RYBOŁÓWSTWO W POLSCE

Rolnictwo i rozwój wsi

Kultura i edukacja

Rybołówstwo

Rozwój regionalny

Transport i turystyka

Dyrekcja Generalna Ds. Polityki WeWnętrznej

Departament tematyczny polityka Strukturalna i polityka Spójności

DziałalnośćDepartamenty Tematyczne są jednostkami badawczymi, udzielającymi specjalistycznych porad komisjom, delegacjom międzyparlamentarnym i innym organom parlamentarnym.

Obszary politykiRolnictwo i rozwój wsi Kultura i edukacja Rybołówstwo Rozwój regionalny Transport i turystyka

DokumentyWięcej informacji na stronie Parlamentu Europejskiego: http://www.europarl.europa.eu/studies

B Departament tematyczny polityka Strukturalna i polityka Spójności

Źródło zdjęcia: iStock international inc., Photodisk, Phovoir

B Dyrekcja Generalna Ds. Polityki WeWnętrznej


Rozwój regionalny

Rybołówstwo

Kultura i edukacja


DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

RYBOŁÓWSTWO

RYBOŁÓWSTWO W POLSCE

OPRACOWANIE TEMATYCZNE

Niniejszy dokument został przygotowany na wniosek Komisji Rybołówstwa Parlamentu Europejskiego. AUTOR Jesús Iborra Martín Departament Tematyczny: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Parlament Europejski E-mail: [email protected] POMOC REDAKCYJNA Virginija Kelmelyté WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: PL. Tłumaczenie: DE, EN, FR, PL. O WYDAWCY Aby skontaktować się z Departamentem Tematycznym lub zamówić jego comiesięczny biuletyn, należy napisać na adres: [email protected]. Dokument ukończono w kwietniu 2011 r. Bruksela, © Parlament Europejski, 2011 r. Niniejszy dokument jest dostępny przez Internet na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies SPROSTOWANIE Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są opinią wyłącznie autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.europarl.europa.eu/studies

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

RYBOŁÓWSTWO

RYBOŁÓWSTWO W POLSCE

OPRACOWANIE TEMATYCZNE

Abstrakt

Notatka informacyjna w sprawie sektora rybołówstwa i akwakultury w Polsce dla delegacji Komisji Rybołówstwa w dniach 16–20 maja 2011 r. W notatce opisano kwestie dotyczące Morza Bałtyckiego, rybołówstwa w Polsce i działań z nim związanych.

IP/B/PECH/NT/2011_02 kwiecień 2011 PE 460.037 PL

Rybołówstwo w Polsce

SPIS TREŚCI SPIS TABEL 4

SPIS WYKRESÓW 5

SPIS MAP 6

1. WPROWADZENIE 7

2. KONTEKST GEOGRAFICZNY 11

2.1. Organizacja polityczna i administracyjna 11 2.2. Środowisko fizyczne 12 2.3. Morze Bałtyckie 13

3. ROLA GOSPODARCZA RYBOŁÓWSTWA 19

4. PRODUKCJA 21

4.1. Rybołówstwo morskie 21 4.2. Rybołówstwo śródlądowe i akwakultura 25

5. ZMIANY W SEKTORZE RYBOŁÓWSTWA 27

6. FLOTA RYBACKA 31

6.1. Struktura floty polskiej 31 6.2. Sprzęt połowowy 36 6.3. Dostosowania strukturalne polskiej floty rybackiej 36 6.4. Regionalny podział polskiej floty rybackiej 40

7. PORTY 43

8. PRZEMYSŁ PRZETWÓRCZY 45

9. WPROWADZANIE DO OBROTU I SPOŻYCIE 47

10. EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBACKI 51

11. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE NA MORZU BAŁTYCKIM 53

11.1. IBSFC 53 11.2. KOMISJA HELSIŃSKA 53 11.3. BAŁTYK 21 (Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego) 55

12. BADANIA 57

3

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności

4

SPIS TABEL Tabela 1: Regiony Polski 12

Tabela 2: Licencje na połów dorsza 24

Tabela 3: Zmiany w polskiej flocie rybackiej (stan na 31.12 każdego roku) 31

Tabela 4: Porównanie floty rybackiej polskiej i UE 27 32

Tabela 5: Flota polska. Styczeń 2009 r. 32

Tabela 6: Udział polskiej floty rybackiej we flocie UE 27 w podziale na długość jednostek 35

Tabela 7: Sprzęt połowowy we flocie polskiej 36

Tabela 8: Regionalny podział polskiej floty rybackiej (grudzień 2010 r.) 40

Tabela 9: Główne porty macierzyste floty 44

Tabela 10: Program operacyjny 2007–2013 51


SPIS WYKRESÓW Wykres 1: Porównanie produktywności pierwotnej Mórz Bałtyckiego i Północnego 16

Wykres 2: Zatrudnienie w Polsce 19

Wykres 3: Całkowity dopuszczalny połów (TAC) na Morzu Bałtyckim dla Polski 22

Wykres 4: Połowy dokonywane przez flotę polską 27

Wykres 5: Zmiany w polskiej flocie dalekomorskiej 34

Wykres 6: Zmiany w polskiej flocie rybackiej. 2004 = 100 37

Wykres 7: Flota polska. Dane procentowe dotyczące maksymalnego limitu w systemie wejścia-wyjścia 38

Wykres 8: Udział polskiej floty rybackiej we flocie UE 25 39

Wykres 9: Porównanie głównych parametrów floty polskiej i floty UE 25 39

Wykres 10: Produkcja przetworzonych produktów rybnych 46

Wykres 11: Handel zagraniczny polskimi produktami rybołówstwa 49

Wykres 12: Średnie ceny importowe i eksportowe produktów rybołówstwa 50

5


6

SPIS MAP

Mapa 1: Topografia Polski 13

Mapa 2: Morze Bałtyckie 14

Mapa 3: Mapa głębokości Morza Bałtyckiego i przepływ słonej wody 15

Mapa 4: Regionalny podział polskiej floty rybackiej 41

Mapa 5: Główne porty rybackie w Polsce 43


1. WPROWADZENIE Morze Bałtyckie jest morzem niemal zamkniętym o słonawych wodach, łączącym się z Morzem Północnym przez cieśniny Kattegat i Skagerrak. Jego niewielka głębokość i wąskie otwarcie na ocean sprawiają, że wymiana wód odbywa się bardzo powoli i powoduje problemy związane z zanieczyszczeniem. Zasolenie Bałtyku jest bardzo niskie, a produktywność bardzo duża, co powoduje utrzymujący się problem eutrofizacji. Chociaż wkład rybołówstwa w gospodarkę kraju jest stosunkowo niewielki, rybołówstwo ma duże znaczenie dla gospodarki i społeczności terenów nadbrzeżnych, stanowi ważny sektor działalności w trzech województwach (pomorskim, zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim), a zwłaszcza na Kaszubach. Od 1988 r. (628 026 ton)połowy gwałtownie się zmniejszały, osiągając w 2008 r. poziom 179 309 ton. Około 90% połowów dokonywanych na północnowschodnim Atlantyku pochodzi z Bałtyku, a reszta z Oceanu Atlantyckiego. Połowy te obejmują przede wszystkim szproty. Na kolejnych miejscach znajdują się śledzie, dorsze i sole oraz płastugi. Na wodach Arktyki odbywają się również połowy kryla, ale są one coraz mniejsze w porównaniu z połowami w drugiej połowie lat 90. W okresie ostatnich 20 lat polska flota rybacka była przedmiotem intensywnego procesu dostosowań strukturalnych. Po kryzysie spowodowanym ograniczeniami w dostępie do obszarów połowowych polska flota ucierpiała wskutek procesu transformacji gospodarczej kraju. Ponadto przed przystąpieniem do Unii Europejskiej nastąpił kolejny proces zmniejszania liczebności floty. Problemy nie zostały jednak rozwiązane, co potwierdziły kłopoty związane z przekroczeniem kwoty połowowej dorsza w roku 2007. Taka sytuacja, spowodowana brakiem rentowności niektórych segmentów floty, doprowadziła do stworzenia kilku krajowych programów działania, w których bardzo istotne znaczenie miała kwestia zarządzania flotą. Polska flota rybacka składa się głównie z jednostek o niewielkich rozmiarach i bardzo starych. W grudniu 2010 r. polska flota rybacka składała się z 794 jednostek. Spośród nich 598, czyli 75% floty, stanowiły jednostki poniżej 12 metrów długości. Większość floty jest przestarzała i trudno utrzymać jej rentowność w sytuacji, gdy zasoby są niewielkie, a ceny paliwa wysokie. Tylko 1% jednostek floty rybackiej UE 27 jest zarejestrowanych w Polsce; stanowią one jedynie 6% pojemności brutto i 6% całkowitej mocy. Polska flota rybacka jest podzielona na trzy główne sektory:

połowy przybrzeżne, dokonywane przez 643 jednostki, o długości od 3 do 16 m, na wodach terytorialnych kraju, w Zalewie Wiślanym i Zalewie Szczecińskim;

161 statków o długości od 16 do 32 m, pływających po Bałtyku i w mniejszym zakresie na północnowschodnim Atlantyku oraz

rybołówstwo dalekomorskie, którym zajmują się cztery statki o długości ponad 32 m, dokonujące połowów dalekomorskich na odległych łowiskach.

Najczęściej stosowanym sprzętem są: sieci skrzelowe denne (62% statków), pułapki (15%) i włoki denne (14%). Sieci skrzelowe denne i pułapki stanowią sprzęt typowy dla rybactwa przybrzeżnego na niewielką skalę, a włoki denne są częściej wykorzystywane przez statki średniej wielkości łowiące na Bałtyku. Chociaż włoki do połowu gatunków

7


8

pelagicznych są wykorzystywane tylko przez 4% statków, to statki te reprezentują 63% całkowitej pojemności i 29% mocy. W portach regionu Gdańsk-Gdynia-Sopot zarejestrowane są największe statki. Chociaż zarejestrowanych jest tam jedynie 6% statków polskiej floty, to reprezentują one 60% całkowitej pojemności floty i 26% mocy. Na drugim końcu tej skali znajdują się regiony elbląski i szczeciński. W portach obu regionów zarejestrowanych jest 28% statków polskiej floty, ale reprezentują one jedynie 5% całkowitej pojemności floty i 13% mocy. Są to regiony, w których koncentruje się gros segmentu floty zajmującego się drobnym rybołówstwem przybrzeżnym w Zalewie Szczecińskim i na Mazurach; flota ta prowadzi połowy na Bałtyku w niewielkim stopniu lub wcale. W portach regionu Gdańska, Słupska i Koszalina ma swoją bazę segment, który można uznać za najbardziej reprezentatywny dla rybołówstwa na Bałtyku. W portach tych trzech regionów zarejestrowanych jest 66% statków polskiej floty, reprezentujących 35% całkowitej pojemności floty i 61% mocy. Na polskim wybrzeżu Bałtyku istnieje łącznie 59 punktów wyładunku, zarówno w portach rybackich, jak i w innych miejscach za takie uważanych. Trzy główne porty rybackie to Władysławowo, Kołobrzeg i Hel, gdzie odbywa się 75% wszystkich wyładunków. Mniej więcej połowa punktów wyładunku znajduje się na plażach; są one wyposażone w niewielką ilość sprzętu. Większe statki, zwłaszcza dłuższe niż 16 m, korzystają z 10 ważnych portów rybackich. • na wybrzeżu zachodnim: Świnoujście, Dziwnów; • na wybrzeżu środkowym: Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Łeba; • na wybrzeżu wschodnim: Władysławowo, Jastarnia, Hel, Gdynia. Produkcja w przemyśle przetwórczym wynosi około 220 000 ton, przy czym rośnie produkcja wyrobów wędzonych. Popyt nadal jest większy od lokalnej produkcji i polski przemysł przetwórstwa rybnego jest obecnie uzależniony od importu surowców. Produkcja zakładów wytwarzających produkty wędzone, marynowane i solone w znacznym stopniu jest uzależniona od importowanych surowców. Fabryki konserw wykorzystują zarówno surowce krajowe (szproty i śledzie), jak i importowane (głównie śledzie, makrele i łososie). Importowane śledzie mrożone stosowane są jako surowiec do produkcji wyrobów wędzonych i konserw. Białe ryby, takie jak rdzawiec alaskański, morszczuk i dorsz bałtycki, są przeznaczone przede wszystkim do produkcji wyrobów mrożonych. Spożycie ryb i produktów rybnych w Polsce jest niewielkie. Stanowi połowę średniego spożycia w Unii Europejskiej. Niemniej jednak spadek cen ryb i zmiany upodobań konsumentów stymulują spożycie, zwłaszcza gatunków morskich. Tradycyjnie gatunkiem najczęściej spożywanym w Polsce był śledź. Niemniej jednak w ostatnich latach o pierwsze miejsce na stołach konsumentów walczy również rdzawiec alaskański. Z drugiej strony, ze względu na niską cenę, szybko wzrasta spożycie pangi. Spożycie łososia i tuńczyka również wzrasta, chociaż na dużo niższym poziomie. Zmniejsza się natomiast spożycie morszczuka. Wśród ryb słodkowodnych najważniejszym gatunkiem jest karp. Istnieją cztery giełdy, na których ryby są wprowadzane do obrotu po raz pierwszy, działa także sześć organizacji producentów. Spośród tych organizacji jedna koncentruje


się na akwakulturze śródlądowej, a druga na rybołówstwie dalekomorskim. Pozostałe cztery zrzeszają producentów w zakresie połowów przybrzeżnych. Jednym z problemów jest duża zmienność cen w portach rybackich. Zmiany te są wynikiem gwałtownego wzrostu dostaw lub też niezdolności portu do zbycia lub przetworzenia wolumenu podaży. W punkcie wyładunku, tam gdzie ryby są wprowadzane do obrotu po raz pierwszy, powiązanie między rybakami i pozostałymi częściami łańcucha wartości jest niewystarczające. Giełdy zajmujące się sprzedażą aukcyjną nie są dostatecznie rozwinięte. Poza tym w miastach brakuje wyspecjalizowanych hurtowników, co ogranicza dystrybucję świeżych ryb. Ryby są wprowadzane do obrotu w ponad 1200 punktach, poczynając od sklepów rybnych, a kończąc na supermarketach i hipermarketach. Rozprzestrzenianie się sieci supermarketów sprzyja lepszej dystrybucji i większemu spożyciu świeżych ryb. Największe hipermarkety mają w swojej ofercie bardzo wiele gatunków ryb świeżych, mrożonych i przetworzonych, a na ich sprzedaż przeznaczają stosunkowo dużą powierzchnię. Handel zagraniczny rybami i produktami rybnymi stanowi ważną część handlu produktami spożywczymi i rolnymi w Polsce. Handel zagraniczny polskimi produktami rybołówstwa jest deficytowy. Program operacyjny „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007–2013” określa kierunki wykorzystania funduszy strukturalnych w Polsce. Osią, na którą przyznano najwięcej środków (32% całości), była oś 4 obejmująca zrównoważony rozwój obszarów zależnych od rybołówstwa. Oś 2 dotyczyła dostosowania nakładów połowowych (23%), natomiast na inwestycje lub środki leżące w ogólnym interesie przeznaczono po 20%, a na pomoc techniczną zaledwie 5%. Po upływie połowy okresu programowania programu operacyjnego stopień wdrażania jest nierówny, a w przypadku niektórych osi jest bardzo ograniczony, a nawet zerowy. Osie najbardziej zaawansowane pod względem wdrażania to dostosowanie nakładów połowowych, inwestycje w akwakulturę, przetwarzanie i wprowadzanie do obrotu oraz środki leżące w ogólnym interesie. W Polsce działają dwa instytuty naukowe zajmujące się badaniami nad rybołówstwem: Morski Instytut Rybacki w Gdyni i Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Pozostałe ośrodki zajmujące się badaniami morskimi to Wydział Rybołówstwa Morskiego Akademii Rolniczej i Akademia Morska w Szczecinie, Instytut Oceanografii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie oraz Centrum Biologii Morza PAN w Gdyni.

9


10


2. KONTEKST GEOGRAFICZNY Polska (oficjalna nazwa w języku polskim: Rzeczpospolita Polska; w języku kaszubskim: Pòlskô Repùblika; w języku śląskim: Polsko Republika), graniczy na zachodzie z Niemcami, na południu z Czechami, na wschodzie z Ukrainą, Białorusią i Litwą, a na północy z Morzem Bałtyckim i z rosyjską enklawą – obwodem kaliningradzkim. Łączna powierzchnia Polski to 312 679 km 2; jest to dziewiąte co do wielkości państwo w Unii Europejskiej. Zamieszkuje je ponad 38 mln osób, co czyni Polskę szóstym pod względem liczby ludności państwem członkowskim UE.

2.1. Organizacja polityczna i administracyjna Parlament RP jest parlamentem dwuizbowym, złożonym z izby niższej (Sejmu), w której zasiada 460 posłów, i izby wyższej (Senatu), w której zasiada 100 senatorów. Posłowie do Sejmu są wybierani zgodnie z systemem D’Hondta. Mandat poselski mogą uzyskać tylko kandydaci tych partii, które uzyskały przynajmniej 5% wszystkich oddanych głosów. Wyjątek stanowią partie mniejszości etnicznych. Senatorowie są wybierani w głosowaniu łącznym zwykłą większością, mandaty uzyskują kandydaci z listy, która uzyskała największą liczbę głosów w każdym okręgu wyborczym. Kiedy obie Izby obradują wspólnie, posłowie do Sejmu i senatorowie tworzą Zgromadzenie Narodowe. Zgromadzenie Narodowe może odbywać posiedzenia w trzech przypadkach: zaprzysiężenia nowego prezydenta, wniesienia oskarżenia przeciwko prezydentowi kraju do Trybunału Stanu oraz ogłoszenia stałej niezdolności prezydenta do wypełniania obowiązków ze względu na stan zdrowia. Do chwili obecnej Zgromadzenie Narodowe zbierało się tylko z okazji zaprzysiężenia nowych prezydentów. Prezydent jest wybierany co pięć lat w bezpośrednich wyborach powszechnych i po zatwierdzeniu przez Sejm mianuje premiera, który przewodniczy Radzie Ministrów. Władzę wykonawczą sprawują prezydent i premier, a zatem system rządów jest systemem półprezydenckim. Najważniejsze instytucje władzy sądowniczej to Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny, Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Po zatwierdzeniu przez Senat Sejm co pięć lat mianuje Rzecznika Praw Obywatelskich. Polska jest podzielona na 16 województw. Stolicą kraju jest Warszawa, a największe miasta to Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice, Białystok, Toruń, Olsztyn i Rzeszów.

11


12

Tabela 1: Regiony Polski

Regiony

Ludność Stolica

ZP Pomorze Zachodnie

Zachodniopomorskie

1 697 500 Szczecin

PM Pomorze Pomorskie 2 183 600 Gdańsk LB Ziemia

Lubuska Lubuskie 1 008 400 Gorzów

Wielkopolski Zielona Góra

DS Dolny Śląsk Dolnośląskie 2 904 700 Wrocław OP Opole Opolskie 1 061 000 Opole SL Śląsk Śląskie 4 731 500 Katowice WP Wielkopolsk

a Wielkopolskie 3 355 300 Poznań

KP Kujawy i Pomorze

Kujawsko-Pomorskie

2 069 200 Bydgoszcz Toruń

LD Łódź Łódzkie 2 607 400 Łódź WM Warmia i

Mazury Warmińsko-Mazurskie

1 428 400 Olsztyn

MA Mazowsze Mazowieckie 5 128 600 Warszawa

PD Podlasie Podlaskie 1 207 700 Białystok

SW Ziemia świętokrzyska

Świętokrzyskie 1 295 900 Kielce

LU Lublin Lubelskie 2 197 000 Lublin MP Małopolska Małopolskie 3 245 600 Kraków

PK Podkarpacie Podkarpackie 2 096 700 Rzeszów

Walutą jest złoty. Wartość jednego euro to 3,98 zł.

2.2. Środowisko fizyczne Terytorium Polski rozciąga się między 49° i 55° szerokości północnej i 14° i 25° długości wschodniej. Na północy wybrzeże Bałtyku rozciąga się od Zatoki Pomorskiej do Zatoki Gdańskiej. Na wybrzeżu znajduje się wiele jezior przybrzeżnych będących dawnymi zatokami oraz linia wydm. Jednostajność linii brzegowej przecinają Zatoka Szczecińska, Zatoka Pucka i Zalew Wiślany. Rzeźba powierzchni kraju jest ogólnie nizinna; tworzą ją w większości tarcza bałtycka i nizina sarmacka. Karpaty w Polsce dzielą się na dwa pasma: Beskid Wschodni i Beskid Zachodni. Najwyższą częścią Karpat są Tatry, znajdujące się na południowej granicy Polski. Na południowym zachodzie znajduje się kolejne pasmo górskie – Sudety. Teren wznosi się łagodnie od wybrzeża, regionu ukształtowanego w okresie lodowcowym przez moreny i powstałe wówczas jeziora. Takie formacje geologiczne są charakterystyczne dla jezior na Pomorzu, w Wielkopolsce, na Kaszubach i Mazurach. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich to największy z czterech regionów jezior w kraju, obejmujący dużą część północno-wschodniej Polski. Na północy znajdują się liczne jeziora pochodzenia lodowcowego otoczone morenami. Główną rzeką Polski jest Wisła; Odra początkowo płynie przez terytorium Polski, a następnie tworzy granicę z Niemcami.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0e/Poland_administrative_division_1999_literki.png�


Mapa 1: Topografia Polski

Źródło: Wikipedia.

Klimat w Polsce jest klimatem kontynentalnym, największe różnice temperatur występują na wschodzie kraju. Najcieplejszymi regionami są Dolny Śląsk i Małopolska. Opady wahają się od 500 do 600 mm rocznie na obszarach zachodnich, są mniejsze na terenach wschodnich i większe w górach na południu.

2.3. Morze Bałtyckie Morze Bałtyckie rozciąga się pomiędzy 53° i 66° szerokości północnej i pomiędzy 20° i 26° długości wschodniej. Bałtyk to morze wewnętrzne, o słonawych wodach, łączące się z Morzem Północnym, a następnie z Oceanem Atlantyckim, przez cieśniny Kattegat i Skagerrak. Jest to więc morze niemal zamknięte. Powierzchnia Bałtyku jest ograniczona, wynosi 396 838 km2. Niemniej jednak jego zlewisko zajmuje powierzchnię cztery razy większą, około 1,7 mln km2, z czego 93% należy do dziewięciu krajów nadbrzeżnych. Na Bałtyku znajduje się wiele wysp, przede wszystkim u wybrzeży Danii, Szwecji i Finlandii, oraz dwie wielkie zatoki: Zatoka Fińska, położona na południu Finlandii i sięgająca do Estonii, oraz Zatoka Botnicka, położona między wschodnim wybrzeżem Szwecji i zachodnim wybrzeżem Finlandii.

13


14

Pod względem geologicznym jest to morze młode. Do okresu plejstocenu region zajmowany obecnie przez Morze Bałtyckie był pokryty grubym płaszczem lodowcowym. Lodowce te cofnęły się mniej więcej 5000 lat temu, pozostawiając po sobie duże jezioro wypełnione słodką wodą i otoczone pasmem moren na wybrzeżu polskim oraz wąskimi i głębokimi zatokami na północy.

Mapa 2: Morze Bałtyckie

Źródło: Wikipedia.

Przypływy i odpływy są bardzo niewielkie. Jest to morze niezbyt głębokie, średnia głębokość wynosi 57 m, a maksymalna, na północ od szwedzkiej Gotlandii – 459 m. Jego niewielka głębokość i wąskie otwarcie na ocean sprawiają, że wymiana wód odbywa się bardzo powoli i powoduje problemy związane z zanieczyszczeniem. Zasolenie wód Bałtyku jest bardzo niskie, są to wody pośrednie między słodkimi i słonymi. Jest to spowodowane ograniczonym parowaniem na północy, połączonym z napływem dużej ilości słodkiej wody z licznych rzek; ze względu na wąski łącznik z oceanem wymiana wód i zastąpienie ich słonymi są bardzo trudne. To powoduje różnice między zasoleniem w części południowozachodniej i północnowschodniej. W związku z tym zasolenie maleje w miarę zwiększania się odległości od cieśniny Skagerrak. Na Bałtyku południowozachodnim zasolenie waha się od 15 do 25‰ i zmniejsza się do 2‰ w Zatoce Botnickiej i w Zatoce Fińskiej. Niskie zasolenie ma poważne konsekwencje biologiczne, inne niż w morzach sąsiednich. Woda morska płynąca przez duńskie cieśniny jest bardzo słona w porównaniu z wodami Bałtyku i dlatego jest ciężka. Mniej więcej jedna czwarta wymiany wód odbywa się przez niezbyt głęboki przesmyk Öresund, a główna wymiana wód odbywa się przez Mały i Wielki


Bełt. Chociaż znacząca wymiana wód odbywa się stale, nie ma to wielkiego wpływu na Morze Bałtyckie, ponieważ ta sama woda wypływa i wpływa. Tylko w wyjątkowych warunkach dopływ wody trwa dłużej niż dwa tygodnie i dociera na tyle daleko, aby wody te nie cofnęły się ponownie. Podczas takich dużych dopływów w ciągu kilku tygodni do Bałtyku wpływa od 200 do 400 km 3 słonej wody. Słona woda bardzo powoli miesza się z wodami Bałtyku i płynie wokół basenów Arkony, na granicy Niemiec i Polski, oraz wokół Bornholmu, aby po sześciu miesiącach dotrzeć do centralnej części morza, do głębin w pobliżu Gotlandii, zastępując wodę bałtycką, która często zawiera bardzo małą lub zerową ilość tlenu oraz pewne stężenie siarkowodoru.

Mapa 3: Mapa głębokości Morza Bałtyckiego i przepływ słonej wody

Źródło: Instytut Badań Morskich, Finlandia.

Równowaga wilgotności Bałtyku jest dodatnia, ponieważ ilość wpływającej doń słodkiej wody jest większa od parowania, a nadmiar wypływa przez duńskie przesmyki do Morza Północnego. Ta słodka woda po drodze wymywa Morze Bałtyckie. Bez okresowych dopływów słonej wody z Morza Północnego Bałtyk zostałby pozbawiony soli. W okresach zastoju między dopływami wody z Morza Północnego poziom zasolenia Bałtyku znacznie się obniża. Ze względu na duże napływy wody słodkiej i ograniczoną wymianę wód w Morzu Bałtyckim istnieje wiele warstw. Zasolenie wody na powierzchni jest niskie. Niemniej jednak na większych głębokościach zasolenie się zwiększa, ponieważ gęstość wzrasta wraz z zasoleniem. Pomiędzy tymi masami wód charakteryzującymi się dużą różnicą w zasoleniu tworzy się warstwa zwana halokliną. Uwarstwienie utrudnia pionowe mieszanie się wód i przenoszenie tlenu z powierzchni w głąb morza. Nowe wody bogate w tlen docierają do głębi Bałtyku tylko wówczas, gdy dopływ słonej wody pochodzącej z Morza Północnego jest wystarczająco silny.

15


16

Ze względu na uwarstwienie wypływanie wód głębinowych jest bardzo ważnym procesem dla ekosystemu morskiego, ponieważ umożliwia pionowe mieszanie się wód. Wypływanie wód głębinowych na Bałtyku jest w większości przypadków skutkiem działania wiatru i występuje najczęściej na wodach niedaleko wybrzeża. Wykres 1: Porównanie produktywności pierwotnej Mórz Bałtyckiego i

Północnego

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic

mg

C/(

m2

día

)

Prod. M. del Norte

Prod. Báltico

Media M. del Norte

Media Báltico

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.seaaroundus.org. Średnia produktywność Morza Bałtyckiego jest wyższa niż Morza Północnego, ale jest niezwykle zmienna w ciągu roku. W miesiącach zimowych jest niemal zerowa, ale wiosną i latem bardzo się zwiększa ze względu na występowanie składników odżywczych spływających z rzek po roztopach. Odciek nawozów sztucznych do Bałtyku zwiększa napływ czynników odżywczych i latem następuje prawdziwa eksplozja populacji glonów. Zwiększony napływ czynników odżywczych spowodował, poza zwiększeniem eutrofizacji, także zmiany w fitoplanktonie. Na przykład wcześniej, zwłaszcza w okresie wykwitów wiosennych, dominowały okrzemki, a teraz pojawiają się bruzdnice oraz następuje wzrost wykwitów cyjanobakterii. Zmiany spowodowane eutrofizacją odnotowano zarówno w produktywności obszarów przybrzeżnych, jak i w wodach głębinowych. Eutrofizacja stanowi przyczynę zmian w biomasie wtórnej w tym SML. Zmiany w strukturze Eutrofizacja jest jednym z najpoważniejszych problemów dla Bałtyku. Ze względu na nadmierne stężenie azotu i fosforu glony jednokomórkowe rozmnażają się i rywalizują z wieloletnimi wodorostami morskimi. Obfitość planktonu na pełnym morzu powoduje jego gromadzenie się na powierzchni, a tym samym utrudnia przenikanie promieni słonecznych. Biodegradacja osadzających się glonów powoduje zużycie tlenu i przyczynia się do powstawania dna beztlenowego. Wielu gatunkom ryb i bezkręgowców bentosowych ogólnie brakuje tlenu. Wraz z eutrofizacją wzrasta ilość łącznej biomasy, ale zmniejsza się bogactwo gatunków. Na przykład, rozwijają się pewne gatunki karpiowatych, ale ubywa gatunków, które potrzebują wód przejrzystych i z dużą zawartością tlenu.


Ekosystemy Bałtyku charakteryzują się cechami związanymi z jego niskim zasoleniem i uwarstwowieniem. Latem występuje także uwarstwowienie termiczne; przyczyną zróżnicowania są również cykle sezonowe. W Bałtyku żyje stosunkowo ograniczona liczba gatunków. Główne gatunki ryb to śledź bałtycki i szprot. Występują tam również inne gatunki, jak dorsz, morszczuk, stornia, sola, pstrąg tęczowy, węgorz i turbot. W słonawych wodach Bałtyku gatunki słodkowodne żyją obok gatunków morskich, lepiej dostosowanych do warunków słonowodnych. Wszystkie gatunki żyjące w tym morzu dostosowały się do niskich temperatur panujących w okresie zimowym. Brak przypływów i odpływów również powoduje różnice w obecności gatunków w porównaniu z Atlantykiem. Chociaż niektóre gatunki są obecne w ilościach śladowych, liczebność innych może być bardzo duża. Niskie zasolenie Bałtyku doprowadziło do różnych zmian u niektórych gatunków takich jak śledź bałtycki, będący mniejszą odmianą śledzia atlantyckiego. Warunki życia na dnie morskim są określone przez takie czynniki jak zasolenie, dostępność tlenu, skład osadów i temperatura. Takimi czynnikami mogą też być warstwy w słupie wody, ponieważ ograniczają dostarczanie tlenu. Stan dna morskiego i organizmów bentosowych jest dobrym wskaźnikiem ogólnego stanu morza. Stan ekologiczny niektórych obszarów na dnie Bałtyku jest bardzo zły, zwłaszcza na głębszych wodach. Około 100 000 km2 dna morskiego Bałtyku (jedna czwarta jego łącznej powierzchni) przez większość czasu jest martwą strefą. Wody bardziej zasolone, a w związku z tym gęstsze, pozostają na dnie odizolowane od powietrza i mają niskie stężenie tlenu. Bakterie, które rozwijają się, niszcząc materię organiczną, wydzielają siarkowodór. Poza tym niedostatek tlenu uniemożliwia degradację dużych ilości składników odżywczych, takich jak fosfor i azot, zgromadzonych w osadach na dnie morza. Z powodu tych warunków beztlenowych ekologia dna morskiego Bałtyku różni się od sytuacji na Atlantyku. Z uwagi na ograniczoną wymianę wód i duże spływy wody pochodzące z rozległego zlewiska ekosystem Morza Bałtyckiego jest bardzo podatny na zanieczyszczenia. Zwiększenie liczby ludności w ostatnich dwóch wiekach oraz uprzemysłowienie od czasów II wojny światowej zwiększyły emisje zanieczyszczeń wytwarzanych przez ludzi, przemysł i rolnictwo. Zanieczyszczenie mikrobiologiczne jest ogólnie problemem lokalnym, związanym ze zrzutami nieoczyszczonych ścieków. Od lat 90. budowa oczyszczalni ścieków spowodowała zmniejszenie stężenia mikrobów w ściekach. Niemniej jednak zwiększyła się ilość zanieczyszczeń stałych spowodowana przez częstszą erozję wybrzeży na wschodzie i południu oraz większe ilości planktonu związane z eutrofizacją. Wysokie stężenie azotu i fosforu jeszcze zwiększa eutrofizację. Ona z kolei zwiększa niedotlenienie na większych głębokościach i powoduje rozrost szkodliwych glonów, które z kolei powodują śmiertelność ryb i ssaków morskich.

17


18

Jeśli chodzi o metale ciężkie, z wyjątkiem kadmu, to ich stężenie wydaje się zmniejszać; największe stężenia rtęci znajdują się w osadach Zatoki Botnickiej i we wschodniej części Zatoki Fińskiej. Stężenie kadmu, cynku i miedzi jest największe w centralnej części Bałtyku, a stężenie ołowiu wszędzie jest równomierne. W ciągu ostatnich 30 lat, dzięki stosowaniu zaleceń HELCOM (komisji helsińskiej) następuje stałe zmniejszanie się emisji związków chlorowcoorganicznych i innych toksycznych substancji, takich jak pestycydy. Utrzymuje się jednak pewien poziom zanieczyszczeń, bardzo różniących się na poszczególnych obszarach. Największe zanieczyszczenia występują w Zatoce Botnickiej, zwłaszcza w przypadku śledzi i łososi. W ostatnich dziesięcioleciach stwierdzono istnienie ponad stu inwazyjnych gatunków nierodzimych, które dotarły do Bałtyku w wodach balastowych statków marynarki handlowej. Niektóre z nich, jak babka bycza (Neogobius melanostomus) czy meduza (Mnemiopsis leidyi) negatywnie wpływają na równowagę ekosystemów. HELCOM i BSRP wspierają tworzenie bazy danych gatunków nierodzimych w Bałtyku1.

1 www.corpi.ku.lt/nemo/.

http://www.corpi.ku.lt/nemo/


3. ROLA GOSPODARCZA RYBOŁÓWSTWA Podobnie jak w większości państw członkowskich chociaż wkład rybołówstwa w gospodarkę kraju jest stosunkowo niewielki (0,03% PKB), to ma ono duże znaczenie dla gospodarki i społeczności na terenach nadbrzeżnych, stanowi ważny sektor działalności w trzech województwach (pomorskim, zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim), a zwłaszcza na Kaszubach. W tych regionach, które często cierpią z powodu bezrobocia strukturalnego, rybołówstwo i branże z nią związane, jak przetwórstwo, usługi portowe czy działalność handlowa, wnoszą znaczący wkład w lokalną gospodarkę. Zatrudnienie w sektorze rybołówstwa stanowi jedynie niewielki procent całego zatrudnienia. W 2008 r. w sektorze rybołówstwa zatrudniano 26 123 osoby, z czego 991 osób w rybołówstwie morskim, 17 595 w przetwórstwie rybnym, 5537 w handlu i około 4000 w rybołówstwie śródlądowym i akwakulturze. Zatrudnienie w sektorze rybołówstwa morskiego gwałtownie zmalało, z 16 813 w 1988 r. do 2991 w 2008 r. (–82%). Pomiędzy poszczególnymi regionami występują znaczne różnice, jeśli chodzi o redukcję zatrudnienia. Największą redukcję zatrudnienia odnotowano na Pomorzu Zachodnim, na Pomorzu była ona nieco mniejsza, a znacznie mniejsza na Warmii i Mazurach, ale w tym ostatnim regionie zatrudnienie w sektorze rybołówstwa jest dużo niższe niż w pozostałych dwóch regionach. Wykres 2: Zatrudnienie w Polsce

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

20.000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Pesca marítima

Transformaciónde pescadoComercio

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, opracowanie własne. Zatrudnienie w przemyśle przetwórczym produktów rybnych od 2002 r. wzrasta. Niemniej jednak wydaje się zbliżać do limitu na poziomie około 18 000 pracowników. Średnie płace są niskie. W 2008 r. było to 569 euro za miesiąc w rybołówstwie, 527 w przemyśle przetwórczym i 604 w handlu. W każdym razie wynagrodzenia znacznie wzrosły. Od 2003 r. wynagrodzenia w rybołówstwie wzrosły o 22%; wynagrodzenia pracowników w przetwórstwie wzrosły o 41%, a w handlu o 38%.

19


20


4. PRODUKCJA

4.1. Rybołówstwo morskie W Bałtyku, zarówno pod względem liczebności, jak i biomasy, dominują dorsz (Gadus morhua), śledź (Clupea harengus) i szprot (Sprattus sprattus). Pod względem handlowym największe znaczenie mają szprot, śledź, dorsz, różne gatunki płastug i łosoś (Salmo salar). Kolejne ważne gatunki to pstrąg morski (Salmo trutta), sandacz (Stizostedion lucioperca), sieja (Coregonus lavaretus), węgorz (Anguilla anguilla), jaź (Abramis brama), okoń (Perca fluviatilis) i szczupak-okoń (Esox lucius). W 2008 r. łączne połowy polskiej floty rybackiej wyniosły 179 309 ton, czyli o 4% mniej niż w roku 2007. Od 1988 r. (628 026 ton) połowy gwałtownie się zmniejszały, aby w 2008 r. osiągnąć poziom 179 309 ton. Wstępne dane za rok 2009 wydają się wskazywać na istotne zwiększenie połowów. Połowy obejmowały przede wszystkim szprota (55 400 ton), śledzia (17 000 ton), dorsza (12 200 ton) oraz solę i płastugi (10 800 ton). Oprócz tego w 2008 r. złowiono 8304 tony kryla, ale te połowy są coraz mniejsze w porównaniu ze średnią w wysokości 20 tys. ton rocznie poławianych w drugiej połowie lat 90. Polska dokonuje stosunkowo nieznacznych połowów kryla w atlantyckiej części Antarktyki i połowy te coraz bardziej się zmniejszają. Trudne warunki eksploatacji zasobów antarktycznych oraz ograniczony rynek produktów z kryla sprawiły, że kierowanie dużej liczby statków na te łowiska nie było opłacalne. Około 90% połowów dokonywanych na północnowschodnim Atlantyku pochodzi z Bałtyku, a reszta z Oceanu Atlantyckiego. Gatunkami tradycyjnie poławianymi na Bałtyku są śledź i dorsz, ale wielkość połowów maleje od połowy lat 80. Jednocześnie połowy szprota wzrastały aż do połowy lat 90. i jest to jedyna gałąź sektora rybołówstwa na Bałtyku mająca perspektywy wzrostu na poziomie nieco poniżej 100 000 ton w najbliższych latach. W 2009 r. większość wyładunków dotyczyła połowów szprotów dokonywanych przez statki szwedzkie i przeładowywanych na pełnym morzu na polskie statki. Połowy na Bałtyku i w zatokach przybrzeżnych stanowiły w 2009 r. 62% łącznych połowów (75% w 2008 r.). Pozostałe połowy pochodziły z rybołówstwa dalekomorskiego, 21,8% wszystkich połowów dokonywano na środkowym Atlantyku. Ryby zatokowe to zaledwie 2% łącznej produkcji. Za ryby zatokowe uznawane są gatunki poławianie głównie w ramach połowów przybrzeżnych. Najważniejsze gatunki to belona (Belone belone), sandacz (Stizostedion lucioperca), okoń (Perca fluviatilis), kielczaki (Polysteganus spp), lin (Carassius carassius), płoć (Rutilus rutilus), aloza (Lampetra fluviatilis), miętus (Lota lota), stynki (Osmerus spp, Hypomesus spp), jaź (Abramis brama), stornia (Pseudopleuronectes spp) i turbot (Psetta maxima). Niektóre z tych gatunków są eksploatowane w równym, a nawet większym stopniu w ramach wędkarstwa rekreacyjnego. Już jakiś czas temu, jeszcze przed rozszerzeniem UE w 2004 r., zasobami bałtyckich ryb o znaczeniu gospodarczym: dorszem, szprotem i śledziem zarządzano w oparciu o system całkowitych dopuszczalnych połowów (TAC). Od 1997 r. Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego stopniowo zmniejszała, aczkolwiek nie dramatycznie,

21


22

kwoty przyznane Polsce na połów łososia, śledzia i dorsza. Najistotniejsze zmniejszenie odnotowano w przypadku tych dwóch ostatnich gatunków. W późniejszym okresie zwiększono kwoty na połów szprota i śledzia, ale zmniejszono kwoty na połów dorsza i łososia. Sytuacja ekonomiczna polskich rybaków pogorszyła się, ponieważ zdolność połowowa utrzymywała się na tym samym poziomie, a nawet nieco wzrosła. Wykres 3: Całkowity dopuszczalny połów (TAC) na Morzu Bałtyckim dla Polski

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Tm

(n

° ej

emp

lare

s p

ara

el S

alm

ón

)

Espadín

Arenque

Bacalao

Salmón (n. ejemplares)

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Polska niedostatecznie wykorzystuje przyznane jej kwoty na połów gatunków pelagicznych (szprota i śledzia). W odróżnieniu od dorsza około 50% kwot pozostaje niewykorzystanych. W przeciwieństwie do połowów dorsza jest to spowodowane niską rentownością połowów gatunków pelagicznych, związaną z niskimi cenami ryb, dużą konkurencją ze strony importowanych surowców, niedoskonałością struktury rynku oraz gwałtownym i znacznym wzrostem cen paliwa.

4.1.1. Dorsz Zasoby dorsza podlegają silnej presji. Od początku lat 80. prowadzono bardzo intensywną ich eksploatację, odławiając znaczną cześć zasobów przed pierwszym tarłem. W związku z tym biomasa populacji reprodukcyjnej, podobnie jak i całe zasoby, została bardzo uszczuplona. W latach 90. IBSFC2przyjęła szereg środków w celu zaradzenia tej sytuacji i we współpracy z ICES3opracowała plan działania dotyczący dorsza w celu zapewnienia długofalowej trwałości jego eksploatacji. Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES) zaleciła całkowite zamknięcie połowów dorsza we wschodniej części Bałtyku do czasu przyjęcia długoterminowego planu zarządzania zasobami. W celu uniknięcia konsekwencji społecznych i gospodarczych takiego zamknięcia Komisja zaproponowała zarządzanie zasobami dorsza w ramach wieloletniego planu zarządzania. Plan ten, łączący zmniejszenie śmiertelności połowowej ryb ze zwiększeniem okresów zamknięcia

2 Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego. 3 Międzynarodowa Rada Badań Morza.


połowów, przyjęto w lipcu 2006 r. Aby zapewnić pewną stabilność sektorowi rybołówstwa ograniczono międzyletnie zróżnicowania całkowitego dopuszczalnego połowu (TAC). Po przystąpieniu do Unii Europejskiej Polsce przyznano kwoty połowu dorsza na takich samych warunkach jak pozostałym państwom członkowskim. W celu przyjęcia środków szczególnych od 2005 r. kwota połowów dorsza została podzielona między strefę zachodnią i wschodnią. W październiku 2006 r. działania kontrolne w zakresie połowów dorsza na Morzu Bałtyckim zostały sformalizowane dzięki przyjęciu planu rozmieszczenia, koordynowanego w ramach działalności Wspólnotowej Agencji Kontroli Rybołówstwa. Ta koordynacja ostatecznie okazała sie bardzo dotkliwa dla polskiego sektora rybołówstwa. W pierwszej połowie 2007 r. polska flota wyczerpała przyznaną jej kwotę połowową. W lipcu 2007 r. Komisja uznała, że połowy dorsza we wschodniej strefie Bałtyku (podrejony 25–32, wody UE) przez statki pod polską banderą trzykrotnie przekraczały ilości na początku zadeklarowane przez Polskę. Od dnia 12 lipca 2007 r. wprowadzono zakaz połowów dorsza na Morzu Bałtyckim przez statki pływające pod polską banderą4. Statki rybackie pływające pod polską banderą pomimo zakazu nadal łowiły jednak dorsze, w ten sposób jeszcze bardziej przekraczając kwotę przyznaną Polsce na rok 2007. Był to ogólnie poważny przypadek niezadeklarowanych połowów dorsza we wschodniej strefie Bałtyku, o których nie powiadamiano we właściwy sposób. Po wielu spotkaniach technicznych władz polskich i przedstawicieli Komisji w celu stwierdzenia stopnia przełowienia Polska powiadomiła o przekroczeniu kwoty o 8000 ton. W związku z tym ilości połowów przekraczające kwoty roczne są odliczane od kwoty połowów dorsza przypadającej Polsce w latach następnych. A zatem w 2008 r. kwota dorsza przyznana Polsce została zmniejszona o 10% w związku z przełowieniem (800 ton), a w latach następnych, 2009–2011, TAC zmniejszono o 30% przełowionej kwoty (co roku 2400 ton). Komisja stwierdziła, że głównym powodem przełowienia dorsza były niedociągnięcia w systemie kontroli i działalności floty, której zdolność do połowów dorsza nie była proporcjonalna do uprawnień do połowów przyznawanych Polsce corocznie przez Radę. W celu ograniczenia poważnych niedostatków we wdrażaniu przez Polskę wspólnej polityki rybołówstwa i w celu uniemożliwienia powtórnego przełowienia dorsza Polska zobowiązała się do przyjęcia i zastosowania krajowych planów działania. Obejmowały one bezpośrednie środki udoskonalenia systemów kontroli i egzekwowania dostosowane do norm wspólnotowych, jak również środki szczegółowe w celu dostosowania mocy polskiej floty i osiągnięcia równowagi między zdolnością połowową i uprawnieniami do połowów dorsza na Morzu Bałtyckim przyznanymi Polsce. W tej sytuacji opublikowano rozporządzenie Rady (WE) nr 338/2008, które zobowiązywało do wprowadzanie planów kontroli i restrukturyzacji floty, za pomocą środków mających na celu:

wzmocnienie kontroli działalności połowowej, w szczególności w odniesieniu do tej części floty, dla której dorsz stanowi istotny element połowów;

skuteczniejsze egzekwowanie wspólnotowych i krajowych przepisów w zakresie ochrony gatunków, w szczególności przepisów dotyczących limitów połowowych;

dostosowanie zdolności połowowych tej części floty, dla której dorsz stanowi istotny element połowów;

4Rozporządzenie Komisji (WE) nr 804/2007.

23


24

Tabela 2: Licencje na połów dorsza

Kategorie długości (w metrach)

Kwota (t/statek)

kW Pojemność

brutto Liczba

statków 8–11,99 55 4143,7 601,3 68 12–14,99 65 2600,0 449,1 17 15–18,49 85 4552,6 1100,1 30 18,5–20,49 90 1377,0 335,0 5 20,5–25,49 102,5 3624,4 1313,0 13 co najmniej 25,5 70 6029,8 2289,0 14 Średnio/łącznie 69,1 22 345,5 6087,5 147

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Z drugiej strony w początkach 2008 r. wszedł w życie wieloletni plan dotyczący stad dorsza w Morzu Bałtyckim5. Zadaniem tego planu jest zapewnienie zrównoważonej eksploatacji stad dorsza w kontekście gospodarczym, środowiskowym i społecznym. W tym celu stado wschodnie dorsza musi zostać odtworzone do bezpiecznych limitów biologicznych, a w odniesieniu do obu stad należy zapewnić pełną zdolność reprodukcyjną. Plan wprowadza także stałe okresy zamknięte (na zachodnim Bałtyku od 1 do 30 kwietnia, a na wschodnim Bałtyku od 1 lipca do 31 sierpnia) oraz surowsze zasady składania sprawozdań z połowów, transportu i wyładunku dorsza.

4.1.2. Szprot i śledź Połowy szprota i śledzia tradycyjnie utrzymują się w granicach bezpiecznych limitów biologicznych. Istnieją wyraźne oznaki interakcji między dorszem i śledziowatymi. Dorsz jest jedyną rybą drapieżną zagrażającą śledziowi i szprotowi. Eutrofizacja określonych obszarów także sprzyja rozwojowi tych stad. Obecna działalność połowowa utrzymuje się na poziomie niższym lub równym poziomowi naturalnej śmiertelności. Niemniej jednak gdyby zasoby dorsza przekroczyły pewien poziom, ta sytuacja mogłaby się zmienić.

4.1.3. Łosoś Na populacje dzikiego łososia wpływają budowa zapór, zanieczyszczenia i połowy. Aby zrekompensować skutki funkcjonowania zapór przystąpiono na wielką skalę do hodowli i wypuszczania narybku. W wyniku połowów dzikie stada zostały nadmiernie wyeksploatowane. Sytuacja pogorszyła się jeszcze wskutek oddziaływania syndromu M74, który w początkach lat 90. spowodował śmierć od 40% do 90% narybku. W latach 90. stada dzikiego łososia zmniejszyły się do poziomu ok. 10% całości. IBSFC przyjęła plan działania dotyczący łososia w celu ochrony i zwiększenia liczebności dzikich stad. Stopniowe zmniejszanie TAC w tej samej dekadzie, środki o charakterze krajowym oraz zmniejszenie się liczby przypadków M74 umożliwiły niedawno znaczny wzrost liczebności stad dzikiego łososia w większości rzek. Wraz ze zmniejszeniem kwot sytuacja ekonomiczna polskich rybaków pogorszyła się. Aby poprawić sytuację stad dzikiego łososia IBSFC wprowadziła w życie plan działania dotyczący łososia na lata 1997–2010. Chodziło o to, aby produkcja dzikiego łososia stopniowo wzrastała i osiągnęła w 2010 r. naturalną produkcję na poziomie co najmniej 50% najbardziej

5Rozporządzenie Rady (WE) nr 1098/2007.


optymistycznych szacunków dotyczących potencjału rzek i aby łososie ponownie zamieszkały w rzekach, w których żyły wcześniej. Podstawowe elementy planu działania IBSFC dotyczącego łososia są następujące:

należy zrekonstruować stada łososi w rzekach, w których ryby te mogą żyć; wypuszczanie narybku powinno być połączone ze śledzeniem pierwszych okresów jego

życia; w miarę możliwości należy poprawić lub odtworzyć siedliska dzikich łososi; w miarę możliwości połowy powinny zostać ukierunkowane na stada pochodzące z

hodowli; państwa nadbrzeżne powinny wzmocnić systemy kontroli i wprowadzić środki krajowe

uzupełniające zalecenia i rezolucje IBSFC. Plan działania dotyczący łososia na lata 1997–2010 był sukcesem, ponieważ:

Poprawia się stan większości stad łososia. Niemniej jednak zdaniem Międzynarodowej Rady Badań Morza (ICES) ta odnowa nie jest jednolita.

W 2000/2001 r. osiągnięto 72% potencjału dzikiego łososia w 22 analizowanych rzekach głównego basenu morza i w Zatoce Botnickiej.

Procent narybku w stosunku do całego stada niezwykle się zwiększył. Ponadto na połowy łososia miały także wpływ różnorodne ograniczenia dotyczące dorsza lub mające na celu ochronę ssaków morskich. Obowiązek stosowania w niektórych strefach sygnalizatorów akustycznych, zniechęcających do połowów za pomocą sieci skrzelowych i sieci oplątujących spowodował niemal całkowite zniknięcie segmentu floty specjalizującego się w połowach łososia i pstrąga morskiego. W 2004 r. ten segment liczył 30 jednostek, zatrudniających około 120 rybaków. Całkowity zakaz połowów z użyciem sieci dryfujących także spowodował gwałtowny spadek połowów łososia i pstrąga morskiego. Połowy w 2008 r. stanowiły jedynie 20% połowów z 2004 r.

4.2. Rybołówstwo śródlądowe i akwakultura Powierzchnia wód śródlądowych w Polsce obejmuje 560 000 ha i składa się na nią 140 000 rzek, 280 000 ha jezior, 50 000 sztucznych zbiorników wodnych, 50 000 ha stawów rybnych (wykorzystywanych w celach komercyjnych) oraz 40 000 ha innych wód. Z całych wód śródlądowych do celów rybołówstwa wykorzystywanych jest 480 000 ha. Najważniejszym użytkownikiem jest tutaj Polskie Towarzystwo Rybackie, zrzeszające 600 000 członków spośród około miliona osób aktywnie zajmujących się rybactwem. Tradycyjnie w Polsce rybołówstwo śródlądowe obejmuje gospodarkę stawową, akwakulturę i połowy słodkowodne, czy to o charakterze komercyjnym, czy sportowym. Produkcją w zakresie akwakultury i rybołówstwem śródlądowym zajmuje się około 4000 osób. Produkcja śródlądowa gatunków słodkowodnych wynosi ok. 55 000 ton, z czego 36 000 ton pochodzi z akwakultury, 3 000 ton z profesjonalnych połowów w jeziorach i 16 000 ton z połowów rekreacyjnych. Niemniej jednak potencjał rozwojowy rybołówstwa śródlądowego i akwakultury jest znaczący. Działalność połowowa na Bałtyku osiągnęła limity utrzymania morskich ekosystemów. Akwakultura to jedyny sposób pozwalający na zwiększenie endogennej podaży produktów rybnych. Ze względu na warunki geograficzne polskiego wybrzeża akwakultura może się rozwijać jedynie w wodach śródlądowych.

25


26

Połowy w wodach wewnętrznych dotyczą różnych gatunków. Połowy komercyjne szacuje się na 5000 ton, podczas gdy połowy rekreacyjne, w większości za pomocą wędek, mogą wynosić mniej więcej 45 000 ton, chociaż większość połowów nie jest rejestrowana. Pod koniec lat 70. średnia liczba dni połowów na rybaka wynosiła 61. 75% tych dni przypadało w okresie od maja do września. Intensywność połowów w różnych rodzajach wód śródlądowych zmieniła się od lat 70. Zwiększył się odsetek dni połowów w stawach, sztucznych zbiornikach i małych zbiornikach wodnych, natomiast zmniejszył odsetek dni połowów w rzekach i strumieniach. Łowi się ponad 30 gatunków ryb, zmienił się także skład gatunkowy połowów. Obecnie na przykład łowi sie więcej sandaczy, jazi (Abramis brama) i płoci (Rutilus rutilus), natomiast zmniejszyły się połowy szczupaka pospolitego (Esox lucius), lina (Tinca tinca), węgorza (Anguilla anguilla) i siei (Coregonus lavaretus). Akwakultura nie zaspokaja nawet 15% popytu w Polsce i koncentruje się na dwóch gatunkach – karpiu i pstrągu tęczowym. Karp jest najbardziej tradycyjnym gatunkiem, natomiast hodowla pstrągów rozpoczęła się w latach 60. i 70 i nadal się zwiększa. Produkcja sektora akwakultury koncentruje się w regionach północnych, na Mazurach i Pomorzu. W Polsce istnieje 1050 zakładów hodowli ryb, z czego 15% prowadzi produkcję na stosunkowo dużą skalę. Zalicza się do nich 600 zakładów hodowli karpi, 150 hodowli pstrągów i 600 hodowli ryb jeziornych. Wolumen produkcji ZHP, będącego największym producentem, wynosi kilka tysięcy ton. Stawy w województwach południowych wyspecjalizowały sie w produkcji karpi; zazwyczaj są to zakłady rodzinne tradycyjnie działające na bardzo małą skalę. Sprzedają świeże ryby, zwłaszcza na święta pod koniec roku. Hodowla pstrągów rozpoczęła się stosunkowo niedawno, w latach 60. i 70. Ta produkcja koncentruje się w województwach północnych i jest głównie przeznaczona na eksport do Europy Zachodniej.


5. ZMIANY W SEKTORZE RYBOŁÓWSTWA Połowy polskiej floty osiągnęły maksymalny poziom w połowie lat 70. (786 442 tony w 1974 r.). Od 1988 r. (628 026 ton) połowy gwałtownie się zmniejszały, aby w 2008 r. osiągnąć poziom 179 309 ton. Wykres 4: Połowy dokonywane przez flotę polską

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

700.000

800.000

900.000

1950

1953

1956

1959

1962

1965

1968

1971

1974

1977

1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

2004

2007

Tm

Total

Atlántico NE

Otras aguas

Źródło: FAO, opracowanie własne.

Przewaga połowów dokonywanych na Morzu Bałtyckim nie zawsze była regułą. Eksploatację innych łowisk Polska rozpoczęła w latach 60. i w początkach lat 70., połowy na Bałtyku stanowiły jedynie 40% połowów morskich. Ich udział zmniejszył się o ok. 20% w początkach lat 90., kiedy zaczął się wyraźnie zwiększać ze względu na mniejsze połowy na innych łowiskach. Zwiększenie połowów od lat 70. do lat 90. jest spowodowane w znacznym stopniu połowami małych gatunków pelagicznych dokonywanymi na środkowo-wschodnim Atlantyku u wybrzeży Afryki, rdzawca (Pollachius pollachius) na północnym Pacyfiku i kryla w Antarktyce. Obecnie są one dużo bardziej ograniczone i nieregularne. Średnie znaczenie mają tylko połowy na środkowo-wschodnim Atlantyku, na północnym Pacyfiku i w Arktyce. W latach 60. i 70. Polska eksploatowała łowiska na północno-zachodnim Atlantyku, koncentrując się na makreli atlantyckiej (Scomber scombrus), dorszu (Gadus morhua) i śledziu (Clupea harengus). Działalność połowowa na środkowo-wschodnim Atlantyku dotyczyła sardynek (Sardina pilchardus), sardyneli atlantyckiej (Sardinella aurita) i ostroboka (Trachurus spp). W latach 70. i 80. Polska eksploatowała południowo-wschodni Atlantyk (ostrobok i morszczuk) i północno-wschodni Pacyfik (morszczuk i rdzawiec alaskański). Od końca lat 70. do połowy lat 80. Polska eksploatowała południowo-wschodni Atlantyk, poławiając kalmary (Loligo spp), mątwy, błękitka nowozelandzkiego (Micromesistius australis) i mirunę patagońską (Macruronus magellanicus). Połowy na północno-wschodnim Pacyfiku

27


28

(rdzawiec alaskański) polskie statki rozpoczęły w połowie lat 80., połowy te zmniejszały się od połowy lat 90. Polski sektor rybołówstwa zaczął podupadać w 1979 r. w związku z rosnącymi trudnościami ze znalezieniem przez flotę odpowiednich łowisk należących do krajów dysponujących wyłącznymi strefami ekonomicznymi o szerokości 200 mil. Poza tym brak stabilności politycznej w latach 1988–1989 spowodował spadek produkcji polskiego sektora rybołówstwa. Łączne połowy w 1988 r. wyniosły 654 860 ton, natomiast w 1989 r. zmniejszyły się do 564 886 ton. Do 1991 r. sektor rybołówstwa był kontrolowany przez państwo. Przedsiębiorstwa dokonujące połowów dalekomorskich powstały w systemie gospodarki scentralizowanej. Na początku lat 90. rząd polski rozpoczął likwidację systemu centralnego planowania i organów regulacyjnych takich jak Centralna Rada Rybołówstwa. W konsekwencji sektor rybołówstwa przestał podlegać kontroli organów centralnych i rozpoczął się autentyczny proces prywatyzacji. Aby sprostać nowej sytuacji wprowadzono poważne zmiany oraz przeprowadzono dostosowania struktury organizacyjnej, wielkości zatrudnienia i aktywów. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowało zmniejszenie dotacji dla przedsiębiorstw państwowych. W celu przyspieszenia restrukturyzacji przedsiębiorstw zwiększono także podatki. Przede wszystkich zwiększył się podatek od wynagrodzeń. Wprowadzono także podatek od wartości dodanej (VAT). Produkty rybołówstwa były zwolnione z podatku od sprzedaży, co oznaczało, że przedsiębiorstwa nie mogły odliczać VAT od zakupu czynników produkcji. Z drugiej strony zaszły inne poważne zmiany, jak swoboda kształtowania cen, liberalizacja handlu zagranicznego i niespodziewana dewaluacja złotego. Ceny produktów przeznaczonych na eksport wzrosły, podobnie jak ceny większości czynników produkcji nabywanych zagranicą. Zasady nabywania kwot połowowych również znacznie się zmieniły. Przedsiębiorstwa państwowe były w złym stanie finansowym, zadłużone i miały coraz większe trudności w dostępie do łowisk dla floty dalekomorskiej. Już w 1995 r. zostały sprywatyzowane niektóre przedsiębiorstwa rybołówstwa dalekomorskiego, jak Dalmor S.A. Niemniej jednak prywatyzacja floty okazała się trudnym procesem, głównie ze względu na brak płynności finansowej i brak nowych wkładów kapitału. Wysoka stopa inflacji znacznie zwiększyła oprocentowanie kredytów bankowych. Przedsiębiorstwa miały poważne kłopoty ze spłatą zaciągniętych długów. W latach 90. skutki transformacji gospodarczej pogarszał jeszcze brak polityki państwa w zakresie rybołówstwa dalekomorskiego. Reorganizacja administracji publicznej trwała wiele lat. Nowa struktura miała być dostosowana do chwilowych wymogów politycznych, chociaż reorganizacja nie ułatwiała procesów restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw rybołówstwa dalekomorskiego. Ponadto przestała być na dłuższą metę możliwa działalność połowowa na Morzu Ochockim, od której w dużym stopniu była uzależniona flota dalekomorska. Pod koniec 1991 r. cała flota rybacka z Morza Beringa przeniosła się na wody międzynarodowe Morza Ochockiego. W 1992 r. ponad 70% dalekomorskiego nakładu połowowego obliczanego w dniach połowów, realizowanego głównie przez trawlery, przekierowano na eksploatację Morza Ochockiego i Morza Beringa. Tam polska flota dalekomorska osiągnęła dobre rezultaty, poławiając rocznie od 240 do 300 ton rdzawca alaskańskiego. W latach 1996–1998 od 76% do 85% działalności polskiej dalekomorskiej floty rybackiej koncentrowało się w strefie rosyjskiej. W ten sposób polska dalekomorska


flota rybacka zaczęła być w dużym stopniu zależna od dawnej umowy z Rosją w sprawie dostępu do łowisk na Morzu Ochockim i Morzu Beringa. W 1992 r. w odpowiedzi na nadmierną eksploatację zasobów ryb kraje eksploatujące wody międzynarodowe Morza Beringa wprowadziły moratorium na połowy w tym regionie. Od 1995 r. wody międzynarodowe Morza Beringa są regulowane konwencją o ochronie zasobów Morza Beringa i zarządzaniu nimi, której państwami członkowskimi są Polska, USA, Chiny, Rosja, Japonia i Korea. Roczne limity połowowe są ustalane w oparciu o badania zasobów. Najpoważniejszy problem strukturalny miała dalekomorska flota rybacka. Władze rosyjskie zmniejszyły kwoty połowowe mintaja przyznane polskim rybakom; w 1996 r. wynosiły one 111 000 ton, a w 2002 r. je zlikwidowano. Fakt ten, w połączeniu ze spadkiem produktywności łowisk, spowodował poważne problemy gospodarcze dla polskich przedsiębiorstw rybołówstwa dalekomorskiego. Słabością przedmiotowego sektora była specjalizacja w połowach dalekomorskich oraz uzależnienie od decyzji politycznych dotyczących uprawnień do połowów. Flota dalekomorska napotkała poważne problemy, utraciwszy dostęp do zasobów rybnych, gdy Rosja postanowiła zaprzestać przyznawania kwot statkom zagranicznym na północno-zachodnim Pacyfiku. Od tamtej pory produkcja rybacka w Polsce znacznie się zmniejszyła. Zatrudnienie w polskiej flocie rybackiej także znacznie spadło. W związku z tym polski sektor rybołówstwa jest uzależniony głównie od połowów na Bałtyku, a zwłaszcza od stanu biomasy czterech gatunków: dorsza, szprota, śledzia i łososia. Produktywność biologiczna na polskich obszarach morskich południowego Bałtyku jest bardzo wysoka, co sprawia, że te wody są miejscem rozmnażania się i żerowania licznych cennych gatunków. Połowy na tych wodach powinny być zrównoważone i proporcjonalne do zmienności zasobów rybnych we wrażliwych ekosystemach. W przeciwieństwie do flot innych państw członkowskich UE, które dokonują masowych połowów na skalę przemysłową, połowy floty polskiej są przeznaczone do bezpośredniego spożycia przez ludzi. Ponadto zdolność połowowa tej floty, w porównaniu z flotami innych państw członkowskich, jest ograniczona. W polskiej flocie nastąpiło znaczne zmniejszenie zarówno liczby statków, jak i zdolności połowowej. Już w ramach programu dostosowań floty poprzedzającego przystąpienie do UE nastąpiła 40% redukcja zdolności połowowej i wycofano 360 statków. Uprawnienia do połowów pozostałych statków nie zawsze pozwalały na zapewnienie rentowności. Część floty dokonywała dużych nielegalnych i nieraportowanych połowów, przede wszystkim dorsza, potrajając przyznane kwoty. W tej sytuacji wprowadzono obowiązek zastosowania krajowych działań w zakresie kontroli i restrukturyzacji floty6 obejmujących środki mające na celu:

wzmocnienie kontroli działalności połowowej, w szczególności w odniesieniu do tej części floty, dla której dorsz stanowi istotny element połowów;

skuteczniejsze egzekwowanie wspólnotowych i krajowych przepisów w zakresie ochrony gatunków, w szczególności przepisów dotyczących limitów połowowych;

dostosowanie zdolności połowowych tej części floty, dla której dorsz stanowi istotny element połowów;

Słabą stroną floty jest to, że statki są zazwyczaj stare, a możliwości ich unowocześnienia ograniczone. Od czasu przystąpienia do UE nowe statki można budować tylko wtedy, gdy mają one zastąpić dotychczasowe, ale muszą mieć one co najmniej taką samą moc jak wycofywane statki, zgodnie z systemem wejścia-wyjścia.

6Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/2008.

29


30


6. FLOTA RYBACKA Polska flota rybacka składa się głównie z jednostek o niewielkich rozmiarach i bardzo starych. W grudniu 2010 r. polska flota rybacka składała się z 794 jednostek. Spośród nich 598, czyli 75% floty, stanowiły jednostki poniżej 12 metrów długości. Większość floty jest przestarzała i trudno utrzymać jej rentowność w sytuacji, gdy zasoby są niewielkie, a ceny paliwa wysokie. Tylko 1% jednostek floty rybackiej UE 27 jest zarejestrowanych w Polsce; stanowią one jedynie 6% pojemności brutto i 6% całkowitej mocy.

6.1. Struktura floty polskiej

W okresie transformacji gospodarczej liczebność polskiej floty rybackiej znacznie się zmniejszyła. Ponadto już przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej był realizowany program zmniejszania liczebności floty. Pomimo to od czasu przystąpienia do UE liczba statków rybackich zmalała o 36%, ich pojemność o 19%, a całkowita moc o 41%. Tabela 3: Zmiany w polskiej flocie rybackiej (stan na 31.12 każdego roku)

Liczba statków

Pojemność

brutto kW

Pojemność brutto/ statek

kW/statek Średni wiek

2004 1248 45 566 147 089 37 118 27 2005 974 30 261 105 479 31 108 27 2006 884 31 607 99 922 36 113 27 2007 866 29 971 96 703 35 112 28 2008 832 40 999 98 961 49 119 28 2009 806 38 242 90 739 47 113 28 2010 794 37 036 86 708 47 109 28

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty. W ten sposób średnia pojemność i średnia moc stopniowo się zwiększały. Obecnie przeciętny wiek statku to 28 lat. Jest to flota mało ekonomiczna pod względem zużycia paliwa. Pomimo procesu modernizacji i wyposażenia w sprzęt elektroniczny konieczne są inwestycję w znaczną część statków, aby spełniały one wymogi wspólnotowe w zakresie sanitarnym, bezpieczeństwa oraz kontroli systemu monitorowania statków (Vessel Monitoring System). Niedostatek inwestycji prywatnych w przedmiotowym sektorze utrudnia jednak niezbędną modernizację starej i przestarzałej floty. W załączonej tabeli porównuje się udział łodzi o długości poniżej 12 metrów oraz jednostek zajmujących się drobnym rybołówstwem przybrzeżnym w polskiej flocie rybackiej i we flocie UE 27. Przez drobne rybołówstwo przybrzeżne rozumie się połowy dokonywane przez łodzie poniżej 12 metrów długości z wykorzystaniem metod niezaliczanych do połowów przy użyciu sieci ciągnionych (włoków, niewodów i drag). Definicji tej odpowiada 521 polskich jednostek, co stanowi 75% polskiej floty rybackiej.

31


32

Tabela 4: Porównanie floty rybackiej polskiej i UE 27 Udział w całej flocie

<12 metrów Drobne rybołówstwo przybrzeżne

UE 27 Polska UE 27 Polska

Liczba statków 85% 75% 76% 66%

Pojemność 11% 8% 8% 6%

Moc 38% 28% 30% 21%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty. Udział jednostek o mniejszych rozmiarach i drobnej floty przybrzeżnej jest mniejszy w polskiej flocie rybackiej niż we flocie rybackiej UE 27. Średnia moc polskiej floty o mniejszych rozmiarach jest nieco niższa niż średnia europejska. Odnotowano również, że wykorzystanie narzędzi ciągnionych jest nieco rzadsze w przypadku polskich jednostek niewielkich rozmiarów niż we flocie UE 27. 39% statków ma metalowe kadłuby, co jest charakterystyczne dla statków większych rozmiarów. 26% statków ma drewniane kadłuby, a kolejne 25% z włókna szklanego. Statki mające kadłuby z włókna szklanego są zazwyczaj nowocześniejsze i mniejsze od statków z drewnianymi kadłubami. W polskiej flocie rybackiej dominują statki korzystające ze sprzętu biernego. Statki wykorzystujące narzędzia ciągnione mają jednak dużo większą moc i nieco większą pojemność. Wynika to z tego, że sprzęt bierny jest wykorzystywany częściej przez statki o mniejszych rozmiarach. W większości państw Unii Europejskiej uważa się, że połowów przybrzeżnych dokonują jednostki o długości poniżej 12 metrów. W Polsce jednak tradycyjnie są to jednostki o długości 15 metrów. W związku z tym polska flota rybacka jest podzielona na trzy główne sektory:

połowy przybrzeżne, dokonywane przez jednostki o długości od 3 do 16 m, na wodach terytorialnych kraju, w Zalewie Wiślanym i Zalewie Szczecińskim;

statki o długości od 16 do 32 m, pływające po Bałtyku i w mniejszym zakresie na północnowschodnim Atlantyku oraz

rybołówstwo dalekomorskie, którym zajmują się statki o długości ponad 32 m, dokonujące połowów dalekomorskich na odległych łowiskach.

Tabela 5: Flota polska. Styczeń 2009 r.

Statki Pojemność brutto Moc Średnio

Długość

N° % Średni wiek t % kW % Pojem

ność brutto

kW

Przybrzeżne

3–16 643 80% 23 4100 11% 29 900 33% 6 47

Bałtyk 16–32 161 20% 40 12 900 34% 42 500 47% 80 264 Dalekomorskie

32–108

4 0,5% 19 21 300 56% 18 400 20% 5 325 4 600

OGÓŁEM 808 28 38 200 90 800 Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa.


Połowy przybrzeżne w Polsce są definiowane jako rybołówstwo łodziowe na wodach blisko wybrzeża (do 12 mil morskich), do którego wykorzystywane są łodzie o długości do 16 metrów. W styczniu 2009 r. liczba zarejestrowanych łodzi wynosiła 643 (80% polskiej floty). Wielu rybaków zajmujących się połowami przybrzeżnymi robi to w niepełnym wymiarze czasowym, ponieważ wykonują również inne prace zarobkowe, takie jak świadczenie usług turystycznych. Średni wiek łodzi jest niższy niż floty bałtyckiej i wynosi około 23 lat. Ponad połowa tego segmentu floty została zbudowana po 1990 r. Pomimo że łodzie są względnie nowe, ich wyposażenie, jak sonary, łączność radiowa, radary, podnośniki itp., jest niezbyt zadowalające, a znacznej części tej floty w ogóle brakuje wyposażenia. W tym segmencie floty można też znaleźć łodzie, które dokonują połowów wzdłuż wybrzeża oraz w Zatoce Gdańskiej i Zalewie Szczecińskim, używając głównie sprzętu biernego. Liczebność tej floty maleje, a jej rejestry połowowe tradycyjnie już są mało dokładne, ponieważ produkty rybne są w większości sprzedawane bezpośrednio konsumentom. Flota przybrzeżna dokonuje przede wszystkim połowów dorsza, śledzia i płastug, chociaż także łowi gatunki dwuśrodowiskowe i słodkowodne. W Ustce cumuje pięćdziesiąt jednostek należących do przedmiotowego segmentu. Flota bałtycka liczyła w 2009 r. 161 kutrów, stanowiących 20% polskiej floty, o całkowitej mocy 42 500 (średnio 264 kW), pojemności brutto 12 900 t (34% polskiej floty) i długości od 16 do 32 metrów. Dokonują one połowów głównie w polskiej wyłącznej strefie ekonomicznej. Prywatyzacja rozpoczęła się na początku lat 90., w czasach, gdy ponad połowa statków bałtyckich była własnością państwa. Obecnie flota ta została niemal w całości sprywatyzowana. Połowami na Bałtyku zajmuje się tylko jedno przedsiębiorstwo publiczne (PPiUR), zarządzające siedmioma statkami. Konieczna jest modernizacja floty, chociaż właścicielom statków zazwyczaj brak potrzebnego kapitału. Ponad połowa statków należących tego segmentu floty koncentruje się w trzech portach: Władysławowo, Kołobrzeg, Ustka. Najważniejszym portem jest Władysławowo. W ostatnich latach stracił na znaczeniu port w Darłowie. W 2009 r. średni wiek statków wynosił ok. 40 lat, ale 37% floty ma ponad 46 lat. Statki floty bałtyckiej stosują różne narzędzia połowowe, np. sieci skrzelowe, takle i włoki denne do połowu gatunków pelagicznych. Ogólnie mają małą moc, a ich środki techniczne są niedoskonałe. Niemniej jednak niektóre statki zostały zmodernizowane, a ich wyposażenie techniczne ulepszone. Gatunkiem o największym znaczeniu ekonomicznym dla wyładunków tego segmentu floty jest dorsz, który tradycyjnie był źródłem 60–70% dochodów rybaków. Ten segment floty najbardziej dotknęły skutki krajowych planów działania przygotowanych w wyniku przekroczenia kwot połowowych dorsza. Szprot, śledź, łosoś i pstrąg morski to pozostałe gatunki poławiane przez ten segment floty. Liczebność floty dalekomorskiej, która kiedyś dokonywała połowów na wodach Antarktyki, Falklandów, Nowej Zelandii oraz na Morzu Ochockim i Morzu Beringa, znacznie się zmniejszyła, zmniejszyła się też liczba połowów i eksploatowanych łowisk. Polska flota wielkich trawlerów dokonujących połowów gatunków pelagicznych w ostatnich 20 latach doznała wielu niepowodzeń, a liczba statków, która w 1990 r. wynosiła 70, w 2009 r. zmniejszyła się do czterech, nastąpiła więc 95% redukcja. Te cztery statki liczą sobie średnio 19 lat. Ich pojemność brutto wynosi 21 300 t, a moc 18 400 kW. Ich średnia pojemność brutto wynosi 5325 t, a średnia moc 4600 kW.

33


34

Wykres 5: Zmiany w polskiej flocie dalekomorskiej

0

10

20

30

40

50

60

70

80

9019

90

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Nú

mer

o d

e b

uq

ues

Flota dealturaFlota auxiliarde altura

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz rejestr floty rybackiej Wspólnoty, opracowanie własne.

Do lat 80. polska flota dalekomorska zaliczała się do największych na świecie, a jej roczne połowy w latach 70. i 80. były liczone w setkach tysięcy ton, co stanowiło niemal 50% łącznych połowów Polski. Jej zmierzch zaczął się po wprowadzeniu wyłącznych stref ekonomicznych przez państwa nadbrzeżne. Regres odnotowany w latach 70. zwiększył się w latach 90., a polski segment rybołówstwa dalekomorskiego musiał stawić czoła kryzysowi, który później zaostrzył się z przyczyn politycznych. Głębokie zmiany w międzynarodowym systemie rybołówstwa w połączeniu z późniejszym obcięciem dotacji krajowych miały dramatyczne skutki dla struktury i produkcji tej floty, a deficyt zaopatrzenia spowodował ostry spadek spożycia ryb w początkach lat 90. Połowów dalekomorskich dokonywały statki należące do floty rybackiej trzech przedsiębiorstw państwowych: Dalmoru, Gryfa i Odry. Przedsiębiorstwa zarządzające flotą dalekomorską zostały sprywatyzowane w okresie, gdy były bardzo uzależnione od połowów rdzawca alaskańskiego na Morzu Ochockim i gdy cena praw dostępu do przedmiotowego łowiska znacznie wzrosła. W latach 1990–1995 nastąpiła transformacja gospodarcza i spadek produktywności łowisk dalekomorskich. Zmniejszenie liczebności floty w tym okresie nastąpiło w wyniku dostosowań potencjału połowowego do bardziej ograniczonych możliwości połowowych oraz dążenia przedsiębiorstw do zwiększenia wydajności pracy. To zmniejszenie liczebności było po części spowodowane decyzją o opuszczeniu mało wydajnych łowisk w Nowej Ziemi i Mauretanii, ograniczeniami w dostępie polskich statków dalekomorskich do innych łowisk oraz procesem dostosowań do nowej sytuacji gospodarczej począwszy od lat 1989–1990. W 1990 r. pomocnicza flota dalekomorska liczyła 110 statków, ale w 1998 r. zostały one zlikwidowane. W 2008 r. połowy dalekomorskie spadły do 14 000 ton, był to poważny spadek w porównaniu z 320 000 ton w 1990 r. Obecnie przeważają połowy małych gatunków pelagicznych. Ostrobok stanowi 57% połowów, a 10% – kryl. Pozostałe gatunki pelagiczne mają mniejsze znaczenie; sardynela atlantycka stanowi 9% połowów, sardynki 8%, a makrela 6%.


W latach 90. polskie rybołówstwo dalekomorskie koncentrowało się głównie na jednym gatunku, rdzawcu alaskańskim, poławianym na Morzu Beringa i Ochockim. Ten gatunek stanowił 60% łącznych połowów, ale obecnie już się go nie łowi. Dalekomorska flota rybacka działa obecnie na łowiskach w Antarktyce, na środkowowschodnim Atlantyku i czasami na południowym Pacyfiku. W 2008 r. połowy pochodzące z tych łowisk stanowiły odpowiednio 6% i 3% łącznego wolumenu połowów. Obecnie połowami dalekomorskimi zajmuje się tylko jedno przedsiębiorstwo publiczne: Dalmor (PPPiH). Ta spółka dysponuje tylko jednym trawlerem do połowów kryla w Antarktyce, ale czasami statek ten łowi na południowo-wschodnim Pacyfiku. Pozostałe trzy trawlery dalekomorskie należą do spółki z o.o., Północnoatlantyckiej Organizacji Producentów. Jeden statek łowi na północnowschodnim Atlantyku, a pozostałe dwa na łowiskach mauretańskich, chociaż czasem przenoszą się na południowo-wschodni Pacyfik. Tabela 6: Udział polskiej floty rybackiej we flocie UE 27 w podziale na długość

jednostek

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

< 4

4 -

8

8 -

12

12 -

16

16 -

20

20 -

24

24 -

28

28 -

32

32 -

36

36 -

60

60 -

64

64 -

92

92 -

96

96 -

104

104

- 10

8Buques

TRB

kW

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty.

We flocie rybackiej UE 27 flota polska zajmuje dominującą pozycję tylko w niektórych segmentach większych jednostek, a zwłaszcza w segmencie od 92 do 96 metrów (jeden statek dalekomorski) i od 104 do 108 metrów (dwa statki dalekomorskie). Czwarty statek dalekomorski zalicza się do segmentu statków o długości od 60 do 64. Flota bałtycka ma znaczenie tylko w segmencie statków o długości 24 i 28 metrów oraz 16 i 20 metrów.

35


36

6.2. Sprzęt połowowy

W poniższej tabeli wymieniono najważniejsze metody połowowe zgodne z rozporządzeniem (WE) nr 26/2004 dotyczącym rejestru statków rybackich Wspólnoty. Tabela 7: Sprzęt połowowy we flocie polskiej

% OGÓŁEM Średni rozmiar Główna metoda połowowa Liczba

statków Pojemn

ość brutto

kW Średnia pojemno

ść brutto

Średnio kW

GNS Sieci skrzelowe denne 62% 11% 29% 9 51 OTM Włoki pelagiczne 4% 63% 29% 837 906 OTB Włoki denne rozpornicowe 14% 23% 32% 76 258 FPO Pułapki 15% 1% 6% 3 39 LLS Takle denne 4% 1% 2% 11 56 PTB Tuki denne 1% 1% 1% 42 218 LLD Takle dryfujące 0% 0% 1% 62 252 Inne 0% 0% 0% 5 24 OGÓŁEM 100% 100% 100% 47 109

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty. Najczęściej stosowanym sprzętem są: sieci skrzelowe denne (62% statków), pułapki (15%) i włoki denne (14%). Sieci skrzelowe denne i pułapki stanowią sprzęt typowy dla rybactwa przybrzeżnego na niewielką skalę, a włoki denne są częściej wykorzystywane przez statki średniej wielkości łowiące na Bałtyku. Chociaż włoki do połowu gatunków pelagicznych są wykorzystywane tylko przez 4% statków, to statki te reprezentują 63% całkowitej pojemności i 29% mocy. Wielkie trawlery do połowu gatunków pelagicznych są statkami wyspecjalizowanymi i nie stosują dodatkowych narzędzi połowowych. Istnieje jednak 25 trawlerów do połowu gatunków pelagicznych łowiących na Bałtyku, na których stosuje się włoki denne jako dodatkowe narzędzia połowowe. Wszystkie trawlery łowiące na Bałtyku wykorzystują dodatkowe narzędzia połowowe, sieci skrzelowe denne, włoki pelagiczne lub tuki denne. Z kolei większość jednostek, wykorzystujących sieci skrzelowe denne jako główne narzędzie połowowe, jako narzędzia pomocnicze stosuje takle denne, a niewielki procent używa też takli dryfujących.

6.3. Dostosowania strukturalne polskiej floty rybackiej

W okresie ostatnich 20 lat polska flota rybacka była przedmiotem intensywnego procesu dostosowań strukturalnych. Po kryzysie spowodowanym ograniczeniami w dostępie do obszarów połowowych polska flota ucierpiała wskutek procesu transformacji gospodarczej kraju. Ponadto przed przystąpieniem do Unii Europejskiej nastąpił kolejny proces zmniejszania liczebności floty. Problemy nie zostały jednak rozwiązane, co potwierdziły kłopoty związane z przekroczeniem kwoty połowowej dorsza w roku 2007. Taka sytuacja, spowodowana brakiem rentowności niektórych segmentów floty, doprowadziła do stworzenia kilku krajowych programów działania, w których bardzo istotne znaczenie miała kwestia zarządzania flotą. Podobnie jak w przypadku innych państw członkowskich UE, w związku z dostosowaniami zdolności połowowej do stanu zasobów oraz wskutek kryzysu, jaki dotknął sektor


rybołówstwa, w polskiej flocie rybackiej zaszły poważne zmiany zarówno jeśli chodzi o jej wielkość, jak i jej cechy. Od 2004 r. liczba polskich statków rybackich zmalała o 36%, ich całkowita pojemność o 19%, a całkowita moc o 41%. Początkowy spadek przejawiał się zarówno w zmniejszeniu liczby statków, jak i pojemności czy mocy. Później, w 2008 r., nastąpiło zwiększenie pojemności w ramach procesu wymiany statków. Wykres 6: Zmiany w polskiej flocie rybackiej. 2004 = 100

50

60

70

80

90

100

110

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

N° Buques

TRB

kW

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty. Ze względu na stosunkowo ograniczoną liczbę statków ogólną tendencję przysłaniają wejścia lub wyjścia dużych statków. Bardziej szczegółowy obraz zmian w polskiej flocie można uzyskać, sięgając do informacji zawartych w rejestrze floty rybackiej Wspólnoty w kontekście systemu wejścia-wyjścia. W czerwcu 2004 nastąpił 20% spadek pojemności, ale zaledwie 6% całkowitej mocy. Ten spadek był spowodowany wyjściem trzech dużych statków o średniej pojemności brutto 3850 t. We wrześniu 2005 r. całkowita pojemność zmniejszyła się o 15%, ale moc zaledwie o 8%. Tym razem odnotowano wyjście 25 statków o średniej pojemności brutto 229 t. W czerwcu 2006 nastąpił 14% wzrost pojemności, ale zaledwie 3% całkowitej mocy, dzięki wejściu statku o pojemności brutto 3900 t. Oprócz tego w październiku 2008 r. całkowita pojemność zwiększyła się o 25%, ale moc zaledwie o 5% dzięki wejściu pięciu statków o pojemności brutto 1500 t. Począwszy od września 2009 r. następowały trwałe i stosunkowo jednolite redukcje pojemności i mocy, które ogólnie były spowodowane wycofywaniem statków średniej wielkości i małych.

37


38

Wykres 7: Flota polska. Dane procentowe dotyczące maksymalnego limitu w systemie wejścia-wyjścia

60%

65%

70%

75%

80%

85%

90%

95%

100%

01/0

5/20

04

01/0

9/20

04

01/0

1/20

05

01/0

5/20

05

01/0

9/20

05

01/0

1/20

06

01/0

5/20

06

01/0

9/20

06

01/0

1/20

07

01/0

5/20

07

01/0

9/20

07

01/0

1/20

08

01/0

5/20

08

01/0

9/20

08

01/0

1/20

09

01/0

5/20

09

01/0

9/20

09

31/1

2/20

09

% TRB

% kW


Zaraz po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej pojemność polskiej floty spadła do 75% maksymalnego poziomu w systemie wejścia-wyjścia. Później pojemność jeszcze się zmniejszyła, w listopadzie 2005 r. osiągając 62%. Ten margines nadal był bardzo wysoki aż do października 2008 r. Moc jednak zmieniała się w dużo węższych granicach i spadła poniżej 85% w krótkim okresie pod koniec 2005 r. i w kwietniu 2006 r. Proces można wytłumaczyć wyjściem statków typowych dla bałtyckiej floty rybackiej i wejściem dużych trawlerów do połowów gatunków pelagicznych, mających dużo większą pojemność jednostkową i dużą moc jednostkową. Wziąwszy pod uwagę, że możliwości w zakresie rybołówstwa dalekomorskiego nie zwiększyły się znacznie, trzeba szukać przyczyn tego procesu w zmniejszeniu rentowności spowodowanym pogorszeniem się relacji między ceną produktów rybołówstwa i ceną paliwa, która jest niekorzystna dla floty na Bałtyku. Aby można było dokonać analizy porównawczej zmian w polskiej flocie w pewnej perspektywie czasowej, należy ją porównać z flotą unijną. Zważywszy że flota UE 25 przewyższa o 97% flotę UE 27, należy wykorzystać ją jako punkt odniesienia, zwłaszcza że okres porównawczy rozszerza się do dwóch lat.


Wykres 8: Udział polskiej floty rybackiej we flocie UE 25

0%

1%

1%

2%

2%

3%

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Buques

TRB

kW


We flocie polskiej zachodziły nieco inne zmiany niż we flocie Unii Europejskiej. Zmniejszenie liczby statków i mocy było nieco wyższe niż w przypadku Unii Europejskiej, przede wszystkim w wyniku wycofania dużych statków w 2004 r. Niemniej jednak w 2008 r. pojemność została odbudowana w związku z włączeniem dużych trawlerów do połowu gatunków pelagicznych. Wykres 9: Porównanie głównych parametrów floty polskiej i floty UE 25

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

UE

25

= 1 TRB medio

kW medio

kW / TRB

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty. Dzięki temu można zauważyć, że we flocie polskiej średnia moc jednostkowa stanowi połowę tego co w przypadku całej floty UE 25. Średnia pojemność jednostkowa także była dużo wyższa, a w 2008 r. jeszcze się dwukrotnie zwiększyła w stosunku do średniej

39


40

wspólnotowej. Niemniej jednak moc na tonę stopniowo malała, osiągając połowę średniej UE 25. Zmiany tych parametrów pokazują, że oprócz zmniejszania się liczby statków zachodzi proces odnowy i modernizacji, przede wszystkim dużych trawlerów do połowów gatunków pelagicznych.

6.4. Regionalny podział polskiej floty rybackiej

Największe statki zarejestrowane są w portach regionu Gdańsk-Gdynia-Sopot. Chociaż zarejestrowanych jest tam jedynie 6% statków polskiej floty, to reprezentują one 60% całkowitej pojemności floty i 26% mocy. Na drugim końcu tej skali znajdują się regiony elbląski i szczeciński. W portach obu regionów zarejestrowanych jest 28% statków polskiej floty, ale reprezentują one jedynie 5% całkowitej pojemności floty i 13% mocy. Są to regiony, w których koncentruje się gros segmentu floty zajmującego się drobnym rybołówstwem przybrzeżnym w Zalewie Szczecińskim i na Mazurach; flota ta prowadzi połowy na Bałtyku w niewielkim stopniu lub wcale. Tabela 8: Regionalny podział polskiej floty rybackiej (grudzień 2010 r.)

% całej floty

Liczba statków

Pojemność brutto

kW

Średnia pojemność

brutto

Średnio kW

GDAŃSK-GDYNIA-SOPOT

48 22 248 22 623 464 471

GDAŃSKI 257 6128 24 639 24 96

SŁUPSKI 113 3 154 12 528 28 111

ELBLĄSKI 54 137 2353 3 44

KOSZALIŃSKI 154 3820 15 709 25 102

SZCZECIŃSKI 168 1548 8857 9 53

OGÓŁEM 794 37 036 86 708 47 109 Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty.

W portach regionu Gdańska, Słupska i Koszalina ma swoją bazę segment, który można uznać za najbardziej reprezentatywny dla rybołówstwa na Bałtyku. W portach tych trzech regionów zarejestrowanych jest 66% statków polskiej floty, reprezentujących 35% całkowitej pojemności floty i 61% mocy.


Mapa 4: Regionalny podział polskiej floty rybackiej


41


42


7. PORTY Na polskim wybrzeżu Bałtyku istnieje łącznie 59 punktów wyładunku, zarówno w portach rybackich, jak i w innych miejscach za takie uważanych. Trzy główne porty rybackie to Władysławowo, Kołobrzeg i Hel, gdzie odbywa się 75% wszystkich wyładunków. Mniej więcej połowa punktów wyładunku znajduje się na plażach; są one wyposażone w niewielką ilość sprzętu; jest to zazwyczaj prosty pomost lub kołowrót do wyciągania kutrów na plażę. Większe statki, zwłaszcza dłuższe niż 16 m, korzystają z 10 ważnych portów rybackich.

Na wybrzeżu zachodnim, pod nadzorem Urzędu Morskiego w Szczecinie: Świnoujście, Dziwnów;

Na wybrzeżu środkowym, pod nadzorem Urzędu Morskiego w Słupsku: Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Łeba;

Na wybrzeżu wschodnim, pod nadzorem Urzędu Morskiego w Gdyni: Władysławowo, Jastarnia, Hel, Gdynia.

Mapa 5: Główne porty rybackie w Polsce

Wśród najważniejszych portów pod względem wyładunków, liczby przyjmowanych statków rybackich oraz wyposażenia wyróżniają się Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Władysławowo i Hel. Poza tym w Polsce istnieją trzy duże porty handlowe, gdzie zarejestrowane są przedsiębiorstwa zajmujące się rybołówstwem dalekomorskim: Świnoujście, Szczecin i Gdynia.

43


44

Tabela 9: Główne porty macierzyste floty

PORT NUTS 3 NUTS 2 Statki Pojemność

brutto kW

Średnia pojem ność

brutto

Średnio kW

Gdynia Gdańsk-Gdynia-Sopot

Pomorskie 6 21 586 19 088 3598 3181

Władysławowo Gdański Pomorskie 58 3714 12 366 64 213

Kołobrzeg Koszaliński Zachodniopomorskie 56 2810 9915 50 177

Ustka Słupski Pomorskie 74 2545 9307 34 126

Hel Gdański Pomorskie 22 1298 4225 59 192

Jastarnia Gdański Pomorskie 46 683 3760 15 82

Dziwnów Szczeciński Zachodniopomorskie 19 584 2396 31 126

Łeba Słupski Pomorskie 33 578 3005 18 91

Darłowo Koszaliński Zachodniopomorskie 33 575 2825 17 86

Świnoujście Szczeciński Zachodniopomorskie 26 461 2712 18 104

Gdańsk Gdańsk-Gdynia-Sopot

Pomorskie 4 341 1116 85 279

Górki Zachodnie

Gdańsk-Gdynia-Sopot

Pomorskie 4 167 1052 42 263

Kuźnica Gdański Pomorskie 28 128 666 5 24

Chłopy Koszaliński Zachodniopomorskie 12 125 935 10 78

Uniesty Koszaliński Zachodniopomorskie 14 112 655 8 47

Trzebież Szczeciński Zachodniopomorskie 34 110 846 3 25

Jarosławiec Koszaliński Zachodniopomorskie 20 99 771 5 39

Ustronie Morskie

Koszaliński Zachodniopomorskie 8 59 298 7 37

Nowa Pasłęka Elbląski Warmińsko-Mazurskie 23 52 867 2 38

Górki Wschodnie

Gdańsk-Gdynia-Sopot

Pomorskie 2 51 303 25 152

Międzyzdroje Szczeciński Zachodniopomorskie 5 50 350 10 70

Mrzeżyno Szczeciński Zachodniopomorskie 4 49 320 12 80 Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru floty rybackiej Wspólnoty.

Statki są zarejestrowane w 75 portach. W zaledwie 22% portów zarejestrowanych jest 67% statków, reprezentujących 98% całkowitej pojemności i 90% całkowitej mocy polskiej floty rybackiej.


8. PRZEMYSŁ PRZETWÓRCZY Przed 1990 r. istniało pięć wielkich przedsiębiorstw państwowych oraz ponad 20 fabryk z kapitałem publicznym i spółdzielni, produkujących ryby wędzone, marynowane i solone. Od 1990 r. bardzo dobrze rozwija się w Polsce prywatny sektor przetwórczy. Szacuje się, że w momencie jego największego rozwoju istniało ponad 400 zakładów przetwórczych, w których pracowało 16 000 osób. W 2008 r. sektor ten zatrudniał 17 595 osób. Większość przedsiębiorstw (około 70%) znajduje się w paśmie nadmorskim, ale spora liczba takich przedsiębiorstw funkcjonuje też w regionach południowych, blisko dużych rynków produktów rybnych. Pod koniec lat 90. sektor wszedł w fazę stopniowej redukcji i koncentracji, spowodowanej perspektywą przystąpienia do Unii Europejskiej i koniecznością modernizacji obiektów oraz poprawy jakości. Spodziewano się, że ten proces koncentracji pozwoli na zdobycie wystarczających środków inwestycyjnych na poprawę poziomu wprowadzania do obrotu. Istotny jest także rosnący napływ kapitału zagranicznego odnotowany w ostatnich latach. Jedynie silne przedsiębiorstwa mające mocną pozycję mogły stawić czoła tym procesom i dlatego niektóre zakłady przetwórcze zniknęły lub zostały wchłonięte przez większe spółki. W latach 1999–2009 liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w Głównym Inspektoracie Weterynarii zmalała z 388 do 248, ale wolumen przetwórstwa i zatrudnienie wzrosły, a wyniki ekonomiczne uległy poprawie. Przemysł przetwórczy jest bardzo ważny dla całego polskiego sektora rybołówstwa. Połowy floty dalekomorskiej są przetwarzane na statkach i eksportowane w postaci filetów, ryby mrożonej i mączki rybnej na rynek unijny i japoński. Połowy bałtyckie są wyładowywane głównie w polskich portach i są sprzedawane w całości lub wypatroszone zakładom przetwórstwa rybnego. Ze względu na brak urządzeń do produkcji mączki rybnej znaczna część połowów jest przeznaczana do bezpośredniego spożycia przez ludzi. W 2005 r. około 30 000 ton ryb, głównie szprotów, zostało wyeksportowanych do Danii do produkcji mączki rybnej, a 95 000 ton przeznaczono do spożycia przez ludzi. W przemyśle przetwórczym istnieją dwa podsektory: sektor wstępnego przetwarzania, czyli oddzielania części jadalnych, oraz przetwarzania produktów wcześniej poddanych obróbce, czyli konserw, marynat, produktów wędzonych, solonych i innych. Spośród wszystkich zakładów przetwórczych 80% stanowią małe zakłady zatrudniające mniej niż 20 pracowników; 10% stanowią zakłady średniej wielkości zatrudniające od 21 do 50 osób, a pozostałe 10% duże przedsiębiorstwa mające powyżej 50 pracowników. Trzy największe przedsiębiorstwa (zatrudniające powyżej 500 osób) zapewniają 22% zatrudnienia w przemyśle przetwórczym i po konsolidacji, jaka nastąpiła w ostatnich latach, kontrolują 75% rynku przetworzonych produktów rybnych. Śledź stanowi 33% przetwarzanych surowców. Drugie miejsce (30%) zajmują białe ryby, dorsz, rdzawiec alaskański itp., a na kolejnym miejscu jest szprot (14%). Polski przemysł coraz częściej korzysta z importowanego surowca. Jest to spowodowane ograniczonym dostępem floty polskiej do zasobów ryb, złą jakością techniczną ryb bałtyckich oraz liberalizacją handlu zagranicznego od lat 90. Do surowców i produktów częściowo przetworzonych zaliczają się głównie ryby pelagiczne, jak śledź i makrela. W ostatnich latach spektakularny wzrost odnotowano w handlu łososiem. Większość surowego łososia jest przetwarzana na produkty wędzone i inne produkty o dużej wartości dodanej eksportowane

45


46

do Niemiec, Danii i Francji. W 2005 r. Polska była głównym dostawcą wędzonego łososia na rynek niemiecki. Wykres 10: Produkcja przetworzonych produktów rybnych

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Tm

Congelados

Salazones

Ahumados

Preparaciones

Conservas en lata

Otros

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, opracowanie własne.

Produkcja w przemyśle przetwórczym wynosi około 220 000 ton, przy czym rośnie produkcja wyrobów wędzonych. Popyt nadal jest większy od lokalnej produkcji i polski przemysł przetwórstwa rybnego jest obecnie uzależniony od importu surowców. Produkcja zakładów wytwarzających produkty wędzone, marynowane i solone w znacznym stopniu jest uzależniona od importowanych surowców. Fabryki konserw wykorzystują zarówno surowce krajowe (szproty i śledzie), jak i importowane (głównie śledzie, makrele i łososie). Importowane śledzie mrożone stosowane są jako surowiec do produkcji wyrobów wędzonych i konserw. Białe ryby, takie jak rdzawiec alaskański, morszczuk i dorsz bałtycki, są przeznaczone przede wszystkim do produkcji wyrobów mrożonych.


9. WPROWADZANIE DO OBROTU I SPOŻYCIE Spożycie ryb i produktów rybnych w Polsce jest niewielkie. Stanowi połowę średniego spożycia w Unii Europejskiej. Niemniej jednak spadek cen ryb i zmiany upodobań konsumentów stymulują spożycie, zwłaszcza gatunków morskich. Tradycyjnie gatunkiem najczęściej spożywanym w Polsce był śledź. Niemniej jednak w ostatnich latach o pierwsze miejsce na stołach konsumentów walczy również rdzawiec alaskański. Z drugiej strony, ze względu na niską cenę, szybko wzrasta spożycie pangi. Spożycie łososia i tuńczyka również wzrasta, chociaż na dużo niższym poziomie. Zmniejsza się natomiast spożycie morszczuka. Wśród ryb słodkowodnych najważniejszym gatunkiem jest karp. Pomimo nominalnego wzrostu od 1990 r. nastąpił ostry spadek cen realnych uzyskiwanych przez rybaków łowiących na Bałtyku. W okresie transformacji gospodarczej ceny kupna śledzi wzrosły trzykrotnie, a ceny storni i szprota pięciokrotnie. W tym samym okresie ceny towarów konsumpcyjnych i usług wzrosły jedenastokrotnie, a ceny produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskiwane przez rolników sześcio- i siedmiokrotnie. Taka sytuacja jest spowodowana przede wszystkim słabą pozycją rybaków na rynku oraz dużą liczbą pośredników podczas wprowadzania ryb do obrotu. Jednocześnie pogorszenie się jakości połowów oraz nowe zwyczaje w zakresie spożycia, zorientowanego na produkty importowane, jeszcze pogorszyły pozycję polskich rybaków. Jednym z problemów jest duża zmienność cen w portach rybackich. Zmiany te są wynikiem gwałtownego wzrostu dostaw lub też niezdolności portu do zbycia lub przetworzenia wolumenu podaży. W punkcie wyładunku, tam gdzie ryby są wprowadzane do obrotu po raz pierwszy, powiązanie między rybakami i pozostałymi częściami łańcucha wartości jest niewystarczające. Giełdy zajmujące się sprzedażą aukcyjną nie są dostatecznie rozwinięte. Poza tym w miastach brakuje wyspecjalizowanych hurtowników, co ogranicza dystrybucję świeżych ryb. Pomimo szybkiego przejścia od scentralizowanego systemu państwowego do gospodarki rynkowej sektor rybołówstwa cierpi na brak struktur giełdowych i wprowadzania do obrotu. Od 1992 r. (czyli od likwidacji państwowego monopolisty Centrali Rybnej) transakcje były słabo zorganizowane i bardzo zróżnicowane. Czasami handlowcy spóźniają się z płatnościami i częste są przypadki nadmiernych dostaw bądź braku dostaw śledzia, co powoduje niestabilność cen. Gromadzenie i rozpowszechnianie informacji dotyczących rybołówstwa w Polsce zdecydowanie wymaga usprawnienia. Niedostatki w funkcjonowaniu giełd utrudniają przejrzyste ustalanie cen przy pierwszej sprzedaży, co jest ze szkodą dla rybaków. Z drugiej strony brak rynków hurtowych opóźnia przejrzyste ustalanie cen na rynkach miejskich i utrudnia dystrybucję. Ryby są wprowadzane do obrotu w ponad 1200 punktach, poczynając od sklepów rybnych, a kończąc na supermarketach i hipermarketach. Rozprzestrzenianie się sieci supermarketów sprzyja lepszej dystrybucji i większemu spożyciu świeżych ryb. Największe hipermarkety mają w swojej ofercie bardzo wiele gatunków ryb świeżych, mrożonych i przetworzonych, a na ich sprzedaż przeznaczają stosunkowo dużą powierzchnię. Ponadto zwłaszcza w mniejszych miastach można się zetknąć z obwoźną sprzedażą ryb.

47


48

W czterech głównych portach rybackich istnieją rynki pierwszej sprzedaży ryb (LCPSR). Jednak wolumen sprzedaży na tych rynkach jest nadal niewielki. Tylko w Kołobrzegu wolumen sprzedaży jest znaczący. Natomiast w Ustce wolumen sprzedaży nie wystarcza na pokrycie kosztów działalności. Te rynki nie przyciągają rybaków, którzy nadal wolą sprzedawać znaczną część ryb w oparciu o bezpośrednie umowy z klientami. Te lokalne ośrodki powstały w celu przekazania zarządzania zrzeszeniom producentów rybnych poprzez sprzedaż lub wynajem. W listopadzie 2009 r. tak się stało w Darłowie, gdzie giełda rybna nie działała przez 5 lat. W Polsce istnieje sześć organizacji producentów, powstałych w latach 2004–2005. W Warszawie działa Północnoatlantycka Organizacja Producentów Sp. z o.o. skoncentrowana na rybołówstwie dalekomorskim. W Toruniu ma swoją siedzibę Organizacja Pracodawców – Producentów Ryb Śródlądowych. Pozostałe cztery organizacje zajmują się sferą połowów przybrzeżnych i lokalnych. Krajowa Izba Producentów Ryb ma swoją siedzibę w Ustce, Zrzeszenie Rybaków Morskich – Organizacja Producentów w Gdyni, Organizacja Producentów Rybnych Władysławowo Sp. z o.o. we Władysławowie, a Kołobrzeska Grupa Producentów Ryb Sp. z o.o. w Kołobrzegu. Handel zagraniczny rybami i produktami rybnymi stanowi ważną część handlu produktami spożywczymi i rolnymi w Polsce. Handel zagraniczny polskimi produktami rybołówstwa jest deficytowy. Chociaż zarówno w imporcie, jak i w eksporcie obserwuje się trwały wzrost, wskaźnik wzrostu importu jest wyższy. W ten sposób bilans handlu zagranicznego stopniowo się pogarsza. W 2010 r. deficyt przekraczał 250 000 ton. Ryby są eksportowane w większości w obrębie europejskiego obszaru gospodarczego, a zwłaszcza do państw członkowskich UE. Od czasu rozszerzenia około 85% eksportu ryb jest kierowanych na teren UE. Polska eksportuje do UE głównie świeże ryby (szprot bałtycki), filety rybne, konserwy i produkty rybne oraz ryby wędzone (łosoś i pstrąg). W eksporcie pierwsze miejsce zajmują ryby świeże, a kolejne miejsca produkty przetworzone i konserwy rybne. Polska eksportuje przede wszystkim szproty przeznaczone do produkcji mączki rybnej, przy czym są one wyładowywane bezpośrednio w portach holenderskich, szwedzkich i rosyjskich, a także śledzie i dorsze. Wędzony łosoś, pstrąg i krewetki także osiągają znaczną wartość. Stale wzrasta zwłaszcza eksport wędzonego łososia, który trafia głównie na rynek niemiecki.


Wykres 11: Handel zagraniczny polskimi produktami rybołówstwa

-300.000

-200.000

-100.000

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Tm

Import

Export

Balance

Źródło: Eurostat, opracowanie własne.

Od lat 80. ponad połowa polskiego eksportu produktów rybnych odbywała się w drodze przeładunku ze statków dalekomorskich na statki państw trzecich. Po rozszerzeniu wyłącznych stref ekonomicznych do 200 mil polska flota zaczęła tracić dostęp do łowisk i musiała przenieść się na odleglejsze łowiska albo płacić coraz więcej za dostęp do zasobów. Wówczas Polska rozpoczęła zakupy na morzu. Polegały one na zakupie ryb na morzu od statków pływających pod inną banderą w celu przetworzenia ich przez statki-przetwórnie i eksportu mrożonych filetów. Ta metoda rozwinęła się w oparciu o umowy dwustronne z Kanadą i Rosją na północnym Pacyfiku. Początkowo ta praktyka była korzystna dla obu stron. Polskie statki kontynuowały swoją działalność, a druga strona uzyskiwała natychmiastową i stabilną korzyść ekonomiczną. Ten interes skończył się, gdy Rosja postanowiła nie przydzielać kwot połowowych statkom zagranicznym pływającym po Morzu Beringa i Morzu Ochockim ze względu na zły stan zasobów rybnych. Umowa z Kanadą zakończyła się, gdy polskie statki nie były w stanie płacić wysokich cen za ryby. Doprowadziło to do bankructwa dwóch z trzech spółek rybołówstwa dalekomorskiego. Obecnie takie działania z udziałem innych państw są marginalne. Importuje się głównie surowce, chłodzone lub zamrożone, w celu dalszego ich przetwarzania. Tradycyjnie najważniejszymi importowanymi gatunkami były przede wszystkim śledzie oraz w mniejszym stopniu makrele. W związku z nowymi tendencjami w dziedzinie spożycia śledź jest stopniowo zastępowany przez rdzawca alaskańskiego, morszczuka, łososia i tuńczyka. Szybko wzrasta import pangi, ale nie wiadomo jeszcze czy w długofalowej perspektywie ta tendencja się utrzyma. Spada import mrożonej makreli. Ryby w postaci filetów i innych półprzetworzonych produktów mrożonych stanowiły większą część wolumenu importu w 2003 r. W połowie lat 90. ten wskaźnik był jeszcze wyższy, ale od lat import ryb mrożonych maleje, natomiast wzrasta import świeżych ryb i konserw rybnych. Tradycyjnie ryby i produkty rybne pochodzą przede wszystkim z krajów EFTA, głównie z Norwegii, ale w tym przepływie towarów od 1998 r. odnotowuje się tendencję spadkową i pojawiają się nowe miejsca pochodzenia, jak Argentyna, Tajlandia, Chiny czy Wietnam. W

49


50

Unii Europejskiej głównymi dostawcami są Dania i Holandia. Polski rynek importu dobrej jakości surowców utrzyma się ze względu na stałe zmniejszanie się podaży ze źródeł krajowych i rosnący potencjał popytu ze strony rynków Europy Środkowej i Wschodniej. Ze względu na liczne porty dostępu i centralne położenie geograficzne Polska jest także odpowiednim punktem przeładunkowym dla surowców przeznaczonych na rynki przetwórstwa Europy Środkowej i Wschodniej. Wykres 12: Średnie ceny importowe i eksportowe produktów rybołówstwa

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

€ /

Kg Import

Export

Źródło: Eurostat, opracowanie własne.

To, że import składa się w znacznej części z surowców przeznaczonych do przetwarzania i eksportu produktów przetworzonych ma swoje odzwierciedlenie w średnich cenach. Są one dużo wyższe w przypadku importu niż eksportu. Niemniej jednak ceny eksportowe podlegają dużo większym zmianom. Jest to spowodowane zmianami w eksporcie szprota, który ma dużo mniejszą wartość niż produkty przetworzone.


10. EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBACKI Program operacyjny „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007–2013” określa kierunki wykorzystania funduszy strukturalnych w Polsce w latach 2007–2013. Składa się on z pięciu osi. Tabela 10: Program operacyjny 2007–2013

PROGRAMOWANIE Mln euro

OŚ

OGÓŁEM Europejski Fundusz Rybacki

Procent CAŁOŚCI

1. Środki na rzecz adaptacji floty rybackiej 225,1 168,8 23% 2. Akwakultura, rybołówstwo śródlądowe,

przetwórstwo, rynek rybny 195,8 146,8 20%

3. Środki służące wspólnemu interesowi 195,8 146,8 20% 4. Zrównoważony rozwój obszarów zależnych

od rybactwa 313,2 234,9 32%

5. Pomoc techniczna 48,9 0,0 5% OGÓŁEM 978,8 734,1 100%

W przypadku każdej osi Europejski Fundusz Rybacki pokrywa 75% kwoty na programowane działania. Osią, na którą przyznano najwięcej środków (32% całości), była oś 4 obejmująca zrównoważony rozwój obszarów zależnych od rybołówstwa. Oś 2 dotyczyła dostosowania nakładów połowowych (23%), natomiast na inwestycje lub środki leżące w ogólnym interesie przeznaczono po 20%, a na pomoc techniczną zaledwie 5%. Kwoty przeznaczone na polski program operacyjny na lata 2007–2013 są najwyższe wśród programów państw bałtyckich. Z finansowego punktu widzenia jedynie program hiszpański jest ważniejszy. Program polski reprezentuje 61% wszystkich programów państw nadbałtyckich. Danii przypada 11%, a Szwecji 16%, mimo że są to kraje dysponujące dwiema największymi flotami na Bałtyku. Po upływie połowy okresu programowania programu operacyjnego stopień wdrażania jest nierówny, a w przypadku niektórych osi jest bardzo ograniczony, a nawet zerowy. Na przykład nie dokonano wydatków na żadne działanie w ramach najlepiej finansowej osi, zrównoważonego rozwoju obszarów zależnych od rybołówstwa, ani na pomoc techniczną. Na oś 2, która obejmuje inwestycje w akwakulturę, przetwórstwo i wprowadzanie do obrotu, przeznaczono ponad połowę zaprogramowanej kwoty, ale wykorzystano zaledwie 10% płatności. Niemniej jednak 40% programowanych wydatków przeznaczono na dostosowania nakładów połowowych oraz na środki leżące w ogólnym interesie. To właśnie w odniesieniu do dostosowania nakładów połowowych zrealizowano i wypłacono największy odsetek zaprogramowanych kwot. Najczęściej wykorzystywaną linią jest zaprzestanie działalności, zwłaszcza w odniesieniu do połowów dorsza na Bałtyku.

51


52


11. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE NA MORZU BAŁTYCKIM

W ostatnich latach znacznie poprawiła się koordynacja działań dotyczących zrównoważonego rozwoju regionu Morza Bałtyckiego. W 2009 r. Unia Europejska przyjęła strategię dla regionu Morza Bałtyckiego. W 2007 r. komisja helsińska uaktualniła swój plan działania dla regionu Morza Bałtyckiego z 2007 r., a w tym samym roku Rada Państw Morza Bałtyckiego rozpoczęła proces reform w celu realizacji długofalowych priorytetów w zakresie ochrony środowiska, rozwoju gospodarczego, energii, edukacji i kultury oraz bezpieczeństwa obywateli i wymiaru ludzkiego.

11.1. IBSFC Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego powstała na mocy art. V Konwencji o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach (konwencja gdańska), podpisanej w dniu 13 września 1973 r. W art. I konwencji kompetencje IBSFC zdefiniowano następująco: umawiające się państwa będą ściśle współpracować w zakresie ochrony i zwiększenia żywych zasobów Morza Bałtyckiego i Bełtów i uzyskania optymalnej wydajności, a w szczególności nad rozszerzeniem i koordynacją badań naukowych prowadzących do tego celu (...). Jednocześnie w art. IX wymienia się obowiązki Komisji: czuwanie nad stanem żywych zasobów i nad rybołówstwem na obszarze konwencji w drodze zbierania, zestawiania, analizowania i rozpowszechniania danych statystycznych dotyczących na przykład połowów i nakładu połowowego, a także innych informacji. Po przystąpieniu Wspólnoty Europejskiej do konwencji w dniu 18 marca 1984 r. Komisja zmieniła swój status podmiotu stowarzyszonego, a jednocześnie z konwencji wycofały się Dania i Republika Federalna Niemiec. Zjednoczenie Niemiec w 1990 r. spowodowało zmniejszenie się liczby umawiających się państw do pięciu. W 1992 r. do konwencji przystąpiły Estonia, Łotwa i Litwa. Finlandia i Szwecja stały się państwami członkowskimi Wspólnoty Europejskiej w dniu 1 stycznia 1995 r. i w związku z tym wycofały się z konwencji. Z konwencji po swoim przystąpieniu do UE wycofały się także Estonia, Łotwa, Litwa i Polska. Wówczas 95% wód regulowanych konwencją stało się wodami wspólnotowymi, a pozostałe 5% należało do Rosji. W tej sytuacji w grę wchodziły stosunki dwustronne. Rzeczą nieproporcjonalną i mało efektywną było zatem, by międzynarodowa organizacja ds. rybołówstwa tworzyła podstawę dwustronnego zarządzania zasobami rybnymi Morza Bałtyckiego. W związku z tym w dniu 20 grudnia 2004 r. Rada przyjęła decyzję o wycofaniu się Wspólnoty z konwencji gdańskiej. W dniu 1 stycznia 2007 r. IBSFC przestała istnieć.

11.2. KOMISJA HELSIŃSKA Komisja helsińska czyli HELCOM zajmuje się ochroną środowiska morskiego Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami dowolnego pochodzenia w drodze współpracy międzyrządowej pomiędzy Danią, Estonią, Wspólnotą Europejską, Finlandią, Niemcami, Łotwą, Litwą, Polską, Rosją i Szwecją.

53


54

Komisja helsińska jest organem zarządzającym Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego – bardziej znanej jako konwencja helsińska. Głównym celem komisji helsińskiej jest ochrona środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami dowolnego pochodzenia oraz przywrócenie i zapewnienie jego równowagi ekologicznej. Po raz pierwszy w historii wszystkie źródła zanieczyszczeń otaczające całe morze podlegają jednej konwencji podpisanej w 1974 r. przez siedem państw nadbałtyckich. Konwencja z 1974 r. weszła w życie w dniu 3 maja 1980 r. W świetle zmian politycznych i zmian w prawodawstwie międzynarodowym w dziedzinie środowiska oraz w prawie morskim w 1992 r. wszystkie państwa nadbałtyckie i Wspólnota Europejska podpisały nową konwencję. Po zakończeniu procesu ratyfikacji konwencja weszła w życie w dniu 17 stycznia 2000 r. Konwencja obejmuje cały obszar Morza Bałtyckiego, w tym zarówno wody śródlądowe, jak i morskie, oraz dno morskie. Jednocześnie w całym basenie Morza Bałtyckiego przyjmowane są środki mające na celu zmniejszenie zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł tellurycznych. Komisja helsińska ma następujące priorytety:

eutrofizacja, przede wszystkim spowodowana przez rolnictwo; substancje niebezpieczne; sektor transportu drogowego; sektor transportu morskiego, z uwzględnieniem zastosowania strategii dla obszaru

Morza Bałtyckiego; skutki zarządzania i skutki praktyczne rybołówstwa dla środowiska; ochrona bioróżnorodności morskiej i nadbrzeżnej; wdrożenie wspólnego programu działania na rzecz ochrony środowiska i zaleceń

komisji helsińskiej. Plan działania HELCON dla obszaru Morza Bałtyckiego to program przywrócenia dobrego stanu ekologicznego w środowisku morskim Bałtyku do roku 2021. Stan środowiska w Morzu Bałtyckim w ostatnich dziesięcioleciach dramatycznie się pogorszył. Działalność człowieka, zarówno na morzu, jak i w jego otoczeniu, powoduje coraz większą presję na ekosystemy morskie. Jeśli chodzi o problemy związane ze środowiskiem, to najpoważniejszym i najtrudniejszym do rozwiązania w kontekście konwencjonalnego podejścia jest ciągła eutrofizacja Bałtyku. Zanieczyszczenie substancjami niebezpiecznym także ma wpływ na różnorodność biologiczną tego morza i na możliwości jego zrównoważonego wykorzystania. Celem planu opracowanego w 2005 r. jest zdrowe środowisko morskie, w którym różne komponenty biologiczne funkcjonują w sposób zrównoważony, co przekłada się na dobry stan ekologiczny i na wsparcie zrównoważonych działań człowieka. Główne punkty planu są następujące:

Eutrofizacja Cel: Morze Bałtyckie, w którym nie zachodzą zmiany w związku z nadmiernym

napływem czynników odżywczych. o Zmniejszenie nadmiernej koncentracji czynników odżywczych. o Klarowanie wody. o Przywrócenie naturalnych poziomów tlenu.


o Zmniejszenie nadmiernych wykwitów glonów. o Przywrócenie naturalnego rozprzestrzeniania się roślin i zwierząt.

Substancje niebezpieczne

Cel: Oznaczenie stężenia substancji niebezpiecznych na poziomie zbliżonym do naturalnego.

o Zmniejszenie ogólnego stężenia. o Likwidacja problemów sanitarnych u zwierząt. o Doprowadzenie do tego, aby wszystkie ryby były zdatne do spożycia.

Działania związane z morzem

Cel: Transport morski i działania na pełnym morzu powinny odbywać się z poszanowaniem środowiska.

o Zmniejszenie liczby wypadków i wynikających z nich szkód dla środowiska morskiego. o Działania związane z morzem nie powinny powodować szkód w środowisku morskim.

Różnorodność biologiczna

Cel: Ochrona korzystnego stanu różnorodności biologicznej. o Odtworzenie naturalnych krajobrazów lądowych i morskich. o Przywrócenie równowagi w populacjach roślin i zwierząt. o Przywrócenie naturalnej różnorodności gatunków. o Stworzenie trwałych siedlisk dla wszystkich gatunków.

11.3. BAŁTYK 21 (Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego) Deklaracja z Saltsjöbaden z października 1996 r. stanowiła podstawę mandatu dla powstania i funkcjonowania agendy Bałtyk 21. Ministrowie odpowiedzialni za zagospodarowanie przestrzenne w regionie Morza Bałtyckiego postanowili skupić swoje wysiłki na zrównoważonym rozwoju i na połączeniu odpowiednich działań. Agenda Bałtyk 21 obejmuje Danię, Estonię, Finlandię, Niemcy, Łotwę, Litwę, Polskę, Szwecję i Federację Rosyjską. Jeśli chodzi o ten ostatni kraj, to agenda obejmuje tylko jego północno-zachodnią część. Unia Europejska także uczestniczy w rozwoju agendy Bałtyk 21. Agenda Bałtyk 21 to proces kierowany przez grupę urzędników wysokiego szczebla przy wsparciu przedstawicieli rządów Rady Państw Morza Bałtyckiego, Komisji Europejskiej, organizacji pozarządowych, organizacji międzyrządowych takich jak HELCOM, VASAB (Wizje i Strategie Wokół Bałtyku), Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC), Nordycka Rada Ministrów oraz międzynarodowych banków rozwoju (Bank Światowy, EBOR, EBI, NBI (Nordycki Bank Inwestycyjny) oraz Nordycka Korporacja Finansowania Środowiska. W agendzie Bałtyk 21 kładzie się nacisk na współpracę regionalną i środowisko oraz na wpływ aspektów gospodarczych i społecznych na zrównoważony rozwój. Prace skupiają się w siedmiu sektorach o kluczowym znaczeniu dla gospodarki i środowiska regionu. Dla każdego sektora wyznaczono cele i scenariusze zrównoważonego rozwoju oraz sektorowe programy działania obejmujące harmonogramy, podmioty przedstawicielskie i finansowanie. Odpowiedzialność za prace każdego sektora jest podzielona między członków grupy urzędników wysokiego szczebla. Oto wykaz siedmiu sektorów i podmiotów odpowiedzialnych: Rolnictwo (komisja helsińska i Szwecja), Rybołówstwo (IBSFC), leśnictwo (Finlandia i Litwa), przemysł (Rosja i Szwecja), turystyka (Estonia, Finlandia i

55


56

Komisja Turystyki Regionu Morza Bałtyckiego) i transport (Niemcy i Łotwa). W pracach inicjatywy Bałtyk 21 uczestniczy około 300 osób z regionu.

W ramach tej inicjatywy uwzględniono następujące aspekty związane z rybołówstwem:

rybołówstwo morskie, przybrzeżne i śródlądowe; akwakultura, w tym wypuszczanie młodego narybku; proces decyzyjny; opis ram prawnych; wpływ rybołówstwa na ekosystem; wpływ warunków hydrograficznych na rybostan; wpływ zanieczyszczeń na rybostan; wpływ substancji szkodliwych na rybostan; znaczenie rybołówstwa dla społeczności lokalnych; środki regulacyjne (zamykanie akwenów/ okresy zamknięte, narzędzia połowowe,

wolumen wyładunków, system powiadamiania); przyłowy ptaków morskich i ssaków; gatunki ryb zagrożone wyginięciem; kontrola i wdrażanie; możliwości floty; kwestie międzysektorowe.

Rozwój zrównoważonego ekonomicznie i społecznie, przyjaznego dla środowiska i odpowiedzialnego rybołówstwa poprzez:

utrzymanie biologicznie żywotnego rybostanu, środowiska morskiego i wodnego i towarzyszącej bioróżnorodności;

w tych granicach, ustalenie maksymalnych możliwości połowowych i odpowiednich selektywnych technik odłowu;

sprawiedliwe rozdzielenie bezpośrednich i pośrednich korzyści z rybołówstwa dalekomorskiego i przybrzeżnego pomiędzy lokalne społeczności.

Od stycznia 2010 r. agenda Bałtyk 21 została włączona w prace Rady Państw Morza Bałtyckiego (CBSS), zajmuje się nią grupa ekspertów ds. zrównoważonego rozwoju Bałtyk 21. Mandat grupy ekspertów ds. zrównoważonego rozwoju Bałtyk 21 został zatwierdzony przez Komitet Urzędników Wysokiego Szczebla CBSS w dniu 20 października 2009 r. Mandat określa misję, główne zadania, kwestie organizacyjne i strategiczne obszary współpracy grupy ekspertów na lata 2010–2015. Celem tej współpracy jest aktywny udział w promowaniu zrównoważonego rozwoju regionu Morza Bałtyckiego poprzez koordynację celów i działań; grupa ma też stanowić forum współpracy transgranicznej i grup interesów oraz wspierać długoterminowe priorytety CBSS. Przedmiotowa grupa robocza ma za zadanie współpracę z licznymi organizacjami i strukturami regionalnymi, w tym z grupami roboczymi Rady Państw Morza Bałtyckiego, BASREC (Baltic Sea Region Energy Cooperation), komisją helsińską, VASAB (Wizje i Strategie Wokół Bałtyku 2010), Nordycką Radą Ministrów, organizacją Współpraca Regionalna Państw Morza Bałtyckiego czy Związkiem Miast Bałtyckich. Cztery obszary strategiczne będące przedmiotem współpracy w latach 2010–2015 to:

zmiana klimatu; zrównoważone spożycie i produkcja; zrównoważony rozwój miast i obszarów wiejskich; innowacje i edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju.


12. BADANIA W Polsce istnieją dwa instytuty naukowe zajmujące się badaniami nad rybołówstwem. Morski Instytut Rybacki w Gdyni założony w 1921 r. jest najstarszym ośrodkiem badań morskich w Polsce. Jest to duży i dobrze wyposażony ośrodek naukowy, będący jednym z instytutów badawczych włączonych w strukturę Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zajmuje się głównie takimi dziedzinami, jak biologia, oceanografia i ekologia morska, technologia przetwórstwa rybnego i ekonomika rybacka. Podstawowym zadaniem instytutu jest rozwój i tworzenie bazy naukowej dla racjonalnego wykorzystania i eksploatacji żywych zasobów morskich. Badania prowadzone przez instytut stanowią podstawę dla ustalania kwot połowowych i przyczyniają się do rozwoju europejskiej przestrzeni badawczej. Instytut posiada wielozadaniowy statek badawczy „Bałtyk” o długości 41 metrów, przeznaczony do badań na Morzu Bałtyckim, zwodowany w 1993 r. Współpracuje z instytucjami naukowymi w Szwecji, Niemczech i pozostałych państwach nadbałtyckich oraz w Europie Północnej i w USA. Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, założony w 1951 r., zajmuje się badaniami nad rybołówstwem śródlądowym i akwakulturą, przede wszystkim nad metodami ulepszania hodowli ryb słodkowodnych, akwakultury, technik rybołówstwa i ekonomiki rybackiej. Pozostałe zadania obejmują gromadzenie, przetwarzanie i rozpowszechnianie wyników badań naukowych oraz udział w ich stosowaniu w praktyce, doskonalenie metod badań i rozwoju, kształcenie, informowanie o zagadnieniach naukowych, technicznych, ekonomicznych i o innowacjach, rozwój metod analizy i oceny stanu i zmian w rybołówstwie śródlądowym, współpracę z komitetami normalizacji projektów oraz ocenę projektów racjonalizatorskich. Pozostałe ośrodki zajmujące się badaniami morskimi to Wydział Rybołówstwa Morskiego Akademii Rolniczej i Akademia Morska w Szczecinie, gdzie kształcą się załogi statków rybackich oraz oferowane są kursy podyplomowe i specjalistyczne oraz badania naukowe. Instytut Oceanografii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie oraz Centrum Biologii Morza PAN w Gdyni prowadzą badania nad środowiskiem morskim, ekosystemami, biochemią i genetyką organizmów morskich.

57


58


Kultura i edukacja

Rybołówstwo

Rozwój regionalny


Dyrekcja Generalna Ds. Polityki WeWnętrznej

Departament tematyczny polityka Strukturalna i polityka Spójności

DziałalnośćDepartamenty Tematyczne są jednostkami badawczymi, udzielającymi specjalistycznych porad komisjom, delegacjom międzyparlamentarnym i innym organom parlamentarnym.

Obszary politykiRolnictwo i rozwój wsi Kultura i edukacja Rybołówstwo Rozwój regionalny Transport i turystyka

DokumentyWięcej informacji na stronie Parlamentu Europejskiego: http://www.europarl.europa.eu/studies

B Departament tematyczny polityka Strukturalna i polityka Spójności

Źródło zdjęcia: iStock international inc., Photodisk, Phovoir

B Dyrekcja Generalna Ds. Polityki WeWnętrznej


Rozwój regionalny

Rybołówstwo

Kultura i edukacja


Documents

RYBOŁÓWSTWO W POLSCE