiga dva ili tri autora: Prezime, ime i ime prezime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja: izdava:

Tomi, Pavle, Jovan Romeli, Lazar Lazi. 1999. Svetska privreda i turizam. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju

Ureena knjiga: Prezime, ime, ured. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja: izdava:

Djurdjev, Branislav S., ed. 1997. Banat. Novi Sad, Timisoara, Szeged: University of Novi Sad, West University of Timisoara, Jozsef Attila University

Knjiga koja ima vie od tri autora ili instituciju kao autora: naslov izdavaa ili institucije. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Mjesto izdavanja: naslov institucije, izdava:

Global Environment. 1994-1996. Facing the global environment chalenge: a progress report on World Bank global environmental operations. Washington. DC: Global Environment Coordination Division, Environment Dept., The World Bank

Poglavlje u knjizi: Prezime, ime. Godina objavljivanja knjige. Naslov knjige. Naslov poglavlja. U (naslov knjige). Mjesto izdavanja: izdava:

Bugarski, Dragoljub, Jovan Plava, Slobodan Markovi. 1998. Temperature vazduha. U klima Srema. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju

lanak u naunom asopisu: Prezime, ime. Godina objavljivanja lanka. Naslov lanka. Naziv asopisa. Broj: od do stranice:

Stankovi, Stevan M. 1999. Nacionalni parkovi Srbije. Glasnik srpskog geografskog drutva. LXXIX, 1:35-48

lanak u popularnom asopisu: Prezime, ime. Godina objavljivanja lanka. Naslov lanka. Naziv asopisa, mjesec objavljivanja, broj stranice na kojoj poinje tekst:

Aleksander, Caroline. 2000. Ancient Greece. National Geographic, February, 108

lanak u novinama (preporuuje se ukljuivanje novinskih referenci u sam tekst): Naziv novine. Godina objavljivanja lanka. Rubrika. Dan mjesec objavljivanja lanka. Prezime, ime. Godina pisanja lanka. Naslov lanka. Dan mjesec pisanja lanka, broj stranice, broj kolone:

The New York Times. 2008. International Pages. 8 may

Prijedlog citiranja elektronskih izvora: Autor ili urednik. Naslov rada. Naslov elektronskog asopisa, broj asopisa: broj stranice. Dostupno (tip medijuma): Snabdjeva/Identifikator baze podataka ili broj/Ime ili broj ajtema (datum pristupa)

Spisak literature u Harvardskom stilu

Spisak literature u Harvardskom stilu prepoznatljiv je po inicijalima imena autora, po zagradama oko godine izdavanja (iako je doputeno da se one izostave) i po korienju italika i znakova navoda.

Knjiga jednog autora: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja knjige), Naslov knjige, Izdava, Mjesto izdavanja knjige:

uri, S. (1980), Stanovnitvo frukogorske oblasti, Matica srpska, Novi Sad

Knjiga dva ili tri autora: Prezime, prvo slovo imena prvog autora sa takom i prezime, prvo slovo imena drugog i treeg autora. (Godina objavljivanja knjige), Naslov knjige, Izdava, Mjesto izdavanja knjige:

Tomi, P., Romeli, J. i Lazi, L. (1999), Svetska privreda i turizam, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad

Poglavlje u knjizi: Prezime, prvo slovo imena autora poglavlja. (Godina objavljivanja knjige), Naslov poglavlja, u: prezime. prvo slovo imena urednika sa takom urednik, Naslov knjige, Izdava, Mjesto izdavanja knjige, stranice od-do

Bugarski, D., Plava J. i Markovi S. (1998), Temperature vazduha, u: Bugarski D. (urednik), Klima Srema, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad, str. 9-32.

lanak u naunom asopisu: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja lanka), "Naslov lanka, Naziv asopisa, sveska, broj, stranice od-do:

Stankovi, S. M. (1999). "Nacionalni parkovi Srbije, Glasnik srpskog geografskog drutva, sv. LXXIX, br. 1, str. 35-48

lanak u zborniku radova: Prezime, prvo slovo imena autora. (Godina objavljivanja lanka), "Naslov lanka, Naziv zbornika radova, Izdava, mjesto izdavanja, stranice od-do:

Tomka, D. and Stojanovic, S. (1999). "Highway E-75 as one possibility for tourist promotion of Vojvodina, Proceedings of the Regional Conference of Geography: Danube-Cris-Mures-Tisa Euroregion Geoekonomical Space of Sustainable Development, West University of Timisoara, University of Novi Sad, "Jozsef Atilla" University of Szeged, University of Tubinge, Timisoara- Novi Sad-Szeged-Tubingen, pp. 409-416

Meanovi, D. i Hadimustafi, E. (2010). "Regionalno-geografski razmjetaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona", Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak geografija, godina VII, broj 7, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, str. 99-116.

Spisak literature u Vankuverskom stilu

Spisak literature u Vankuverskom stilu pravi se prema redoslijedu pominjanja u tekstu, koji se oznaava brojevima.

Knjiga jednog autora: Prezime, prvo slovo imena autora. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige: Izdava; Godina objavljivanja knjige. Ukupan broj strana:

(1) uri, S. Stanovnitvo frukogorske oblasti. Novi Sad: Matica srpska; 1980. str. 219

Knjiga dva ili tri autora: Prezime, prvo slovo imena prvog autora, Prezime prvo slovo imena drugog, treeg autora. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige: Izdava; Godina objavljivanja knjige. Ukupan broj strana:

(2) Tomi P, Romeli J, Lazi L. Svetska privreda i turizam, Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju; 1999. str. 343

Poglavlje u knjizi: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov poglavlja. U: prezime prvo slovo imena urednika, urednik. Naslov knjige. Mjesto izdanja knjige: Izdava; Godina objavljivanja knjige, str. od-do

(3) Bugarski D, Plava J, Markovi S. Temperature vazduha. U: Bugarski D, urednik, Klima Srema. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju; 1998. str. 9-32

lanak u naunom asopisu: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov lanka. Naziv asopisa godina objavljivanja lanka; sveska (broj): od-do stranice:

(4) Stankovi SM. (1999). Nacionalni parkovi Srbije. Glasnik srpskog geografskog drutva 1999; LXXIX (1): 35-48

lanak u zborniku radova: Prezime prvo slovo imena autora. Naslov lanka. U: Naziv zbornika radova. Mjesto izdanja zborika, Godina objavljivanja lanka. s. od-do:

(5) Tomka D, Stojanovic S. Highway E-75 as one possibility for tourist promotion of Vojvodina. In: Proceedings of the Regional Conference of Geography: Danube-Cris-Mures-Tisa Euroregion Geoekonomical Space of Sustainable Development. Timisoara- Novi Sad-Szeged-Tubingen. 1999. p. 409-416

Primjetno je da su u naoj literaturi prisutna sva tri stila, naroito njihove varijacije.

U naoj starijoj geografskoj literaturi, najzastupljenija je bila varijacija Vankuverskog stila, iako ona ima jedan veliki nedostatak. Nakon radne verzije, u kojoj se nalazi i spisak literature, esto slijede ispravke, uglavnom saimanja ali i dopune.

Ukoliko je potrebno brisati ili dodati