Prof.Dr.İhsan HALİFEOĞLU

İSTATİSTİK:

İstatistik; belirli bir amaç için veri toplama, tablo ve

grafiklerle özetleme, sonuçları yorumlama, sonuçların

güven derecelerini açıklama, örneklerden elde edilen

sonuçları kitle için genelleme, özellikler arasındaki ilişkiyi

araştırma, çeşitli konularda geleceğe ilişkin tahmin

yapma, deney düzenleme ve gözlem ilkelerini kapsayan

bir bilimdir.

2

Örnek:

Bir ülkede bir yılda meydana gelen ölüm sayısı,

kaza sayısı, ilkokula başlayan ve mezun olan

öğrenci sayısı, Türkiye’de yıllar itibari ile tarım ve

sanayi kesiminde çalışanların sayısı, okuma yazma

oranı, işsiz insan sayısı, hasta ve yatak sayıları, kişi

başına düşen doktor veya öğretmen sayısı, ihracat ve

ithalattaki durum gibi konularda araştırmalara

dayanan verilerin değerlendirilerek bir sonuca

varılarak yeni planlamaların yapılması istatistik

sayesinde olabilmektedir..

3

Her hangi bir alanda yapılacak bir araştırmada istatistik

tekniklerinin kullanılmasında (istatistik yöntembilimi) şu

sıra izlenir:

Verilerin toplanması

Toplanan verilerin işlenmesi ve düzenlenmesi

Düzenlenmiş verilerin tablolar ve/veya grafikler

şeklinde gösterilmesi

İstatistiksel analiz

Tahmin ve karar

4

İstatistik bilimi, doğada ve toplumda oluşan olayları

incelemek için sayısal bilgileri yöntem ve tekniğine uygun

olarak toplar, düzenler ve analiz eder. Elde edilen bilgileri

değişik yöntemlerle sunar, objektif şekilde değerlendirerek

sonuçlara ulaşmaya çalışır.

İstatistik bilimi birçok bilim dalının vazgeçilmez bir aracı

haline gelmiştir. İstatistik;

Ne kadar?

Ne zaman?

Nerede?

Nasıl?

Kaç tane?

Hangi oranda? sorularına yanıt arar.5

Bilgisayarlar ve buna bağlı olarak geliştirilen paket

programları, araştırmalarda istatistiğin rolünü

artırmıştır. Bu gelişmelerin sonucu olarak istatistik, her

alanda yapılan araştırmalarda kullanılır hale gelmiştir.

Günümüzde üniversitelerde hemen hemen bütün

bölümlerde okuyan öğrenciler istatistik dersi

almaktadırlar.

6

7

8

9

İstatistiğin Önemi:

Uzun yıllar daha çok sayısal bilgilerin toplanması ile

bunların tablolar ve grafikler halinde gösterilmesi

olarak düşünülmüş olan istatistik, bugün artık

hayatımızın her alanını etkileyecek boyuttadır.

İstatistiğin önemini öncelikle bilimsel bakımdan,

sonrada devlet yönetimi, iş hayatı ve birey açısından

incelemek mümkündür.

10

İstatistiğin bilimsel açıdan önemi

Saymaya ve ölçmeye elverişli olayların

incelenmesinde,

Sosyal bilimler alanına giren olayların niteliği gereği

istatistik, sorunun özüne, özelliklerine, nedenlerine ve

diğer olaylarla ilişkilerine inebilen bir araç

durumundadır.

İktisadi olayların gelişimini, nedenlerini ve aralarındaki

ilişkileri belirleyip buna göre gerekli önlemleri almak ve

iktisat politikası düzenlemek istatistik sayesinde olabilir.

11

İstatistiğin devlet yönetimi açısından önemi

Hükümetler mevcut ekonomik şartları ve ekonomik gidişi

yakından izleyerek programlarını yaparlar:

Bölgelere yapılacak yatırımlar, ulaşım,sağlık, enerji, eğitim

vb. yatırımlar için istatistiğe ihtiyaç duyulur.

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tüketici Fiyat Endeksi

(TÜFE) ve Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) rakamları aylık

enflasyon oranını belirler.

Kısacası istatistik olmadan devlet idaresi mümkün

değildir.

12

İstatistiğin iş hatyatı açısından önemi

Günümüzde modern girişimciler, kendi işlemleri ve piyasa

hakkında istatistiksel araştırmalar yapmadıklarında

rasyonel bir şekilde yönetilemezler. Bunun için yerel,

ulusal belki de uluslararası istatistikler de yaptırma gereği

duyulabilir.

İş hayatında istatistik; pazarlama, muhasebe, kalite

kontrol, işletme-müşteri ilişkisi, hastane yönetimi, eğitim,

spor, siyasi partiler ve daha birçok alanda

kullanılmaktadır.

13

İstatistiğin bireyler açısından önemi

İstatistik bireye derinliğine kavrayamadığı olaylar hakkında

gerekli olan açık bilgileri sağlar. Gazete, dergi ve

televizyonlarda sıklıkla araştırma şirketleri tarafından yapılan

çeşitli sosyal konularda araştırmalar yayınlanır:

Hayat pahalılığı,

Hastalıklar,

Kaza istatistikleri,

Sigara içme oranı,

Suç oranı,

Eğitim seviyesi

Siyasi parti tercihi

gibi araştırmalar

İSTATİSTİKTE BAZI TEMEL KAVRAMLAR

Tıbbi istatistikte kullanılan terimlerin tanımı, genel

istatistik tanımlarıyla benzerdir. İstatistik biliminde

genellikle birimler topluluğu ya da grubu ile ilgilenilir.

Dolayısıyla, araşırma yapılabilmesi için tek bir veri

değil, belli miktarda veri toplanılması gerekir. Buna

göre, tek bir canlıdan elde edilen ölçüm ya da tek bir

biyokimyasal test sonucu elde edilen veri

biyoistatistiğin ilgi alanı değildir. Birkaç canlıdan örnek

toplanmadıkça ya da belli sayıda test uygulanmadıkça,

biyoistatistik yöntemlerinin herhangi bir değeri yoktur.14

Ana Kütle (Evren)

Farklı kaynaklarda “kitle”, “evren”ya da

“popülasyon”olarak da ifade edilen ana kütle; üzerinde

araştırma yapılacak olan ve belirli bir özelliğe sahip,

bilinen canlı ve cansız birimlerin oluşturduğu topluluğa

verilen addır. Dolayısıyla, araştırma kapsamı içerisinde

incelenen olaya konu olan bütün birimler ya da kollektif

olaylar ana kütleyi oluşturur. Ancak bu birimlerin

incelenen olaya ilişkin olarak ortak özelliklere sahip

olması gerekir.

15

16

Örneğin;

● Fırat Üniversitesi’nde okuyan öğrencilerin barınma

durumlarına ilişkin bir araştırmada ana kütle; Fırat

Üniversitesi’nde okuyan öğrencilerin oluşturduğu

topluluktur.

● Türkiye’deki şeker hastalarına ilişkin yapılan bir

araştırmada ana kütle; Türkiye’deki şeker hastalarından

oluşan topluluktur.

● Ana kütle, sonlu ve sonsuz ana kütle olmak üzere

iki şekilde ortaya çıkabilir.

17

1. Sonlu Ana Kütle: Sayılabilecek sayıda birim içeren ana

kütlelere sonlu ana kütle denir. Örneğin, bir ilçenin

nüfusu, bir şehirdeki marketler sonlu ana kütle

niteliğindedir.

2. Sonsuz Ana Kütle: İçerdiği birim sayısı sayılamayacak

büyüklükte olan ana kütlelere sonsuz ana kütle adı verilir.

Örneğin, dünya üzerinde yaşayan kuşlar, güvercinler ya

da balıklar sayılamayacak kadar çok birimden oluştukları

için sonsuz ana kütle niteliğindedirler.

● Gösterim olarak, sonlu bir ana kütlede yer alan toplam

birim sayısı N harfiyle ifade edilir.

18

Değişken

Birimlerin sahip oldukları ve birbirlerinden ayırt

edilmelerini sağlayan özelliklere değişken adı verilir. Bu

özellikler birimden birime farklı değerler alabilen ve

ölçülebilen özelliklerdir.

Örneğin; insanlar üzerinde yapılan bilimsel deney

çalışmalarında, gözlem sonucu üzerinden bilgi toplanan

her insan bir birimdir. Bu insanların kaydedilen verileri

arasında örneğin yaş, cinsiyet, ağırlık, boy, eğitim

durumugibi özellikleri ise birer değişkendir.

19

Şık

Belli bir değişkenin ortaya çıkış biçimlerine şık adı verilir.

Örneğin,

Eğitim durumu değişkeninin şıkları;

Okur-yazar değil,

İlköğretim,

Orta öğretim,

Yüksek öğretim

Lisansüstü eğitim olacaktır.

Doğum türü değişkeninin şıkları;

Canlı doğum

Ölü doğum olarak tanımlanabilir.

20

Örneklem

Bir ana kütledeki bütün birimlere ulaşılamadığında, ana

kütleyi temsil etmek üzere daha az sayıda birim alarak

oluşturulan alt kümeye örneklem denir. İncelemeler bu

örneklem üzerinden yapılır. İstatistikte örneklemden

yararlanılarak ana kütleye ilişkin tahmin ve genelleme

yapılması çok önemlidir. Bu işlemleri yaparken belli

kurallara uyma zorunluluğu vardır. İyi bir örneklem ana

kütle ile aynı özellikleri taşımasının yanı sıra, ana kütleyi

doğru şekilde yansıtabilmelidir. Ana kütleden belli

yöntemlerle çekilen bir örneklemdeki toplam birim sayısı n

harfi ile gösterilir (n<N).

21

Parametre

Herhangi bir değişken incelenirken, ana kütledeki

bütün birimlerin ele alınarak, ilgilenilen değişkenin

incelenmesi sonucunda hesaplanan sayısal ya da

oransal değerlere parametre adı verilir. Parametre,

ana kütle özelliklerinin almış olduğu sayısal değerleri

ifade eder. Çıkarımlarda parametreler genel olarak θ

(teta) simgesi ile belirtilir. İstatistikte en sık kullanılan

parametreler, ana kütle aritmetik ortalaması “µ” (mü)

ve ana kütle varyansı “σ2” (sigma) dir.

22

Örnekleme

Ana kütleyi oluşturan birimlerin tamamının

incelenmesinin mümkün olmadığı araştırmalarda

örneklem seçimi yoluna baş vurulur. Dolayısıyla

işlemler bu örneklem üzerinden yürütülerek ana

kütleye ilişkin genelleme yapma yoluna gidilir.

Örneklem seçme amacyla uygulanan yöntemler

topluluğuna ya da bu amaçla izlenen sürecin bütününe

örnekleme adı verilir.

23

24

ÖLÇME VE ÖLÇÜM

Birimlerin sahip olduğu özelliklerin derecesinin

belirlenerek, sonuçların sayısal olarak ifade edilmesine

ölçme adı verilir. Diğer bir deyişle, gözlem ya da deney

sonucunda elde edilen verilerin nicel olarak

belirtilebilmesi amacıyla ölçmeye başvurulur ve

değişkenler hakkında bilgi edinmek için yapılır.

Ölçüm ise ölçme sonucunda elde edilen değerdir.

Biyoistatistik; istatistiğin biyolojik araştırmalarda

uygulanması yöntemlerini içerir. Sağlık ile ilgili sayısal

bilgileri

toplama,

işleme,

analiz etme,

elde edilen bilgilerin sonuçlarını ve güvenirliğini

objektif bir biçimde değerlendirerek sonuçlara

ulaşma ve problemleri çözme yöntemleri ile uğraşan

bir bilim dalıdır.

25

Biyoistatistik, tanımlayıcı (betimsel) ve analitik (çözümsel)

olmak üzere iki ana bölüme ayrılabilir:

Betimsel (Tanımlayıcı) Biyoistatistik: Sağlık olgularıyla ilgili

verilerin toplanması, sınıflandırılması, tablolar ve

grafiklerle gösterilmesi, özet değerlerin hesaplanması ve

sunulması ile ilgili konuları içeren biyoistatistik dalıdır.

Çözümsel (Analitik) Biyoistatistik: Elde edilen verilerin

analizi için gerekli varsayımların kurulması ve test

edilmesi, verilerden uygun sonuçların elde edilmesi,

verilerin uyduğu teorik modellerin belirlenmesi ve uygun

kararlara varılması ile ilgili konuları içeren biyoistatistik

dalıdır.26

Biyoistatistiğin (tıbbi istatistiğin) Önemi

Sayılarla ifade edilemeyen bulguların ve gözlemlerin

bilimsel bir anlamı ve değeri olamaz. Örneğin

ülkemizde şeker hastalığının çok görüldüğünü

söylemek net bir anlam ifade etmez. Çünkü çok

kelimesi hastalığın görülme sıklığı hakkında tam bir fikir

vermez. Oysa şeker hastalığı görülme sıklığı %14

denildiğinde, her yüz kişiden ondördünün şeker hastası

olduğunu herkes kolaylıkla anlayarak az mı yoksa çok

mu olduğuna karar verebilir. 27

Bir araştırmadan elde edilen sonuçların bilimsel bir

değeri olması için istatistiksel yöntemler kullanılmalıdır.

Bilimsel değeri olmayan çalışmalar sonucunda alınacak

kararların doğru olması, alınacak önlemlerin, yapılacak

planlama ve uygulamaların başarılı olması beklenemez.

Ayrıca ellerinde konu ile ilgili istatistiksel veriler olmadan

bilim adamları, yöneticiler ve her düzeydeki personel

başarılı çalışmalar yapamaz. Bu anlamda biyoistatistik;

sağlık personelinin ve yöneticilerinin doğru kararlar

vermesine yardımcı olan bir yol göstericidir. 28

Sağlık istatistiği (tıbbi istatistik); sağlık olayları ile ilgili

sayısal bilgileri toplama, düzenleme, analiz etme ve

değerlendirme sonucu karara varılmasını sağlayan

bilim dalıdır.

Kısaca sağlık istatistiği, sağlıkla ilgili bir araştırmanın

tüm aşamalarında kullanılan ve araştırmanın bilimsel

olmasını sağlayan bilimdir.

29

Tıbbi İstatistiğinin Amaçları

Tıbbi (Sağlık) istatistiğinin, sağlık hizmetlerinde araştırma,

planlama, uygulama, değerlendirme ve raporlama

işlemlerinde ulaşmak istediği amaçlar şunlardır:

1. Sağlıkla ilgili bilimsel araştırmaların yapılmasını sağlamak,

2. Sağlık olayları ile ilgili sayısal bilgileri toplama,

düzenleme, değerlendirme ve kullanıcıların hizmetine

sunmak,

3. Sağlık hizmetlerinin planlanmasına, yürütülmesine ve

ihtiyaçların tespit edilmesine yardımcı olmak,

30

4. Teşhis ve tedavi yöntemlerinin doğru bir şekilde

uygulanmasını sağlamak,

5. Toplumun sağlık durumu, beslenme alışkanlıkları, fiziki

ve sosyal yaşam koşulları hakkındaki değişimleri

yakından takip etmek,

6. Tedavi sürecindeki değişimleri bilimsel olarak göstermek

ve değerlendirmek,

7. Sağlık hizmetlerinde aksayan yönleri tespit etmek ve

yapılacak girişimler için alt yapı oluşturmak,

8. Ülkenin sağlık göstergelerinin en üst seviyeye çıkmasına

ve sağlık sorunlarının en aza inmesine yardımcı olmak,31

32

Sağlık hizmetlerinin planlanmasında

Yapılan hizmetin gösterilmesinde

Tedavi edici sağlık hizmetlerinde

Toplumsal değişimlerin ölçülmesinde

İSTATİSTİĞİN SAĞLIK HİZMETLERİNDE KULLANIMI

Toplum sağlık düzeyinin ölçülmesinde

Bilimsel çalışmalarda

Koruyucu sağlık hizmetlerinde

1. Sağlık Hizmetlerinin Planlanmasında Kullanımı

Sağlık kuruluşlarında çalışanların elde ettiği verilere

göre istatistikler, sağlık hizmetlerinin planlanmasında

kullanılır. Bir sağlık ocağı veya hastane, hizmetlerini

planlarken kendi poliklinik veya kliniklerden topladığı

verileri kullanır. İl düzeyinde hizmetler planlanırken,

ilde bulunan sağlık kuruluşlarından gelen veriler,

kullanılır.

33

Sağlık Bakanlığı ise tüm illerden gelen istatistikleri,

ülke genelindeki hizmetleri planlarken kullanır. Yapılan

değerlendirmeler sonucu, eldeki kaynaklar (personel,

araç, para, çevre şartları vb.) ve imkânlar göz önünde

bulundurularak planlamalar yapılır.

Sağlık hizmetlerinin seviyesini en iyi düzeye getirmek

için veri toplama, değerlendirme, planlama işlemleri

sürekli ve aksatılmadan yapılmalıdır.

34

Veri toplama

Değerlendirme Uygulama

Planlama

Veri toplama ve değerlendirme döngüsü: İstatistiki

bilgiler olmadan sağlıklı bir planlama yapılamaz. 35

2. Toplumun sağlık düzeyinin ölçülmesinde istatistiğin

kullanılması: Bir toplumun sağlık düzeyini gösteren

bazı istatistiksel ölçütler vardır. Örneğin; bebek ölüm

hızı, ana ölüm hızı, 50 ve yukarı yaşta ölenlerin tüm

ölenler içindeki oranı, en çok öldüren hastalıklar

sıralaması, doktor başına düşen nüfus, yatak başına

düşen nüfus, toplam doğurganlık hızı gibi. Bu ölçütler

kullanılarak bir toplumun sağlık düzeyi değerlendirilir.

Ayrıca bölgelerin ya da ülkelerin sağlık düzeyleri

istatistiki veriler üzerinden birbirleri ile karşılaştırılarak

kıyaslanır. 36

3. Yapılan hizmetin gösterilmesinde istatistiğin

kullanılması

Sağlık personelinin görevi, bireylerin ve toplumun

sağlığının korunması için gerekli önlemleri almak,

hastalıkların tedavisini yapmaktır. Bir sağlık

kurumunun ya da sağlık personelinin hangi işleri

yaptığını, başarılı veya başarısız olduğunu gözle

görmek imkânsızdır. Sağlık kurumları ve sağlık

personeli, çalışmalarını ancak istatistiksel yöntemlerle

gösterirler

37

4. Sağlıkla ilgili Bilimsel Araştırmaların Yürütülmesinde

Kullanımı: Bir araştırmanın geçerli ve yararlı olması

için bilimsel olması gerekir. Sağlıkla ilgili bir

araştırmanın bilimsel olması için her aşama (hazırlık,

planlama, veri toplama, değerlendirme ve yorum)

biyoistatistik yöntemleri kullanılmalıdır. Sağlık

personeli, yapacağı araştırmanın bilimsel olmasını

sağlamalıdır. Ayrıca, başkalarınca yapılan

araştırmaları bilimsel olarak eleştirebilmesi için yeterli

istatistiksel bilgi, görüş ve beceriye sahip olmalıdır. 38

5. Koruyucu Sağlık Hizmetlerinde İstatistiğin Kullanımı

Hastalıkların görülme sıklıkları bölgelere, mevsimlere,

cinsiyete, yaşa, etnik gruplara göre farklılıklar

gösterebilir. Hastalıkların yer, zaman ve kişi

özelliklerine göre dağılımlarının incelenmesinde,

tanımlanmasında, nedenlerinin araştırılmasında ve

alınan koruyucu önlemlerin etkinliğinin ölçülmesinde

istatistiksel yöntemler kullanılır.

39

6. Tedavi Edici Sağlık Hizmetlerinde İstatistiğin Kullanımı

Hastalıkları tedavi etmeden önce teşhisin konulması

gerekir. Teşhis, hastanın öyküsü, yapılan fizik muayene

ve laboratuvar incelemelerinde tespit edilen verilerin

değerlendirilmesi ile konulur. Verilerden elde edilen

değişkenlerin ilişkisi ve bu ilişkilerin analizi için

istatistiksel yöntemler kullanılır.

Bir hastaya hangi tedavi yönteminin uygulanacağı,

uygulanan tedavi yöntemin etkin olup olmadığına, tedavi

yöntemine ne zaman başlanacağına, ne kadar

süreceğine istatistiksel veriler kullanılarak karar verilir. 40

7. Toplumsal değişimlerin incelenmesinde istatistiğin

kullanımı: Toplumda görülen toplumsal, kültürel ve

teknolojik değişiklikler sağlık açısından

değerlendirilmelidir. Çünkü toplumda meydana gelen

değişiklikler doğal olarak sağlık kurumlarının ve

çalışanlarının görevlerinde değişiklik ve düzenlemeler

yapılmasını gerektirir. Örneğin; gelişmekte olan ülkelerde

toplumsal özelliklerdeki hızlı değişim ve sanayileşme,

köylerden şehirlere göç, hava kirliliği, sağlıksız içme suyu,

bozuk kentleşmenin ortaya çıkardığı sorunlar, hastalıklar

vb. toplumda olan değişimlerin izlenmesi ve uygun

önlemlerin alması için istatistiksel yöntemlere ihtiyacı

vardır.41