rynku pracy dla pracowników i pracodawców z Dolnego Śląska · 5 Wstęp Niniejszy raport powstał w ramach realizacji projektu pn. „Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy

Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy dla pracowników i pracodawców z Dolnego Śląska

RAPORT Z BADANIA DESK-RESEARCH

Projekt realizowany na zlecenie

Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Wałbrzychu

Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Warszawa, czerwiec 2011

2

Opracowanie:

AGERON POLSKA

ul. Starościoska 1B

02-516 Warszawa

tel.: +48 22 646 42 21

fax: +48 22 646 42 23

www.ageron.pl

Zleceniodawca:

Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy w Wałbrzychu

ul. Ogrodowa 5b

58-306 Wałbrzych

tel.:+48 74 84 08 193

fax:+48 74 88 66 509

www.dwup.pl

3

Spis treści

WSTĘP 5

1. ANALIZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ I SYTUACJI NA RYNKU PRACY DOLNEGO ŚLĄSKA W KONTEKŚCIE ZJAWISK MIGRACYJNYCH 7

1.1. Polskie i wspólnotowe przepisy związane z rynkiem pracy 7

1.2. Ogólna charakterystyka województwa dolnośląskiego 8

1.3. Ogólna charakterystyka dolnośląskiego rynku pracy 28

1.4. Dotychczasowa gospodarcza współpraca między Dolnym Śląskiem a granicznymi regionami niemieckimi 47

2. KONSEKWENCJE DOTYCHCZASOWEGO OTWARCIA EUROPEJSKICH RYNKÓW PRACY DLA MIESZKAOCÓW POLSKI I DOLNEGO ŚLĄSKA 53

2.1. Definicje migracji w prawodawstwie polskim i wspólnotowym 53

2.2. Mobilnośd Europejczyków 53

2.3. Charakterystyka migrantów polskich. Przyczyny migracji z Polski 56

2.4. Pozytywne i negatywne skutki zjawiska migracji 59

2.5. Proces otwierania się europejskiego rynku pracy 62

2.6. Kierunki migracji poakcesyjnych 63

3. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA MIGRACJI POLSKO-NIEMIECKICH I ICH KONSEKWENCJI W OBSZARZE SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM 76

3.1. Migracje Polaków do Niemiec 76

3.2. Dotychczasowa skala oraz prognoza zjawiska „szarej strefy” w polsko-niemieckiej migracji pracowników 86

3.3. Niemieckie instytucje rynku pracy 87

3.4. Polskie instytucje rynku pracy 89

3.5. Charakterystyka niemieckiego rynku pracy 91

3.6. Bariery ograniczające swobodny przepływ siły roboczej miedzy Polską i Niemcami 96

3.7. Mobilnośd geograficzna obywateli Polski i Niemiec w regionie przygranicznym, głównie w zakresie podejmowania pracy za granicą w Polsce lub w Niemczech 96

3.8. Temat migracji zarobkowej Polaków do Niemiec w niemieckiej prasie w latach 2009-2011 100

3.9. Zajęcia i zawody, w których Dolnoślązacy najczęściej podejmują pracę w Niemczech lub są zainteresowani jej podjęciem 102

4

3.10. Identyfikacja szans i zagrożeo ekonomiczno-społecznych wynikających z otwarcia niemieckiego rynku pracy dla Polaków 103

3.11. Ocena wpływu otwarcia niemieckiego rynku pracy i związanej z tym migracji zawodowej na sytuację ekonomiczno-społeczną Niemiec 104

4. PRAWNE UWARUNKOWANIA OTWARCIA NIEMIECKIEGO RYNKU PRACY I JEGO KONSEKWENCJE DLA NIEMIEC, POLSKI ORAZ DOLNEGO ŚLĄSKA W OBSZARZE DOSTĘPU DO ZAWODÓW, UBEZPIECZEO SPOŁECZNYCH, SYSTEMU OPIEKI MEDYCZNEJ I EDUKACJI 106

4.1. Uwarunkowania prawne związane z zajęciami i zawodami dostępnymi dla obywateli Niemiec Polsce oraz dla obywateli Polski w Niemczech 106

4.2. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla systemu ubezpieczeo, ubezpieczeo społecznych, odpowiedzialności ubezpieczeniowej z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec 117

4.3. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla opieki medycznej z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec 127

4.4. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla edukacji z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec 132

4.5. Możliwości edukacyjne dla polskich obywateli w Niemczech i potencjalne skutki 132

PODSUMOWANIE I WNIOSKI 135

5

Wstęp

Niniejszy raport powstał w ramach realizacji projektu pn. „Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy dla pracowników i pracodawców z Dolnego Śląska”. Celem całego projektu jest zbadanie sytuacji po otwarciu niemieckiego rynku pracy dla Polaków w kontekście wyzwao i kierunków rozwoju dolnośląskiego rynku pracy.

Zakres prac badawczych wpisuje się w cele szczegółowe projektu, jakimi są:

1. identyfikacja zajęd i zawodów dostępnych dla obywateli Polski w Niemczech, 2. identyfikacja zajęd i zawodów dostępnych dla obywateli Niemiec na Dolnym Śląsku, 3. identyfikacja zajęd i zawodów, w których Dolnoślązacy najczęściej podejmują pracę w

Niemczech lub są zainteresowani jej podjęciem, 4. pomiar i opis atrakcyjności potencjału dolnośląskiej siły roboczej dla niemieckiego rynku

pracy, w szczególności oceny adekwatności umiejętności i kwalifikacji Dolnoślązaków oraz ich oczekiwao płacowych,

5. ocena mobilności geograficznej obywateli obu krajów, szczególnie w zakresie podejmowania pracy za granicą w Polsce i w Niemczech,

6. ocena dotychczasowej współpracy gospodarczej między Dolnym Śląskiem a sąsiadującymi regionami niemieckimi,

7. identyfikacja barier w swobodnym przepływie siły roboczej, w szczególności ocena znaczenia barier kulturowych, psychologicznych, rodzinnych, geograficznych, ekonomicznych, językowych i innych, które zostaną ustalone w trakcie badania,

8. ocena dotychczasowej skali zjawiska mobilności pracowników i prognoza skali tego zjawiska po otwarciu niemieckiego rynku pracy dla Polaków, w tym ocena obecnej i przyszłej skali zjawiska „mobilnośd o charakterze szarej strefy”,

9. identyfikacja szans i zagrożeo ekonomiczno-społecznych, wynikających z otwarcia niemieckiego rynku pracy, w szczególności ocena szans i zagrożeo ekonomiczno-społecznych z punktu widzenia pracodawców polskich i niemieckich, lokalnych społeczności polskich i niemieckich, zarówno pracowników jak i osób niezatrudnionych,

10. ocena przewidywanego wpływu otwarcia niemieckiego rynku pracy dla Polaków na działalnośd polskich i niemieckich instytucji rynku pracy,

11. identyfikacja luk informacyjnych w celu doprecyzowania kierunków dalszych badao.

Koncepcja realizacji badania opiera się na definicji rynku pracy rozumianego jako miejsce spotkania się podaży pracy ze strony ludności aktywnej zawodowo i popytu na pracę ze strony pracodawców. Podaż pracy i popyt na pracę spotykają się na rynku pracy w kontekście jego otoczenia, w ramach którego można wyróżnid otoczenie demograficzne, społeczne, gospodarcze i instytucjonalno-prawne. Z tego względu dla prawidłowego zdiagnozowania zjawisk występujących na rynku pracy niezbędne jest przeanalizowanie rynku pracy od strony popytowej i od strony podażowej, jak również zaobserwowanie tendencji w otoczeniu, mających istotne znaczenie dla kształtowania się sytuacji na rynku pracy województwa dolnośląskiego, w tym w szczególności w powiatach przygranicznych, jakie zostały poddane w ramach projektu bardziej szczegółowej analizie.

Niniejszy raport z analizy danych zastanych stanowi podsumowanie I etapu projektu „Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy dla pracowników i pracodawców z Dolnego Śląska”, w ramach którego przeprowadzono badania metodą desk-research w formie analizy dostępnych danych statystycznych, materiałów, dokumentów, opracowao, raportów, publikacji, środków masowego przekazu oraz witryn internetowych, dotyczących rynku pracy i kwestii związanych z otwarciem rynków pracy, w kontekście całego kraju i Europy. W ramach analizy desk-research pozyskano materiał badawczy w czterech obszarach tematycznych:

6

Zgromadzenie i analiza informacji o Polsce i regionie Dolnego Śląska w kontekście ogólnej sytuacji na rynku pracy, przepisów krajowych i wspólnotowych, dokumentów strategicznych dotyczących rynku pracy (analiza W1);

Zgromadzenie i analiza informacji o Polsce i regionie Dolnego Śląska w kontekście otwarcia unijnych rynków pracy (analiza W2);

Zgromadzenie i analiza informacji o możliwych konsekwencjach otwarcia niemieckiego rynku pracy z punktu widzenia Niemiec (analiza W3);

Zgromadzenie i analiza informacji o możliwych konsekwencjach otwarcia niemieckiego rynku pracy z punktu widzenia Polski i regionu Dolnego Śląska (analiza W4).

Badanie zostało dodatkowo rozszerzone o analizę artykułów prasowych, jakie pojawiły się w prasie niemieckiej o zasięgu ogólnokrajowym, jak i regionalnym w ciągu ostatnich 2 lat.

Pierwsze dwa rozdziały odpowiadają przeanalizowanym dwóm pierwszym obszarom tematycznym (odpowiednio analizie W1 i W2), natomiast materiał pozyskany w ramach analizy W3 i W4 został zaprezentowany w rozdziałach trzecim i czwartym w nieco zmodyfikowanym układzie.

W ramach Rozdziału 1 przeprowadzono analizę informacji o Polsce i regionie Dolnego Śląska w kontekście ogólnej sytuacji na rynku pracy, przepisów krajowych i wspólnotowych, dokumentów strategicznych dotyczących rynku pracy. Wynikiem analizy jest określenie ogólnej charakterystyki województwa dolnośląskiego oraz dolnośląskiego rynku pracy. Dodatkowo do rozdziału tego włączono informacje dotyczące współpracy gospodarczej Dolnego Śląska z regionami przygranicznymi, pozyskane w ramach analizy W4.

W ramach Rozdziału 2 przeprowadzono analizę informacji o Polsce i regionie Dolnego Śląska w kontekście konsekwencji otwarcia unijnych rynków pracy. W szczególności przedstawiono zjawisko mobilności Europejczyków, przeanalizowano przyczyny dotychczasowych migracji Polaków, dokonano ogólnej analizy skutków, jakie niesie zjawisko migracji, zarówno dla kraju wysyłającego, jak i dla kraju przyjmującego, w tym w kontekście migracji Polaków, a następnie omówiono bardziej szczegółowo doświadczenia wybranych krajów unijnych, które wcześniej otworzyły swoje rynki pracy na pracowników z Polski i w których obserwowano silny napływ imigrantów z Polski (przede wszystkim Wielka Brytania, Irlandia, Holandia, Hiszpania). Analizie poddano także konsekwencje otwarcia tych rynków na pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem pracowników z Polski.

W ramach Rozdziału 3 określono szerzej historię, uwarunkowania i dotychczasową skalę migracji z Polski do Niemiec, przedstawiono strukturę niemieckiego popytu na pracę, ocenę zapotrzebowania na pracowników zagranicznych, bariery w przepływie siły roboczej oraz atrakcyjnośd polskiej siły roboczej dla niemieckich pracodawców. Wynikiem analizy jest także ocena nastawienia Niemców do migrantów podejmujących pracę na terenie Niemiec, ze szczególnym uwzględnieniem migrantów z Polski.

Rozdział 4 przedstawia i systematyzuje dostępne dane dotyczące uwarunkowao prawnych w zakresie wspólnotowych przepisów dotyczących zajęd i zawodów dostępnych dla obywateli krajów UE oraz specyficznych przepisów w Niemczech i w Polsce. Ponadto w rozdziale tym przedstawione zostały przepisy wspólnotowe dotyczące systemu ubezpieczeo społecznych, odpowiedzialności ubezpieczeniowej, systemu opieki medycznej i edukacji, a następnie dokonano omówienia szczegółowych rozwiązao na poziomie obu krajów i dokonano analizy możliwych konsekwencji otwarcia niemieckiego rynku pracy dla odpowiednio polskiego i niemieckiego systemu ubezpieczeo społecznych, odpowiedzialności ubezpieczeniowej, systemu opieki medycznej i systemu edukacji.

7

1. Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej i sytuacji na rynku pracy Dolnego Śląska w kontekście zjawisk migracyjnych

Złożonośd czynników oddziałujących na stosunki na rynku pracy każe dokładnie przyjrzed się otoczeniu społeczno-gospodarczemu badanego obszaru. W tym rozdziale analizie poddano następujące obszary badawcze:

uwarunkowania prawne funkcjonowania polskiego rynku pracy; sytuację społeczną i demograficzną Dolnego Śląska, w tym zagadnienie migracji

zagranicznych; stan gospodarki województwa i branże rozwojowe; sytuację na rynku pracy, kierunki jego rozwoju; współpracę gospodarczą pomiędzy Dolnym Śląskiem a przygranicznymi regionami

niemieckimi.

1.1. Polskie i wspólnotowe przepisy związane z rynkiem pracy

Jedynym z głównych dokumentów regulujących polski rynek pracy jest ustawa z 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy1. Ustawa narzuciła wymóg opracowania i wdrożenia standardów usług rynku pracy, zdefiniowała także podstawowe usługi – obowiązkowe dla publicznych służb zatrudnienia. Określiła również narzędzia wspierające funkcjonowanie owych usług oraz mechanizmy wsparcia lokalnych i regionalnych rynków pracy.

Regulacje dotyczące polskiego rynku pracy podlegały licznym zmianom, które miały na celu uelastycznienie prawa pracy. Starano się przy tym uwzględniad zarówno potrzeby pracowników (godzenie życia zawodowego i osobistego), jak i pracodawców (zmniejszenie obciążeo, większa swoboda w dostosowywaniu się do warunków ekonomicznych). Zmiany obejmowały przede wszystkim kwestie nawiązywania stosunku pracy, czasu pracy, urlopów wypoczynkowych, rozwiązywania umowy o pracę i czasowego zawieszenia obowiązywania przepisów. Najistotniejsze zapisy poświęcone tym zagadnieniom zawarto w przepisach:

z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw;

z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw;

z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych; z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków

pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.

Na podstawie odrębnych ustaw uregulowano kwestię ustalania wynagrodzeo minimalnych, negocjowania przeciętnych wynagrodzeo w przedsiębiorstwach oraz kształtowania wynagrodzeo w sferze budżetowej.

Ponadto wprowadzono wiele programów mających promowad zatrudnienie i aktywizowad osoby bezrobotne. Programy rynku pracy na poziomie regionalnym mogą byd tworzone przez podmioty lokalne lub niezależne instytucje wskazane przez samorząd. Dzięki temu możliwe jest tworzenie

1 Opis dokumentów i instrumentów regulujących polski rynek pracy na podstawie Krajowej strategii

zatrudnienia na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005.

8

mechanizmów uwzględniających specyfikę lokalnych rynków pracy. Do głównych instytucji związanych z tym obszarem należą wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy, a także – agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe, OHP i instytucje dialogu społecznego. Ważnym mechanizmem, który pozwala ustalad niektóre parametry rynku pracy, są instytucjonalne fora dialogu i partnerstwa społecznego.

Za główny cel Krajowego Planu Zatrudnienia na lata 2009–2011 uważa się zwiększenie aktywności zawodowej Polaków poprzez rozwój instytucji kształcenia ustawicznego, aktywizację osób po 50. roku życia, ułatwienie godzenia pracy zawodowej z pracą zarobkową, przeciwdziałanie bezrobociu wśród młodzieży, poprawa mobilności ludności wiejskiej, integrację społeczną i zawodową osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych2. Celem jest także uelastycznienie godzin i form pracy.

Urzędy pracy umożliwiają polskim obywatelom zdobycie zatrudnienia za granicą na podstawie międzynarodowych umów bilateralnych lub w wyniku bezpośredniego nawiązywania umów między instytucjami rynku pracy. Poza przepisami krajowymi, nasz rynek krajowy regulują przepisy traktatu akcesyjnego.

1.2. Ogólna charakterystyka województwa dolnośląskiego

Aby ustalid strukturę ludności i prognozowad, jak będzie się ona kształtowad w długim okresie, należy wziąd pod uwagę kilka zmiennych, m.in.:

ruch naturalny, czyli wpływy strumieni zgonów i narodzin na zasób ludności; migracje, w kontekście badania interesująca jest przede wszystkim długookresowa emigracja

i imigracja zagraniczna; zmiany struktury wiekowej ludności.

Analiza tych zagadnieo, poszerzona dodatkowo o charakterystykę struktury ludności ze względu na wykształcenie i płed, jest punktem wyjścia do opisania zjawiska aktywności zawodowej i zasobów pracy.

1.2.1. Sytuacja społeczno-demograficzna

W 2010 roku w województwie dolnośląskim mieszkało prawie 2 mln 878 tys. osób3. Wciągu 5 lat liczba ta spadła o 3,6 promila, czyli o 10,4 tys. osób (w tym samym okresie liczba mieszkaoców Polski wzrosła o 1,1 promila). Ta niewielka zmiana pociągnęła za sobą spadek liczby osób przypadających na kilometr kwadratowy: ze 144,8 w 2005 roku do 144,3 w 2010 roku – wartośd wskaźnika nadal zdecydowanie przewyższa średnią krajową (która wyniosła w ubiegłym roku 122,2 osoby) i daje regionowi czwarte miejsce w kraju (gęściej zaludnione są województwa: śląskie, małopolskie, mazowieckie). Ludnośd Dolnego Śląska stanowi 7,5% ludności Polski.

70% ludności Dolnego Śląska w 2010 roku mieszkało w miastach, 30% – na wsi. W porównaniu z 2005 rokiem odsetek ludności mieszkającej w mieście spadł o 1 punkt procentowy. Odsetek ludności miejskiej w Polsce wynosi przeciętnie niespełna 61% (dane za 2010 rok), a więc jest o 10 punktów niższy niż na Dolnym Śląsku – pod tym względem województwo ustępuje tylko Śląskowi. Wysoki wskaźnik urbanizacji jest korzystny z punktu widzenia rynku pracy, ponieważ niesie za sobą mniejsze ryzyko powstawania bezrobocia ukrytego (zjawisko częste na wsi), sprzyja wyższemu wskaźnikowi skolaryzacji i poziomowi wykształcenia, a także – mobilności ludności.

2 Krajowy Plan Działao na rzecz Zatrudnienia na lata 2009-2011. Załącznik do uchwały nr 111/2010 Rady

Ministrów z dnia 14 lipca 2010 r., Warszawa 2010. 3 Stan na 31.12.2010 r., dane pochodzą z Banku Danych Lokalnych GUS-u. Jeżeli nie podano inaczej, dane

przytoczone w tym akapicie pochodzą z tegoż źródła.

9

W strukturze ludności województwa nieznacznie przeważają kobiety – ich udział powoli rósł w ciągu ostatnich lat: w 2005 roku stanowiły 52% ogółu ludności, w 2009 – o 1 promil więcej. Wskaźnik feminizacji wyniósł w 2009 roku 108,8. W skali kraju jego wartośd jest nieco niższa i wynosi 107,1. Należy jednak zaznaczyd, że jest to wynik znacznej przewagi liczby kobiet nad mężczyznami w wieku poprodukcyjnym (w 2009 roku w województwie dolnośląskim wskaźnik feminizacji w tej grupie wyniósł blisko 245, zaś w całym kraju – 225), w młodszych zaś grupach proporcja odwraca się na korzyśd mężczyzn, którzy stanowią 51% ludności w wieku przedprodukcyjnym i 52% – w wieku produkcyjnym (wartośd wskaźników dla województwa w 2009 roku pokrywała się ze średnią krajową)4. Czyli w grupach aktywnych zawodowo oraz w tych, które dopiero będą wchodzid na rynek pracy, istnieje równowaga pomiędzy płciami, co sprzyja zbilansowaniu udziału w rynku pracy.

Pod koniec 2009 roku ludnośd w wieku produkcyjnym stanowiła blisko dwie trzecie mieszkaoców województwa (por. rysunek 1), natomiast grupy ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym stanowiły po około 17% każda. W 2009 roku 60% ludności w wieku produkcyjnym na Dolnym Śląsku było w wieku mobilnym (poniżej 45. roku życia). Jest to wartośd niższa od średniej krajowej o 1,7 punktu procentowego, czyli potencjalnie baza ludności gotowej zmieniad miejsce zamieszkania w poszukiwaniu pracy jest mniejsza niż przeciętnie w innych miejscach w kraju. W porównaniu z 2005 rokiem zasób ludności w wieku produkcyjnym zmniejszył się o 1,2 tys. osób, czyli o niecałe 2 promile. W tym samym okresie odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym spadł o 1,4%, a odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł o 9 promili. Te zmiany nie odbiegają od tendencji ogólnokrajowych, może jednak niepokoid odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym – o 1,2% niższy niż średnio w Polsce.

Rysunek 1. Struktura wieku ludności Dolnego Śląska (stan na 31.12.2009)

Wiek przedprodukcyjny (0-17 lat); 17,5%

Wiek produkcyjny (18-59/64 lat);

65,8%

Wiek poprodukcyjny

(60/65+); 16,5%

Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS-u

Charakterystyka zmian podstawowych wskaźników opisujących ludnośd pokazuje, że na Dolnym Śląsku obserwujemy zjawisko starzenia się społeczeostwa. Ponadto, ludnośd charakteryzuje się także spadającym przyrostem naturalnym i ujemnym saldem migracji (nasilone po 2004 roku). Wszystkie te procesy prowadzą do kurczenia się zasobów pracy i coraz wyższej wartości wskaźnika obciążenia demograficznego5.

4 Owa gwałtowana zmiana proporcji w grupie powyżej 60–65 lat wiąże się z dłuższym przeciętnym trwaniem

życia kobiet oraz nadumieralnością mężczyzn w wieku produkcyjnym. 5 Definiowany jako stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do osób w wieku produkcyjnym. Można

także spotkad ten wskaźnik jako liczbę ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym na liczbę ludności w wieku produkcyjnym.

10

Pod koniec minionej dekady w okres produkcyjny wchodził wyż demograficzny z lat 80., co złagodziło skutki wspomnianego procesu malejącego przyrostu naturalnego. W skali kraju stopa przyrostu naturalnego nieznacznie przekraczała poziom 0, jednak w Dolnośląskiem wartośd wskaźnika była ujemna i przyjmowała wartośd -0,36 promila (niższą wartośd wskaźnik osiągnął tylko w trzech województwach)6.

Prognoza ruchu naturalnego ludności zaprezentowana przez GUS pokazuje, że różnica między liczbą zgonów a liczbą urodzeo będzie się powiększad (por. rysunek 2). Zarówno w skali Polski, jak i samego województwa dolnośląskiego, liczba zgonów będzie powoli rosnąd do kooca bieżącej dekady, przez kolejnych 5 lat ich liczba się ustabilizuje na poziomie około 8% wyższym od poziomu odnotowanego w 2008 roku, po czym ponownie zacznie rosnąd i w 2035 roku może osiągnąd poziom o blisko 16% wyższy od bieżącego (w wypadku Dolnego Śląska względna liczba zgonów będzie o 14% wyższa od obecnej). Jeszcze większa od przyrostu liczby zgonów będzie zmiana liczby narodzin – ze znakiem ujemnym: szacuje się, że w 2035 roku liczba urodzeo w kraju będzie nawet o 32% niższa od obecnej, zaś na Dolnym Śląsku – o 33,5% W praktyce oznacza to, że nadwyżka zgonów nad urodzeniami wzrośnie w Dolnośląskiem w ciągu 25 lat z około 2 tys. do blisko 16 tys. osób

Rysunek 2. Prognoza dynamiki liczby urodzeo i zgonów na Dolnym Śląsku i w Polsce do 2030 roku

Źródło: Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS. Uwaga: prognoza opiera się na danych historycznych do 2008 roku

6 Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności.

Raport podsumowujący badanie realizowane przez The Gallup Organisation Poland dla Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wałbrzych 2011. 6 Ibidem.

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035

Dyn

amik

a ru

chu

nat

ura

lneg

o lu

dn

ośc

i (w

p

roc.

)

Dolnośląskie - zmiana liczby urodzeo (baza=2008)

Dolnośląskie - zmiana liczby zgonów (baza=2008)

Polska - zmiana liczby urodzeo (baza=2008)

Polska - zmiana liczby zgonów (baza=2008)

11

1.2.2. Migracje zagraniczne w województwie dolnośląskim

Kolejnym ważnym elementem ruchu ludności są migracje. Oficjalne dane dotyczące migracji opierają się na informacjach o liczbie meldunków i wymeldowao. Wymiary zjawiska są więc znacząco zaniżone7. W poniższej tabeli przedstawiono wielkośd migracji w okresie 2005–2009 w kraju i na Dolnym Śląsku.

Tabela 1. Migracje zagraniczne na pobyt stały w latach 2005-2009 (w tys. os.)

Pobyt stały Polska Dolnośląskie

2005 2006 2007 2008 2009 2005 2006 2007 2008 2009

Imigracja 9,36 10,80 15,00 15,28 17,42 0,77 1,17 1,79 1,77 1,94

Emigracja 22,24 46,94 35,48 30,14 18,62 1,69 5,20 3,70 3,46 2,16

Saldo -12,88 -36,13 -20,49 -14,87 -1,20 -0,92 -4,03 -1,92 -1,69 -0,22


Liczba osób, które wymeldowały się z dolnośląskiego i wyjechały za granicę osiągnęła szczyt w 2006 roku, kiedy to przekroczyła poziom 5 tys., jednak od tego momentu liczba emigrantów spadała i w 2009 roku już tylko nieznacznie przewyższała poziom 2 tys. osób. W tym samym okresie imigracja powoli rosła: w 2005 roku na Dolnym Śląsku zameldowało się niespełna 800 osób, a w ciągu 4 lat ta liczba wzrosła dwuipółkrotnie. Saldo migracji, chod miało cały czas wartośd ujemną, powoli wyrównywało się. Podobną tendencję można było obserwowad w całym kraju. Według oficjalnych statystyk wielkośd migracji zagranicznej na pobyt stały na Dolnym Śląsku stanowiła przeszło 11% zjawiska w skali Polski.

Większośd osób, które emigrowały z Dolnego Śląska, nie wyjeżdżało poza Europę (por. rysunek 3) – znaczenie emigracji europejskich wzrosło w porównaniu z 2005 rokiem i w 2009 obejmowało 84% wszystkich wyjazdów. Jednym z najczęściej wybieranych krajów były Niemcy i Wielka Brytania: do pierwszego z tych krajów w 2005 roku wyjechało ponad 40% wszystkich emigrantów. W kolejnym roku nastąpił spadek odsetka do poziomu jednej czwartej, jednak od 2007 roku liczba ta ponownie rośnie: w 2009 roku przeszło co trzecia osoba wyjeżdżała z Dolnego Śląska właśnie do Niemiec. Także w wypadku imigrantów gros ruchu migracyjnego ograniczało się do Europy. W 2008 roku 22% osób przyjechało na stałe na Dolny Śląsk z Niemiec. Należy pamiętad, że powyższe statystyki opierają się na oficjalnych danych meldunkowych, a zatem nie obejmują nierejestrowanego ruchu migracyjnego, w tym – szarej strefy8, oraz migracji krótkookresowych. Ponadto, na falę imigrantów składają się nie tylko obcokrajowcy, ale także osoby powracające do kraju.

7 Por. kolejny akapit.

8 Można przypuszczad, że ma to znaczenie zwłaszcza w wypadku imigrantów zza wschodniej granicy.

12

Rysunek 3. Kierunki migracji zewnętrznych na Dolnym Śląsku w latach 2005-2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS-u oraz publikacji Ludnośd, ruch naturalny i migracje w województwie dolnośląskim w latach 2007-2008, pod red. S. Kamioskiego, US, Wrocław 2010

Uwaga: brak danych dot. imigracji z Niemiec w latach 2005-2006 i 2009

Większą skalę zjawiska pokazują dane dotyczące wyjazdów na pobyt czasowy przekraczający 3 miesiące (por. tabela 2). Liczba osób, które w 2008 roku wyjechały z Dolnego Śląska, wyniosła 8,4 tys., liczba przyjezdnych zaś – 4,6 tys. osób. Saldo migracji wyniosło zatem –3,8 tys. osób. Fale przyjezdnych i wyjeżdżających były w 2008 roku o 20% większe niż rok wcześniej. Około trzy czwarte wyjeżdżających stanowili mężczyźni i mieszkaocy miast. Połowę wyjeżdżających w 2008 roku stanowiły osoby w wieku 20–29 lat, 10% – 30–34 lata. Te same grupy jeszcze rok wcześniej stanowiły 87% wszystkich wyjeżdżających. Wśród przyjezdnych w 2008 roku liczba kobiet i mężczyzn była zbilansowana; przyjezdni kierowali się przede wszystkim do miast. W 2008 roku 28% przyjezdnych stanowiły osoby w wieku 20–29 lat, 24% – 30–39 lat. Także we wcześniejszym roku te grupy wiekowe stanowiły połowę wszystkich przyjezdnych na Dolnym Śląsku.

Tabela 2. Migracje zagraniczne na pobyt czasowy na Dolnym Śląsku w latach 2007-2008

Pobyt czasowy

2007

Ogółem (tys.) w tym:

Mężczyźni Kobiety Miasto Wieś

Przyjazdy 3,81 57% 43% 77% 23%

Wyjazdy 7,00 74% 26% 78% 22%

Saldo -3,19

2008

Przyjazdy 4,61 59% 41% 77% 23%

Wyjazdy 8,44 74% 26% 77% 23%

Saldo -3,84

Źródło: Ludnośd, ruch naturalny i migracje w województwie dolnośląskim w latach 2007-2008, pod red. S. Kamioskiego, US, Wrocław 2010

75%88% 88% 85% 84%

41%26% 31% 33% 37%

76% 80% 83% 85% 85%

29% 22%

-100%

-80%

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

Kie

run

ki e

mig

racj

i i im

igra

cji (

w p

roc.

)

Emigracja do Europy

Emigracja do Niemiec

Imigracja z Europy

Imigracja z Niemiec

13

Oficjalne dane na pewno nie oddają skali zjawiska migracji, trudno także przesądzad, czy pozwalają na jego jakościową ocenę. Pełniejszego obrazu dostarcza gusowskie badanie w całości poświęcone zagadnieniom imigracji oraz powrotów do kraju9. Według niego, Dolny Śląsk był miejscem, gdzie w 2008 mieszkało najwięcej imigrantów10. Ponad 60% imigrantów planowało pobyt w Polsce na okres od 3 do 12 miesięcy, ponad 30% – na okres powyżej roku. Dwie trzecie imigrantów było stanu wolnego, co czwarty miał małżonka/-ę. Prawie 40% miało wykształcenie średnie ogólne, przeszło co czwarty – wyższe. 57% imigrantów było biernych zawodowo, co trzeci był pracownikiem najemnym. 44% nie posługiwało się językiem polskim w stopniu przynajmniej dobrym, problemy z porozumiewaniem się miało 30% osób. W latach 2004-2008 ogólna liczba osób, które powróciły do Polski, wyniosła prawie 580 tys., przy czym 10% przypadło na mieszkaoców województwa dolnośląskiego.

Główne przyczyny powrotów do kraju to:

koniec okresu zaplanowanego wyjazdu; zakooczenie kontraktu; tęsknota za rodziną; zakooczenie pracy sezonowej; zakooczenie studiów.

38%, które wyjechały za granicę w poszukiwaniu pracy, pracowało w swoim zawodzie, 60% – poza zawodem. Najwięcej osób powróciło z Niemiec, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

Zjawisko imigracji zarobkowej do Polski – chod wciąż relatywnie niewielkie – rośnie z roku na rok11. Można wyróżnid dwie główne grupy imigracji zagranicznej: pierwszą – niewielką pod względem liczebnym – stanowią przedstawiciele kadry zarządczej i specjaliści w firmach zagranicznych, drugą – obywatele paostw Europy Wschodniej (przede wszystkim Ukrainy, Rosji i Białorusi), którzy zatrudniani są w Polsce do prac pomocniczych w rolnictwie, budownictwie lub w gospodarstwach domowych (w charakterze pomocy domowej, opiekunki).

Szacuje się, że emigracja będzie się utrzymywad na wysokim poziomie do 2012 roku – tak w Polsce, jak i na Dolnym Śląsku (por. rysunek 4). Prawdopodobnie ta data wiąże się z momentem otwarcia dla Polaków rynków pracy wszystkich krajów starej Unii Europejskiej. Zainteresowanie wyjazdem motywowane prawdopodobnie powstaniem nowych możliwości pracy będzie jednak z czasem słabło. Według prognozy GUS-u już w 2013 roku liczba wyjeżdżających z Polski wyniesie 37 tys. osób, czyli o 3 tys. mniej niż w 2013 roku. Przy założonym tempie spadku emigracji, saldo migracji powinno się zbilansowad w 2018 roku i od tego momentu ma wejśd w strefę wartości dodatnich. W 2020 roku fala emigracji ma wynieśd 20 tys. osób, czyli dwa razy mniej niż obecnie, i tym samym osiągnąd wartośd o połowę mniejszą niż imigracja w tym roku. Te same zjawiska będą miały miejsce na Dolnym Śląsku: szacuje się, że w okresie 2010-2012 co roku będzie wyjeżdżad za granicę 4,4 tys. osób, jednak stopniowo fala wyjazdów będzie się zmniejszad i w 2020 roku osiągnie 2,2 tys. W tym samym czasie stopniowo coraz więcej osób zza granicy będzie napływad na Dolny Śląsk: szacuje się, że liczba imigrantów w okresie do 2020 roku może wzrosnąd nawet do 3,3 tys. osób rocznie.

9 Dane przytoczone w tym akapicie pochodzą z Informacji o badaniach zasobów imigracyjnych w Polsce w 2008

roku opublikowanej przez GUS w 2008 roku. Dostępne dane mają charakter ogólny, przytoczono je dla przybliżenia jakościowej charakterystyki zjawiska powrotów do kraju. 10

Co można tłumaczyd – przynajmniej częściowo – bliskością zachodniej granicy i większym odsetkiem wyjazdów. 11

Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim. Etap I. Raport podsumowujący, Ageron Polska na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, Warszawa 2010.

14

Rysunek 4. Prognoza migracji zagranicznych na pobyt stały do 2030 roku

Źródło: Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS

Uwaga: prognoza opiera się na danych historycznych do 2008 roku; pokazano tylko wyniki do 2020 roku, gdyż prognoza zakłada stały poziom wskaźników migracji po tym roku

Uwzględnienie wszystkich wymienionych wcześniej zjawisk, a zatem: malejącego przyrostu naturalnego, ujemnego salda migracji zagranicznych oraz ruchów ludności wewnątrz kraju – pozwala formułowad przypuszczenie, że liczba mieszkaoców Dolnego Śląska spadnie do 2020 roku o przeszło 70 tys. osób do poziomu poniżej 2,8 mln, przy czym utrzyma się pozycja województwa w strukturze ludnościowej kraju12.

Rysunek 5. Prognoza struktury wiekowej ludności Dolnego Śląska do 2035 roku

Źródło: Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009

Uwaga: prognoza opiera się na danych historycznych do 2007 roku

12

Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009.

1,5 1,8 2,0 2,1 2,2 2,3 2,3 2,4 2,6 2,8 2,8

3,1 3,33,9 4,1 4,4 4,4 4,4 4,1 4,1 3,7 3,7 3,4 3,0

3,0 2,2

14,016,518,3 19,0 20,0 21,3 21,3 22,5 23,6

26,026,0

28,4 30,0

35,037,0

40,0 40,0 40,037,0 37,0

33,6 33,630,3

27,0

27,0

20,0

0

10

20

30

40

50

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Wie

lko

śd m

igra

cji z

agra

nic

znyc

h

(w t

ys. o

sób

)

Lata

Imigracja do DolnośląskiegoEmigracja z DolnośląskiegoImigracja do PolskiEmigracja z Polski

17% 17% 17% 17% 16% 15%

66% 63% 59% 58% 58% 58%

17% 20% 24% 25% 26% 27%

0%

25%

50%

75%

100%

2010 2015 2020 2025 2030 2035

Wiek poprodukcyjny

Wiek produkcyjny

Wiek przedprodukcyjny

15

Według prognozy GUS-u zasób ludności w wieku produkcyjnym będzie się stopniowo zmniejszał: obecnie wynosi dwie trzecie, jednak do kooca dekady odsetek ten spadnie do 59% (por. rysunek 5). Począwszy od lat 20. udział odsetka powinien utrzymywad się na stałym poziomie13. Do połowy 20. odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym nie będzie się zmieniad (17%), jednak z czasem także ten zasób zacznie się zmniejszad (do 15% w 2035 roku). Stale poszerzad się będzie natomiast krąg osób w wieku poprodukcyjnym: obecnie stanowi on 17% ludności, jednak do kooca dekady jego udział w strukturze wzrośnie o 7 punktów procentowych, a w 2035 roku może osiągnąd nawet 27% Wraz z takimi zmianami będzie rósł wskaźnik obciążenia demograficznego: obecnie jego wartośd wynosi 25,9 , co oznacza, że średnio na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym przypadają cztery osoby wieku produkcyjnym, do 2020 roku wartośd wskaźnika wzrośnie do 39,6, a w 2035 roku – do 47,4.

Rysunek 6. Prognoza struktury wiekowej ludności w wieku pow. 25. roku życia Dolnego Śląska do 2030 roku

Źródło: Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności. Raport podsumowujący badanie realizowane przez The Gallup Organisation Poland dla Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wałbrzych 2011

Niekorzystne zmiany struktury wiekowej będą mied także odbicie w średnim wieku zasobów siły roboczej. Stopniowo będzie spadad liczba osób w wieku mobilnym – w 2015 roku na Dolnym Śląsku będzie przeszło 887 tys. osób w wieku 25–44 lat, jednak od lat 20. ten zasób będzie się zmniejszał i w 2030 roku może obejmowad już tylko niewiele ponad 632 tys. osób (por. rysunek 6).

Struktura wykształcenia ludności Dolnego Śląska nie odbiegała w 2002 roku znacząco od przeciętnej krajowej14: co czwarta osoba miała wykształcenie średnie zawodowe lub policealne, tak samo liczna była grupa osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Co dziesiąty mieszkaniec województwa miał wykształcenie wyższe, niewiele niższy odsetek – średnie ogólne. Mniej więcej co trzecia osoba ukooczyła edukację na poziomie co najwyżej gimnazjum.

Wzięcie pod uwagę jedynie ludności w wieku powyżej 15. roku życia pokazuje, że odsetek osób z wyższym wykształceniem w wieku produkcyjnym jest wyższy i wynosi 17% (por. rysunek 7). Ponadto, jedna czwarta osób ma wykształcenie średnie kierunkowe lub policealne, a co dziesiąta – średnie ogólne – łącznie zatem ponad połowa osób w wieku produkcyjnym ma wykształcenie

13

Należy jednak pamiętad, że skonstruowany model zakłada ustabilizowanie się poziomu migracji zagranicznych po 2020 roku, co może byd nierealistyczne. 14

Por. wyniki spisu powszechnego z 2002 roku dla Dolnego Śląska.

451,0372,0 307,8 264,1

436,4475,0

442,2368,4

784,8736,5

738,9 800,9

0

500

1 000

1 500

2 000

2015 2020 2025 2030

Licz

ba

lud

no

ści (

w t

ys.)

45+

35-44

25-34

16

przynajmniej średnie. Jest to czynnik sprzyjający elastyczności na rynku pracy oraz mobilności pracowników.

Rysunek 7. Struktura wykształcenia ludności w wieku 15–64 lata na Dolnym Śląsku w 2009 roku (BAEL)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS-u

Liczba studentów na Dolnym Śląsku powoli rosła w okresie 2005–2009, aby ostatecznie osiągnąd wartośd 172 tys. osób. Biorąc pod stosunek liczby studentów do liczby mieszkaoców województwa, Dolny Śląsk zajmuje trzecie miejsce w kraju – ustępuje jedynie Mazowszu i Małopolsce. 55–56% wszystkich studentów stanowią kobiety, jest to odsetek nieznacznie niższy niż przeciętnie w kraju (57–58%).

Rysunek 8. Liczba studentów szkół wyższych na Dolnym Śląsku w latach 2005-2009

172,5173,0171,8169,1169,3

97,995,093,793,8 96,4

0

50

100

150

200

2005 2006 2007 2008 2009

Licz

ba

stu

den

tów

(w

tys

.)

Ogółem

w tymkobiety


W 2009 roku blisko połowę wszystkich absolwentów stanowiły osoby, które ukooczyły studia, niespełna co czwarta osoba była absolwentem liceum ogólnokształcącego, mnij niż jedna na dziesięd

Wyższe17%

Policealne oraz średnie zawodowe

26%

Średnie ogólnokształcące

11%

Zasadnicze zawodowe

29%

Gimnazjalne, podstawowe i niższe

17%

17

osób ukooczyła technikum15. W 2009 roku dwie trzecie osób w wieku 19–24 lata studiowało – w ciągu czterech lat wskaźnik wzrósł przeszło o 10 punktów (por rysunek 9). W tym samym czasie udział studentów w zasobie młodzieży w wieku 19–24 w Polsce rósł przeszło dwa razy wolniej. W 2009 roku przeciętnie odsetek studiujących wynosił niespełna 54%, czyli o 13 punktów mniej niż na Dolnym Śląsku. Dowodzi to, jak silnym ośrodkiem akademickim jest stolica województwa.

Rysunek 9. Wskaźnik liczby studentów szkół wyższych na 10 tys. ludności w wieku 19–24 lat w latach 2005–2009

53665267510449854938

67296102

57755610

6454

0

2 000

4 000

6 000

8 000

2005 2006 2007 2008 2009

Polska Dolnośląskie


Fakt, że absolwenci szkół średnich coraz częściej kontynuują naukę w szkołach wyższych wynika nie tylko z rosnących ambicji, ale także z rosnącego przekonania, że ogólne wykształcenie na poziome średnim nie zapewnia pracy16. Gros uczniów wybiera prostsze kierunki humanistyczne (ze względu na niski poziom przygotowania do nauki na kierunkach ścisłych) i w ten sposób opóźnia swoje wejście na rynek pracy. Niestety, niefortunny wybór kierunku często jedynie odsuwa w czasie zasilenie grupy bezrobotnych.

W roku szkolnym 2008/2009 na Dolnym Śląsku działały 584 szkoły ponadgimnazjalne, w tym:

94 szkoły zasadnicze zawodowe dla młodzieży bez specjalnych potrzeb edukacyjnych; 159 liceów ogólnokształcących; 249 szkół średnich zawodowych17.

Ogółem w szkołach ponadgimnazjalnych uczyło się przeszło 105 tys. osób, z czego 44% – w szkołach ogólnokształcących, prawie jedna trzecia – w technikach, 16% – w szkołach zawodowych. Szkoły zawodowe i technika wybierają przede wszystkim chłopcy. W latach 2005–2008 odsetek dziewcząt kształcących się w szkołach zawodowych na Dolnym Śląsku wynosił 33–34%, w przypadku techników udział dziewcząt w ogóle uczniów był wyższy i wynosił 40–45%

Bliższa charakterystyka jakości wykształcenia została podana w podrozdziale opisującym charakter podaży pracy, na tym etapie warto jednak dodad, że ważnym elementem kształcenia powinno byd stałe podnoszenie umiejętności lub nabywanie nowych kwalifikacji. Niski stopieo wykorzystania metod kształcenia ustawicznego (por. rysunek 10) oznacza, że podnoszenie kwalifikacji lub zmiana wyuczonego zawodu w praktyce wciąż są rzadkością. Na takie formy dokształcania się decyduje się

15

Diagnoza potrzeb edukacyjnych. Analiza trendów na rynku pracy i rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego, K. Dziugieł, P. Wójcik, 4P research mix, Warszawa 2010. Badania rynku edukacji ponadgimnazjalnej. Raport cząstkowy 1: badanie losów absolwentów,

16 A. Morysioska,

Z. Kołakowska-Seroczyoska, M. Sochaoska-Kawiecka, Laboratorium Badao Społecznych, Warszawa 2010. 17

Ibidem.

18

około 5% ludności Dolnego Śląska, przy czym najczęściej są to kursy językowe i kursy prawa jazdy. Jest to negatywne zjawisko, bo oznacza małą elastycznośd siły roboczej i może prowadzid do budowania się trwałych negatywnych cech na rynku pracy (np. bezrobocia strukturalnego).

Rysunek 10. Kształcenie ustawiczne osób w wieku 25-64 lat w latach 2005-2009

4,7%4,7%5,1%

4,7%4,8% 5,1%5,7%5,4%

5,9%5,0%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

2005 2006 2007 2008 2009



Jak wynika z przytoczonych wyżej danych dotyczących zmian struktury wiekowej ludności, warunki na dolnośląskim rynku pracy będą niekorzystne:

będzie kurczyła się liczba pracujących, którzy będą ponosid coraz większe koszty utrzymania reszty społeczeostwa, co z kolei będzie oznaczało trudniejsze warunki gospodarowania dla samych firm;

stopniowo będzie się zmniejszad dopływ absolwentów na rynek pracy, co będzie oznaczało rosnące problemy firm ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach;

częśd ludzi będzie emigrowało za granicę w poszukiwaniu korzystniejszych warunków pracy (jak pokazują dane historyczne, będą to przede wszystkim osoby młode).

Dodatkowym zagadnieniem, które jest omówione w dalszej części raportu, są umiejętności absolwentów wchodzących na rynek.

1.2.3. Sytuacja gospodarcza

W skali całego kraju w okresie 2005-2008 gospodarka rosła w średniorocznym tempie 9,1% rocznie (por. rysunek 11). W wypadku w wypadku województwa dolnośląskiego tempo wzrostu było o 1,3 punktu wyższe18 –- w ciągu trzech lat PKB zwiększył się o 26,6 mld zł. W 2008 roku PKB Dolnego Śląska wynosił 103,5 mld zł, czyli stanowił 8,1% całej produkcji krajowej. W przeliczeniu na osobę, PKB w 2008 roku wyniósł blisko 36 tys. zł, czyli w okresie 2005–2008 wzrósł o jedną trzecią. W 2008 roku PKB per capita w kraju było o 2,5 tys. zł niższe.

18

Należy pamiętad, że wskaźniki opierają się na PKB w cenach bieżących, a zatem w ich strukturę włączona jest także inflacja, a zatem wzrost realnego PKB był niższy.

19

Rysunek 11. PKB w cenach bieżących w latach 2005-2008


Tak duża wielkośd produktu oznacza, że województwo ma bardzo duże znaczenie dla gospodarki całego kraju (por. rysunek 12). W przeliczeniu na mieszkaoca, PKB na Dolnym Śląsku było tylko o ok. 100 zł niższe niż na Śląsku – wyższą wartośd wskaźnik osiąga tylko na Mazowszu.

Rysunek 12. PKB per capita w cenach bieżących w 2008 roku w podziale na województwa (w tys. zł)


Największe znaczenie dla gospodarki Dolnego Śląska mają usługi: to w nich wytwarza się 60% wartości dodanej całej produkcji (por. rysunek 13). Należy jednak zauważyd, że udział III sektora w strukturze wartości dodanej był w 2008 roku o 2 punktu procentowe mniejszy niż jeszcze 3 lata wcześniej. Przesunięcie wartości nastąpiło do II sektora, czyli do przemysłu i budownictwa. Znaczenie tego sektora dla gospodarki Dolnego Śląska jest bardzo duże: jego udział w ogólnej wartości dodanej jest znacząco wyższy niż ma to miejsce przeciętnie w kraju (różnica wynosi 7 punktów procentowych!). Oznacza to, ze struktura gospodarki jest szczególna i tym samym specyficzny jest sposób jej oddziaływania na rynek pracy – np. wpływa na silną maskulinizację zawodów i utrudnia sytuację kobiet na rynku pracy.

983,30 1 060,03 1 176,741 275,43

76,94 85,77 96,67 103,53

25,77 27,80

30,8733,4626,62

29,74

33,5735,99

0

10

20

30

40

0

400

800

1 200

1 600

2005 2006 2007 2008

PK

B p

er c

ap

ita

(w t

ys. z

ł)

PK

B o

gółe

m (

w m

ld z

ł)

Polska Dolnośląskie Polska Dolnośląskie

52,8

36,1 36,0 34,931,8 31,1 30,4 28,9 28,9 28,7 28,4 26,8 24,8 24,4 23,2 23,1

0

20

40

60

Maz

ow

ieck

ie

Śląs

kie

Do

lno

śląs

kie

Wie

lop

ols

kie

Po

mo

rski

e

Łód

zkie

Zach

od

nio

po

mo

rski

e

Ku

jaw

sko

-po

mo

rski

e

Mał

op

ols

kie

Lub

usk

ie

Op

ols

kie

Świę

tokr

zysk

ie

War

mio

sko

-maz

urs

kie

Po

dla

skie

Lub

elsk

ie

Po

dka

rpac

kie

PKB per capita: PKB ogółem:

20

Rysunek 13. Wartośd dodana brutto według grup sekcji PKD 2004 na Dolnym Śląsku w latach 2005–2008


Pod koniec grudnia 2010 roku w województwie dolnośląskim zarejestrowanych było 331,2 tys. podmiotów gospodarczych19. W porównaniu z wcześniejszym rokiem liczba wzrosła o blisko 14,5 tys., czyli o 4,6% (tempo zbliżone do średniej krajowej; por. rysunek 14) – jest to największy przyrost uzyskany w ciągu ostatnich pięciu lat.

Rysunek 14. Dynamika liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON-ie w latach 2005-2010

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS-u (Bank Danych Lokalnych) i publikacji Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w województwie dolnośląskim w 2010 roku, pod red. D. Komarowskiej, US, Wrocław 2011)

Dynamika zjawiska była w ostatnich latach bardzo zróżnicowana: do 2005 roku liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w województwie dolnośląskim nieznacznie zmniejszała się, pierwszy znaczący wzrost odnotowano dopiero w 2007 i 2008 roku (1,7–2,7%), przełom lat

19

Wyjąwszy indywidualne gospodarstwa rolne. Dane pochodzą z publikacji Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w województwie dolnośląskim w 2010 roku, pod red. D. Komarowskiej, US, Wrocław 2011.

3% 2% 2% 2% 4%

35% 38% 39% 38% 31%

62% 60% 58% 60% 65%

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2008

Usługi

Przemysł i budownictwo

Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybactwo

1,1%

0,6% 1,4%

1,9%

-0,4%

4,5%

-0,6%

0,1%

1,7%

2,7%

0,0%

4,6%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Dyn

amik

a lic

zby

po

dm

iotó

w

zare

jest

row

anyc

h

w R

EGO

N-i

e (b

aza=

po

prz

edn

i ro

k) Polska Dolnośląskie

Dolny Śląsk Polska

21

2008/2009 przyniósł natomiast stagnację. W tym samym czasie liczba podmiotów zarejestrowanych w całym kraju odznaczała się odmienną dynamiką, tzn. nieznaczny spadek liczby podmiotów odnotowano tylko raz – w 2009 roku, do tego okresu liczba zwiększał się rokrocznie o 0,6–1,9% Wskutek tych rozbieżności, udział dolnośląskich podmiotów w ogóle gospodarujących jednostek spadał do 2006 roku, kiedy to osiągnął poziom 8,3% Od 2007 roku mamy jednak do czynienia z odbiciem i umocnieniem się znaczenia województwa – gospodarcza siła regionu mierzona liczbą firm wzrosła do 8,5% Daje to województwu dolnośląskiemu czwartą pozycję w Polsce20.

Większośd podmiotów zarejestrowanych na Dolnym Śląsku należy do sektora prywatnego (95,5%) – w porównaniu ze stanem sprzed 5 lat ich udział w strukturze regionu wzrósł o 1 punkt procentowy21. Gros podmiotów zarejestrowanych na Dolnym Śląsku ma charakter samofinansujący się (blisko 99%), w tym prawie 71% to osoby fizyczne prowadzące działalnośd gospodarczą, przeszło 17% to jednostki nieposiadające osobowości prawnej, a blisko 11% – osoby prawne22. Na przestrzeni 5 lat udział osób fizycznych mających własną działalności gospodarczą w ogólnej strukturze zarejestrowanych podmiotów spadł o 2,5 punktu procentowego na rzecz innych podmiotów samofinansujących się. Większośd podmiotów gospodarujących to mikrofirmy (96%23). Firmy zatrudniające do 9 pracowników zyskują na znaczeniu: w porównaniu z wcześniejszym rokiem ich liczba wzrosła o 4,7 proc, podczas gdy dynamika liczby większych podmiotów nie przekroczyła 0,5%

Rysunek 15. Struktura podmiotów gospodarki narodowej wg sekcji PKD 2004 (stan na 31.12.2010)

Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w województwie dolnośląskim w 2010 roku, pod red. D. Komarowskiej, US, Wrocław 2011

Przeszło jedna czwarta podmiotów zarejestrowanych na Dolnym Śląsku zajmuje się handlem lub naprawą pojazdów samochodowych (por. rysunek 15). Blisko 12% podmiotów zajmuje się

20

Więcej podmiotów zarejestrowanych jest w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim. 21

Zmiany strukturalne grup podmiotów…, op. cit. 22

Ibidem. 23

Ibidem.

Handel; naprawa pojazdów

samochodowych; 26,6%

Budownictwo; 11,9%

Obsługa rynku nieruchomości;

10,3%

Działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna;

8,6%Przemysł; 8,2%

Transport i gospodarka

magazynowa; 6,3%

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna;

4,4%

Działalnośd finansowa i

ubezpieczeniowa; 3,4%

Zakwaterowanie i gastronomia; 3,0%

Edukacja; 2,7%

Administrowanie i działalnośd

wspierająca; 2,3%

Informacja i komunikacja; 2,3%

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i

rybactwo; 2,0%

Działalnośd związana z

kulturą, rozrywką i rekreacją; 1,7%

Pozostała działalnośd

usługowa; 6,4%

22

działalnością budowlaną, a co dziesiąte – obsługą nieruchomości. Istotną gałąź dolnośląskiej gospodarki stanowi także działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna. Przeszło 8% podmiotów należy do sektora przemysłowego, z czego zdecydowana większośd zajmuje się przetwórstwem. Podmioty związane z sektorem rolniczym stanowią 2% ogółu jednostek gospodarujących. Pozostałe podmioty – jedna trzecia ogólnej liczby – zajmują się innego rodzaju działalnością usługową. Struktura jednostek nie zmieniła się znacząco w porównaniu z 2009 rokiem.

W porównaniu z przeciętnym udziałem przedsiębiorstw w strukturze podmiotów gospodarczych województw na Dolnym Śląsku działa relatywnie mało podmiotów z branż:

przetwórstwa przemysłowego (ostatnie miejsce wśród wszystkich województw); transportu i gospodarki magazynowej (14. miejsce); handlu hurtowego i detalicznego, naprawa pojazdów (13. miejsce – dominacja tej branży

nad pozostałymi sektorami jest większa w dwunastu województwach); budownictwa (11. miejsce).24

Ponadprzeciętny udział w ogólnej liczbie zarejestrowanych podmiotów mają natomiast firmy związane z obsługa rynku nieruchomości (1. miejsce wśród województw) oraz zajmujące się działalności profesjonalną, naukową i techniczną (3. miejsce – po województwach mazowieckim i wielkopolskim)25. Struktura przedsiębiorstw ma kluczowe znaczenie dla kształtowania się podaży pracy – temat ten zostanie rozwinięty w dalszej części raportu.

Ważnym czynnikiem z punktu widzenia potencjału rozwoju gospodarczego i kształtowania się popytu na pracę jest atrakcyjnośd inwestycyjna regionu. Zestaw różnorodnych kryteriów (ocena m.in. infrastruktury transportowej, chłonności rynku, położenia geograficznego, rozwój infrastruktury gospodarczej – otoczenie biznesu, specjalne strefy inwestycyjne itd. – oraz społecznej i bezpieczeostwo26) pozwala ocenid przedstawione zagadnienie. Takiej oceny podjął się zespół autorów Rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw i podregionów Polski 2009, który przedstawił listę regionów kraju najkorzystniejszych z punktu widzenia lokowania kapitału. Do mocny stron województwa dolnośląskiego należy:

położenie geograficzne; obecnośd stref ekonomicznych; działalnośd władz lokalnych; poziom rozwoju infrastruktury.

Położenie województwa dolnośląskiego jest jego wielką zaletą – graniczenie z Niemcami i Czechami sprzyja ożywionym kontaktom zagranicznym i umożliwia Dolnemu Śląskowi odgrywanie roli swoistego łącznika między zagranicą a województwami położonymi wewnątrz kraju. Kwestia skomunikowania województwa z sąsiadującymi regionami oraz jakośd połączeo na terenie samego województwa jest zatem kluczowa z punktu widzenia rozwoju gospodarczego oraz mobilności ludności.

Ponadprzeciętnie w skali kraju jest rozwinięta sied dróg utwardzanych (91,5 km na 100 km2 plasuje Dolny Śląsk na piątym miejscu wśród wszystkich województw)27. Czynnikiem utrudniającym sprawne przemieszczanie się może byd jednak jakośd infrastruktury drogowej – zwłaszcza w podregionach wałbrzyskim i jeleniogórskim. Jak wspomina w raporcie Instytut Gallup28, potencjalnie zaletą regionu może się także stad autostrada A4 łącząca przejście graniczne Jędrzychowice-Ludwigsdorf z Krakowem, która przebiega przez południowe tereny województwa

24

Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy …, op. cit. 25

Ibidem. 26

Jest to aspekt wyraźnie obniżający atrakcyjnośd regionu. 27

Ibidem. 28

Ibidem.

23

i łączy je np. z Opolem, jednak przeszkodą w efektywnym wykorzystaniu tego szlaku komunikacyjnego jest brak rozwiniętej sieci dróg uzupełniających, np. ekspresowych. Poza wspomnianym odcinkiem autostrady A18 łączącej Berlin i Kraków do najważniejszych szlaków komunikacyjnych należą:

droga międzynarodowa E-65 łącząca Dolny Śląsk przez Ziemię Lubuską ze Szczecinem, prowadząca do przejścia granicznego w Jakuszycach;

droga międzynarodowa E-67 łącząca przebiegająca od Polski Centralnej do przejścia w Kudowie Zdroju;

droga międzynarodowa E-261 łącząca Polskę północną przez Wielkopolskę i Dolny Śląsk z Czechami29.

W województwie dolnośląskim jest rozwinięta sied transportu kolejowego – średnio na 100 km2 przypada 8,8 km linii kolejowej, co jest wynikiem o przeszło jedną trzecią wyższym od średniej krajowej – pod tym względem region ustępuje tylko województwom śląskiemu i opolskiemu30. Należy jednak zauważyd, że w ostatnich latach długośd linii kolejowej się zmniejszała, co ograniczyło także dostępnośd tego środka lokomocji. Do najważniejszych linii kolejowych przebiegających przez Dolny Śląsk należą:

E-30 ze Zgorzelca przez Wrocław do Opola; E-59 z Poznania przez Leszno do Wrocławia; C-E 59 z Zielnej Góry przez Głogów i Ścinawę do Wrocławia; C59/2 z Wrocławia przez Kłodzko do Międzylesia31.

Dobrze rozbudowana jest także komunikacja lotnicza z głównym portem w Starachowicach. Lotnisko obsługuje loty krajowe i międzynarodowe. W okresie 2005–2010 liczba pasażerów obsługiwanych przez lotnisko zwiększyła się o 255% (!), czyli przeciętne roczne tempo wzrostu wynosiło blisko 29% Przełomowy był dla portu rok 2007, kiedy to liczba pasażerów zwiększyła się z blisko 870 tys. do prawie 13 mln – było to możliwe dzięki otwarciu nowej części terminala i uruchomieniu dodatkowych połączeo międzynarodowych (do Monachium, Frankfurtu i Brukseli). W 2010 roku wrocławskie lotnisko obsłużyło 1,65 mln pasażerów32. W roku piłkarskich mistrzostw Europy lotnisko prognozuje 1,8 mln osób, a już dwa lata później – 2,2 mln pasażerów33.

Nierównomierny rozwój gospodarczy regionu obniżający jego spójnośd i potencjał rozwojowy jest jedną ze słabych stron Dolnego Śląska. Powiaty, w których istnieją specjalne strefy ekonomiczne oraz Wrocław i jego okolice mają korzystną sytuację gospodarczą – relatywnie niskie wskaźniki bezrobocia, wysoki odsetek ludności aktywnej ekonomicznie. W diametralnie odmiennej sytuacji są natomiast niektóre powiaty podregionów jeleniogórskiego i wałbrzyskiego. Główną przyczyną słabości ekonomicznej wymienionych regionów jest upadek gałęzi przemysłu, które swego czasu miały tam znaczenie kluczowe (np. górnictwo węgla kamiennego), brak silnych ośrodków miejskich oraz brak sprawnych połączeo komunikacyjnych z innymi podregionami Dolnego Śląska. To tłumaczy,

29

Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku, załącznik do Uchwały nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 30 listopada 2005 roku. 30

Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy …, op. cit. 31

Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego…, op. cit. 32

Oficjalne statystyki dostępne na stronie internetowej Portu Lotniczego Wrocław. 33

Katalizatorem zmian, zwłaszcza w sferze infrastruktury, jest perspektywa Euro 2012. Jest to z jednej strony zaleta – motor rozwoju niektórych przedsięwzięd, z drugiej strony – może okazad się pułapką, jeżeli stworzona infrastruktura okaże się nie przystawad do codziennych realiów lub jeżeli po zakooczeniu Euro 2012 spadnie motywacja do utrzymywania wysokiego tempa przemian.

24

dlaczego – pomimo relatywnie wysokiego stopnia rozwoju – infrastruktury transportowej nie uznaje się za mocną stronę województwa34.

Jak wynika z danych przedstawionych w poniższej tabeli, atrakcyjnośd województwa dolnośląskiego jest silnie zróżnicowana geograficznie. Najatrakcyjniejsze jest miasto wojewódzkie i jego otoczenie – rejon ten sprzyja lokowaniu różnego rodzaju inwestycji – Wrocław jest pod tym względem w czołówce regionów Polski.

Tabela 3. Atrakcyjnośd inwestycyjna podregionów w województwie dolnośląskim

Dziedzina gospodarki Podregiony

wrocławski legnicko-głogowski jeleniogórski wałbrzyski

Przemysł najwyższa wysoka wysoka najwyższa

Usługi najwyższa najniższa przeciętna najwyższa

Branże zaawansowane technologicznie

najwyższa wysoka wysoka przeciętna

Źródło: Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw i podregionów Polski 2009, pod red. M. Nowickiego, Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową, Gdaosk 2009, (za:) Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności. Raport podsumowujący badanie realizowane przez The Gallup Organisation Poland dla Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wałbrzych 2011

Z punktu widzenia rozwoju przemysłu, a także usług, atrakcyjny jest region wałbrzyski, jednak lokalne warunki nie sprzyjają tworzeniu projektów wymagających zaawansowania technologicznego. Wysokie oceny przyznano także pozostałym regionom w zakresie potencjału rozwoju sektora przemysłowego oraz zaawansowanego technologicznie, jednak te lokalizacje nie sprzyjają z kolei rozwojowi branż usługowych.

34

Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw i podregionów Polski 2009, pod red. M. Nowickiego, Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową, Gdaosk 2009, (za:) Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy…, op. cit.

25

1.2.4. Kierunki rozwoju województwa

Samorząd województwa dolnośląskiego przyjął w 2005 roku całościowy plan rozwoju regionu. Objęto nim trzy rodzaje zagadnieo: gospodarcze, przestrzenne i społeczne – każde z nich doprecyzowano za pomocą działao prorozwojowych. Najważniejsze założenia Strategii związane z rynkiem pracy przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 4. Najważniejsze działania określone w „Strategii rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku” mające wpłynąd na rynek pracy

Cel Priorytety Działania

Go

spo

dar

czy

1. Podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Dolnego Śląska

1. Wspieranie inwestycji krajowych i zagranicznych. Marketing gospodarczy Dolnego Śląska 2. Tworzenie obszarów oraz ośrodków wzrostu i rozwoju

2. Budowa gospodarki opartej na wiedzy

1. Rozwijanie nowoczesnych technik i technologii, również w sferze usług, oraz umiejętności ich wykorzystania 2. Wzmacnianie potencjału innowacyjności

3. Wspieranie aktywności gospodarczej na Dolnym Śląsku

1. Wspieranie rozwoju MŚP 2. Efektywne wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania przedsięwzięd gospodarczych 3. Promowanie produktów regionalnych i ich marketing 4. Wspieranie zmian postaw mieszkaoców regionu ukierunkowanych na przedsiębiorczośd, w szczególności mieszkaoców dolnośląskich małych miast

Spo

łecz

ny

4. Integracja społeczna i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

1. Integracja i wsparcie osób niepełnosprawnych oraz innych grup społecznych pozbawionych możliwości samodzielnego funkcjonowania w społeczeostwie 2. Doskonalenie i tworzenie systemów opieki nad dzieckiem i rodziną. Wsparcie dzieci i młodzieży oraz wychowanków domów dziecka dotkniętych sieroctwem, w tym sieroctwem społecznym 3. Wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn 4. Redukowanie zjawiska ubóstwa ze szczególnym uwzględnieniem obszarów regionu dotkniętych bezrobociem strukturalnym. Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej i bezdomności 5. Promowanie innowacyjnych metod i technik rozwiązywania problemów z zakresu polityki i profilaktyki społecznej 6. Stworzenie i uruchomienie mechanizmów tworzących atrakcyjne warunki pierwszego zatrudnienia 7. Wdrażanie planów działao na rzecz wzrostu zatrudnienia przy wykorzystaniu partnerstwa społecznego. Promocja zatrudnienia socjalnego i spółdzielczości socjalnej 8. Tworzenie i promowanie mechanizmów w zakresie elastycznych i aktywnych form zatrudnienia, przeciwdziałających wykluczeniu z rynku pracy

5. Poprawa jakości i efektywności systemu edukacji i badao naukowych

1. Zapewnienie powszechnego dostępu do technologii informacyjno-komunikacyjnych 2. Zwiększenie liczby studiujących na kierunkach matematyczno-przyrodniczych i technicznych 3. Kształtowanie drożnego systemu edukacyjnego umożliwiającego kształcenie ciągłe 4. Dostosowanie oferty edukacyjnej do faktycznych potrzeb indywidualnych odbiorców i rynku pracy 5. Rozwijanie kompetencji i umiejętności potrzebnych dla społeczeostwa wiedzy oraz postaw innowacyjnych 6. Rozwijanie przedsiębiorczości poprzez promowanie inicjatywy i kreatywności w procesie kształcenia 7. Koordynacja kierunków kształcenia i szkolenia bezrobotnych i osób szukających pracy z potrzebami rynku 8. Zwiększenie zakresu informacji i jakości poradnictwa zawodowego. Rozwijanie systemu preorientacji zawodowej

26

6. Aktywna polityka rynku pracy oraz wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich

1. Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy identyfikowanymi w oparciu o badania i analizy tego rynku 2. Wspieranie procesów restrukturyzacyjnych (reorientacja zawodowa osób zagrożonych utratą pracy w wyniku procesów restrukturyzacyjnych) 3. Promocja zatrudnienia 4. Zwiększanie dostępu do zatrudnienia

Prz

estr

zen

ny

7. Poprawa spójności przestrzennej regionu

1. Przeciwdziałanie degradacji obszarów peryferyjnych i zagrożonych marginalizacją. 2. Kształtowanie układów komunikacyjnych sprzyjających zrównoważonemu rozwojowi społecznemu i gospodarczemu regionu

8. Zrównowa-żony rozwój obszarów wiejskich

1. Wykształcenie nowej koncepcji wsi – rozwój pozarolniczej aktywności mieszkaoców terenów wiejskich i wykształcenie nowych funkcji dla tych terenów 2. Modernizacja i rozwój infrastruktury technicznej wychodząca naprzeciw wymogom funkcji gospodarczych oraz edukacyjnych

9. Aktywna polityka rynku pracy oraz wzmocnienie rozwoju zaso-bów ludzkich

1. Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy identyfikowanymi w oparciu o badania i analizy tego rynku 2. Wspieranie procesów restrukturyzacyjnych (reorientacja zawodowa osób zagrożonych utratą pracy w wyniku procesów restrukturyzacyjnych) 3. Promocja zatrudnienia 4. Zwiększanie dostępu do zatrudnienia

Źródło: Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku, Wrocław 2005, (za:) Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności. Raport podsumowujący badanie realizowane przez The Gallup Organisation Poland dla Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wałbrzych 2011

W dokumentach określających kierunki rozwoju województwa ogólnie wskazano branże mające największe znaczenie dla gospodarki regionu.

Tabela 5. Branże kluczowe dla rozwoju gospodarczego Dolnego Śląska

Przemysł Usługi

górnictwo i kopalnictwo produkcja artykułów spożywczych i napojów włókiennictwo produkcja wyrobów chemicznych produkcja instrumentów medycznych,

precyzyjnych i optycznych, zegarów produkcja maszyn i urządzeo produkcja pojazdów mechanicznych,

przyczep i naczep produkcja wyrobów z surowców

niemetalicznych pozostałych wytwarzanie i zaopatrywanie w energię

elektryczną, gaz, wodę

pośrednictwo finansowe obsługa nieruchomości, wynajem, nauka

i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

Źródło: Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław 2005

Analiza powyższej listy przeprowadzona przez agencję Ageron w raporcie dotyczącym specyfiki gospodarki Dolnego Śląska pokazuje, że wskazanie sektorów kluczowych wymaga wzięcia pod uwagę wielu zmiennych35. Badacze zaproponowali zawężenie listy branż strategicznych do:

produkcji wyrobów chemicznych; produkcji sprzętu i urządzeo radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych; sektora hotelarskiego i gastronomicznego wraz z działalnością uzdrowiskową;

35

Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą …, op. cit.

27

informatyki; działalności gospodarczej pozostałej.

Zaletą wymienionych sektorów jest dodatnia dynamika liczby zatrudnionych i przychodów ze sprzedaży, a zatem – wysoki potencjał rozwoju oraz zawansowanie technologiczne.

Inną propozycję przedstawił Instytut Gallupa, który do branż strategicznych zaliczył:

górnictwo; przetwórstwo przemysłowe; zaopatrywanie w energię; handel i naprawy; pośrednictwo finansowe; obsługę nieruchomości i firm36.

W tegorocznym raporcie dotyczącym sytuacji dolnośląskiego rynku pracy przedstawił listę największych przedsiębiorstw o kluczowym znaczeniu dla gospodarki województwa37. Spośród pięciuset największych firm w Polsce38 31 ma siedzibę na Dolnym Śląsku. Tym, co je łączy, jest zatrudnianie więcej niż 250 pracowników, istotny wpływ na lokalną sytuację społeczno-ekonomiczną oraz na stan lokalnych rynków pracy, duży potencjał innowacyjny wspierany gotowością do ponoszenia znacznych nakładów inwestycyjnych. Na tej liście dominują przedsiębiorstwa przemysłowe, przede wszystkim z branży przemysłu ciężkiego (metalowego, elektrotechnicznego, motoryzacyjnego, surowcowego i paliwowego), a także z sektora usług dla firm i innych usług wysokich technologii (telekomunikacyjne i informacyjno-technologiczne).

W badaniu przeprowadzonym przez firmę Ageron39 badacze określili dodatkowo branże niszowe, które potencjalnie mogą stad się ważnym ogniwem dolnośląskiej gospodarki, a mianowicie:

energetyka odnawialna; działalnośd badawczo-naukowo, w tym projekty z dziedziny nano- i biotechnologii; agroturystyka i centra odnowy SPA.

Dwie pierwsze branże są obecnie na wczesnym etapie rozwoju i nie odgrywają znaczącej roli po popytowej stronie rynku pracy, w przyszłości jednak ich znaczenie może rosnąd (główną zaletą będzie rodzaj pracowników zatrudnianych w sektorze, a więc przyciąganie na Dolny Śląsk osób o specjalistycznych kwalifikacjach). Rozwój gospodarki opartej na wiedzy będzie także wspomagał „tworzenie klastrów związanych z branżami niszowymi nastawionymi na nowoczesne technologie”40. Rozwój specyficznych usług branży turystycznej wiąże się natomiast ze zmianą modelu konsumpcji i z rosnącym zapotrzebowaniem na usługi oryginalne i luksusowe.

W Dolnośląskiej Strategii Innowacji wskazano dziedziny prac badawczo-naukowych kluczowe dla wzmocnienia wybranych sektorów innowacyjnych – przedstawiono je w poniższej tabeli.

36

Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy…, op. cit. 37

Ibidem. 38

Wskazanych w 2009 roku w rankingu Polityki. 39

Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy. Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, Warszawa 2010. 40

Ibidem.

28

Tabela 6. Obszary badawczo-naukowe wzmacniające innowacyjnośd gospodarki na Dolnym Śląsku

Technologie rozwijane we Wrocławskim Parku Technologicznym

Technologie rozwijane w Dolnośląskim Centrum Zaawansowanych Technologii

telekomunikacja, elektronika (w tym optoelektronika i mikroelektronika)

komputery, informatyka przetwórstwo rolno-spożywcze, inżynieria

genetyczna, biologia molekularna, urządzenia i materiały medyczne, farmaceutyka ochrona środowiska, energetyka (energia

elektryczna i cieplna, alternatywne źródła energii) chemia, nowe materiały, tworzywa sztuczne automatyka, aparatura pomiarowa i laboratoryjna,

mechanika precyzyjna technologie kriogeniczne, wysokich ciśnieo, próżni

projektowanie, wytwarzanie i zastosowanie materiałów zaawansowanych

technologie informacyjne nauka i technologie na rzecz poprawy jakości życia odnawialne i alternatywne źródła energii

Źródło: Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław 2005

We wspomnianym wyżej badaniu agencja Ageron wskazała także branże schyłkowe, czyli takie, których znaczenie dla dolnośląskiej gospodarki będzie maled. Analiza wskaźników zatrudnienia pokazała, że ujemna dynamika liczba pracujących od dłuższego czasu obserwowana jest w branżach związanych z przemysłem lekkim, przede wszystkim w produkcji i odzieży i wyrobów futrzarskich oraz we włókiennictwie41. Warto odnotowad, że są to dziedziny gospodarki o niskiej konkurencyjności – zwłaszcza w kontekście globalnym.

1.3. Ogólna charakterystyka dolnośląskiego rynku pracy

Charakterystyka rynku pracy ma złożony charakter: punktem wyjścia jest podanie wartości podstawowych wskaźników, np. stopy bezrobocia lub wskaźnika aktywności zawodowej, ale opis zjawisk sugerowanych przez wskaźniki każe szukad przyczyn w różnych czynnikach oddziałujących na stan rynku pracy. W tym rozdziale pokazane zostaną statystyki charakteryzujące siłę roboczą oraz bezrobotnych, przedstawiona zostanie jakościowa ocena podaży pracy, a także kształt popytu na pracę. Rozdział jest zamknięty opisem migracji zarobkowych do i z Niemiec.

1.3.1. Struktura zasobu pracy

Według szacunków z BAEL zasoby ludności w wieku powyżej 15 lat na Dolnym Śląsku wynosiły w 2009 roku 2,47 mln osób – oznacza to wzrost o 13 tys. osób w porównaniu z 2005 rokiem. W badanym okresie zwiększył się odsetek ludności aktywnej zawodowo i pracującej – skokowa zmiana nastąpiła na przełomie lat 2005–2006, kiedy to udział tej grupy w strukturze ludności zwiększył się aż o 4 punkty procentowe (por. rysunek 16). Od 2007 roku udział grupy w ogóle ludności w wieku powyżej 15. roku życia jest stały i wynosi 46% Dobrze o rynku pracy świadczy to, że ten odsetek nie spadł w okresie kryzysu gospodarczego. Z drugiej jednak strony odsetek osób aktywnych zawodowo utrzymywał się cały czas na zbliżonym poziomie, co oznacza, że nie udało się w tym czasie zaktywizowad pozostałej części ludności – zmiany w dużej mierze polegały na równoważeniu przepływów z bezrobotnych do pracujących i odwrotnie, z uwzględnieniem napływu absolwentów i odpływu emerytów i rencistów.

Rysunek 16. Struktura ludności w wieku 15+ na Dolnym Śląsku (BAEL)

41

Ibidem.

29


Analiza struktury wiekowej aktywnych zawodowo pokazuje, że siła robocza Dolnego Śląska starzeje się (por. rysunek 17): odsetek osób aktywnych zawodowo poniżej 40. roku życia praktycznie się nie zmienił i wynosi 52–53%, jednak w ciągu zaledwie5 lat nastąpił przepływ ludności aktywnej zawodowo z grupy 40–49 lat do grypy 50+ (wzrost udziału w strukturze o 5 punktów procentowych).

Rysunek 17. Struktura wiekowa aktywnych zawodowo pracujących na Dolnym Śląsku (BAEL)

27% 27% 26% 22% 21%

21% 22% 23% 25% 26%

26%26%26%25%26%

27%26%26%26% 27%

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

50+

40-49 lat

30-39 lat

15-29 lat


W miarę jak na rynek pracy będą trafiad coraz mniejsze grupy absolwentów, zjawisko będzie się nasilad. Wraz ze wzrostem średniego wieku osób aktywnych zawodowo, należy się spodziewad się obniżonej mobilności pracujących.

Stała jest natomiast struktura płci osób aktywnych zawodowo pracujących: w 2009 roku 45% stanowiły kobiety, 55% – mężczyźni42. Większośd osób aktywnych zawodowo stanowią mieszkaocy miast: w 2009 roku było to 73% ogółu, ta proporcja nie powinna jednak dziwid zważywszy na niewiele niższy współczynnik urbanizacji.

42

W okresie od 2005 do 2009 roku wahania nie przekraczały 2 punktów procentowych i nie wykazywały żadnego trendu.

44% 46% 46% 46% 44%

46%46%46%45%41%

5%7%9%12% 5%

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

Pozostali

Bierni zawodowo

AktywnizawodowoniepracującyAktywnizawodowopracujący

30

Rysunek 18. Struktura wykształcenia aktywnych zawodowo pracujących na Dolnym Śląsku (BAEL)

8% 8% 9% 10% 10%

28% 29% 29% 30% 30%

6% 6% 7% 8% 7%

24%22%24%23%24%

30%32%34%34% 30%

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

Gimnazjalne,podstawowe iniższeZasadniczezawodowe

Średnieogólnokształcące

Policealne orazśredniezawodoweWyższe


Porównanie struktury wykształcenia osób aktywnych zawodowo pracujących (por. rysunek 18) i ogółu osób w wieku produkcyjnym (por. rysunek 6) pozwoli ustalid, jak wykształcenie łączy się z szansą znalezienia pracy. W stosunku do ogółu ludności w wieku produkcyjnym w grupie pracujących nadreprezentowane są osoby z wykształceniem wyższym, policealnym oraz średnim zawodowym i zasadniczym zawodowym, zdecydowanie niższy poziom zatrudnienia dotyczy osób z wykształceniem średnim ogólnym lub gimnazjalnym i niższym. Oznacza to, że rynek zgłasza zapotrzebowanie przede wszystkim na osoby z konkretnymi umiejętnościami. Wysoki odsetek zatrudnionych z wykształcaniem zawodowym jest skutkiem profilu gospodarczego regionu – silnej pozycji firm przemysłowych.

Rysunek 19. Pracujący po raz pierwszy absolwenci według wykształcenia (dane dla Dolnego Śląska za okres 2005–2009)

16% 17%26%

19% 20%

24% 24% 23%32% 28%

26%25%26%31%30%

25%25%29%30%

24%

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

Szkoły zasadnicze

Liceaogólnokształcące

Szkoły policealnei średniezawodowe

Szkoły wyższe


Zmiana struktury wykształcenia w ciągu ostatnich 4 lat pokazuje, że nastąpił wzrost zatrudnienia osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, spadek – z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym, nie zmienił się natomiast odsetek pracujących z wykształceniem wyższym – pomimo że zasób tego typu osób stale się powiększa. Pokazuje to, że jak bardzo nowi absolwenci nie spełniają wymogów rynku (ów spadek zainteresowani zatrudnianiem tej grupy ludności wyraźnie widad na rysunku 19). Jest to zjawisko niekorzystne nie tylko dlatego, że marnowany jest w ten sposób potencjał społeczny, lecz także dlatego, że bez wzrostu zatrudnienia ludzi z wyższym wykształceniem i posiadających określone kwalifikacje znacznie utrudni wzmacnianie innowacyjności

31

regionu. Można spekulowad, czy tacy ludzie znajdą zatrudnienie za granicą – wydaje się, że w pieszości nie, ponieważ posiadane przez nich kwalifikacje nie są na tyle wyróżniające i atrakcyjne, żeby dad im mocną pozycję na rynku pracy. Jeżeli niemiecki rynek będzie chciał zatrudnid Polaków wyższym wykształceniem i o określonych umiejętnościach – to z większym prawdopodobieostwem stanie się to kosztem dolnośląskiego zasobu pracujących.

Poziom bezrobocia jest zjawiskiem poddanym silnej sezonowości – w okresach letnich stopa bezrobocia jest zazwyczaj niższa ze względu na ofertę prac sezonowych i okres wzmożonych inwestycji budowlanych, natomiast jej wzrost odnotowuje się w okresie zimowym. Ze względów metodologicznych porównuje się zatem średnie roczne wskaźniki bezrobocia lub wskaźniki kwartalne oczyszczone z wahao sezonowych (i ewentualnie – przypadkowych). Porównanie danych z 1. kwartału zakłada więc, że mówi się o stanie rynku pracy w najtrudniejszym momencie, kiedy widoczne są jego najsłabsze strony.

W 1. kwartale 2005 roku stopa bezrobocia wynosiła na Dolnym Śląsku 22,5% i była o 3 punkty wyższa od średniej krajowej (por. rysunek 20). Zmiany, które przyniosło nasze wejście do Unii Europejskiej, przyczyniły się do obniżenia wskaźnika – jego wartośd, zarówno w skali kraju, jak i samego województwa, spadała do 2008 roku, kiedy to osiągnęła poziom 11% – tempo spadku bezrobocia na Dolnym Śląsku przewyższyło tempo zmian w całym kraju i obie stopy praktycznie zrównały się. Kryzys finansowy i gospodarczy, którego efekty zaczęły byd odczuwalne w 2008 roku, przyniósł osłabienie koniunktury, które pociągnęło za sobą ponowny wzrost poziomu bezrobocia. W ciągu dwóch lat zasób bezrobotnych na Dolnym Śląsku powiększył się o 2,9 punktu procentowego. Jako pokazują bieżące wskaźniki – ubiegły rok przyczynił się do stabilizacji sytuacji: obecnie stopa bezrobocia na Dolnym Śląsku nieznacznie przewyższa średnią krajową (o 0,6 punktu procentowego).

Rysunek 20. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 1. kwartale w okresie 2005-2011

13,0% 13,1%11,1%10,9%

14,3%

17,8%19,2%

13,7%14,1%12,0%

15,6%

20,6%22,5%

11,2%

0%

10%

20%

30%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011


Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u

O wysokim zagrożeniu bezrobociem Dolnego Śląska przekonują projekcje rozwoju zjawiska przygotowane kilka lat temu przez prof. Witolda Orłowskiego – gdyby zrealizował się negatywny scenariusz, w 2020 roku stopa bezrobocia na Dolnym Śląsku mogłaby przekroczyd poziom 20 proc, co oznaczałoby powrót do stanu z 2003 roku43. Byd może nie jest to realny scenariusz, jednak pokazuje, że struktura obecnego bezrobocia cały czas może byd zagrożeniem dla rozwoju województwa.

43

Prognoza zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej Polski: horyzont 2006, 2010, 2013–2015, W. Orłowski, Warszawa 2003, (za:) Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego…, op. cit.

32

Rysunek 21. Stopa bezrobocia w 1. kwartale w 2011 w dolnośląskich powiatach

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS-u

Poziom bezrobocia w województwie dolnośląskim był silnie zróżnicowany lokalnie (por. rysunek 21). W jednej czwartej powiatów stopa bezrobocia w 1. kwartale 2011 roku nie przekroczyła 13,3%, w jednej czwartej – była wyższa niż 22,8 procenta. Mediana wskaźnika wyniosła 17,5 procenta. Najniższa stopa bezrobocia była w miastach na prawach powiatu, w powiatach polkowickim i lubioskim, a także w powiatach położonych blisko Wrocławia, z których ludnośd prawdopodobnie dojeżdża do pracy do metropolii. Największe problemy z bezrobociem mają powiaty: kłodzki i ząbkowicki, większośd powiatów podregionu jeleniogórskiego oraz powiaty wołowski i górowski.

Największe wahania poziomu bezrobocia w latach 2007–1010 odnotowano w powiatach kamiennogórskim, górowskim i ząbkowickim44. Są to jednocześnie powiaty, w których problem bezrobocia jest istotny. Pokazuje to, że lokalne rynki pracy w tych miejscach są bardzo niestabilne – dlatego kryzys objawił się w nich likwidacją relatywnie dużej liczby miejsc pracy. Na przeciwnym biegunie znalazły się natomiast powiaty wrocławski, lubioski i polkowicki.

Wrocławski rynek pracy w ogóle jest mało podatny na zmiennośd sezonową lub losową. Z bliskości rynku pracy stolicy Dolnego Śląska korzystają zapewne mobilni mieszkaocy powiatu wrocławskiego. Na terenie dwóch pozostałych powiatów działają specjalne strefy ekonomiczny, aktywni są w nich najwięksi pracodawcy w województwie dolnośląskim. Na niektórych obszarach dolnośląskiego bezrobocie ma charakter strukturalny – przede wszystkim w powiatach złotoryjskim, lubaoskim, kłodzkim, dzierżoniowskim i lubaoskim. Jedną z przyczyn utrzymywania się wysokiej stopy bezrobocia na tych terenach jest ograniczona mobilnośd ludności – wynikająca nie tylko z oddalenia od prężnych

44

Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy …, op. cit.

<5,7–13,3%> <13,3–17,5%> <17,5–22,8%> <22,8–28,5%>

33

ośrodków gospodarczych, ale także ze złego skomunikowania tych terenów z powiatami oferującymi większe możliwości zatrudnienia.

Cechą charakterystyczną dolnośląskiego rynku pracy jest duże znaczenie branż zmaskulinizowanych. Oznacza to, że już na początku w trudniejszej sytuacji na rynku pracy są kobiety. Sytuacja niektórych kobiet wiążę się z problemem powrotu do pracy po urodzeniu dziecka – co dziesiąta bezrobotna osoba (!) to właśnie kobieta będąca w takiej sytuacji (por. rysunek 22). Pokazuje to, że częściowo problem bezrobocia można rozwiązad dzięki ułatwieniom młodym rodzicom łączenia obowiązków rodzinnych i zawodowych. Największy odsetek kobiet wśród bezrobotnych występuje w powiatach głogowskim, milickim i polkowickim (58–59%), najmniejszy zaś – w kamiennogórskim, jeleniogórskim (44–47%)45.

Rysunek 22. Cechy towarzyszące bezrobociu w 1. kwartale 2010 i 2011 roku na Dolnym Śląsku

Źródło: Sprawozdanie o rynku pracy MPiPS-01, dane z marca 2011 roku dostępne na stronie DWUP

Uwaga: Pokazano kategorie wskazane przynajmniej przez 3% osób. Dane nie sumują się do 100%, ponieważ każdą osobę mogła opisywad więcej niż jedna kategoria

Kolejnym strukturalnym problemem na rynku pracy jest bezrobocie młodych. Co piąty bezrobotny nie ukooczył 25. roku życia – fakt, że odsetek tego typu osób nie zmienił się w ciągu roku, że jest to problem o charakterze trwałym (por. rysunek 22). Najniższe wskaźniki bezrobocia w kategoriach wiekowych do 24 lat obserwuje się w powiatach grodzkich46 – a więc w miejscach z lepszą ofertą edukacyjną, w których moment ukooczenia edukacji jest odsuwany w czasie47. W innych powiatach – także tych o relatywnie korzystnej sytuacji na rynku pracy – wskaźniki

45

Dane z połowy 2010 roku. Źródło: Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy…, op. cit. 46

W I kwartale 2010 roku: od 11,7 proc. we Wrocławiu do 16,7 proc. w Legnicy. 47

Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy…, op. cit.

60%

45%

31%

27%

21%

18%

11%

9%

7%

62%

38%

29%

26%

21%

19%

10%

9%

6%

-25% 0% 25% 50% 75%

Brak wykształcenia średniego

Długotrwałe bezrobocie

Brak kwalifikacji zawodowych

Osoby 50+

Brak doświadczenia zawodowego

Osoby do 25. roku życia

Osoby samotnie wychowujące co najmniej jedno dziecko do 18. roku życia

Kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka

Niepełnosprawni1. kw. 2011

1 kw. 2010

34

bezrobocia przyjmują dużo wyższe wartości48. Sytuacja dla młodych osób poszukujących pracy pogorszyła się wraz z kryzysem gospodarczym: jeszcze w 2007 roku ponad 41 tys. osób znalazło pierwszą pracę, jednak już rok później ta liczba spadła do 36 tys., a w 2009 roku wynosiła zaledwie 24 tys. osób (poziom porównywalny ze stanem z 2006 roku; por. rysunek 23).

Rysunek 23. Pracujący po raz pierwszy według płci (dane dla Dolnego Śląska za okres 2005–2009)

41% 44% 46% 47% 48%

52%

53%

54%56%

59%

20,123,3

41,6

24,036,3

0%

25%

50%

75%

100%

2005 2006 2007 2008 2009

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

Mężczyźni(proc.)

Kobiety(proc.)

Ogółem(tys. os.)


Ciekawym zjawiskiem na tym tle wydaje się fakt, że coraz większą częśd osób, które znajdują pierwszą pracę, stanowią kobiety: w 2005 roku stanowiły 41% grupy, obecnie struktura prawie się zbilansowała. Wskaźniki zatrudnienia wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych wahają się do 52 do 61%49 Najszybciej pierwszą pracę znajdowali absolwenci szkół policealnych (średnio 3 miesiące po zakooczeniu nauki), absolwentom szkół zasadniczych zawodowych znalezienie pierwszej pracy zajmowało pół roku, uczniom techników – nawet do 9 miesięcy50.

Autorzy raportu Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy51 sugerują, że wysokie stopy bezrobocia tylko po części świadczą o niedostosowaniu wykształcenia osób w młodym wieku do potrzeb rynku pracy, a wynikają także z rejestrowania się jako bezrobotni osób w młodym wieku, aby na czas poszukiwania pracy mied zapewnione świadczenia wynikające ze statusu bezrobotnego lub świadczą o istotnym problemie szarej strefy – pracy niezalegalizowanej, byd może także – nieregularnej.

48

Średnie wskaźniki bezrobocia w grupie 18–24 lata wyniosły w I kwartale 2010 roku: 17 proc. w podregionie wałbrzyskim do 23 proc. w podregionie legnicko-głogowskim. 49

Ibidem. 50

Ibidem. 51

Ibidem.

35

Rysunek 24. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15-64 lat w okresie 2005–2009

20%20%18%17%18%

20%

17%15%16%

21%

0%

10%

20%

30%

2005 2006 2007 2008 2009

Polska

Dolnośląskie


W niewielkim stopniu jest także wykorzystana grupa osób niepełnosprawnych gotowych podjąd pracę. Widad pozytywną zmianę (por. rysunek 24): w ciągu 4 lat wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych wzrósł o 4 punkty i obecnie wynosi 20% (zrównał się tym samym ze średnią krajową), jednak wciąż potencjał tej grupy jest marnowany.

Rysunek 25. Powody wyrejestrowania się z rejestru bezrobotnych w 1. kwartale 2010 i 2011 roku na Dolnym Śląsku

Źródło: Sprawozdanie o rynku pracy MPiPS-01, dane z marca 2011 roku dostępne na stronie DWUP

Za objaw poprawy sytuacji gospodarczej można uznad to, że więcej osób niż jeszcze w zeszłym roku pomniejszyło zasób bezrobotnych z powodu znalezienia pracy niesubsydiowanej (por. rysunek 25). Była to główna przyczyna zmiany statusu na rynku pracy – w 1. kwartale 2011 roku dotyczyła 42% bezrobotnych, czyli wzrost wyniósł 9 punktów procentowych. W parze z tą zmianą poszedł spadek odsetka osób, które rozpoczęły staż lub szkolenie. Czynnikiem niepokojącym jest niechęd do podjęcia zaoferowanej pracy przez co trzecią osobę, która utraciła status bezrobotnego – stałośd

42%

34%

7%

4%

3%

3%

0%

33%

32%

6%

3%

4%

11%

4%

-20% 0% 20% 40% 60%

Podjęcie pracy niesubsydiowanej

Niepotwierdzenie gotowości do pracy

Dobrowolna rezygnacja ze statusu bezrobotnego

Odmowa bez uzasadnionej przyczyny

Podjęcie pracy - inne

Rozpoczęcie stażu

Rozpoczęcia szkolenia1. kw. 2011

1. kw. 2010

36

tego odsetka może sugerowad problem o charakterze strukturalnym. Ponadto, jest możliwe, że osoby, których dotyczy ta sytuacja, nie były gotowe podjąd pracy w momencie rejestracji i decydowały się na nią z innych powodów (np. ze względu na świadczenia socjalne) lub podjęły pracę w szarej strefie.

Jednym z ważnych wskaźników pozwalających ocenid charakter zjawiska bezrobocia jest odsetek osób długookresowo pozostających bez pracy. Bezrobocie długookresowe definiuje się jako stan, kiedy osoba gotowa podjąd pracę i poszukująca jej pozostawała bez zatrudnienia przez okres przynajmniej dwunastu miesięcy w ciągu dwóch lat. Jest to zjawisko niekorzystne, ponieważ może osłabiad motywację do podnoszenia kwalifikacji oraz do aktywnej postawy na rynku pracy, a także – uzależniad bezrobotnego od pomocy społecznej. Długookresowe bezrobocie w I kwartale 2010 roku dotyczyło przeszło 23% bezrobotnych na Dolnym Śląsku52. Jest to wynik nieznacznie lepszy niż przeciętnie w Polsce (26,5%), jednak lokuje on województwo dolnośląskie na 7. miejscu wśród wszystkich województw. Liczba trwale bezrobotnych spadła na Dolnym Śląsku w okresie 2005-2009 ze 144 tys. do 27 tys. Problem długotrwałego bezrobocia w większym stopniu dotyczy kobiet niż mężczyzn53.

Przeciętne wynagrodzenia na Dolnym Śląsku właściwie nie odbiegają od średniej krajowej (por. rysunek 26) – stanowią ok. 99% przeciętnego wynagrodzenia w skali kraju. Należy jednak pamiętad, że poziom wynagrodzeo jest bardzo zróżnicowany, więc ich uśrednienie może nie dawad adekwatnego obrazu. W ciągu 4 lat średnie wynagrodzeni wrosło blisko o jedną trzecią54, czyli średnio rokrocznie wzrost wynosił przeszło 7 procent. Za korzystne zjawisko można uznad to, że średnie płace rosły w tempie nieco niższy niż PKB, co oznacza, że efektywnośd pracy rosła.

Rysunek 26. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce w latach 2005–2009 (w tys. zł)

3,102,94

2,672,482,36

3,09

2,672,462,33

2,92

0

1

2

3

4

2005 2006 2007 2008 2009

Po

zio

m w

ynag

rod

zen

ia (

tys.

zł)



W niektórych sektorach – np. w transporcie i gospodarce magazynowej – poziom wynagrodzeo na Dolnym Śląsku był zdecydowanie niższy niż przeciętnie w kraju – różnica w 2009 roku wynosiła 14% (por. tabela 7). Wyraźnie niższy poziom płac odnotowano także w obsłudze nieruchomości i firm (9%), a także w handlu i naprawie pojazdów (5%). Nieco wyższe niż średnio w kraju były natomiast płace w przetwórstwie przemysłowym (2%). W okresie od 2005 roku do 2009 roku średnio w skali roku płace rosły szybciej na Dolnym Śląsku niż w Polsce w sektorze działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej. Z punktu widzenia strategii rozwoju – chęci wzmacniania branż

52

Ibidem. 53

Ibidem. 54

Jest to wzrost nominalny, nie uwzględnia zjawiska inflacji.

37

innowacyjnych i opartych na wysokich technologiach – jest to pozytywny prognostyk. Pogłębiła się natomiast różnica między Dolnym Śląskim i krajem pod względem przeciętnego poziomu wynagrodzeo w transporcie i gospodarce magazynowej.

Tabela 7. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce w latach 2005-2009 w wybranych sektorach (PKD 2007)

Sektor gospodarki Region

Średni miesięczny poziom wynagrodzenia (w tys. zł)

Średnio-roczne tempo zmian

2005 2006 2007 2008 2009

G Handel, naprawa pojazdów

Polska 1,91 2,01 2,19 2,43 2,54 7%

Dolnośląskie 1,76 1,87 2,07 2,31 2,40 8%

F Budownictwo Polska 1,94 2,07 2,29 2,53 2,66 8%

Dolnośląskie 1,91 2,09 2,31 2,54 2,64 8%

L Obsługa rynku nieruchomości

Polska 2,58 2,68 2,85 3,11 3,26 6%

Dolnośląskie 2,25 2,38 2,50 2,76 2,95 7%

M Dz. profesjonalna, naukowa i techniczna

Polska 3,05 3,22 3,51 3,62 3,97 7%

Dolnośląskie 2,22 2,41 2,68 2,74 3,15 9%

C Przetwórstwo przemysłowe.

Polska 2,10 2,22 2,43 2,68 2,77 7%

Dolnośląskie 2,08 2,24 2,44 2,68 2,82 8%

H Transport i gosp. magazynowa

Polska 2,33 2,39 2,55 2,82 2,92 6%

Dolnośląskie 2,17 2,24 2,40 2,54 2,50 4%


Uwaga: pokazano dane dla sektorów, w których działa min. 5% podmiotów gospodarczych na Dolnym Śląsku

Rysunek 27. Średnie miesięczne wynagrodzenie brutto (w tys. zł) w 2009 roku w dolnośląskich powiatach

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS-u

Przeciętne płace są bardzo silnie zróżnicowane wewnątrz województwa (por. rysunek 27). Zdecydowani najwyższe są w powiatach polkowickim, lubioskim, a także – złotoryjskim, zgorzeleckim

<2,46–2,58 tys. zł> <2,58–2,75 tys. zł> <2,75–2,94 tys. zł> <2,94–5,62 tys. zł>

38

i od wałbrzyskiego przez Świdnicki do wrocławskiego (i samego Wrocławia). Zdecydowanie najniższe wynagrodzenia są w powiatach południowo-zachodnich oraz północno-wschodnich.

1.3.2. Jakościowa charakterystyka podaży pracy

W województwie dolnośląskim w 2009 roku działało 38 szkół wyższych, czyli 8,3% ogółu tego typu placówek w kraju, w tym: jeden uniwersytet, jedna politechnika i pięd szkół o profilu ekonomicznym. Wyższą liczbę szkół wyższych jest w Polsce w trzech województwach: mazowieckim (23,5% ogółu), śląskim (9,9%) i wielkopolskim (8,6%). Średnio na Dolnym Śląsku na jedną szkołę wyższą przypada 75,7 tys. mieszkaoców – jest to trzeci wynik w kraju, mniejszą wartośd wskaźniki przyjmują na Mazowszu (48,8 tys.) i na Podlasiu (70,0)55.

Oferta dydaktyczne Politechniki Wrocławskiej uzupełniana jest przez 19 wyższych szkół zawodowych kształcących na kierunkach zbliżonych do branż wysokich technologii56 - jest to 10% ogółu tego typu szkół funkcjonujących w kraju. Powstaje jednak pytanie, czy całokształt oferty uczelni wyższych zapewnia dostateczną podaż pracowników dla branż wysokich technologii. Kolejną kwestią jest skłonnośd studentów oraz osób starszych do podejmowania studiów na kierunkach technicznych.

W porównaniu z danymi ogólnokrajowymi na Dolnym Śląsku wśród studentów i absolwentów szkół wyższych jest nadrepezentacja kierunku ekonomia i administracja (por. rysunek 28). Mniej niż w Polsce było natomiast na Dolnym Śląsku słuchaczy kierunków społecznych i pedagogicznych, należy jednak zauważyd, że luka, która w wypadku absolwentów wynosi w tych dziedzinach 5 punktów procentowych, w wypadku obecnych studentów – zmniejszyła się do 3 punktów, co oznacza, że niedostosowanie kierunków studiów do potrzeb rynku pogłębia się na Dolnym Śląsku. Pomimo tego, że obecnie studenci chętniej podejmują naukę na kierunkach inżynieryjnych i technicznych, nadal ich popularnośd w ogólnej strukturze wykształcenia jest niewielka, a ponadto – niższa niż przeciętnie w kraju (o dwa punkty). Z jednej strony dużą popularnością wśród słuchaczy szkół wyższych cieszą się kierunki takie jak informatyka, elektronika i telekomunikacja, z drugiej – na wysokim poziomie utrzymuje się także zainteresowanie studiowaniem marketingu i zarządzania57.

55

Ibidem. 56

Ibidem, dane z 2006 roku. 57

Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą…, op. cit.

39

Rysunek 28. Kierunki wykształcenia dolnośląskich absolwentów i słuchaczy szkół wyższych w 2009 roku

Absolwenci Studenci


Uwaga: pokazano tylko kierunki, które studiuje lub ukooczyło przynajmniej 3% osób na Dolnym Śląsku

Jak już wspominano, ze względu na duży udział przemysłu w gospodarce regionu, ważnym elementem systemu edukacji jest sied szkół zawodowych. Zainteresowanie nimi wzrosło w okresie 2005–2007 – po kilku latach, kiedy większą popularnością cieszyły się szkoły o charakterze ogólnokształcącym. Jednocześnie wzrosło zainteresowanie ofertą edukacyjną techników. Pokazuje to, że uczniowie szkół gimnazjalnych coraz bardziej przedkładają możliwośd zdobycia konkretnego zawodu nad edukację o charakterze ogólnym. Problemem jest jednak relatywnie małe zainteresowanie zadawaniem egzaminów zawodowych – zarówno wśród absolwentów szkół zawodowych, jak i techników.

W okresie 2007–2009 co trzeci absolwent szkół zawodowych zdający egzamin zawodowy na Dolnym Śląsku, potwierdził swoje kwalifikacje jako sprzedawca, co czwarty – kucharz małej gastronomii, co dziesiąty – mechanik pojazdów samochodowych58. W wypadku absolwentów techników najpopularniejsze były zawody technika ekonomisty (wzrost z 14% w 2007 do 26% w 2009 roku), hotelarstwa (wzrost z 7 do 13%), żywienia i gospodarstwa domowego (zmiana z 4 do %) oraz mechanika (zmienna popularnośd, w 2009 roku – niespełna 8%)59.

Dobrze wyszkoleni rzemieślnicy są bardzo potrzebni w niektórych branżach uznanych za innowacyjne. Pracodawcy skarżą się jednak, że system edukacyjny źle przygotowuje młodzież

58

Diagnoza potrzeb edukacyjnych…, op. cit. 59

Ibidem.

29%

11%

10%

8%

7%

6%

4%

3%

3%

3%

3%

2%

10%

16%

15%

8%

5%

7%

3%

3%

4%

2%

1%

2%

9%

26%

0% 10% 20% 30%

Ekonomia iadministracja

Pedagogiczne

Społeczne

Humanistyczne

Inżynieryjno-techniczne

Medyczne

Informatyczne

Produkcja iprzetwórstwo

Usługi dlaludności

Architektura ibudownictwo

Dziennikarstwoi informacja

Prawne

Inne

26%

9%

10%

8%

9%

6%

5%

4%

4%

4%

3%

3%

9%

12%

13%

8%

7%

7%

4%

4%

3%

4%

1%

3%

11%

23%

0% 10% 20% 30%

Ekonomia iadministracja

Pedagogiczne

Społeczne

Humanistyczne

Inżynieryjno-techniczne

Medyczne

Informatyczne

Architektura ibudownictwo

Produkcja iprzetwórstwo

Usługi dlaludności

Dziennikarstwoi informacja

Prawne

Inne DolnośląskiePolska

40

do wykonywania zawodu, a zwłaszcza, że absolwentom brakuje wiedzy „o realiach pracy w zakładzie, znajomości nowoczesnych maszyn i urządzeo oraz sposobów organizacji pracy”60, a czasem – nawet podstawowych umiejętności zawodowych. Wyraźnie odczuwają pogorszenie się jakości kształcenia zawodowego w ciągu ostatnich kilku lat. Formułują też zarzut, że nie kształci się ludzi w zawodach istotnych z punktu widzenia potrzeb rynku. Ich zdaniem, problemem jest także „upadek etosu szkolnictwa zawodowego”61, brak zaangażowania młodych ludzi w wykonywaną pracę. Aby zaradzid niektórym z tych problemów, pracodawcy nawiązują współpracę ze szkołami zawodowymi i biorą na siebie częśd odpowiedzialności za przeprowadzenie procesu kształcenia. Niektórzy przedsiębiorcy decydowali się także na kontakt z lokalnymi władzami w celu poinformowania o potrzebach rynku pracy, jednak nie byli zadowoleni z reakcji, z jaką się spotkali.

Odpowiedzią na te zarzuty są zmiany, które ministerstwo edukacji chce wprowadzid w 2012 roku w szkolnictwie zawodowym – mają one przybliżyd szkoły uczące zawodu do rynków pracy, m.in. poprzez nawiązanie współpracy pomiędzy szkołami a przedsiębiorstwami i podniesienie poziomu kształcenia w szkołach zawodowych dzięki zatrudnianiu w nich absolwentów politechnik62. Pierwsze efekty powinny byd widoczne w 2015 roku.

Absolwenci szkół zawodowych i techników w 2009 roku najczęściej zatrudniani byli w usługach, handlu i przemyśle (25–30% firm zatrudniało z tych branż zatrudniało przynajmniej jednego absolwenta)63. Im większa firma, tym większe prawdopodobieostwo popytu na umiejętności osób z takimi kwalifikacjami – ta prawidłowośd tłumaczy, dlaczego w blisko trzech czwartych firm regionu w ogóle nie zatrudnia się pracowników po szkołach zawodowych i technikach. Zdaniem przedsiębiorców najbardziej przyszłościowe zawody to:

robotnicy budowlani robót stanu surowego i pokrewni (27%); fryzjerzy, kosmetyczki i pokrewni (24%); murarze i pokrewni (23%); sprzedawcy i demonstratorzy (19%)64.

Do zawodów schyłkowych najczęściej zalicza się natomiast:

pracowników do spraw finansowych i handlowych (18%); kierowców pojazdów (16%); fryzjerów, kosmetyczki i pokrewne (13%)65.

Z jednej strony widad, że słabe perspektywy znalezienia pracy w zawodzie związanym z finansami mogą wynikad z rosnących oczekiwao dotyczących umiejętności tego typu pracowników i rosnącej podaży pracy osób z wysokimi kwalifikacjami. W wypadku zawodu kierowcy – przyczyną może byd relatywnie łatwa procedura zdobycia tego typu kwalifikacji – także dla osób z innym wyuczonym zawodem. Pojawienie się na obu listach fryzjerów i kosmetyczek może sugerowad, że przedsiębiorcy nie mają pełnego rozeznania dotyczącego lokalnego rynku pracy.

Z badania przeprowadzonego w 2010 roku przez Laboratorium Badao Społecznych wśród absolwentów dolnośląskich szkół66 wynika, że 8% osób planowało w najbliższym roku wyjazd za granicę w celach zarobkowych67. Co piąta osoba w tej grupie planowała wyjazd do Niemiec – najczęściej byli to mężczyźni i absolwenci techników uzupełniających. Co trzecia osoba chcąca

60


Ibidem. 62

Diagnoza potrzeb edukacyjnych…, op. cit. 63

Ibidem. 64

Ibidem. 65

Ibidem. 66

Populacja obejmuje absolwentów dolnośląskich szkół zawodowych, techników i szkół policealnych. 67

Badania rynku edukacji ponadgimnazjalnej…, op. cit.

41

wyjechad deklaruje chęd pozostania za granicą, co trzecia – planuje wyjechad na czas nie dłuższy niż pół roku.

Rysunek 29. Odsetek absolwentów szkół ponadgimnazjalnych na Dolnym Śląsku, którzy złożyli wniosek o dokumenty Europass i otrzymali je

16,0%

4,0%

13,0%

7,0%

3,6%

10,4%

4,6%

15,5%

0%

10%

20%

30%

Zasadnicza zawodowa Technikum Technikum

uzupełniające

Szkoła policealna

Złożyli wniosek

Otrzymali

Źródło: A. Morysioska, Z. Kołakowska-Seroczyoska, M. Sochaoska-Kawiecka, Badania rynku edukacji ponadgimnazjalnej. Raport cząstkowy 1: badanie losów absolwentów, Laboratorium badao społecznych, Warszawa 2010

Europass to zestaw dokumentów, które ułatwiają obywatelom UE prezentację swoich umiejętności zawodowych i kwalifikacji. W praktyce dzięki takiemu portfolio zwiększa się szanse uzyskania pracy za granicą. Wniosek o takie dokumenty złożyło 12% przebadanych absolwentów – większośd z nich (86%) otrzymała je. Największym zainteresowaniem Europass cieszy się wśród absolwentów szkół policealnych techników – dokumentami dysponuje, odpowiednio, przeszło 15 i 10% osób (por. rysunek 29). Wśród absolwentów szkół zasadniczych i techników uzupełniających – odsetek nie przekracza 5% Można przypuszczad, że osoby, które postarały się o takie dokumenty potencjalne stanowią grupę chętnych do podjęcia pracy za granicą.

42

1.3.3. Charakterystyka strony popytowej rynku pracy

Analiza struktury zarejestrowanych podmiotów gospodarujących w województwie dolnośląskim prowadzi do wniosku, że istotna częśd podaży pracy dotyczy sektora usług (handel detaliczny i hurtowy, naprawa pojazdów, obsługa rynku nieruchomości) oraz branży budowlanej (por. rysunek 15). Wysoki udział przedsiębiorstw zajmujących się działalnością profesjonalną, naukową i techniczną w ogólnej liczbie podmiotów sugeruje natomiast duże zapotrzebowanie na pracowników ze specjalistyczną wiedzą i wysokimi kwalifikacjami. Oznacza to, że dużą rolę w kształtowaniu podaży pracy odpowiadającej zapotrzebowaniom rynku odgrywają na Dolnym Śląsku ośrodki akademickie, zwłaszcza szkoły wyższe o profilu technicznym i zawodowym68.

Główne przyczyny, dla których pracodawcy na Dolnym Śląsku w 2010 roku poszukiwali pracowników, obejmowały: wzrost popytu na dobra/usługi (54%), zmiany organizacyjne firmy (23%) oraz wchodzenie na nowe rynki (11%)69. Głównym motorem napędzającym rozwój firm okazuje się więc wzrost rynku, na którym działają. Z taką sytuacją w 2010 roku najczęściej mieli do czynienia przedsiębiorcy z branż budowlanej, przetwórczej, usługowej70 oraz z obsługi nieruchomości i firm (62–77%)71.

Jak wynika z analiz dolnośląskiego urzędu pracy, od lat do najbardziej deficytowych pracowników poszukiwanych przez pracodawców za pośrednictwem urzędów pracy należą robotnicy gospodarczy, pracownicy biurowi i pracownicy administracyjni. Nie są to zatem zawody, które wymagałyby od kandydatów wyższego wykształcenia. Jest to zjawisko niekorzystne z punktu widzenia absolwentów szkół wyższych, którzy wchodzą na rynek pracy. Sytuację pogarsza fakt, że często zdobyta przez nich wiedza nie przystaje do potrzeb rynku. W takiej sytuacji mają do wyboru: przekwalifikowad się, przyjąd pracę poniżej poziomu wykształcenia lub poszukad zatrudnienia poza miejscem zamieszkania. Otwarty rynek pracy i bliskośd granicy niemieckiej – przy niskim koszcie poszukiwania pracy i relatywnie małym koszcie rozłąki – sprzyjają migracji zagranicznej, jednak brak wyjątkowych kwalifikacji osłabia ich atrakcyjnośd dla pracodawców – także tych za granicą. Z drugiej stronny istnieją specyficzne zawody, w których szansa znalezienia zatrudnienia jest bardzo wysoka (np. urzędnicy do spraw podatków, operatorzy wprowadzania danych, pośrednicy ubezpieczeniowi, pracownicy archiwów). Dotarcie do poszukujących pracy z informacją o specyficznych rodzajach pracy poprawiłoby efektywnośd rynku pracy.

Wśród zawodów najczęściej reprezentowanych przez bezrobotnych – a więc mających charakter nadwyżkowy – od wielu lat powtarzają się te same grupy:

sprzedawcy i demonstratorzy; ślusarze i zawody pokrewne; murarze zawody pokrewne; pomoce i sprzątaczki biurowe, hotelowe i podobne; pracownicy do spraw finansowych i handlowych gdzie indziej niesklasyfikowani.

Powyżej przedstawiono tylko pięd najczęściej pojawiających się grup zawodów, ale także zawody z dalszych miejsc nie podlegają znaczącej rotacji. Może to oznaczad, że od kliku lat nie udało się sprawid, aby kwalifikacje i umiejętności oferowane na rynku pracy bardziej odpowiadały jego wymaganiom, czyli podejmowane do tej pory próby zwiększenia skłonności osób do przekwalifikowywania się albo nie przeniosły skutku, albo ich efekty obabią się dopiero po dłuższym czasie. Niewydolnośd rynku pracy ma jeszcze jeden objaw: są mianowicie obszary,

68


Ibidem. 70

Pozostała działalnośd usługowa, komunalna, społeczna. 71

Ibidem.

43

w których występuje koncentracja przedstawicieli określonych zawodów. Byd może poprawa przepływu informacji zachęciłaby ich do podjęcia pracy w pewnej odległości od miejsca zamieszkania.

Analiza struktury nowo utworzonych miejsc pracy pokazuje, że najdynamiczniej rozwija się jednak przemysł przetwórczy (por. rysunek 30). Z jednej strony to nie dziwi, że najwięksi pracodawcy generują najwięcej miejsc pracy, jednak z punktu widzenia struktury gospodarki cało regionu oznacza to dalsze umacnianie się sektora II – kosztem sektora usług, który utożsamia się z produkcją niematerialnej wartości dodanej.

Rysunek 30. Nowo utworzone miejsca pracy w 2009 roku na Dolnym Śląsku

Źródło: Rocznik statystyczny województwa dolnośląskiego 2010, WUS, Wrocław

Wymagania, jakie przedsiębiorcy stawiają nowym pracownikom, to przede wszystkim doświadczenie zawodowe i specjalistyczne wykształcenie72. Co piąta firma wymagała od kandydata na dane stanowisko znajomości języka angielskiego, co siedemnasta – niemieckiego.

Połowa firm w Dolnośląskiem w 2010 uznawała, że niedobór wykwalifikowanych pracowników jest barierą dla rozwoju. Nie była to jednak główna przeszkoda, ważniejsze okazały się bowiem czynniki zależne od władz centralnych (koszty zatrudnienia i niejasne przepisy podatkowe), sytuacja branży (konkurencja, ogólna niepewnośd), niedostateczny popyt na produkty lub usługi danej firmy oraz problemy z płynnością finansową73. Na niedobór odpowiednich pracowników najczęściej skarżyły się firmy z zachodnich i północnych powiatów Dolnego Śląska.

Najczęściej problemy z rekrutacją pracowników miały firmy z branż hotelarsko-gastronomicznej, budowlanej i przetwórczej (por. rysunek 31). Trudności wiązały się zazwyczaj z brakiem kwalifikacji formalnych ze strony kandydatów lub z brakiem wymaganych umiejętności – nieodpowiedni kandydaci stanowili problem dwóch na pięciu firm w tej grupie. 18% przedsiębiorstw spotkało się z sytuacją braku popytu na oferty pracy, byd może oczekiwania płacowe kandydatów były zbyt wysokie w stosunku do proponowanych stawek.

72

Ibidem. 73


Przetwórstwo

przemysłowe; 23%

Handel; naprawa

pojazdów

samochodowych;

20%

Budownictwo; 12%Administrowanie i

działalnośd

wspierająca; 10%

Działalnośd

profesjonalna,

naukowa i

techniczna; 6%

Zakwaterowanie i

gastronomia; 4%

Transport i

gospodarka

magazynowa; 4%

Edukacja; 4%

Inne; 12%Administracja

publiczna i obrona

narodowa;

obowiązkowe

zabezpieczenia

społeczne; 3%

Informacja i

komunikacja; 3%

44

Rysunek 31. Dolnośląskie firmy, które mają problemy z rekrutacją pracowników (wg branż PKD 2004)


Instytut Gallupa przeprowadził w pierwszej połowie 2010 roku analizę ogłoszeo o pracę dotyczących Dolnego Śląska74. Wzięto pod uwagę różne kanały poszukiwania pracowników: ogłoszenia w prasie, na portalach internetowych oraz na stronach różnych instytucji związanych z rynkiem pracy – poza systemem urzędów pracy. Ponad połowa wszystkich ogłoszeo dotyczyła pracy w jednej z czterech branż:

handlu i napraw pojazdów; działalności usługowej komunalnej, społecznej i indywidualnej; budownictwa; przemysłu przetwórczego.

Firmy na Dolnym Śląsku najczęściej poszukiwały:

agentów do spraw sprzedaży; sprzedawców i demonstratorów; programistów; specjalistów do spraw ekonomicznych i zarządzania gdzie indziej niesklasyfikowanych; kierowców samochodów ciężarowych; robotników przy pracach prostych w przemyśle; inżynierów i zawodów pokrewnych.

Porównanie tej listy z pracownikami najczęściej poszukiwanymi poprzez powiatowe urzędy pracy pokazuje, że firmy różnicują kanały rekrutacji ze względu na stanowiska, którą chcą obsadzid.

74


61%

53%

53%

48%

46%

41%

40%

35%

34%

32%

31%

-25% 0% 25% 50% 75%

H Hotele i resturacje

F Budownictwo

D Przetwórstwo przemysłowe

I Transport, gospodarka …

M Edukacja

K Obsługa nieruchomości i firm

G Handel i naprawy pojazdów

O Działalnośd usługowa …

A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo

J Pośrednictwo finansowe

N Ochrona zdrowia

45

Możliwe, że przynajmniej w niektórych wypadkach rekrutowano pracowników na stanowiska o dużej rotacji75.

Wymagania stawiane kandydatom różniły się w zależności od branży i stanowiska, w sumie jednak najczęściej wzmiankowano o:

doświadczeniu zawodowym (40,6%); formie pracy (28%); umiejętnościach komunikacyjnych (27%); motywacji (20%); wiedzy o branży (19%); wykształceniu wyższym (18%); umiejętnościach zawodowych, znajomości konkretnych narzędzi (18%).

17% ogłoszeo zawierało wymóg znajomości języka angielskiego, zaledwie 4,5% –niemieckiego. W sumie tego typu wymagania postawiono w 22% wypadków.

Rysunek 32. Branże (PKD 2004), w których najczęściej wymagano znajomości języków od kandydatów do pracy (badanie dolnośląskich ofert pracy z pierwszej połowy 2010 roku)


Branże, w których wymóg znajomości języka pojawiał się ponadprzeciętnie często, to przede wszystkim obsługa nieruchomości i firm, przetwórstwo przemysłowe, działalnośd usługowa, edukacja oraz transport, gospodarka magazynowa i łącznośd (por. rysunek 32). Możliwe, że potencjalnie to pracownikom tych branż byłoby najłatwiej znaleźd pracę za granicą76. Znajomośd języków obcych była najczęściej wymagana wobec kandydatów na stanowisko:

75

Zważywszy na to, że wśród bezrobotnych bardzo często są sprzedawcy, możliwe że duża rotacja dotyczy właśnie tej profesji i zajęd pokrewnych. 76

Dotychczasowe możliwości podjęcia pracy w Niemczech sprzyjały przede wszystkim zatrudnieniu sezonowemu, zajęciom o niskim poziomie wymagao. W sytuacji braku wiedzy o możliwych preferencjach pracowników względem podjęcia pracy za granicą przyjęto, że czynnikiem sprzyjającym takiej możliwości jest

36%

34%

30%

29%

28%

21%

15%

14%

13%

13%

11%

10%

10%

3%

-20% 0% 20% 40% 60%

K Obsługa nieruchomości i firm

D Przetwórstwo przemysłowe

O Działalnośd usługowa …

M Edukacja

I Transport, gospodarka …

Średnia

N Ochrona zdrowia

H Hotele i resturacje

G Handel i naprawy pojazdów

A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo

P Gospodarstwa domowe zatrudniające …

J Pośrednictwo finansowe

F Budownictwo

L Administracja publiczna

46

programisty (obowiązkowy angielski – 70%, obowiązkowy niemiecki – 10%, fakultatywny niemiecki – 7%);

specjalisty do spraw ekonomicznych i zarządzania (obowiązkowy angielski – 44%, niemiecki – 8%);

inżyniera (obligatoryjny angielski – 62%, niemiecki – 17%, fakultatywny niemiecki – 8%); pracownika obsługi biurowej (obowiązkowy angielski – 25%, niemiecki – 1%, inny –

11%).

W raporcie firmy Ageron z 2010 roku zaprezentowano, jak kształtują się relacje pomiędzy strukturą podaży i popytu na dolnośląskim rynku pracy77. Zgodnie z przedstawioną prognozą popyt na pracę zgłaszany przez przedsiębiorstwa z większości branż powinien rosnąd na Dolnym Śląsku w perspektywie średniookresowej. Odbudowywad będzie się m.in. zapotrzebowanie na pracowników ze strony przedsiębiorstw eksportowych, zwłaszcza tych działających w sektorze przemysłowym. Należy jednak mied na uwadze, że po 2020 roku nałoży się na siebie kilka czynników osłabiających rozwój branż o małym stopniu nasycenia wysokimi technologiami, a w konsekwencji – poziom zatrudnienia w nich. Przedsiębiorstwa będą musiały zmierzyd się ze:

zmniejszającym się popytem na produkty niezaawansowane technologicznie; zakooczeniem inwestycji rozpoczętych na początku obecnej dekady; stopniowym wygaszaniem programów ulg inwestycyjnych.

Z drugiej strony w długim okresie można się spodziewad wzrostu w sektorze usług i rosnącego znaczenia branż usługowych na rynku pracy. Wsparcie kluczowych dziedzin tej gałęzi gospodarki może znacząco przyczynid w przyszłości do utrzymania pożądanego poziomu zatrudnienia.

Trendy po popytowej stronie rynku pracy zostaną zderzone z malejącą podażą pracy wynikającą zarówno z niekorzystnych przemian demograficznych (powodujących kurczenie i starzenie się zasobów pracy), jak i z rosnącego niedopasowania do potrzeb rynku pracy kwalifikacji oferowanych kolejne roczniki absolwentów. Jak przewidują badacze firmy Ageron78, w ciągu kilku lat nawarstwianie się tych zjawisk doprowadzi do zauważalnego deficytu pracowników odczuwanego przez dolnośląskich przedsiębiorców. Najbardziej na rynku pracy ma brakowad specjalistów o profilu inżynieryjno-technicznym, największa nadpodaż będzie zaś dotyczyd osób z wykształceniem administracyjno-ekonomicznym i humanistycznym. Wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych coraz bardziej będzie natomiast widoczny niedobór umiejętności praktycznych oraz znajomości języków obcych.

znajomośd języków obcych, w szczególności – niemieckiego. Postawienie kandydatom na stanowisko pracy wymagania posługiwania się określonym językiem zwiększa bowiem prawdopodobieostwo kontaktów zatrudnionej osoby z firmami lub klientami w innych krajach oraz poznania sposobu działania porównywalnych branż za granicą, a tym samym – ułatwia podjęcie pracy poza granicami kraju. 77

Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy…, op. cit. 78

Ibidem.

47

1.4. Dotychczasowa gospodarcza współpraca między Dolnym Śląskiem a granicznymi regionami niemieckimi

1.4.1. Ogólna charakterystyka współpracy

Współpraca Dolnego Śląska z granicznymi regionami Niemiec, szczególnie z Saksonią, intensywnie rozwija się już od ponad 10 lat. Wspólne projekty transgraniczne łączą regiony, zbliżając ich społeczeostwa i gospodarki. Poziom współpracy można ocenid według wielkości budżetu: Dolny Śląsk i Saksonia otrzymały z budżetu UE na realizację wspólnych projektów na lata 2007-2013 123 mln euro79.

Zakres współpracy Dolnego Śląska i Saksonii obejmuje takie kwestie jak rozwój regionalny, planowanie przestrzenne w obszarze przygranicznym, zagadnienia związane z rynkiem pracy, sprawy połączeo komunikacyjnych, drogowych oraz kolejowych.

Wśród „flagowych” sukcesów transgranicznej współpracy można wyróżnid:

dobre funkcjonowanie bezpośredniego połączenia pomiędzy głównymi miastami regionów -

Wrocławiem i Dreznem;

wprowadzenie jednego biletu na środki komunikacji dla mieszkaoców Dolnego Śląska,

Saksonii oraz przygranicznych terenów czeskich;

utworzenie międzynarodowej sieci Uniwersytetu Nyskiego (Projekt uczelni wyższych z

Wrocławia, Zittau/Görlitz i Liberca);

coroczne Polsko-Niemieckie Forum Gospodarcze pomiędzy Dolnym Śląskiem a Saksonią,

zwane też „małym Davos”.

Współpraca Dolnego Śląska z Brandenburgią odbywa się głównie w ramach „Partnerstwa Odry”. Najbardziej znaczące kwestie w zakresie tej współpracy obejmują komunikację kolejową (modernizacja połączenia kolejowego z Wrocławia do Berlina) oraz wspólne projekty w dziedzinie turystyki i gospodarki.

1.4.2. Podstawowe dokumenty określające współpracę transgraniczną

Województwo Dolnośląskie prowadzi współpracę zagraniczną na podstawie Priorytetów współpracy zagranicznej Województwa Dolnośląskiego80, przyjętych przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego uchwałą nr XLII/660/09 i zaakceptowanych przez Ministra Spraw Zagranicznych, oraz na mocy porozumieo o współpracy i listów intencyjnych podpisanych z osiemnastoma zagranicznymi regionami partnerskimi.

Jednym z głównych celów współpracy zagranicznej, wymienionych w Priorytetach współpracy zagranicznej Województwa Dolnośląskiego, jest kształtowanie dobrosąsiedzkich relacji i ścisłej współpracy gospodarczej z regionami bezpośrednio graniczącymi z Województwem Dolnośląskim w Republice Czeskiej i Republice Federalnej Niemiec, w celu harmonijnego rozwoju obszarów przygranicznych. Efektywne wykorzystanie programów współpracy przygranicznej Unii Europejskiej określa się w Priorytetach jako najbardziej istotny instrument wspierania kooperacji między regionami.

79

B. Cöllen Euranet, Saksonia – Dolny Śląsk: modelowa współpraca regionów, Deutsche Welle, 01.07.2009. 80

Uchwała w sprawie przyjęcia „Priorytetów współpracy zagranicznej Województwa Dolnośląskiego”, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2009.

48

Samorząd Województwa Dolnośląskiego potwierdza w Priorytetach wolę kontynuacji wielostronnej i intensywnej współpracy konkretnie z Wolnym Paostwem Saksonia, zwłaszcza w aspekcie rozwoju obszarów przygranicznych i działania na rzecz tworzenia wspólnej przestrzeni wymiany gospodarczo-społecznej81. Priorytety przewidują też utrzymywanie kontaktów z Krajem Związkowym Brandenburgia, zwłaszcza w aspekcie kwestii dotyczących rzeki Odry.

17 września 1999 r. w Görlitz podpisane zostało Wspólne Oświadczenie o współpracy pomiędzy Województwem Dolnośląskim i Wolnym Paostwem Saksonia82, które podkreśla zamiar poszerzenia kontaktów pomiędzy samorządem Województwa Dolnośląskiego, a rządem Wolnego Paostwa Saksonia.

Wśród głównych kierunków działao z zakresu współpracy gospodarczej w Oświadczeniu wymienia się:

opracowanie planów infrastruktury drogowej na terenach przygranicznych ze szczególnym

uwzględnieniem przejśd granicznych;

poszerzenie współpracy w dziedzinach rolnictwa, gospodarki żywnościowej oraz leśnictwa,

środowiska i planowania przestrzennego;

wsparcie współpracy w zakresie gospodarki i polityki energetycznej.

Opracowany także został Wspólny dokument programowy Województwo Dolnośląskie - Wolne Paostwo Saksonia. Zarząd Województwa Dolnośląskiego i Rząd Saksonii podpisały ten dokument w celu określenia wspólnej strategii współpracy transgranicznej na lata 2001-2006. Dokument został zatwierdzony przez Komisję Europejską w lipcu 2001 roku, struktura tego dokumentu odpowiada wymogom inicjatywy wspólnotowej Phare CBC II - Interreg III.

1.4.3. Organy koordynujące współpracę

W wyniku podpisania Wspólnego Oświadczenia o Współpracy pomiędzy Dolnym Śląskiem a Wolnym Krajem Saksonia powstała Dolnośląsko-Saksooska Grupa Robocza83, której zadaniem jest opracowanie i koordynacja współpracy pomiędzy Dolnym Śląskiem a Wolnym Krajem Saksonia w zakresie sfer współpracy zawartych we Wspólnym Oświadczeniu.

Podgrupy tematyczne zajmujące się współpracą gospodarczą:

podgrupa ds. gospodarki i pracy;

podgrupa ds. zagospodarowania przestrzennego, komunikacji, przejśd granicznych;

podgrupa ds. rolnictwa i ochrony środowiska.

16 lutego 2006 r. w rezultacie wspólnego spotkania w Zittau, zostało powołane trójstronne Gremium Dolnośląsko-Saksoosko-Północnoczeskie84. Do zadao Gremium należy:

pokonywanie istniejących przeszkód administracyjnych, komunikacyjnych, prawnych i

finansowych w trójstronnej współpracy w celu wzmocnienia integracji obszaru regionu po

poszerzeniu Unii Europejskiej;

81

Ibidem. 82

Wspólne Oświadczenie o współpracy pomiędzy Województwem Dolnośląskim i Wolnym Paostwem Saksonia, Görlitz, 1999. 83

Dolnośląsko-Saksooska Grupa Robocza: http://bip.umwd.pl/index.php?id=401 (dostęp: 25.05.2011) 84

Dolnośląsko-Saksoosko-Północnoczeskie Gremium Regionalne http://bip.umwd.pl/fileadmin/zagranica/2008/kalendarium___info-_gremium3.pdf

http://bip.umwd.pl/index.php?id=401

http://bip.umwd.pl/fileadmin/zagranica/2008/kalendarium___info-_gremium3.pdf

49

uzgadnianie strategicznych kierunków rozwoju oraz działao i projektów transgranicznej

współpracy w następnych obszarach: wspierania gospodarki, środowiska, planowania

przestrzennego, turystyki i komunikacji.

1.4.4. Działania z zakresu współpracy gospodarczej z Wolnym Paostwem Saksonią

Co roku Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego publikuje Sprawozdanie ze współpracy zagranicznej województwa85. W rozdziale poświęconym Saksonii współpraca jest określana następująco:

Obszary zainteresowao i realizacji wspólnych projektów od wielu lat to rozwój regionalny, innowacyjnośd, oszczędna energetyka i odnawialne źródła energii, planowanie przestrzenne w obszarze przygranicznym, sprawy rynku pracy i bezpieczeostwa po obu stronach granicy, usprawniania połączeo komunikacyjnych drogowych i kolejowych. Jednym z sukcesów roku 2009 jest uruchomienie bezpośredniego połączenia pomiędzy Wrocławiem a Dreznem. Regiony wspólnie realizują projekty służące zbliżeniu społeczeostw, w dziedzinie wymiany kulturalnej, edukacji, oświaty, sportu i ochrony środowiska. Szczególne znaczenie ma także transgraniczna współpraca trójstronna z regionami północnych Czech, koordynowana przez Dolnośląsko-Saksoosko-Północnoczeskie Gremium Regionalne (…)

Najważniejsze dotychczasowe projekty współpracy gospodarczej pomiędzy Dolnym Śląskiem a Saksonią:

Współpraca w zakresie polityki energetycznej przedsiębiorstw energetycznych i wykorzystania

energii odnawialnej

Główne kierunki współpracy: polsko-niemiecka integracja sieci elektroenergetycznych, integracja sektora

odnawialnych źródeł energii z sieciami elektroenergetycznymi;

rozwój sieci gazowych, zwiększenie stopnia integracji polsko-niemieckich sieci

gazowych i wzrastająca rola biogazu;

optymalizacja wykorzystywania węgla brunatnego w polsko-niemieckim rejonie

przygranicznym.

Realizacja wspólnego dla samorządów Dolnego Śląska i Saksonii projektu ENLARGE-NET.

Program był finansowany z programu Unii Europejskiej Interreg III C. Jego celem było

zbudowanie transgranicznej sieci kontaktów na obszarze Saksonii, Dolnego Śląska i

Północnych Czech dla ich przygotowania na konsekwencje rozszerzenia Unii Europejskiej. W

ramach programu zostały opracowane wspólne projekty wraz z wnioskami o finansowanie do

stosownych instytucji i programów UE w zakresie:

gospodarki i turystyki;

ochrony przed katastrofami;

rozwoju regionalnego i infrastruktury;

spraw społecznych w tym migracji;

modernizacji administracji.

Program współpracy przygranicznej Phare CBC Polska-Niemcy.

85

Współpraca zagraniczna województwa dolnośląskiego w 2009 roku. Wydział Współpracy z Zagranicą i Regionami Europejskimi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego

50

W latach 2000-2003 Województwo Dolnośląskie otrzymało łącznie w ramach programu Phare CBC Polska-Niemcy około 40 mln euro, w tym około 2 mln na Fundusz Małych Projektów. Programem Phare CBC Polska-Niemcy 2000-2003 w regionie dolnośląskim objęty był teren czterech powiatów przygranicznych: zgorzeleckiego, lubaoskiego, bolesławieckiego oraz lwóweckiego (dla dużych projektów) oraz teren polskiej części Euroregionu Nysa (dla Funduszu Małych Projektów)86.

Rozwój strefy przedsiębiorczości w trójkącie miast Zittau-Bogatynia-Hradek

Związek Miast „Mały Trójkąt” Zittau-Bogatynia-Hradek nad Nysą powstał w 2001 r. Celem tego projektu jest wspólne rozwiązywanie problemów, ustalanie kierunków rozwoju i realizacja kluczowych inwestycji na obszarze styku trzech granic. W ramach projektu w 2004 roku była podpisana międzynarodowa umowa o budowie połączenia drogowego Hrádek nad Nisou (Czechy) - Zittau (Niemcy) biegnącego przez teren gminy Bogatynia, co przełożyło się na rozwój działalności usługowej, produkcyjnej, przemysłowej i turystycznej w regionie87.

Projekt Euroregion Tekstylny, mający na celu odtworzenie tradycyjnego, ale obecnie opartego

na najnowocześniejszych technologiach przemysłu włókienniczego na pograniczu niemiecko-

czesko-polskim

Projekt wzmacnia tradycyjne więzi przemysłu tekstylnego i odzieżowego w zasięgu europejskim i skuteczne przyczyniania się do integracji. Do głównych celów projektu należą88:

zapewnienie tworzenia miejsc pracy;

wspieranie przedsiębiorczości, w szczególności dotyczy małych i średnich

przedsiębiorstw;

maksymalne pozyskanie rynku regionalnego;

wspólne działania badawcze i rozwój technologiczny;

tworzenie wspólnych lokalizacji do prowadzenia działalności gospodarczej;

opracowanie strategii polepszania wizerunku i marketingu regionalnego.

Współpraca rzemiosła dolnośląskiego i saksooskiego

Współpraca w tym zakresie polega głównie na wymianie doświadczeo wykorzystania środków Unii Europejskiej. Odbywają się także coroczne spotkania partnerskie Dolnośląskiej Izby Rzemieślniczej z Izbą Rzemieślniczą z Drezna. Jednym z tematów spotkao jest dotychczasowa współpraca dotycząca wymiany młodzieży w ramach projektów Leonardo89.

Wymiana doświadczeo w zakresie transferu technologii i innowacji

Trójstronna współpraca w dziedzinie przemysłu motoryzacyjnego

W ramach współpracy w tym zakresie została utworzona sied poddostawców części samochodowych

Mapa inwestycyjna obejmująca oferty inwestycyjne wszystkich gmin dolnośląskich

Wspólne misje gospodarcze, targi branżowe, fora gospodarcze, umożliwiające nawiązanie

współpracy przedsiębiorcom małych i średnich przedsiębiorstw.

Jednym z najważniejszych wydarzeo tego typu jest Polsko-Saksooskie Forum Gospodarcze. Ideą spotkao przedstawicieli przemysłu, sfer gospodarczych i administracji obu krajów w

86

Zintegrowany program wojewódzki dla województwa dolnośląskiego na lata 2004-2006, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. 87

Informator Samorządów Województwa Dolnośląskiego: www.wfp.pl/test_wroc/index.php?powiat=bogatynia_miasto (dostęp: 25.05.2011) 88

Informacje pozyskano ze strony internetowej Eurotextilregion, www.eurotextilregion.de/index.php?id=6&L=4 (dostęp: 25.05.2011) 89

Informacje pozyskano ze strony internetowej Dolnośląskiej Izby Rzemieślniczej we Wrocławiu, izba.wroc.pl/index.php (dostęp: 25.05.2011)

http://www.wfp.pl/test_wroc/index.php?powiat=bogatynia_miasto

http://izba.wroc.pl/index.php

51

ramach forum jest stworzenie platformy dla współpracy małych i średnich przedsiębiorstw oraz pomoc w efektywniejszym powiązaniu regionalnych możliwości i inicjatyw. Forum jest również próbą stworzenia transgranicznych powiązao badawczo-produkcyjno-handlowych, które w optymalny sposób przyczynid się mogą do wykorzystania potencjału poszczególnych firm, podniesienia na wyższy poziom ich stopnia innowacyjności i tym samym konkurencyjności na rynku światowym90.

Umowy na szczeblu regionalnym lub lokalnym

W umowach tych przewiduje się współpracę gospodarczą polegającą na tworzeniu Izb przemysłowo-handlowych, pośrednictwie pomiędzy podmiotami gospodarczymi współpracy w dziedzinie energetyki, zagospodarowaniu przejśd granicznych, rozbudowie i budowie stacji benzynowych, restauracji itp.

Dobrym przykładem istniejących form współpracy w dziedzinie gospodarki są przygotowania

miast i powiatów Gorlitz i Zittau wraz z Izbami przemysłowo-Handlowymi w Dreźnie i Jeleniej

Górze i Liberca do utworzenia Ośrodka przedsiębiorczości i innowacji w ramach programu

Business and Innovation Centre Unii Europejskiej

Celem tego centrum będzie wspieranie przedsięwzięd innowacyjnych, innowacji technologicznych, transferu technologii, badania i rozwój oraz pomoc w rozwoju lokalnych ośrodków technologii.

1.4.5. Działania z zakresu współpracy gospodarczej z Brandenburgią

Współpraca Dolnego Śląska z landami Berlina i Brandenburgii odbywa się głównie w ramach inicjatywy „Partnerstwo Odry”, w której uczestniczą przygraniczne województwa zachodniej Polski i wschodnie landy niemieckie. Głównym celem współdziałania pomiędzy regionami jest wielowymiarowa integracja gospodarcza i społeczna, wymiana polityczna i międzyludzka.

Strony realizują projekty skierowane na rozwój infrastruktury, transportu, turystyki, logistyki, innowacji, odnawialnych źródeł energii oraz pozyskują na te cele fundusze europejskie. W ramach inicjatywy prowadzona jest wymiana pomiędzy parkami technologicznymi, placówkami kulturalnymi, szkołami czy ekspertami i pracownikami administracji. Wszystkie te działania mają na celu zbliżad społeczeostwa po obu stronach granicy i rzeki, wspierad rozwój sąsiedzkich relacji polsko-niemieckich, a także wpisywad się w proces integracji europejskiej91.

1.4.6. Niemieckie inwestycje bezpośrednie na Dolnym Śląsku i eksport Dolnego Śląska do Niemiec

Spółki z kapitałem zagranicznym, które zarejestrowane są na Dolnym Śląsku, reprezentowane są głównie przez przedsiębiorstwa niemieckie. Udział przedsiębiorstw z kapitałem niemieckim w ogólnej liczbie przedsiębiorstw zagranicznych stanowi według badao z 2010 roku 49%92. Taki stan utrzymuje się od 2004 roku. Przedsiębiorstwa z kapitałem niemieckim działają głównie w następujących branżach: handel i naprawy, przetwórstwo przemysłowe, obsługa nieruchomości i budownictwo. W raporcie „Analiza atrakcyjności inwestycyjnej regionu w świetle współczesnych trendów” podkreśla się, że niewielkie firmy założone w latach dziewięddziesiątych zachęciły następnie do aktywnego inwestowania w regionie duże koncerny. Dominacja kapitału niemieckiego potwierdza się wartością inwestycji, która przekracza 4 828 mln złotych.

90

II Polsko - Saksooskie Forum Gospodarcze, www.duw.pl/?document=443 (dostęp: 25.05.2011) 91

Współpraca zagraniczna województwa dolnośląskiego w 2009 roku. Wydział Współpracy z Zagranicą i Regionami Europejskimi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego 92

M. Stawicka, L. Kwiecioski, M. Wróblewski, Analiza atrakcyjności inwestycyjnej regionu w świetle współczesnych trendów, Dolnośląska Agencja Współpracy Gospodarczej, grudzieo 2010

http://www.duw.pl/?document=443

52

Rysunek 33. Spółki z kapitałem zagranicznym we Wrocławiu w ujęciu liczbowym według kraju pochodzenia kapitału.

Źródło: Raport „Analiza atrakcyjności inwestycyjnej regionu w świetle współczesnych trendów”

Najważniejszym rynkiem eksportowym województwa dolnośląskiego jest rynek niemiecki, który stanowi ponad 53% całości eksportu z Dolnego Śląska93. W eksporcie województwa dużą rolę odgrywają takie branże jak wydobycie i przetwórstwo metali - KGHM S.A. (główny odbiorca – Niemcy), przemysł motoryzacyjny, przemysł elektroniczny oraz produkcja sprzętu gospodarstwa domowego.

Rysunek 34. Eksport do krajów UE w latach 2005-2006

Źródło: Eksport województwa dolnośląskiego w latach 2005-2006 (wartości podane w tys. USD)

93

Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego: http://www.umwd.dolnyslask.pl/gospodarka/handelzagraniczny/ (dostęp: 25.05.2011)

1139

13791 90 86 78 74 66 58 51

470

0

200

400

600

800

1000

1200

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

Eksport 2005

Eksport 2006

http://www.umwd.dolnyslask.pl/gospodarka/handelzagraniczny/

53

2. Konsekwencje dotychczasowego otwarcia europejskich rynków pracy dla mieszkaoców Polski i Dolnego Śląska

2.1. Definicje migracji w prawodawstwie polskim i wspólnotowym

Prawodawstwo polskie nie zawiera definicji „emigracji”. W praktyce krajowej termin ten definiowany jest jako wymeldowanie się z miejsca stałego lub czasowego zamieszkania. Imigracja, przeciwnie, oznacza zameldowanie się w miejscu stałego lub czasowego zamieszkania. W Rozporządzeniu (WE) Nr 862/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. w sprawie statystyk Wspólnoty z zakresu migracji i ochrony międzynarodowej możemy przeczytad, że:

„Emigracja” oznacza działanie, w ramach którego osoba, mająca uprzednio miejsce zamieszkania na terytorium paostwa członkowskiego, opuszcza swoje miejsce zamieszkania w tym paostwie członkowskim na okres, który wynosi co najmniej dwanaście miesięcy lub co do którego przewiduje, że będzie ono tyle wynosid.

„Imigracja” oznacza działanie, w wyniku którego osoba ustanawia swoje miejsce zamieszkania na terytorium paostwa członkowskiego na okres, który wynosi co najmniej dwanaście miesięcy, lub co do którego przewiduje się, że będzie on tyle wynosid, będąc uprzednio rezydentem innego paostwa członkowskiego lub paostwa trzeciego.94

2.2. Mobilnośd Europejczyków

Mobilnośd jest w Unii Europejskiej jednym z podstawowych praw zagwarantowanych w Traktacie o Unii Europejskiej i prawie wspólnotowym. Dzięki temu każdy, kto jest obywatelem Unii, ma prawo do wybrania miejsca zamieszkania na terenie całej wspólnoty jak również, na mocy odpowiednich umów, na terenie krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandii, Liechtensteinu i Norwegii) oraz Konfederacji Szwajcarskiej. Komisja Europejska wspiera mobilnośd Europejczyków, uważając ją za jedną z największych wartości utworzenia Unii. W materiałach Komisji Europejskiej wskazuje się, że dzięki przepływowi pracowników pomiędzy rożnymi krajami wspierany jest zrównoważony i stały rozwój gospodarczy i społeczny postęp, a dodatkowo ogranicza się negatywne skutki niedopasowania popytu do podaży pracy na krajowych rynkach pracy. Niewątpliwie dzięki temu europejska gospodarka skutecznie i sprawniej może dostosowywad się do zmieniających się warunków.95

Według autorów raportu Special Eurobarometr 337 - Geographical and labour market mobility (badanie przeprowadzone na próbie 20 tysięcy Europejczyków) jedynie 17% obywateli Unii Europejskiej ma plany wyjazdu za granicę. 75% respondentów nie wyraziło ochoty, a pozostali nie są zdecydowani. Spośród wszystkich krajów bardzo wyróżniali się Duoczycy – aż 51% z nich wyobraża sobie, że w przyszłości wyprowadzi się ze swojego kraju. Zaraz po Danii znajduje się Estonia - 38%, Szwecja – 37%, Łotwa – 36%, Litwa i Finlandia 35%. Najmniej chętni do wyjazdu są Włosi – 4% oraz Austriacy i Grecy – 8%. W Polsce chęd wyjazdu w przyszłości wyraziło 23% ankietowanych, 64% nie ma takiego zamiaru, a 13% to osoby niezdecydowane.96

94

Poprawa jakości i dostępności statystyki migracji zagranicznych, Główny Urząd Statystyczny 2007 95

Materiały Komisji Europejskiej zawarte na stronie internetowej: ec.europa.eu/eures/main.jsp?acro=faq&lang=pl&catId=2557&parentCategory=2557 (dostęp: 11.05.2011) 96

Special Eurobarometr 337 - Geographical and labour market mobility, TNS Opinion & Social 2010

http://ec.europa.eu/eures/main.jsp?acro=faq&lang=pl&catId=2557&parentCategory=2557

54

Rysunek 35. Czy chciałby Pan/Pani w przyszłości wyjechad za granicę?

Źródło: Special Eurobarometr 337 - Geographical and labour market mobility, Komisja Europejska 2010

Najczęściej pojawiającym się wśród Europejczyków argumentem przemawiającym za wyjazdem za granicę jest przekonanie, że zewnętrzne rynki pracy są lepsze, dają więcej możliwości rozwoju, a przede wszystkim lepsze możliwości zatrudnienia. Jedynym krajem, który może poszczycid się obywatelami bardzo dobrze czującymi się na własnym rynku pracy jest Luksemburg. Ponad połowa

51

38

37

36

35

35

30

29

26

25

23

23

22

22

21

20

18

16

16

16

12

11

11

10

8

8

4

47

55

56

55

44

60

64

65

70

70

64

64

67

70

68

75

79

69

76

57

80

77

83

83

85

61

83

2

7

7

9

21

5

6

6

4

5

13

13

11

8

11

5

3

15

8

27

8

12

6

7

7

11

13

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Dania

Estonia

Szewcja

Łotwa

Litwa

Finlandia

Słowenia

Węgry

Wielka Brytania

Francja

Słowacja

Polska

Włochy

Holandia

Portugalia

Malta

Belgia

Bułgaria

Luksemburg

Rumunia

Hiszpania

Niemcy

Czechy

Cypr

Grecja

Austria

Włochy

tak

nie

nie wiem

55

Europejczyków chciałaby pracowad „na stałe”. Jednak Europejczycy z zachodniej części Europy są bardziej skłonni do tymczasowych, zagranicznych wyjazdów, praktyk, staży i innych tego typu form zatrudnienia. W krajach przyjętych do Unii Europejskiej w 2004 roku jest natomiast spora grupa chętnych osób do pracy sezonowej – aż 24 %. Ciekawym wnioskiem z badao Eurostatu jest również fakt, że 25% badanych jako wymarzony kraj do osiedlenia się na stałe wskazywało Stany Zjednoczone (był to kraj najczęściej wskazywany przez obywateli „starej” Unii). 17% z nich chciałoby wyjechad do

Australii i Wielkiej Brytanii, 14% do Hiszpanii, a 10% do Kanady.97

„Nowe” kraje Unii Europejskiej to kraje, w których ludzie decydują się na wyjazd przede wszystkim ze względu na pracę – ponad 61% badanych zadeklarowało taki powód. Obywatele „starej” Unii mają ten etap za sobą i teraz do wyjazdu skłaniają się ze względu na chęd poznania nowej kultury,

mentalności.98

Raport wskazuje również, że Europejczycy, niezależnie od kraju pochodzenia, raczej nie wyjeżdżają „w ciemno”. Zazwyczaj osoba decydująca się na wyjazd ma w danym kraju rodzinę, przyjaciół lub znajomych. Jest to szczególnie pomocne w przypadku 10 krajów, które dołączyły do Unii w 2004 roku – ci obywatele uważają, że dzięki rodzinie i znajomym łatwiej jest znaleźd pracę i odnaleźd się w nowej sytuacji – to opinia 60% badanych. Obywatele „starej Unii” wierzą jednak również w efektywnośd poszukiwania pracy przez internet.99

Innym badaniem, wykonywanym rok później na większej i szerszej grupie Europejczyków jest badanie Flash Eurobarometer 319b – Youth on the move wykonane przez Instytut Gallupa. Wśród badanych znaleźli się obywatele krajów należący do Unii Europejskiej oraz Chorwacji, Norwegii i Islandii oraz Turcji. W wszystkich krajach badanie było przeprowadzone na próbie około 1000 osób w wieku 15-35 lat, wyjątek stanowiły Luksemburg, Cypr, Malta i Islandia, gdzie ankietowano po około 800 osób.100

W tej grupie respondentów przeważała deklaracja chęci wyjazdu za granicę. Jak wynika z badania prawie 8 osób na 10, czyli 78%, chętnie wyjechałoby w celach edukacyjnych (szkolnictwo zawodowe) i szkoleniowych. Studiami wyższymi zainteresowanych jest około 76% badanych. W tej analizie najwięcej młodych ludzi w poszukiwaniu pracy opuściłoby Islandię – 84%, Szwecję – 76%, Bułgarię – 74%, Rumunię – 73% i Finlandię – 73%. Turcy znajdują się na koocu tej listy z wynikiem 28%. Po stronie mniej chętnych znajdują się również: Włochy, Holandia, Belgia oraz Polska. Polska młodzież, w pytaniu o długośd wyjazdu wskazała, że chętniej zdecydowaliby się na wyjazdy krótkoterminowe – 31%, na dłużej chciałoby wyjechad 27% z nich, a 39% nie chce wyjeżdżad. 101

Ważnym wnioskiem z raportu jest fakt, że o wiele chętniej na wyjazd decydują się osoby z

wykształceniem wyższym – 55%. Wśród badanych, których wykształcenie było na poziomie

ponadpodstawowym, chętnych było już tylko 33%. Jedna z części raportu Youth on the move jest z

kolei poświęcona chęci zakładania własnego biznesu. Najbardziej chętnymi w tej kwestii są Bułgarzy –

74%, Rumuni, Polacy i Litwini – między 61% a 64%. Na koocu listy znajdują się Włosi, Węgrzy, Niemcy,

Belgowie i Austriacy – zainteresowanie na poziomie 27%-32%. Wskazywanymi przez nich powodami

braku zainteresowania zakładaniem własnej działalności jest przede wszystkim poczucie, że jest to

zbyt skomplikowane, przedsiębiorcom brak jest wystarczających środków finansowych, istotny jest

również strach przed ryzykiem.102

97

Ibidem. 98

Ibidem. 99

Ibidem. 100

Flash Eurobarometer 319b – Youth on the move, Instytut Gallupa, 2011. 101

Ibidem. 102

Ibidem.

56

Rysunek 36. Odpowiedzi Polaków na pytanie, czy chcieliby otworzyd własną firmę

Źródło: Flash Eurobarometer 319b – Youth on the move, Instytut Gallupa, 2011

2.3. Charakterystyka migrantów polskich. Przyczyny migracji z Polski

Jak wskazują raporty opracowane przez Instytut Spraw Publicznych Polaków, którzy wyjeżdżają w poszukiwaniu pracy można zbiorowo opisad jako osoby młode. Podejmują równie chętnie pracę w dużych miastach, małych miasteczkach, jak i na wsiach. Zazwyczaj nie posiadają dzieci, mają raczej dobre wykształcenie, lecz w kraju docelowym pracują w zawodach, które nie wymagają wysokich kwalifikacji103.

Polacy, w zależności od kraju docelowego, podejmowali się pracy w nieco odmiennych branżach i zawodach – wśród podawanych przez autorów raportówprzykładów pojawiają się wyjazdy do prac sezonowych w Norwegii, wyjazdy do pracy w budownictwie, rolnictwie, w hotelach i restauracjach oraz jako opiekunki nad dziedmi w Austrii, praca w rolnictwie, ogrodnictwie i leśnictwie, przemyśle przetwórstwa ryb, usługach hotelarsko-gastronomicznych, socjalnych i porządkowych w Skandynawii, praca w ogrodnictwie, rolnictwie, w rzeźniach, w charakterze żeglarzy śródlądowych w Holandii, a w Wielkiej Brytanii przede wszystkim w sektorze usług, następnie w przemyśle i rolnictwie104.

W innym z raportów ISP wskazuje się, że główne zawody, w których pracują polscy migranci w krajach docelowych to: rolnik, pomoc domowa, kelner, robotnik budowlany, kucharz. Zdarza się jednak, że Polacy są również zatrudniani w zawodach o wyższych wymogach w zakresie wykształcenia i kwalifikacji, są to na przykład glazurnik, masażysta, ale również i chirurg klatki piersiowej.105

Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej zaczęły zmieniad się motywy wyjazdu w poszukiwaniu pracy za granicą. Poza oczywistą potrzebą zarabiania na życie, Polacy zaczęli również odczuwad potrzebę przeżycia przygody, poznania innych kultur i języków. Po 2004 roku bardziej zaczęli dbad o zaspokajanie swoich potrzeb codziennych - 42% zarobionych pieniędzy rodacy przeznaczają na rozrywkę oraz podróże, a tylko 30% z nich oszczędza. Polacy zaczęli również inwestowad w zagraniczną edukację, zarówno swoją, jak i swoich dzieci, na ten cel przeznacza

103

Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej Polaków do paostw EOG po 1 maja, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. 104

Ibidem. 105

Emigrowad I wracad – Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004, Instytut Spraw Publicznych, Wrzesieo 2006.

626

6

7

8

56

tak

nie posiadam wystarczających umiejętności

to zbyt skomplikowane

nie wiem

to ryzykowne

nie posiadam potrzebnych środków finansowychjuż posiadam własną firmę

57

pieniądze około 16% Polaków. Zmniejsza się też transfer pieniędzy zarobionych za granicą do rodzin pozostających w Polsce, obecnie tylko połowa z nich deklaruje, że dokonuje takich przekazów.106

Jak wynika z badao przeprowadzonych na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szczecinie w grudniu 2006 r. główne powody wyjazdów zagranicznych w celu podjęcia pracy były następujące:

Poprawa budżetu domowego – polepszenie warunków życia – 94% badanych; Poznanie nowej kultury oraz turystyka – 37%; Nauka języka obcego oraz kształcenie – 33%; Polepszenie warunków pracy – 17%; Możliwośd przebywania z rodziną i znajomymi – 8%. 107

Rysunek 37. Jak ocenia Pan/Pani obecną sytuację na rynku pracy w Polsce?

Źródło: Ocena sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Centrum Badao Opinii Społecznej, Warszawa 2011

Polacy nie są zadowoleni z sytuacji na polskim rynku pracy. W badaniu przeprowadzonym przez CBOS w 2011 r. źle lub bardzo źle oceniło sytuację 75% ankietowanych i liczba niezadowolonych wzrosła o 8 punktów procentowych w stosunku do roku ubiegłego. Szczególnie ciężka sytuacja występuje na lokalnych rynkach pracy, w małych miejscowościach, gdzie możliwości znalezienia pracy są często ograniczone, a tym bardziej skomplikowane jest znalezienie pracy zgodnej z kwalifikacjami, umiejętnościami czy wykształceniem. Jedynie 6% ankietowanych ocenia sytuację jako dobrą, a 16% jako ani dobra ani złą108.

106

Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej…, op. cit. 107

Zagraniczne migracje zarobkowe, zrealizowanych przez Pentor Research Interntaional Poznao Sp. z o.o. na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szczecinie, październik 2009. 108

Ocena sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Centrum Badao Opinii Społecznej, Warszawa 2011

5

23

50

17

56

16

54

21

3

0

10

20

30

40

50

60

dobra ani dobra, ani zła

zła bardzo zła trudno powiedzied

2010

2011

58

Rysunek 38. Jak według Pana/Pani zmieni się sytuacja na polskim rynku pracy?

Źródło: Ocena sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Centrum Badao Opinii Społecznej, Warszawa 2011

Sondaż przeprowadzony przez OBOP w 2006 r. wykazał, że aż 71% Polaków, którzy opuścili Polskę w poszukiwaniu lepszych warunków zatrudnienia w krajach „starej” Unii, potraktowało swój wyjazd jako przykrą koniecznośd, spowodowaną brakiem pracy w kraju lub zbyt niskimi zarobkami. Ludzie młodzi, absolwenci szkół średnich i wyższych, wyjazd za pracą postrzegali przede wszystkim jako szansę na rozwój osobisty i urozmaicenie swojej kariery zawodowej poprzez zebranie doświadczeo za granicą. W kontekście tych wyników badao nastrojów i oczekiwao społecznych nie zaskakuje fakt, że dla Polaków niezwykle atrakcyjna była możliwośd emigracji zarobkowej do krajów o dobrej sytuacji gospodarczej i niskiej stopie bezrobocia, przede wszystkim Wielkiej Brytanii i Irlandii, które otworzyły swoje rynki pracy dla Polaków w momencie akcesji Polski do UE 1 maja 2004 r.

Rysunek 39. Przyczyny powrotu z emigracji od początku 2008 r.

Źródło: K. Iglicka, Powroty z migracji po 2004 roku. W pętli pułapki migracji, Scholar, Warszawa 2010.

1

16

53

19

38

1

11

44

29

6 9

0

10

20

30

40

50

60

marzec 2010

marzec 2011

Zakooczenie/utrata pracy

34%

Z powodu spadku wysokości

dochodów z pracy w porównaniu z

zarobkami w kraju5%

Taki był plan, wyjeżdżając

zagranicę 31%

Z powodów rodzinnych

19%

Z powodów zdrowotnych

4%

Czasowo, dla załatwienia spraw

w kraju 4%

Inne powody/trudno

powiedzied 3%

59

Nowy trend, obserwowany od 2004 r., wskazuje na to, że osoby o wyższych kwalifikacjach częściej podejmują decyzję emigracji długoterminowej. Dotyczy ona głównie ludzi nauki, pracowników z branży technologii informatycznych oraz specjalistów z zakresu zdrowia i opieki medycznej. Przyjmują oni zagraniczne oferty pracy ze względu na niski popyt na ich specjalizacje w Polsce i możliwośd wyższych zarobków, często połączoną z nauką fachowego języka i szerokimi możliwościami dalszego doskonalenia się w zawodzie.

Osoby słabiej wykwalifikowane decydowały się na podejmowanie prac sezonowych przede wszystkim w krajach takich, jak: Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Grecja, Holandia, Niemcy, Słowenia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Zatrudniały się przede wszystkim w rolnictwie, przy zbiorach, sortowaniu ryb oraz przy uprawie warzyw i owoców. Naukowcy, lekarze (głównie anestezjolodzy i onkolodzy), informatycy, elektronicy i architekci byli pożądani głównie przez Austrię, Belgię, Cypr, Danię, Francję, Maltę, Hiszpanię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy i Szwecję. We wszystkich krajach Unii pracę bez większych kłopotów mogli znaleźd opiekunowi medyczni, asystenci osób chorych i starszych, pracownicy budowlani oraz pracownicy usługowi z branży hotelarskiej i gastronomicznej. 109

2.4. Pozytywne i negatywne skutki zjawiska migracji

Migracje zarobkowe są w dobie globalizacji zjawiskiem naturalnym i równocześnie nieuchronnym. Niosą za sobą skutki pozytywne i negatywne. Paostwo powinno w taki sposób kierowad polityką migracyjną, aby jej efekty były jak najbardziej korzystne z punktu widzenia rozwoju społeczeostwa. Emigracja wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej stanowi dla kraju czynnik pozytywny, o ile osoby te, po zdobyciu doświadczenia za granicą i skonfrontowaniu swoich kwalifikacji z obcymi standardami, wracają do kraju i przekazują swoje doświadczenie współpracownikom. Czas, który spędzają za granicą, liczy się również na korzyśd krajów przyjmujących. Przykładowo, eksperci National Institute for Economic and Social Research szacują wstępnie, że w latach 2004-2009 brytyjski PKB wzrósł dodatkowo o 0,38% dzięki imigracji z „nowych” krajów Unii Europejskiej, w której Polska miała swój istotny udział110.

Również Komisja Europejska podkreśla pozytywny wpływ migracji z nowych krajów członkowskich na gospodarki krajów „starej” UE, podkreślając, że pracownicy z tych krajów przyczynili się do trwałego wzrostu gospodarczego, nie wpłynęli negatywnie na poszczególne rynki pracy, jednocześnie możliwośd ich legalnego zatrudnienia sprzyjała ograniczaniu „szarej strefy.”111

Migracje wykwalifikowanych pracowników mogą byd dla kraju i regionu wysyłającego korzystne, przyczyniając się do obniżania poziomu bezrobocia, co pozwala uniknąd poważnych skutków społecznych, jakie niesie wysoki poziom szczególnie długotrwałego bezrobocia. Ograniczenie bezrobocia wpływa z kolei korzystnie na osoby kształcące, dając im większe motywacje do podnoszenia swoich kwalifikacji, i ograniczając w ten sposób potencjalne zagrożenie wykształcenia się luki kwalifikacyjnej. Jednak migracje wykwalifikowanych pracowników na stałe są jednocześnie bardzo niekorzystne dla tych krajów, w których nakłady na edukację są wysokie.112

Warto zwrócid zarazem uwagę na fakt, że emigranci w pewnym stopniu przyczyniają się do poprawy sytuacji gospodarczej kraju wysyłającego. Przesyłając częśd swoich dochodów do ojczyzny, pobudzają popyt konsumpcyjny, co w dalszej konsekwencji przekłada się na wzrost PKB. Dane NBP wyraźnie

109

Analiza społeczno-demograficzna migracji…, op.cit. 110

Labour mobility within the EU, D. Holland, T. Fic, P. Paluchowski, NIESR Discussion Paper, London, kwiecieo 2011. 111

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów; Skutki swobodnego przepływu pracowników w kontekście rozszerzenia UE, Bruksela 2008. 112

Sprawozdanie w sprawie migracji wykwalifikowanych pracowników i jej konsekwencji dla rozwoju krajowego Komisja Spraw Społecznych i Środowisk, Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne AKP-UE, 2007.

60

wskazują, że po akcesji Polski do Unii Europejskiej wzrosły prywatne przekazy pieniężne z zagranicy do Polski. Podczas gdy w pierwszym kwartale 2004 r. prywatne transfery bieżące do Polski wynosiły 969 mln dolarów amerykaoskich, to po roku (a więc po otwarciu pierwszych rynków pracy) osiągnęły wartośd 1219 mln USD, a w I kwartale 2008 roku wyniosły 2827 mln USD113.

Emigracja zarobkowa pozwala także zmniejszad skutki bezrobocia kraju wysyłającego, w którym z powodu nadwyżek w konkretnych zawodach, wiele osób pozostawałoby bez pracy. Jest więc jednym ze zjawisk samoregulacji rynku pracy w zakresie dopasowywania podaży i popytu. Szczególnie dotyczy to osób z bardzo niskimi kwalifikacjami, które za granicą mogą podjąd prace niechętnie wykonywane przez ludnośd kraju docelowego. Wyjazdy do pracy w charakterze pomocy domowej, do prac rolnych czy do prac prostych w przemyśle oraz usługach miały miejsce również przed rozszerzeniem UE, ale po rozszerzeniu nabrały w większym stopniu charakteru legalnego.

Emigracje zarobkowe z Polski uzależnione są w dużym stopniu od sytuacji na polskim rynku pracy. Kiedy w latach 1993-1998 spadało bezrobocie, zmniejszała się liczba osób wyjeżdżających za granicę. Wzrost bezrobocia w 1999 r. spowodował zwiększony odpływ pracowników za granicę. W 2004 r. Polska miała najwyższy spośród krajów kandydujących do Unii Europejskiej wskaźnik bezrobocia. Był on dwa razy wyższy niż w pozostałych krajach Unii. Wskaźnik zatrudnienia także należał w Polsce do najniższych ze wszystkich krajów UE. Spowodowało to ogromny wzrost nadziei Polaków na polepszenie sytuacji po akcesji i otwarciu zagranicznych rynków pracy. Już w 2004 r. odpływ imigracyjny był duży, ale nie aż tak, jak wskazywały prognozy (por. rysunek 40). Chod oficjalne dane GUS nie odzwierciedlają realnej liczby osób, która emigruje, gdyż odnotowuje jedynie migracje powiązane z wymeldowaniem, to mogą one służyd do zobrazowania tendencji, jakie występowały w poszczególnych latach.

Rysunek 40. Stopa bezrobocia w Polsce i UE w relacji do wielkości emigracji zagranicznych z Polski

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i Eurostat.

Badania przeprowadzone przez prof. Romualda Jooczego w 2006 r. stwierdziły korelację pomiędzy migracją na skutek dostępu do zagranicznych rynków pracy z bardzo niskim bezrobociem. W badanych gminach sąsiadujących z Niemcami wskaźnik bezrobocia kształtował się na poziomie bezrobocia naturalnego. Z badao także można wyciągnąd wniosek, że dochód z pracy zarobkowej za granicą wydany w rejonie zamieszkania pobudza koniunkturę i tworzy miejsca pracy.114

113

Dane dotyczące bilansu płatniczego – dane kwartalne, Narodowy Bank Polski, www.nbp.pl (dostęp: 12.05.2011). 114

Migracje zarobkowe z województwa opolskiego. Przyczyny i charakterystyka pracy za granicą oraz warunki powrotu, pod red. R. Jooczego, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu Fundacja Rozwoju, Opole 2007.

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

45 000

50 000

0

5

10

15

20

25

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

stopa bezrobocia w Polsce

średnia stopa bezrobocia UE15

liczba emigrantów zagranicznych

http://www.nbp.pl/

61

Jednak przy nasileniu zjawisk migracyjnych korzystne zjawisko, jakim jest ograniczanie bezrobocia, zaczyna przybierad na sile do tego stopnia, że na rynku pracy kraju wysyłającego zaczyna brakowad pracowników. Chod w początkowym okresie emigracje zarobkowe do krajów „starej” Unii pomogły w tymczasowym rozwiązaniu problemu bardzo wysokiego bezrobocia w wielu rejonach kraju, to po pewnym czasie doprowadziły do pojawienia się zjawiska niedoborów pracowników. Z sytuacją taką pracodawcy mieli do czynienia przede wszystkim w szczycie wyjazdów migracyjnych w latach 2006 i 2007, co niekorzystnie odbijało się na ich możliwościach rozwoju działalności. Należy bowiem zauważyd, że na te lata przypadał również szybki wzrost gospodarczy w Polsce. Sytuacja poprawiła się dopiero w obliczu pierwszych symptomów pogorszenia koniunktury ogólnoświatowej w 2008 roku.

Do negatywnych konsekwencji emigracji zarobkowej zalicza się „drenaż mózgów”, czyli odpływ z kraju na stałe najwyżej wykwalifikowanych pracowników. Kraj wysyłający jest w takim przypadku podwójnie stratny: nie odzyskuje pieniędzy zainwestowanych w naukę zawodu swojego obywatela oraz powiększa się luka popytowa na konkretne zawody. Powstaje koniecznośd szukania dodatkowej kadry za granicą, wykształcenia nowych osób w tych samych specjalizacjach lub prowadzenia programów motywujących do powrotu. Taka sytuacja rodzi kolejny negatywny skutek: lukę uzupełniają z konieczności osoby niedostatecznie wykwalifikowane, obniżając standardy zawodowe.

Z kolei dobrze wykształceni i wykwalifikowani pracownicy po wyjeździe do kraju docelowego migracji nie zawsze odnajdują się w swoim zawodzie, i zmuszeni przez pogarszające się warunki materialne i wysokie oczekiwania rodziny w kraju wysyłającym, podejmują pracę poniżej swoich kwalifikacji. Zjawisko to, zwane deprecjacją kwalifikacji (ang. „brain waste”), polega na podejmowaniu, m.in. przez Polaków, pracy, która nie jest związana z ich wykształceniem i nie wymaga od nich wykorzystywania już posiadanych umiejętności. Przez to osoby, które posiadają bardzo wysokie kwalifikacje do wykonywania bardziej zaawansowanych prac podejmują się wykonywania takich czynności jak: zmywanie, sprzątanie, pracują w charakterze kelnerów czy sprzedawców.115

Kolejną kwestią negatywną, która może dotknąd rynek pracy, z którego pracownicy odpływają do innych paostw, jest ograniczenie liczby pracowników w wieku 18-34 lata. Osoby młode, bardziej mobilne od starszych ze względu na brak zobowiązao rodzinnych, chętniej podejmują zatrudnienie za granicą. Odpływ z kraju dużego odsetka absolwentów jednego pokolenia może prowadzid w skrajnych przypadkach do wytworzenia się luki pokoleniowej, co długofalowo wpływa bardzo niekorzystnie na rynek pracy prowadząc do długookresowych braków pracowników na rynku, i w konsekwencji zaburza również system świadczeo społecznych. Dodatkowo potencjalne zyski z inwestycji w kształcenie pracowników w ramach systemu edukacyjnego spożytkowane są przez inne paostwo.

Poważnym negatywnym zjawiskiem społecznym, jakie pojawiło się wyraźnie wraz z nasileniem migracji Polaków na rynki zagraniczne, jest kwestia tzw. „eurosierot” – dzieci pozostawionych w Polsce, których rodzice zdecydowali się na emigrację. Spora częśd wyjeżdżających pozostawia w kraju dzieci, które pozostają pod opieką drugiego rodzica, bądź innego członka rodziny. Dzieci te przeżywają duży stres, przez co sprawiają więcej kłopotów wychowawczych. W 2008 roku dzieci i młodzieży, które znalazły się w takiej sytuacji było co najmniej 110 tysięcy (wg badao fundacji Prawo Europejskie z maja 2008 r.). Przykładowo w województwie zachodniopomorskim aż 40% uczniów pozostawało w Polsce bez jednego lub dwojga rodziców (prawie dziesięd tysięcy dzieci)116. Jednocześnie warto zauważyd, że problem ten dotyka nie tylko dzieci, ale również osób starszych, które były pozostawiane bez opieki dzieci.

115

Postawy względem migracji zarobkowych. Analiza porównawcza aglomeracji wrocławskiej, drezdeoskiej i lwowskiej pod kątem otwierania się nowych rynków pracy i związanych z tym migracji zarobkowych – stan obecny i perspektywy. Raport z badania zrealizowanego przez PBS DGA Sp. z o.o., Sopot, sierpieo 2009. 116

Polskie eurosieroty, M.Milczarski, Magazyn Familia, 2009.

62

Jak wyliczyło w 2008 r. Dolnośląskie Kuratorium Oświaty, w całym województwie bez jednego rodzica musiało sobie radzid blisko 5 tys. rodzin. Natomiast 740 dzieci musiało się wychowywad bez obojga rodziców. Najbardziej intensywne rozmiary zjawisko to przyjęło w regionach kłodzkim, świdnickim i wałbrzyskim. W regionach tych odnotowano następujące dane:

region kłodzki: o z jednym rodzicem - 796 o bez obojga - 130

region świdnicki: o z jednym rodzicem – 713 uczniów o bez obojga - 67

region wałbrzyski: o z jednym rodzicem – 456 uczniów o bez obojga – 92.117

W formie podsumowania można wskazad na negatywne i pozytywne skutki migracji (ich koszty i korzyści) wskazane przez Biuro Analiz Sejmowych, które pokrywają się w dużej mierze ze zjawiskami omówionymi powyżej.

Tabela 8. Korzyści i koszty migracji z punktu widzenia paostwa

Korzyści z migracji Koszty migracji

Wzrost dochodów gospodarstw domowych Zaburzenie struktury demograficznej

Poprawa sytuacji na rynku pracy Zagrożenie dla wypłacalności systemu emerytalnego

Wzrost wpływów z transferów zagranicznych Utrata dobrze wykształconej, mobilnej siły roboczej

Nowe umiejętności i kwalifikacje emigrantów Wydatki poniesione na edukację emigrantów

Inwestowanie w kraju zarobionych pieniędzy Trudności z zatrudnianiem fachowców

Źródło: Migracje zarobkowe Polaków do krajów UE, Biuro Analiz Sejmowych, X.2006

2.5. Proces otwierania się europejskiego rynku pracy

Proces otwierania się europejskiego rynku pracy na pracowników z Polski rozpoczął się już na początku lat dziewięddziesiątych ubiegłego wieku, wraz z podpisywaniem umów118 na umożliwienie dostępu do rynków pracy ówczesnych krajów członkowskich Unii Europejskiej przede wszystkim pracownikom sezonowym. Takie rozwiązania przyjęto między innymi w przypadku Niemiec, Francji i Hiszpanii, które to kraje były zainteresowane przede wszystkim ograniczaniem nielegalnego zatrudnienia przy pracach prostych119.

W procesie negocjacji zapisów Traktatu Akcesyjnego kwestia pełnego otwarcia rynków pracy dotychczasowych członków Unii Europejskiej zgodnie z zasadą swobodnego przepływu osób obowiązującą w Unii Europejskiej była elementem poddawanym licznym dyskusjom. Paostwa Unii Europejskiej borykające się z takimi problemami jak starzenie się społeczeostw i niski przyrost

117

Eurosieroty, nauczyciel nie zastąpi mamy, S.Królikowska, Polska Gazeta Wrocławska, 04.12.2008. 118

Chodzi w tym przypadku o Oświadczenie Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej Polski i Niemiec z 8 grudnia 1990 r., Umowę między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Republiki Francuskiej o zatrudnieniu we Francji polskich pracowników sezonowych z 20 maja 1992 r. oraz Umowę między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Hiszpanii w sprawie zasad i warunków wzajemnego przepływu pracowników między obu paostwami z 21 maja 2002 r. 119

W. Łukowski, Polscy pracownicy na rynku pracy Unii Europejskiej na przełomie wieków, Instytutu Studiów Społecznych UW, Warszawa 2004.

63

naturalny, zdawały sobie sprawę, że po akcesji 10 paostw Europy Środkowo-Wschodniej częściowo rozwiążą się ich problemy z brakami kadrowymi w niektórych sektorach gospodarki. Jednak bardziej ze względu na zaspokojenie obaw wyborców, a mniej z powodu realistycznych prognoz ekonomicznych, większośd krajów „starej” UE postulowała wprowadzenie okresów przejściowych.

Ostatecznie w Traktacie Akcesyjnym z 2003 r. zapisano możliwośd utrzymania okresu przejściowego i ograniczenia dostępu do rynków pracy poszczególnych paostw „starej” UE pracownikom z nowo przyjmowanych krajów członkowskich. Okres przejściowy wolno było wprowadzid na maksimum siedem lat. Poza krajami Unii Europejskiej (UE-15) z przepisów przejściowych mogły również skorzystad paostwa należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), czyli Norwegia, Islandia i Liechtenstein oraz Szwajcaria. 120

Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja zdecydowały się nie korzystad z okresów przejściowych i otworzyły swoje rynki pracy od 1 maja 2004 r. W tym samym momencie Polacy zyskali również możliwośd pracy bez ograniczeo w krajach, które wspólnie z Polską wchodziły do Wspólnoty. Z górnego limitu skorzystały natomiast Niemcy, Austria i Szwajcaria. Tamtejsze związki zawodowe, broniące miejsc pracy w biedniejszych rejonach kraju, wymogły na rządach taką decyzję. Jednakże należy też zwrócid uwagę na fakt, że pomimo utrzymywania do 30 kwietnia 2011 r. ograniczeo w dostępie do niemieckiego, austriackiego i szwajcarskiego rynku pracy, już w trakcie siedmioletniego okresu przejściowego kraje te wprowadzały coraz większe uproszczenia w zatrudnianiu osób z nowych krajów członkowskich, w szczególności częściowo otwierając rynek dla niektórych zawodów.

Obecnie wszystkie rynki pracy krajów Unii Europejskiej są już otwarte dla polskich pracowników. Otwierały się one jednak w ośmiu etapach:

1 maja 2004 – Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Słowacja, Słowenia i Węgry;

1 maja 2006 – Hiszpania, Portugalia, Grecja, Finlandia; 31 lipca 2006 – Włochy; 1 maja 2007 – Holandia; 1 listopada 2007 – Bułgaria, Rumunia, Luksemburg; 1 lipca 2008 – Francja; 1 maja 2009 – Belgia, Dania; 1 maja 2011 – Niemcy, Austria.

2.6. Kierunki migracji poakcesyjnych

Skalę migracji poakcesyjnych jest bardzo trudno zmierzyd ze względu na różnorodne systemy obserwowania przepływów migracyjnych. Szacunki mają charakter ogólny. Pomiędzy danymi występują jednocześnie dośd duże dysproporcje. Zgodnie z szacunkami Komisji Europejskiej po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 r. liczba osób z nowo przyłączonych paostw członkowskich, które zamieszkały na terenie „starej” Unii wzrosła do 2008 r. o ok. 1,1 mln (z ok. 900 tys. do ok. 2 mln).121 Zgodnie z prognozami Komisji był to jednak szczyt migracji i przewidywano ustabilizowanie się sytuacji, oraz stopniowe ograniczanie liczby osób z nowych krajów członkowskich zamieszkałych na terenie „starej” Unii w związku z powrotami do kraju. W rzeczywistości tak się też stało, do czego przyczynił się również kryzys ogólnoświatowy i związane z nim ograniczanie miejsc pracy, jak i rosnące stopy bezrobocia w krajach przyjmujących Polaków.

120

Stanowisko w sprawie dostępu obywateli paostw członkowskich UE-15 i EFTA do polskiego rynku pracy; Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Migracji, Wydział Przepływu Pracowników, 2006. 121

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Komisja Europejska, Bruksela, listopad 2008.

64

Wejście Polski do UE wpłynęło na kierunki i skalę polskiej emigracji zarobkowej. W latach 2004–2007 nastąpił ogromny wzrost skali migracji Polaków. Według szacunków GUS, liczba migrantów wzrosła w tym okresie z 1 miliona do 2,3 miliona osób. W roku 2004 za granicą, z racji podejmowania pracy trwającej minimum trzy miesiące, przebywał 1 milion Polaków; apogeum wyjazdów miało miejsce w roku 2007 (2 mln 270 tys.). W 2008 i 2009 r. nastąpiło ustabilizowanie sytuacji, widoczne stały się także powroty do kraju. W roku 2009 za granicą przebywał 1 mln 870 tys. 122

Po okresie, gdy Wielka Brytania dominowała jako kraj o największym przepływie migrantów z Polski, w 2009 r. na pierwsze miejsce ponownie wysunęły się Niemcy, pomimo utrzymywanego okresu przejściowego (por. tabela 9)

Tabela 9. Najpopularniejsze kierunki zamierzonych emigracji zarobkowych w 2007 i 2009 r. (w %)

Rok 2007 Rok 2009

Kraje docelowe emigracji z Polski

Mężczyźni Kobiety Kraje docelowe emigracji z Polski

Mężczyźni Kobiety

Wielka Brytania 39,5 41,2 Niemcy 31,8 17,9

Niemcy 21,6 19,8 Wielka Brytania 19,3 29

Irlandia 9,8 6,5 Holandia 10,9 10,9

Holandia 4,5 4,4 Norwegia 7,5 3,8

Włochy 1,8 6,3 USA 4,7 5,3

USA 2,9 4,9 Włochy 1,6 7,7

Norwegia 3,7 1,9 Francja 5,3 2,6

Francja 2,4 2,6 Hiszpania 3,1 4,5

Hiszpania 2,1 2,7 Irlandia 2,9 2,8

Źródło: Diagnoza społeczna 2009 – warunki i jakośd życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, 2009

W strukturze migracji po 2004 r., w stosunku do sytuacji przed akcesją Polski do Unii Europejskiej, jedynym paostwem, które pozostało bez zmian jako główne paostwo docelowe dla migrujących Polaków, są Niemcy. Miejsce tradycyjnych krajów docelowych, takich jak USA czy Włochy, zajęły Wielka Brytania i Irlandia. Innymi krajami, do których Polacy zaczęli wyjeżdżad na większą skalę, są między innymi Hiszpania i Holandia oraz paostwa skandynawskie, zwłaszcza Norwegia.

Po wejściu Polski do UE więcej osób zdecydowało się na wyjazd do Hiszpanii i Holandii. Z danych hiszpaoskiego Ministerstwa Pracy i Imigracji z kooca 2008 r. wynika, że, pracowało tam ok. 87 tys. obywateli polskich. Popularną destynacją emigracji zarobkowej stała się również Norwegia ze względu na wysokie zarobki, dobre warunki życia i rozbudowany system pomocy społecznej. Również w momencie, kiedy w Wielkiej Brytanii i Irlandii zaczęto odczuwad skutki kryzysu, osoby pracujące wcześniej w tych krajach, zdarzało się, że przenosiły się do Norwegii. W 2008 r. wydano Polakom blisko 52 tysiące zezwoleo na pobyt w Norwegii z możliwością pracy. Również w Islandii Polacy stanowią dominującą grupę imigrantów (11 tys. osób na początku 2009 r.). Kraj ten do jesieni 2008 r. cieszył się ogromnym zainteresowaniem Polaków, aż do kryzysu gospodarczego, który pogrążył miejscowy rynek pracy. Czechy to jedyne paostwo z „nowych” paostw członkowskich, do którego wyjeżdża wielu Polaków. W grudniu 2008 r. pracowało w Czechach około 20 tys. polskich obywateli. Wraz z nasileniem się wyjazdów do zachodnich krajów Europy, po 2004 r. spadło zainteresowanie wyjazdami do Stanów Zjednoczonych i Kanady. 123

W celu zdiagnozowania w bardziej szczegółowy sposób wpływu migracji na rynki pracy w krajach, które otworzyły swoje rynki przed 2011 r. poniżej wstępnej analizie zostały poddane 4 wybrane kraje,

122

Migracje długookresowe i osiedleocze z Polski po 2004 roku – przykład Wielkiej Brytanii. Wyzwania dla statystyki i demografii paostwa. Krystyna Iglicka, "Raporty i analizy" No 5/2011; Centrum Stosunków Międzynarodowych. 123

Polska migracja zarobkowa do Niemiec – fakty i mity, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009.

65

do których polscy obywatele chętnie wyjeżdżają w celach zarobkowych. Przeanalizowana została bardziej szczegółowo sytuacja w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii i Hiszpanii.

2.6.1. Migracje Polaków - Wielka Brytania

Jak już zostało to wcześniej wspomniane rynek pracy w Wielkiej Brytanii otworzył się na polskich pracowników 1 maja 2004 roku w momencie wejścia Polski do Unii Europejskiej. Jak wskazują dane w zaprezentowanych tabelach, bazujące na Eurostat, otwarcie rynku pracy doprowadziło do drastycznego wzrostu migracji z Polski do Wielkiej Brytanii. O ile jeszcze w 2003 roku wielkośd migracji wyniosła ok. 3,5 tys. osób, to w 2004 sięgnęła liczby 18 tys. osób, a w 2005 r. 50 tys. osób, by wciąż jeszcze rosnąd w 2006 r. W podziale na płed można było zaobserwowad w tym okresie początkowo nieco większy napływ kobiet, lecz w kolejnych latach dominowali mężczyźni (patrz rys. 41).

Rysunek 41. Liczba Polaków wyjeżdżających do pracy do Wielkiej Brytanii

Źródło: Eurostat.

Z kolei zgodnie z raportem Home Office, uwzględniającym dane Worker Registration Scheme (WRS), w 2004 r. zarejestrowano 71.025 osób, w 2005 r. – 127.325 osób, a w 2006 r. zarejestrowano 162.495 Polaków podejmujących legalne zatrudnienie w Wielkiej Brytanii. W 2007 r. liczba ta zaczęła stopniowo spadad i wyniosła 150.255 osób, w roku 2008 – 103.115 osób, a w roku 2009 – 54.715. Autorzy raportu podkreślają, jak dalece widoczny jest niższy poziom rejestracji obywateli z Polski. Łączna liczba zarejestrowanych w WRS od 1 maja 2004 r. do kooca marca 2010 r. pracowników z nowych krajów członkowskich przekroczyła już milion osób, w tym łączna liczba zarejestrowanych pracowników z Polski wyniosła ponad 680 tys. 124 125

Polacy tworzą najliczniejszą grupę spośród wszystkich zarejestrowanych w WRS obywateli nowych krajów członkowskich, stanowiąc w I kwartale 2010 r. 47 proc. ogółu pracowników (poziom o 12 proc. niższy w stosunku do analogicznego okresu w ubiegłym roku. Na kolejnym miejscu znajdują się: ex aequo obywatele Litwy i Łotwy - 17%, Węgier - 8%, Słowacji - 6%, Czech - 4%, oraz Estonii - 1%. W I kw. 2010 r. zarejestrowano 21.630 osób, czyli o ok. 2 tys. mniej aniżeli w analogicznym okresie ubiegłego r. i o ponad 25 tys. osób mniej niż w I kw. 2008 r. 126

Z danych Eurostat wynika, że od maja 2004 do grudnia 2006 r. 22,5 proc. migrantów poakcesyjnych przybyłych do Wielkiej Brytanii miało wyższe wykształcenie, połowa miała wykształcenie średnie, 22,4 proc. miało wykształcenie zawodowe, i tylko 6 proc. nie miało żadnych kwalifikacji. W Wielkiej

124

Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli…, op. cit. 125

Accession monitoring report May 2004 – March 2009, Home Office, UK 2009. 126

Ibidem.

59771

49172

17092

364913611945471

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

2006200520042003200220012000

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

2006200520042003200220012000

Mężczyźni : : : Kobiety : : :

66

Brytanii pracownicy z „nowych” paostw członkowskich to głównie osoby młode, blisko 80 proc. pracowników z krajów fali rozszerzenia 2004 i 2009 ma mniej niż 35 lat. Pracują oni przede wszystkim w zawodach wymagających niskich kwalifikacji, głównie w przemyśle wytwórczym, budownictwie, hotelach, restauracjach i gospodarstwach domowych. Rzadko podejmują oni zatrudnienie w administracji publicznej czy edukacji. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii mężczyźni znajdują zatrudnienie głownie w budownictwie (ok. 19%, hotelarstwie i gastronomii (ok. 10%, a kobiety w hotelach i restauracjach (14% oraz w służbie zdrowia i opiece socjalnej 13%).

Z opublikowanego przez Office for National Statistics raportu nt. pracowników zagranicznych Foreign Workers wynika, że w I kw. 2010 r. liczba pracowników z krajów UE-8 wyniosła 508 tys. osób (1,8 proc. ogółu zatrudnionych) i była niższa o ok. 2,2 proc. w stosunku do tego samego okresu w ubiegłym roku (520 tys. osób). Analiza charakterystyki zawodowej obywateli UE-8 według zajmowanych stanowisk i koncentracji ich zatrudnienia w poszczególnych sektorach wskazuje najczęściej na wykonywanie prac niewymagających wysokich kwalifikacji. Autorzy raportu sugerują, iż koncentracja obywateli paostw Europy Środkowo-Wschodniej w hotelarstwie i gastronomii, a także budownictwie i przemyśle wytwórczym może byd następstwem trudności z rozpoznaniem wykształcenia i ukooczonych w kraju pochodzenia szkół (raport poświęca uwagę systemom szkolnictwa w paostwach UE-8, które różnią się od systemu brytyjskiego).127

Jednocześnie, według autorów, w wymienionych sektorach następuje duża fluktuacja, a zatrudnienie nie wymaga długotrwałego i pracochłonnego przeszkolenia. Najczęściej obejmowane przez pracowników z krajów UE-8 stanowiska to kolejno: prace wykonywane w gastronomii i hotelarstwie: kelner/ka, recepcjonistka w hotelu/restauracji, kucharz - 37,5 proc.; pracownicy zakładów produkcyjnych (w tym spożywczych: przetwórstwo żywności, mięsa i ryb) – 19 proc.; handlowiec – 14 proc.; opiekun/ka osób starszych, dzieci, również pomoc domowa – 5 proc.; specjalista usług prywatnych (doradca ds. finansowych, prawnik) – 5 proc.; menedżer – 5 proc.; pracownik administracyjny: sekretarka, recepcjonistka, asystentka prezesa (do tej kategorii zaliczeni zostali również pracownicy sektora publicznego jako administracji rządowej; nauczyciele, lekarze i pracownicy transportu publicznego) – 5 proc.; pracownik centrum obsługi klienta – 4,5 proc.; współwłaściciel firmy, prezes lub partner biznesowy – 4 proc. Największa koncentracja pracowników z paostw UE-8 występowała w sektorach: hotelarstwo i gastronomia – 29 proc.; zakłady produkcyjne – 26 proc.; bankowośd, usługi finansowe – 12 proc.; administracja (w tym administracja publiczna) – 11 proc.; budownictwo – 8 proc.; transport, komunikacja – 8 proc.; inne usługi – 4 proc., rolnictwo, rybołówstwo – 2 proc.; przemysł wodny i energetyczny – 1 proc. 128

Wskaźnik zatrudnienia wśród imigrantów z Polski i innych paostw UE-8 wynosił prawie 80 proc., podczas gdy wielkośd ta dla wszystkich imigrantów była o ok. 10 punktów procentowych niższa. Średnia osób z wyższym wykształceniem dla migrantów z paostw UE-8 wynosiła 46 proc. Cechą charakterystyczną pracowników z Polski było niedopasowanie pomiędzy wykształceniem a wykonywanym zawodem, gdyż w większości wykonywali oni prace poniżej swoich kwalifikacji. Ok. 75 proc. ogółu zatrudnionych obywateli z krajów UE-8 zarabia w przedziale: 200 – 399 GBP tygodniowo (według Department for Work and Pensions, najniższa płaca minimalna to 5,93 GBP/h). 129

Polscy pracownicy dominowali w każdym z ważnych sektorów brytyjskiej gospodarki pomiędzy majem 2004, a wrześniem 2008. Stanowili 69 proc. osób z zagranicy zarejestrowanych w produkcji, 68 proc. w administracji, biznesie i zarządzaniu oraz 64 proc. w hotelarstwie i gastronomii.

O konsekwencjach otwarcia brytyjskiego rynku pracy można mówid w kontekście ekonomicznym oraz społecznym. Biorąc pod uwagę aspekt ekonomiczny, warto przeanalizowad podstawowe wskaźniki makroekonomiczne przed i po 2004 r., tj. poziom bezrobocia oraz wartośd PKB.

127

Statistical Bulletin. Labour market statistic. Office for National Statistics. May 2011. 128

Ibidem. 129

Ibidem.

67

Rysunek 42. Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii (w %).

Rysunek 43. PKB per capita w cenach bieżących w Wielkiej Brytanii (w EUR).


Bezrobocie w Wielkiej Brytanii osiągnęło najmniejszą wartośd w 2004 roku, kiedy stopa bezrobocia wyniosła 4,6 proc. Od tego czasu obserwowano niewielki coroczny wzrost bezrobocia do 2008 roku, natomiast lata 2009 i 2010 przyniosły większy wzrost liczby bezrobotnych - na koniec 2010 r. stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii wyniosła 7,9 proc.

Produkt Krajowy Brutto per capita w Wielkiej Brytanii rósł do 2007 roku i był wyższy niż średnia dla krajów UE-15.

Do oceny wpływu migracji na gospodarkę londyoski The National Institute for Economic and Social Research stosuje model NiGEM, polegający na ocenie wpływu przepływu siły roboczej między krajami na PKB, inflację, poziom płac oraz poziom bezrobocia w tych krajach.

W opracowaniu pn. Labour mobility within the EU - The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements z kwietnia 2011 r. przedstawiono wstępne wyniki symulacji wpływu migracji z krajów EU-8 do krajów EU-15 w okresie 2004-2009, zarówno na kraje, z których odpłynęła siła robocza, jak i na kraje przyjmujące imigrantów.

Rysunek 44. Szacowany wpływ migracji z krajów UE-8 na gospodarkę Wielkiej Brytanii (model NiGEM)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Labour mobility within the EU - The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements, National Institute of Economic and Social Research, kwiecieo 2011

5,1 4,9 4,6 4,85,4 5,4 5,7

7,7 7,9

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

-

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Wielka Brytania UE-15

-0,6

-0,4

-0,2

0

0,2

0,4

0,6

0,8

2004 2005 2006 2007 2008 2009

PKB (w %)

Bezrobocie (w p.proc.)

Wynagrodzenia (w %)

Inflacja (w p. proc.)

68

Zgodnie z szacunkami autorów raportu, migracja z krajów UE-8 miała pozytywny wpływ na PKB, przyczyniła się do spadku bezrobocia (od 2007 r.), inflacji, natomiast negatywnie wpłynęła na poziom wynagrodzeo.

Wśród konsekwencji społecznych migracji należy przede wszystkim wymienid konflikty migrantów z lokalną społecznością brytyjską, które wynikały z różnic kulturowych, sposobu życia Polaków (często prasa brytyjska podkreślała fakt nadużywania alkoholu przez Polaków oraz agresywne zachowania). Problemy te były silnie widoczne w Wielkiej Brytanii w okresie tuż po otwarciu rynku pracy w 2004 r., tj. w okresie pierwszej fali migracyjnej. Obecnie, prasa brytyjska w coraz mniejszym stopniu porusza problemy związane z zachowaniem polskich migrantów, częściej natomiast mówi się o nowej fali migracji, związanej z napływem rodzin, które chcą dołączyd do swoich bliskich, którzy osiągnęli już stabilną pozycję na rynku pracy w Wielkiej Brytanii.130

Coraz częściej w brytyjskiej debacie na temat migracji pracowników z krajów Europy Środkowo-Wschodniej podkreśla się koniecznośd przyciągnięcia wykwalifikowanych pracowników. Autorzy artykułu w The Independent z 26 maja 2011 r. podkreślają, że jedynie co trzynasta osoba zatrudniała się na stanowisku wymagającym wysokich kwalifikacji.

"Minister ds. imigracji Damian Green powiedział, że należy przyciągad do pracy w Wielkiej Brytanii utalentowanych z całego świata, ale nie może się to odbywad kosztem Anglików".131

W podobnym tonie utrzymano artykuł Imigranci z Wielkiej Brytanii uciekają do firm niemieckich, w którym autorzy zwracają uwagę na zagrożenie odpływem wykwalifikowanych imigrantów z Polski do Niemiec.

"Badania paostwowej instytucji z Wielkiej Brytanii wykazały, że otwarcie niemieckiego rynku pracy może spowodowad odpływ imigrantów pracujących obecnie w Wielkiej Brytanii. Współautor raportu Dawn Holland informuje, że największe zainteresowanie niemiecką ofertą pracy może dotyczyd pracowników najlepiej wykwalifikowanych, a to z kolei może przyczynid się do pogorszenia sytuacji brytyjskich pracodawców ponieważ stracą najbardziej wartościowych pracowników, którym poświecili wiele czasu oraz zainwestowali pieniądze na ich rozwój. To, czym Niemcy mogą przyciągnąd Polaków wyższy wzrost gospodarczy niż w Wielkiej Brytanii i niższe bezrobocie "132

2.6.2. Migracje Polaków – Irlandia

Irlandia otworzyła swój rynek pracy dla Polaków w 2004 roku. Szacowana liczba obywateli polskich przebywających w celach zarobkowych na terytorium Republiki Irlandii to ok. 200 tys. Są to jednak dane orientacyjne i kalkulowane na podstawie wydanych numerów PPS (Personal Public Service – odpowiednik polskich numerów NIP i PESEL). Z przeprowadzanych co kwartał badao Central Statistic Office (CSO – Centralnego Biura Statystycznego) wynika, że zmniejsza się tempo napływu Polaków do Irlandii, co potwierdza liczba wydanych numerów PPS. 133

130

Polska: Imigracja do Wielkiej Brytanii jest powrotem do dobrego życia pomimo panującego kryzysu, The Guardian, 27 maja 2011. 131

Wzrost wschodnich pracowników w Europie, The Independent, 26 maj 2011. 132

Imigranci z Wielkiej Brytanii uciekają do firm niemieckich, The Telegraph, 01 maja 2011. 133

Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w paostwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii oraz obywateli paostw EOG w Polsce, MPiPS, Warszawa, listopad 2010.

69

Rysunek 45. Liczba Polaków wyjeżdżających do pracy do Irlandii (na podstawie liczby numerów PPS nadanych polskim obywatelom

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w paostwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii oraz obywateli paostw EOG w Polsce, MPiPS, Warszawa, listopad 2010

W 2004 roku, tj. w roku otwarcia irlandzkiego rynku pracy, na wyjazd do Irlandii zdecydowało się 27,3 tys. Polaków. W kolejnych latach liczba ta rosła do 64,7 tys. w 2005 r., osiągając największą wartośd w 2006 roku.

Ciekawych informacji na temat profilu Polaków migrujących od Irlandii dostarcza publikacja Census 2006 - Non-Irish Nationals Living in Ireland, opracowana w 2006 roku przez Central Statistics Office Ireland na podstawie spisu powszechnego. Większośd Polaków biorących udział w spisie powszechnym była zatrudniona w przemyśle (22 proc.) oraz w przetwórstwie przemysłowym (22 proc.). W handlu i usługach zatrudnienie znalazło 17% polskich migrantów, natomiast w sektorze hoteli i restauracji 16%, a w usługach biznesowych jedynie 9%.

Średnia wieku polskich migrantów wynosiła 27,5 lat (29 mężczyźni i 25 kobiety).

W roku otwarcia irlandzkiego rynku pracy dla nowych krajów członkowskich UE, stopa bezrobocia w Irlandii wynosiła 4,6 proc. W kolejnych latach utrzymywała się na zbliżonym poziomie. Pierwsze oznaki wzrostu bezrobocia zaobserwowano w 2008 roku (6,1 proc), a lata 2009-2010 przyniosły wzrost bezrobocia do 13,7 proc. na koniec 2010 r.

PKB per capita w całym analizowanym okresie był wyższy, niż średnia dla krajów UE-15. Najwyższy poziom PKB osiągnięto w 2007 roku, od tego czasu obserwuje się coroczne spadki.

13794

42553

79816

93787

64731

27295

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

100000

200920082007200620052004

70

Rysunek 46. Stopa bezrobocia w Irlandii (w %). Rysunek 47. PKB per capita w Irlandii (w EUR).


Przedstawiając wstępne wyniki opracowania pn. Labour mobility within the EU - The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements z kwietnia 2011 r., można zauważyd, że spośród czterech omawianych krajów, o największym wpływie migracji z krajów UE-8 można mówid właśnie w przypadku Irlandii, gdzie wpływ migracji na wszystkie cztery wskaźniki makroekonomiczne był największy.

Rysunek 48. Szacowany wpływ migracji z krajów UE-8 na gospodarkę Irlandii (model NiGEM)


Migranci z krajów EU-8 przyczynili się do wzrostu PKB, a ich udział we wzroście irlandzkiego PKB rósł z roku na rok. W 2009 r. szacuje się, że migranci przyczynili się do tworzenia PKB w 1,3%. O pozytywnym wpływie migrantów z krajów UE-8 można było także mówid w przypadku inflacji (spadek do 2007 r.) i poziomu bezrobocia (spadek od 2006 r.), natomiast o negatywnym - w przypadku poziomu płac.

4,3 4,6 4,6 4,4 4,5 4,6

6,1

12,0

13,7

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

-

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

45 000

50 000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Irlandia UE-15

-2

-1,5

-1

-0,5

0

0,5

1

1,5

2004 2005 2006 2007 2008 2009

PKB (w %)


Wynagrodzenia (w %)


71

2.6.3. Migracje Polaków – Holandia

Holandia otworzyła rynek pracy dla Polaków w roku 2007. Liczba Polaków wyjeżdżających do Holandii po otwarciu rynku pracy wzrosła w 2008 r. o blisko 4 tys. osób w stosunku do roku poprzedniego. W 2009 roku zaobserwowano zmniejszenie liczby migrantów z 12,3 tys. w 2008 do 11,1 tys. w 2009 r.

Wśród migrantów przeważają mężczyźni, przy czym warto zauważyd, że do 2006 roku miała miejsce tendencja odwrotna - częściej migrowały kobiety.

Rysunek 49. Liczba Polaków wyjeżdżających do pracy do Holandii


Na dzieo 1 stycznia 2010 r. liczba ludności Holandii z obywatelstwem polskim wynosiła 77178 osób i stanowiła 0,47 proc. całości ludności kraju (wzrost o 0,05 p.p. w stosunku do poprzedniego roku). Nastąpił więc znaczący spadek dynamiki przyrostu Polaków w Holandii – w 2009 r. wynosiła ona 12 proc., w 2008 r. – 17 proc., w okresie 2000-2010 średnio 10 proc. rocznie, a w okresie 2004-2010 średnio 13 proc. rocznie. W roku 2008 odnotowano wzrost liczby ludności polskiej o ok. 10 tys. osób, w 2009 r. o 8.334 os. w stosunku do ubiegłego roku.

Co ciekawe, wśród Polaków mieszkających w Holandii popularne jest prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej. Na dzieo 1 stycznia 2010 r. zarejestrowanych było 6.300 firm prowadzonych przez Polaków (7.711 firm w 2009 r.); są to głównie firmy jednoosobowe. Ok. 70 proc. firm otwieranych przez Polaków działa w branży budowlanej. Drugą branżą, pod względem ilości założonych firm, w której aktywnie działają polskie przedsiębiorstwa jednoosobowe, jest rolnictwo (7%.)134.

Mimo występowania szeregu nieprawidłowości towarzyszących procesowi zatrudniania obywateli polskich, coraz więcej Polaków pragnie pozostad w Królestwie Niderlandów na stałe. Rośnie zainteresowanie kursami języka i kultury niderlandzkiej. Zmienia się profil osób deklarujących chęd pozostania – coraz częściej są to ludzie przed 30-tym rokiem życia ze średnim lub wyższym wykształceniem.

W 2007 roku, tj. w roku otwarcia holenderskiego rynku pracy, stopa bezrobocia w Holandii wynosiła 3,2 proc. Niższy poziom odnotowano tylko w 2008 roku (2,7 proc.), natomiast od tego czasu obserwuje się coroczny, aczkolwiek niewielki, wzrost bezrobocia (do poziomu 4,5 proc. na koniec 2010 r.).

134


11130

13277

9236

67725651

4484

15301593

14371316891

1464

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

20

09

20

08

20

07

20

06

20

05

20

04

20

03

20

02

20

01

20

00

19

99

19

98

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

20

09

20

08

20

07

20

06

20

05

20

04

20

03

20

02

20

01

20

00

19

99

19

98


72

PKB per capita w Holandii w całym analizowanym okresie był wyższy, niż średnia dla krajów UE-15. Najwyższy poziom PKB osiągnięto w 2008 roku (35.600 EUR).

Rysunek 50. Stopa bezrobocia w Holandii (w %) Rysunek 51. PKB per capita w Holandii (w EUR)


Przedstawiając wstępne wyniki opracowania pn. Labour mobility within the EU - The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements z kwietnia 2011 r., można zauważyd podobne tendencje zmian wartości wskaźników w omawianym okresie.

Rysunek 52. Szacowany wpływ migracji z krajów UE-8 na gospodarkę Holandii (model NiGEM)


Migranci z krajów EU-8 przyczynili się do wzrostu PKB, a ich udział we wzroście holenderskiego PKB rósł z roku na rok. W 2009 r. szacuje się, że migranci przyczynili się do tworzenia PKB w 0,13%. O pozytywnym wpływie migrantów z krajów UE-8 można było także mówid w przypadku inflacji (spadek), natomiast o negatywnym - w przypadku poziomu płac (spadek) i poziomu bezrobocia (wzrost).

Przyglądając się konsekwencjom otwarcia holenderskiego rynku pracy nie sposób pominąd konsekwencji na tle społecznym, które w Holandii, podobnie jak kilka lat temu w Wielkiej Brytanii, są obecne w holenderskiej debacie publicznej.

2,6

3,6

4,7 4,8

3,9

3,22,7

3,4

4,5

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

-

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Holandia UE-15

-0,15

-0,1

-0,05

0

0,05

0,1

0,15

2004 2005 2006 2007 2008 2009

PKB (w %)


Wynagrodzenia (w %)


73

Prasa holenderska często wspomina o Polakach w kontekście ich uczestnictwa w holenderskim rynku pracy. Z jednej strony można słyszed głosy pozytywne, podkreślające, że lepiej jest zatrudniad dobrze wykształconych robotników z Polski niż przedstawicieli innych nacji ze wschodu lub Bałkanów.

"Henk Kamp, holenderski minister ds. społeczny, apeluje do holenderskich sadowników aby ci zaprzestali zatrudniad do pracy imigrantów z Bułgarii i Rumunii. Uważa, że tego typu praca jest na tyle łatwa, że każdy może ją wykonywad, chociażby holenderscy bezdomni. Nie chce, aby w Holandii pracowali Rumunii i Bułgarzy, na ich miejscu widzi pracowników z polski."135

Powyższy cytat pochodzi z jednego z serii wielu artykułów, opisujących spór na linii minister-sadownicy. Polscy robotnicy skonfrontowani są tu z rumuoskimi i bułgarskimi. Holenderski minister chce ograniczyd liczbę Rumunów i Bułgarów w Holandii, a polskich pracowników widzi jako alternatywę.

Pracownicy z Polski oceniani są jako wartościowi, jednak nie zmienia to faktu, że obecnośd wielu imigrantów w Holandii stanowi dla tego małego kraju problem. Rząd Holandii twierdzi, że aby zmniejszyd liczbę polskich imigrantów Unia Europejska powinna zacząd inwestowad w najbiedniejsze regiony w Polsce. Pojawia się także coraz więcej kontrowersji wokół polskich imigrantów:

"Holenderski minister ds. społecznych zapowiedział zaostrzenie polityki imigracyjnej w Holandii. Obecnie w Holandii przebywa 200 tysięcy emigrantów z Polski, Rumunii i Bułgarii. Minister Kamp jest na stanowisku że imigranci, którzy pozostają bez pracy dłużej niż 3 miesiące muszą opuścid Holandię. Z kolei osoby, które wielokrotnie znajdą się bez pracy będą traktowane w kraju jako persona non grata. Ministra wspierają burmistrz Westland oraz radni z Rotterdamu i Hagi. Haski radny Marnix Norder mówił już w 2010 r. o tsunami polskich, bułgarskich i rumuoskich imigrantów zarobkowych, z konsekwencjami w formie wszelkiego typu nieprawidłowości, jeśli idzie o warunki mieszkaniowe i alkoholizm. Na początku roku Ambasador RP w Holandii powiedział w wywiadzie dla de Volkskrant, że Polacy w Holandii coraz bardziej cierpią z powodu tego, jak się o nich mówi w mediach i w polityce."136

W kontekście zabierania Holendrom miejsc pracy wypowiadają się również holenderskie związki zawodowe. Media z kolei komentują, że polscy pracownicy są wykorzystywani, a ich płace są niższe od minimalnych.

Z drugiej strony, pojawiają się obawy, podobnie jak w przypadku Wielkiej Brytanii, że po otwarciu niemieckiego rynku pracy wielu wykwalifikowanych pracowników z Polski (szczególnie inżynierów i specjalistów) opuści Holandię i przeniesie się do atrakcyjniejszych, ze względu na bliskośd geograficzną i większe podobieostwo kulturowe, Niemiec. Opinie na ten temat są jednak podzielone.137

Jak widad, temat polskich imigrantów jest szeroko dyskutowany w Holandii. Z jednej strony pojawiają się radykalne opinie polityków, z drugiej strony docenia się wykwalifikowanych pracowników z Polski.

135

Kamp: Nie potrzeba Rumunów do zbierania truskawek, Algemeen Dagblad, 28 kwietnia 2011. 136

Polacy bez pracy muszą opuścid kraj, De Volkskrant, 15 kwietnia 2011. 137

Niemieccy pracodawcy mają nadzieję na wielu technicznych specjalistów z Polski po 1 maja, NRC Handelsblad, 27 kwietnia 2011.

74

2.6.4. Migracje Polaków – Hiszpania

Polacy mogli rozpocząd legalną pracę już w 2002 roku na mocy podpisanej umowy polsko-hiszpaoskiej o pracownikach sezonowych. Już dwa lata później prawie 14 tysięcy Polaków otrzymało pozwolenie na pracę, w następnym roku liczba ta wzrosła o 12 tysięcy. W roku 2006 polskich pracowników na rynku hiszpaoskim było już 30 tysięcy. Jednak to nie Polacy są najliczniejszą grupą pracowników spoza Hiszpanii. Jak podaje hiszpaoski urząd statystyczny ze statusem rezydenta w Hiszpanii w roku 2005 przebywało:

192 tys. – Rumunów; 50 tys. – Ukraioców; 36 tys. – Bułgarów; 34 tys. Polaków; 11 tys. – Litwinów.138

Rysunek 53. Liczba Polaków wyjeżdżających do pracy do Hiszpanii


Według danych statystycznych Ministerstwa Pracy i Imigracji na dzieo 30 czerwca 2010 r. liczba obywateli polskich zamieszkałych na terytorium Hiszpanii i legitymujących się kartą rezydenta wyniosła w połowie 2010 r. 85.726 osób., tj. o 464 osób mniej (0,54% niż w marcu i o 588 osób mniej (0,68% w porównaniu do grudnia 2009 r. Średnia wieku emigrantów polskich do Hiszpanii wynosi 33,1 lat. Według danych statystycznych hiszpaoskiego Zakładu Ubezpieczeo Społecznych w sierpniu 2010 r. liczba zarejestrowanych i płacących składki ubezpieczeniowe Polaków wyniosła 28.816 tys., z czego 19.715 tys. osób zatrudnionych na zasadach ogólnych, 2.980 prowadzących własną działalnośd gospodarczą, 4.301 zatrudnionych w rolnictwie, 1.433 zatrudnionych w gospodarstwach domowych, 368 w górnictwie i 20 w sektorze morskim.139

Obecnie sytuacja się zmienia. Hiszpania notuje największy od kilku lat poziom bezrobocia, który przekracza 20%. Również wartośd PKB per capita w Hiszpanii była wyższa w całym analizowanym okresie niż średnia dla UE-15.

138

Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej Polaków do Paostw EOG po 1 maja 2004 roku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. 139


4637

7961

17269

15796

84797520

46493875

3672

3834

820436

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000


75

Rysunek 54. Stopa bezrobocia w Hiszpanii (w %) Rysunek 55. PKB per capita w Hiszpanii (w EUR)


Poniżej przedstawiono wstępne wyniki opracowania pn. Labour mobility within the EU - The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements z kwietnia 2011 r.

Rysunek 56. Szacowany wpływ migracji z krajów UE-8 na gospodarkę Hiszpanii (model NiGEM).


Migranci z krajów EU-8 przyczynili się do wzrostu PKB, a ich udział we wzroście hiszpaoskiego PKB rósł z roku na rok. W 2009 r. szacuje się, że migranci z UE-8 przyczynili się do tworzenia PKB w 0,1%. O pozytywnym wpływie migrantów z krajów UE-8 można było także mówid w przypadku bezrobocia (spadek od 2006 r.), natomiast o negatywnym - w przypadku poziomu płac (spadek).

11,3 11,3 11,19,2 8,6 8,3

11,4

18,120,2

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

-

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Hiszpania UE-15

-0,15

-0,1

-0,05

0

0,05

0,1

0,15

2004 2005 2006 2007 2008 2009

PKB (w %)


Wynagrodzenia (w %)


76

3. Charakterystyka zjawiska migracji polsko-niemieckich i ich konsekwencji w obszarze społeczno-gospodarczym

3.1. Migracje Polaków do Niemiec

3.1.1. Ocena dotychczasowej skali zjawiska polsko-niemieckiej migracji pracowników

Jak wskazują badania historyczne polskiej migracji do Niemiec tradycja masowej migracji zarobkowej w tym kierunku jest bardzo długa i sięga połowy XIX wieku. Źródła historyczne wskazują, że na przełomie XIX i XX wieku polscy pracownicy w Zagłębiu Ruhry stanowili 40%-50% wszystkich zatrudnionych.140 Sytuacja w kolejnych okresach rozwijała się zgodnie z ekonomiczną i polityczną koniunkturą w Europie.

W samych Niemczech ruchy migracyjne zostały zintensyfikowane w latach 50-tych, kiedy rozwój gospodarki wymagał potężnego dopływu pracowników. Jak wskazują autorzy raportu Migracje sezonowe Polaków do Niemiec po II wojnie światowej źródłem sukcesu zachodnioniemieckiej gospodarki i spektakularnego wzrostu gospodarczego był stworzony w latach 50-tych tzw. system Gastarbeitingu, który umożliwił Niemcom powrót do grona najlepiej rozwiniętych paostw świata141.

Intensyfikacja migracji z Polski do Niemiec nastąpiła w latach siedemdziesiątych, po normalizacji stosunków między Polską a RFN i podpisaniu Układu PRL-RFN. W wyniku podpisanych układów umożliwiono wyjazd do RFN na zasadzie łączenia rodzin oraz osobom, które miały prawo ubiegad się o obywatelstwo niemieckie. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z narastającym kryzysem gospodarczym w Polsce, zjawisko migracji stałej do Niemiec uległo intensyfikacji i nabrało masowego charakteru. Poza przyczynami ekonomicznymi, w latach osiemdziesiątych coraz większe znaczenie miały również przyczyny polityczne.

Jednocześnie w Niemczech stopniowo starano się ograniczad procesy imigracyjne. Wiązało się to z wprowadzeniem rygorystycznej kontroli wjazdu i zatrudniania cudzoziemców. Mimo, iż możliwości migracji były administracyjne ograniczane, nie zmieniło to jednak faktu, że niemiecka gospodarka cierpiała na poważne niedobory pracowników. Zatrudnienie cudzoziemców było wciąż jednym z ważnych czynników rozwoju gospodarczego, zwłaszcza w odniesieniu do tych branż, które nie cieszyły się zainteresowaniem ze strony lokalnych pracowników. W zaistniałej sytuacji od początku lat 90. wprowadzano pewne regulacje wyjątkowe, które w sposób selektywny i możliwie kontrolowany umożliwiały napływ pracowników-imigrantów na niemiecki rynek pracy, w szczególności napływ pracowników sezonowych.142 W konsekwencji tych rozwiązao, po transformacji ustrojowej nastąpił wyraźny spadek liczby stałych wyjazdów do Niemiec, coraz większego znaczenia nabrały natomiast wyjazdy czasowe o charakterze legalnym.

140

Polska diaspora w Niemczech, w: Polska diaspora, Kozłowski J., red. A. Walaszek, Kraków 2001. 141

Migracje sezonowe Polaków do Niemiec. Kaczmarczyk P., Tyrowicz J., Fundacja Inicjatyw Społeczno - Ekonomicznych, Biuletyn nr 3. Warszawa 2008. 142

Materiały na podstawie konferencji zorganizowanej przez Fundację Konrada Adenauera i Szkołę Główną Handlową: Przed otwarciem rynku pracy w Niemczech – 2011. Przyszłośd i perspektywy migracji zarobkowej, Warszawa 19.04.2011.

77

3.1.2. Obecna sytuacja w zakresie migracji z Polski do Niemiec

Jako kryterium czasowe „obecnej” sytuacji migracyjnej, w zakresie migracji z Polski, w tym także migracji do Niemiec, należy uznad datę akcesji Polski do Unii Europejskiej. Z dniem 1 maja 2004 r., dzięki wejściu do Wspólnoty i znacznemu ułatwieniu wyjazdów migracyjnych, związanemu ze swobodą przepływu osób w UE, sytuacja migracyjna Polski uległa znaczącym przeobrażeniom: tak ilościowym, jak i jakościowym. Obserwowana po 2004 r. masowa emigracja Polaków (zarówno na pobyt czasowy, jak i stały) do krajów Europy Zachodniej była bez precedensu na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. O masowej skali zjawiska i jego wielkościach liczbowych wspomniano już w rozdziale drugim.

Zmiana jakościowa zjawiska migracji zarobkowej z Polski w pierwszym okresie po 2004 r. dotyczyła m.in. zmiany w hierarchii popularności krajów wyjazdowych. Do roku 2004 największym krajem przyjmującym polskich emigrantów była Republika Federalna Niemiec. Po roku 2004 na pierwszym miejscu znalazła się Wielka Brytania, która otworzyła swój rynek pracy dla Polaków bezpośrednio po akcesji. Jednakże, mimo otwarcia równolegle rynków irlandzkiego, szwedzkiego i późniejszego sukcesywnego wprowadzania swobody na innych europejskich rynkach pracy, oraz funkcjonowania okresu przejściowego na rynku niemieckim, Niemcy pozostały drugim krajem pod względem ilości emigrantów przyjmowanych z Polski. Po akcesji Polski do UE ilośd pracowników emigrujących do Niemiec zwiększała się. Co roku pracowało tam ok. 400 tys. Polaków i liczba ta rosła. Co istotne, nie zmieniła się jednak charakterystyka emigracji z Polski pod względem rodzaju zatrudnienia – nadal dominująca częśd Polaków pracujących w Niemczech pracowała w ramach prac sezonowych. Ta forma zatrudnienia, mimo istnienia perspektyw stałego zatrudnienia w innych krajach UE cechowała się nie słabnącą popularnością.143 Na tej podstawie można więc domniemywad, że również w przypadku pełnego otwarcia rynku pracy w RFN zatrudnienie sezonowe będzie miało znaczący udział w całości zatrudnienia Polaków.

Co jednak ciekawe, opisane powyżej tendencje odwróciły się pod koniec pierwszej dekady XXI w. Opierając się na danych Diagnozy Społecznej 2009 można powiedzied, że Niemcy ponownie stały się najbardziej istotnym krajem polskiej emigracji, i to pomimo trwającego zamknięcia rynku pracy – 30,4 % badanych w Diagnozie określiło Niemcy jako najbardziej preferowany kraj migracji zarobkowej i był to odsetek największy, druga z kolei Wielka Brytania była wyborem 26 % respondentów.144

Trzeba jednak pamiętad, że dane Diagnozy mówią o subiektywnych i ogólnych nastawieniach badanych, które niekoniecznie musza znaleźd swe odzwierciedlenie w realizacji wyjazdów do danego kraju, natomiast dane GUS były danymi bardziej obiektywnymi, obrazującymi realną skalę emigracji. Z drugiej jednak strony, można domniemywad, że częściowo wynikająca z Diagnozy ocena sytuacji może byd prawdziwa i może wynikad z jakby nasycenia rynków dotychczas otwartych emigrantami z Polski i postrzeganym brakiem możliwości dalszego zatrudnienia.

O przyczynach utrzymującego się (a nawet zwiększającego) wysokiego poziomu ilości wyjazdów Polaków do Niemiec mówią badania Polish Migration Project z 2005 r., przytaczane przez K. Iglicką w analizie opracowanej na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Gdaosku145. W badaniach tych analizowano i porównywano strategie migracyjne mieszkaoców Polski i Meksyku, a w obrębie badao polskich tłem porównao było miejsce zamieszkania: wieś lub miasto oraz wymiar zmiany w czasie – badania przeprowadzono dwukrotnie: w 1997 i w 2004 roku. Z badao tych wynika jasno, że jedynie na obszarach wiejskich między badanymi latami wzrosło zainteresowanie wyjazdami emigracyjnymi do Niemiec, jak i liczba doświadczeo emigracyjnych respondentów (wzrost odpowiednio: w gminie Jaraczewo w Wielkopolsce z 7 % do 15% oraz w gminie Pawłowo w Świętokrzyskiem z 13% do 25%

143

Wyzwania dla pomorskiego rynku pracy w związku z otwarciem niemieckiego rynku pracy dla Polaków 1 maja 2011 roku. Krystyna Iglicka, WUP Gdaosk, 2011. 144

Diagnoza społeczna 2010 – warunki i jakośd życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009. 145

Wyzwania dla pomorskiego rynku pracy…op.cit.

78

badanych, którzy przynajmniej raz wyjechali zarobkowo do Niemiec). Sugerowaną przez autorów badania przyczyną takiego stanu rzeczy są modernizacyjne tendencje w polskim rolnictwie. Wraz z unowocześnianiem tej gałęzi gospodarki zmniejsza się liczba ludności zatrudnionej w rolnictwie (w skali kraju: spadek z 27% w roku 1993, przez 19% w roku 2000, do 14% w roku 2008). Osoby tracące zatrudnienie w rolnictwie często nie znajdują go w innych działach gospodarki lokalnej czy na terenie kraju, co stanowi istotny czynnik stymulujący zachowania migracyjne146. W istotnej części zjawisko to wpływa także, jak się wydaje, i będzie wpływad na emigrację Polaków do Niemiec.

Jeżeli powyższe obserwacje zostaną odniesione do danych liczbowych można mówid o utrzymującym się relatywnie wysokim poziomie popularności Niemiec jako kraju docelowego dla polskich emigrantów. Polacy stanowią ważną grupę na niemieckim rynku pracy także w porównaniu z pracownikami z innych paostw (unijnych i pozaunijnych). Przykładowo, w roku 2006 liczba zarejestrowanych, aktywnych zawodowo Polaków w 2006 r. wynosiła 135 tys. Z jednej strony była to liczba mniejsza niż np. liczba obywateli tureckich (ponad 640 tys.), ale równocześnie Polacy stanowili ponad 50% emigrantów z krajów „nowej” Unii. Co więcej, o istotności polskiej imigracji zarobkowej w Niemczech mówią dane dotyczące dynamiki w strukturze grup emigranckich na niemieckim rynku pracy. Podczas gdy w latach 1995 – 2006 liczba pracowników tureckich zmalała (o ponad 200 tys. osób), to jednak liczba zatrudnionych Polaków uległa podwojeniu. Najnowsze dane odnoszą się do stanu na początku 2010 r. i wskazują na obecnośd w Niemczech 415 tys. stałych mieszkaoców Polski. Oznacza to, że pomimo utrzymania blokady dostępu do rynku pracy zasób polskich obywateli przebywających w Niemczech wzrósł po 2004 r.: z 385 tys. w r. 2004 do 490 tys. w r. 2008. 147

Podobnie, dane dotyczące ilości pozwoleo na podjęcie pracy w Niemczech, potwierdzają tezę o względnie wysokiej skali emigracji polskiej do Niemiec:

Rysunek 57. Liczba zezwoleo na pracę wydanych obywatelom polskim w Niemczech (w tys.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w paostwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii oraz obywateli paostw EOG w Polsce, Departament Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, edycja 5.2010 (s. 24) i 11.2010

146

Ibidem. 147

Analiza niemieckiego rynku pracy, Ośrodek Badao nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2007.

190,6183,6

136,0 133,5

3,7 3,1 2,2 2,02,8 2,6

2,3 1,1 0,6 1,1

0

50

100

150

200

2008 2009 w tym: I poł. 2009 I poł. 2010

Licz

ba

zezw

ole

o (

w t

ys.)

Pracownicy sezonowi

Pracownicy pomocniczy przy imprezach objazdowych

Studenci zatrudnieni w okresie ferii

Pomoce domowe

79

W zakooczeniu tego podrozdziału raportu warto wspomnied o możliwych zastrzeżeniach co do przedstawionych powyżej, jak i wszelakich danych liczbowych dotyczących zatrudnienia Polaków w Niemczech. W pewnym zakresie wszystkie te dane mają charakter ogólny i szacunkowy. Precyzyjne określenie liczbowej skali zjawiska jest nie do kooca możliwe, gdyż:

dane oficjalne nie uwzględniają pracowników nielegalnych; statystyki dotyczą osób, które oficjalnie podjęły pracę lub dostały na nią zezwolenie, jednak

należy pamiętad, że często podjęta praca ma charakter krótkookresowy (fakt zaprzestania pracy nie jest rejestrowany), a ponadto – na mocy traktatu akcesyjnego – jeżeli obywatel jednego z nowych krajów członkowskich jest nieprzerwanie legalnie zatrudniony w danym kraju przez 12 miesięcy, uzyskuje stały dostęp do ryku pracy tego paostwa (rozmiar tego zjawiska także nie podlega rejestracji)”148.

Ponadto, błędy w wyliczeniach liczby migrantów mogą byd spowodowane różnicami w podejściach metodologicznych i definicyjnych w różnych projektach badawczych. O trudnościach tego typu wspominali uczestnicy senackiej konferencji: Migracja zarobkowa z Polski do krajów Unii Europejskiej – wyzwania dla paostwa. opisując przypadek badao Citizens Action Service z września 2006 r.149 W badaniach tych, uznawanych za pierwszą całościową analizę emigracji z nowych krajów członkowskich, skalę zjawiska oszacowano na ponad 1 mln osób. Szczegółowe dane dotyczące Niemiec mówiły o ponad 500 tys. emigrantów, w tym pół miliona pracowników sezonowych. Według uczestników wspomnianej konferencji tak wysoka oszacowana skala zjawiska mogła jednak wynikad z metodologii niedostosowanej do realiów prawnych w RFN: znacząca częśd osób mogła byd uwzględniona w badaniu dwukrotnie, z racji tego, że średni kontrakt pracownika sezonowego w Niemczech jest dłuższy niż dwa miesiące. Uwzględniając te zastrzeżenia skala emigracji sezonowej sięgałaby raczej 100 tys., a nie 500 tys. pracowników. 150

3.1.3. Struktura migracji z Polski do Niemiec. Migracje sezonowe

Mimo dośd znaczącej pozycji Polaków w obrębie rynku pracy emigrantów w Niemczech i popularności tego kierunku dla polskiej siły roboczej, to jednak udział polskich pracowników w ogólnym zatrudnieniu jest niski i wynosi dla całego kraju tylko 0,3% 151

Ogólną charakterystykę grupy emigrantów polskich w Niemczech, opartą na podstawie danych GUS BAEL, można przytoczyd za autorami raportu: Skutki otwarcia niemieckiego rynku pracy dla mobilności Polaków”152. Polscy emigranci w Niemczech (nie dotyczy to jednak migrantów sezonowych):

pochodzą z regionów terenów o dobrze rozbudowanych sieciach i więzach migracyjnych; można zaliczyd tu rejony przygraniczne oraz województwo opolskie ;

charakteryzują się relatywnie niższym poziomem wykształcenia i starszym wiekiem niż emigrujący do innych krajów (szczególnie silnie jest to widoczne w porównaniu z emigrantami poakcesyjnymi do Wielkiej Brytanii oraz Irlandii);

148

Monitoring przepływu pracowników między Polską a paostwami Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. 149

Report on the free movement of workers in EU-25. Who’s afraid of EU enlargement? European Citizen Action Service, Belgia 2005. 150

Migracja zarobkowa z Polski do krajów Unii Europejskiej – wyzwania dla paostwa. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granic pod patronatem Marszałka Senatu Bogdana Borusewicza 20.10.2006 r. 151

Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalnej regionalne, P. Kaczmarczyk, Ośrodek Badao nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008. 152

Potencjalne skutki otwarcia niemieckiego rynku pracy dla mobilności Polaków, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, kwiecieo 2011.

80

są zatrudniani głównie w obszarze prac prostych (branża budowlana,, rolnictwo, usługi domowe);

tylko niewielką częśd (nie masową) emigracji do Niemiec stanowią migracje specjalistów, chod dla pewnych ich grup kierunek niemiecki jest kierunkiem atrakcyjnym (np. 25 tys. osób lekarzy w 2010r.).

Ważną cechą strukturalną migracji do Niemiec jest popularnośd specyficznych form zatrudnienia możliwych do realizowania w okresie przedakcesyjnym oraz poakcesyjnym (zarówno w trakcie trwania okresu przejściowego, jak i po jego zniesieniu) – zatrudnienia sezonowego oraz delegowanego.

W zakresie zatrudnienia delegowanego (możliwośd delegowania pracowników przez polskie firmy do realizacji dzieła na terenie RFN) obserwowana jest tendencja zniżkowa związana z dekoniunkturą w niemieckiej gospodarce w branży, w której zatrudnienie delegowane najpełniej się rozwinęło, a więc w branży budowlanej. Coraz mniej firm polskich wykorzystuje możliwości płynące z umowy bilateralnej z Niemcami z 1990 r. W 2008 r. kontyngent został wykorzystany tylko w 42%, do pracy w RFN pojechało 5869 polskich pracowników.153 Podobnie w 2010 roku zatrudnienie jedynie nieznacznie przekraczało 40% wynegocjowanych limitów osobowo – czasowych. Mimo, iż na niemieckich budowach w każdym miesiącu pierwszej połowy 2010 roku pracowało 5,8 tys. polskich robotników, czyli o 8% więcej niż w analogicznym okresie roku poprzedniego, to jednak ogólne zainteresowanie transgranicznym wykonywaniem usług i delegowaniem pracowników uległo zmniejszeniu, o czym można wnioskowad także na przykładzie obserwowanego spadku liczby poświadczeo formularzy E101 wydawanych przez ZUS: z przeszło 112 tys. w 2008 roku do 107 tys. w 2009 roku (spadek o 5%)154.

W przypadku emigracji zarobkowej Polaków do Niemiec największą rolę pełniło w przeszłości zatrudnienie sezonowe, przy czym obecnie obserwowane są pewne zmiany. Analiza tego zjawiska została przeprowadzona przez P. Kaczmarczyka i J. Turowicz w opracowaniu Migracje sezonowe Polaków do Niemiec, z którego zaczerpnięto przedstawione poniżej informacje dotyczące charakterystyki tego zjawiska155.

Znacząca rola sezonowych migracji Polaków do pracy w Niemczech wiązała się, poza tradycjami historycznymi, z istnieniem od 1990 roku specjalnego programu zatrudnienia sezonowego Polaków z Niemczech. Dzięki istnieniu tych uregulowao prawnych i gwarantowanej przez nie względnej prostocie (z punktu widzenia niemieckich firm) procedur koniecznych do uzyskania możliwości zatrudnienia zagranicznych pracowników sezonowych, a co za tym idzie ich relatywnie niskiej kosztowności, ta forma zatrudnienia cieszyła się znaczną popularnością. Przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej dodatkową korzyścią dla niemieckiego pracodawcy był brak obowiązku ubezpieczeniowego pracowników sezonowych. Po akcesji obowiązek ten występuje, ale tylko przy zatrudnieniu powyżej 50 dni. Niezależnie jednak od wprowadzenia konieczności odprowadzania składek, a więc zwiększenia kosztów zatrudnienia, przez prawie całe dwie dekady obowiązywania programu, zatrudnienie sezonowe Polaków na terenie RFN było częstą i znaczącą liczbowo praktyką.156 Sytuacja ta uległa niewielkiej zmianie dopiero w ostatnich latach.

Twierdzenia te znajdują potwierdzenie w dostępnych statystykach migracyjnych. Liczba zezwoleo na pracę sezonową dla obywateli Polski od początku lat ’90. do połowy pierwszej dekady XXI wieku rosła i wynosiła: w roku 1993 – 144 tys. zezwoleo, w roku 1999 – ponad 200 tys., 2004 - blisko 290 tys. osób. Po roku 2004 tendencja ta uległa odwróceniu i obserwowany był spadek: w roku 2008 było to

153

Polacy nie chcą już budowad Niemiec?, „Biuletyn Migracyjny”. 154

Informacja w sprawie zatrudnienia..., op. cit., edycja 5.2010. 155

Migracje sezonowe Polaków do Niemiec. Fundacja Inicjatyw Społeczno - Ekonomicznych, Biuletyn nr 3., Kaczmarczyk P., Tyrowicz J., Warszawa 2008. 156

Ibidem.

81

ok. 191 tys. osób, w roku 2009 – ok. 184 tys. osób. W pierwszej połowie roku 2010 do pracy sezonowej wyjechało 133,5 tys. Polaków, co jest liczbą o 2,5 tys. osób mniejszą niż w analogicznym okresie roku poprzedniego.157

Można więc powiedzied, że apogeum wyjazdów sezonowych do Niemiec miało miejsce w momencie przystąpienia Polski do UE, potem skala zjawiska systematycznie zmniejszała się, na co mogło mied wpływ pojawienie się alternatywy wobec wyjazdów do Niemiec, w postaci otwartych rynków: brytyjskiego, szwedzkiego i irlandzkiego.

Co jednak ważne, mimo spadku liczby uzyskiwanych zezwoleo, jak i zmniejszenia się odsetka Polaków w ogólnej liczbie pracowników sezonowych na terenie Republiki Federalnej Niemiec (61% w roku 2010, w stosunku do 70% rok wcześniej)158, to jednak Polacy nadal stanowią tu większośd. Ponadto, jak wskazują autorzy wspomnianego raportu, jeśli program polski porównany zostanie z programami zatrudnienia sezonowego realizowanymi w innych krajach (w przypadku Niemiec i Polski liczba zezwoleo sięgająca nadal kilkuset tysięcy przypadków; program kanadyjski czy francuski, jedynie kilkadziesiąt tysięcy), to uprawnionym wydaje się twierdzenie o utrzymującej się ważnej pozycji tego typu zatrudnienia jako cesze charakterystycznej emigracji polskiej do Niemiec.

Oczywiście, kluczową kwestią stanowiącą o takiej popularności sezonowego zatrudnienia Polaków jest szczególny charakter sąsiedztwa polsko-niemieckiego: poza bliskością geograficzną, wieloletnim kierunkiem emigracji i krótkookresowych wyjazdów zarobkowych, ważną rolę odgrywa w tym wypadku bardzo duża różnica w poziomie rozwoju gospodarczego Polski i Niemiec i wysoka atrakcyjnośd warunków finansowych oferowanych na niemieckim rynku pracy – w relatywnej bliskości do miejsca zamieszkania Polaków (niskie „koszty rozstania”).

Ważna jest także nierównowaga na niemieckim rynku pracy w niektórych zawodach związana z niedostateczną podażą pracowników. Z założenia zatrudnienie sezonowe może dotyczyd tylko kilku branż niemieckiej gospodarki. Gros pracy sezonowej dotyczy rolnictwa (90–95%), odsetek osób wyjeżdżających zaś do pracy hotelarstwie i gastronomii jest niewielki – mowa zatem o zawodach nieatrakcyjnych dla lokalnej społeczności – nisko płatnych, mało atrakcyjnych, często na terenach wiejskich. Trzy czwarte wyjazdów do pracy sezonowej ogranicza się w praktyce do regionu Bawarii, Badenii-Wirtembergii, Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynacie oraz Dolnej Saksonii. Z drugiej strony, także podaż pracowników jest silnie skoncentrowana – około jedna czwarta pracowników pochodzi z Dolnego Śląska i z Wielkopolski.159

Profil demograficzny emigrantów sezonowych wskazuje na zdominowanie tego typu pracy przez osoby młode i w średnim wieku (przeciętnie pracownik ma 32 lata), jednak wiek nie jest w tym wypadku barierą (występuje np. nadreprezentacja osób w wieku 30–49 lat w porównaniu ze strukturą ludności Polski). Jednocześnie osoby wyjeżdżające do prac sezonowych charakteryzują się stosunkowo wysokim wykształceniem. Ponadto zauważa się, że pracę sezonową najczęściej podejmują osoby nie posiadające możliwości zatrudnienia na lokalnym rynku pracy i/lub posiadające wykształcony i podtrzymywany przez rodzinę czy lokalną społecznośd wzorzec kulturowy podejmowania tego typu prac.160

Pewnym problemem związanym z zatrudnieniem sezonowym Polaków w Niemczech jest to, że pomimo stworzenia formalnych ram tego typu wyjazdów i nadzoru realizowanego nad nimi przez polskie i niemieckie instytucje rynku pracy, większośd z nich opiera się na umowach ustnych, osobistych referencjach. Co więcej, często wyjazdy mają charakter cykliczny – podejmowanie zatrudnienia u tego samego pracodawcy w rytmie corocznym na zasadzie „sprawdzenia się”. Co jednak ważne, mimo istnienia tych praktyk z zakresu szarej strefy, z punktu widzenia niemieckich i

157

Ibidem. 158

Ibidem. 159

Ibidem. 160

Ibidem.

82

polskich urzędów pracy, prowadzenie programu prac sezonowych jest cennym doświadczeniem, które może zaowocowad w okresie swobody przepływu siły roboczej po 1 maja 2011 r. 161

Poza zatrudnieniem sezonowym i delegowanym, aktywnośd emigracyjna Polaków w Niemczech była istotna w aspekcie prowadzenia działalności gospodarczej. Wśród obywateli paostw „nowej” Unii prowadzących działalnośd gospodarczą w Niemczech, było ponad 80% Polaków. W tym samym roku liczba polskich podmiotów gospodarczych zarejestrowanych przez Federalny Związek Rzemiosła wyniosła aż 28,1 tys., co stanowi wzrost o 6% w stosunku do roku poprzedniego.

W treści tego podrozdziału została opisana, w podstawowych wymiarach, struktura migracji polskiej do Niemiec. Pytaniem otwartym pozostaje pytanie o charakter tej struktury i jej zmiany po pełnym otwarciu niemieckiego rynku pracy w maju 2011 roku. O ile stworzenie precyzyjnych predykcji na przyszłośd wydaje się niemożliwe, o tyle możliwe są do wyodrębnienia czynniki, które mogą stymulowad bądź ograniczad ruch migracyjny oraz w różnych aspektach modyfikowad jego charakter. Opierając się na tezach raportu Wyzwania dla pomorskiego rynku pracy w związku z otwarciem niemieckiego rynku pracy dla polaków 1 maja 2011 roku 162 można podkreślid rolę takich czynników jak:

bliskośd terytorialna Niemiec – szczególnie w przypadku Dolnego Śląska i Wielkopolski (czynnik sprzyjający migracji);

zróżnicowanie poziomów płac - atrakcyjniejsze warunki finansowe w RFN(czynnik sprzyjający migracji);

wiedza i rozeznanie rynku pracy kraju przyjmującego – dośd znaczna z racji wieloletnich tradycji wyjazdów, szczególnie na terenach przygranicznych (czynnik sprzyjający migracji);

powiązania społeczne pomiędzy krajem wysyłającym a krajem przyjmującym – j.w. (czynnik sprzyjający migracji);

system zabezpieczenia społecznego w kraju przyjmującym – rozbudowany system świadczeo w Niemczech, ułatwiony dostęp z racji europejskich przepisów koordynacyjnych (czynnik sprzyjający migracji);

poziom bezrobocia w Polsce (czynnik sprzyjający migracji); niedopasowanie emigranckiej podaży pracy pod względem kwalifikacji do popytu ze strony

niemieckich pracodawców (czynnik ograniczający); brak znajomości języka niemieckiego (czynnik ograniczający); stabilna sytuacja rodzinna (czynnik ograniczający).

Pod względem ilościowym czynniki te zasadniczo się równoważą. Warto jednak zaznaczyd, że sprzyjają te czynniki, które mówią o potencjalnych korzyściach dla emigrantów, motywatory dla wyjeżdżających. Jeśli chodzi o czynniki bardziej mówiące o korzyściach po stronie pracodawców niemieckich, te zdają się byd ograniczające (kwalifikacje, język). Ponieważ do optymalnego funkcjonowania rynku pracy i optymalnego poziomu zatrudnienia, także w przypadku emigracji zarobkowej, konieczne jest spotkanie popytu i podaży, wymienione tu uwarunkowania zdają się sugerowad raczej umiarkowaną skalę emigracji po 1 maja 2011 r. Prawdopodobnym wydaje się, że utrzymają się obecne tendencje, ale trudno oczekiwad kolejnego apogeum wyjazdów. Chod oczywiście kwestia ta zostanie ostatecznie rozstrzygnięta jedynie na podstawie empirycznej obserwacji ruchu migracyjnego.

161

Ibidem. 162

Wyzwania dla pomorskiego rynku pracy w związku z… op. cit.

83

3.1.4. Postawy społeczne i wizerunek emigrantów (w tym polskich) w społeczeostwie niemieckim.

O wizerunku imigrantów, w tym Polaków, w społeczeostwie niemieckim i postawach społecznych wobec tych grup można wnioskowad m.in. na podstawie artykułów dotyczących Polski, Polaków i otwarcia niemieckiego rynku pracy zamieszczanych w prasie niemieckiej.

Kompleksowej analizy tego zagadnienia w okresie 2001 – 2009, a więc w czasie od pierwszych negocjacji akcesyjnych między Polską a Niemcami, a skooczywszy na roku, kiedy została podjęta decyzja o ostatnim możliwym przedłużeniu okresu przejściowego na niemieckim rynku pracy (2 lata) dostarczają wyniki badania Instytutu Spraw Publicznych zaprezentowane w publikacji: Polska migracja zarobkowa do Niemiec-fakty i mity. W badaniach tych zostały przeanalizowane artykuły z gazet niemieckich (w tym dzienników opiniotwórczych) z czterech podokresów: pierwszej połowy roku 2001 (gdy w RFN podejmowano decyzję o nieotwieraniu rynku pracy), maja-czerwca 2003 (referendum akcesyjne w Polsce), kwietnia-maja 2004 (tuż po akcesji Polski do UE), lipca 2008 – lutego 2009 (kontekst aktualny). 163

Biorąc po uwagę całośd uwzględnionego przez analityków ISP materiału można powiedzied, że w wymienionych powyżej okresach stosunkowo po równo rozkładały się opinie o pozytywnym i neutralnym zabarwieniu, jedynie w 2003 roku silnie przeważały treści o charakterze negatywnym. 164

Obawy przed emigracją z Polski pojawiały się najsilniej w publikacjach prasowych i w debacie publicznej w Niemczech w momencie akcesji Polski od UE i w trakcie dyskusji o okresie przejściowym. Obawy te, dośd silnie, jak się wydaje, obecne w społeczeostwie niemieckim dotyczyły spodziewanej konkurencji ze strony polskich pracowników i groźby utraty pracy (głównie w budownictwie). 165

Jednakże taki obraz Polaków jako potencjalnego zagrożenia nie utrzymywał się przez całą pierwszą dekadę XXI w. Nawet w okresie bezpośrednio po akcesji dostrzegane były przeciwstawne opinie. W badaniach ISP wspomina się np. o braku obaw wśród rolników, którzy chętnie korzystali z polskich pracowników sezonowych, oraz o dostrzeganiu możliwego pozytywnego wpływu i pozytywnego obrazu Polaków, jeżeli chodzi o sportowców (głównie piłkarzy) podejmujących zatrudnienie w klubach niemieckich. 166

Najbardziej zauważalna zmiana nastawienia w prasie do otwarcia niemieckiego rynku pracy i imigracji z Polski miała miejsce w latach 2008 – 2009. Obawy przed emigracją z Polski, jak i innych krajów „nowej” Unii, były wyraźnie mniejsze. Co więcej, podtrzymywanie tych obaw przez częśd społeczeostwa i związki zawodowe, jak również podjęta wówczas przez niemiecki rząd decyzja o podtrzymaniu zamknięcia rynku pracy, oceniana była w prasie jako nieuzasadniona. Powodem takiej zmiany była obserwacja skutków masowej migracji polskiej siły roboczej do innych paostw unijnych, które wcześniej udostępniły w pełni rynki pracy dla Polaków, które to skutki były pozytywne. W oparciu o te doświadczenia upadł też niejako stereotyp Polaka, który emigrując zarobkowo głównie chciałby uzyskad świadczenia społeczne. Taka sytuacja nie miała miejsca w przypadku Polaków udających się np. do Wielkiej Brytanii po 2004, przez co obawy co do zaistnienia takiego scenariusza w Niemczech, przynajmniej w prasie niemieckiej, przestały byd artykułowane. 167

W badaniach ISP zaobserwowana została także pewna prawidłowośd dotycząca wizerunku polskich emigrantów: pozytywne opinie nt. Polaków przeważały wtedy, gdy mowa była o zawodach (opieka nad osobami starszymi, ciężka praca fizyczna w budownictwie i sezonowa w rolnictwie), w których pracownicy niemieccy i tak nie podejmowaliby zatrudnienia, z powodu zbyt trudnych warunków i/lub

163

Polska migracja zarobkowa do do Niemiec-fakty i mity; Instytut Spraw Publicznych; Warszawa 2009. 164

Ibidem. 165

Ibidem. 166

Ibidem. 167

Ibidem.

84

zbyt niskiego wynagrodzenia. W tym kontekście imigranci z Polski, jak również innych paostw Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej, byli doceniani i pozytywnie postrzegani jako, mówiąc kolokwialnie, „ostatnia deska ratunku”. W tym aspekcie wizerunku, Polacy to po prostu ci, którzy podejmą każdą pracę. Warto dodad, że tego rodzaju pozytywne opinie były przedstawiane przez przedstawicieli tych grup społecznych, które niejako czerpały korzyści z zatrudnienia Polaków (niższe koszty zatrudnienia): rodzin zatrudniających opiekunki, producentów rolnych. 168

Stopniowo, im dłużej utrzymywany był okres przejściowy, tym bardziej dostrzegane było zapotrzebowanie na Polaków (w kontekście malejącej podaży pracy w Niemczech i starzenia się społeczeostwa) także w zawodach wymagających bardziej zaawansowanych kwalifikacji: informatyków, lekarzy, jak i w kontekście systemu edukacji - braki uczniów w szkołach zawodowych stanowiły coraz większe zagrożenie dla utrzymania się firm rzemieślniczych. Imigracja z Polski zaczęła byd postrzegana (przynajmniej na łamach prasy) jako potencjalny środek zaradczy na zmiany demograficzne w społeczeostwie niemieckim, szczególnie w przypadku prasy kierowanej do wyżej sytuowanego czytelnika oraz np. przedsiębiorców (a więc przypuszczalnie i w tych grupach społecznych).169

Jeśli chodzi o specyficzną grupę polskich imigrantów – pracowników z „szarej strefy”, to można mówid o różnych rodzajach opinii w Niemczech. Z jednej strony, fakt zatrudniania na czarno bywa postrzegany negatywnie, piętnowany jako łamanie prawa i zabieranie pracy rodzimym pracownikom, w dodatku na nielegalnych zasadach. Warto jednak zauważyd, że krytyce w równym stopniu byli poddawani sami imigranci (z całej Europy Środkowo – Wschodniej, w tym Polacy), jak i niemieckie firmy prowadzące nielegalne zatrudnienie. Druga strona dyskursu publicznego i prasowego nt. szarej strefy zatrudnienia imigrantów koncentrowała się na ukazaniu systemowych uwarunkowao i przyczyn pracy na czarno i ukazania, że nielegalne zatrudnienie np. w segmencie opieki nad osobami starszymi wynika z braku możliwości (z racji zbyt dużych kosztów) legalnego zatrudnienia pracowników niemieckich. Zauważanym i jednoznacznie negatywnie przedstawianym zjawiskiem jest „imigracja” świadczeniowa Polaków do Niemiec – półlegalne praktyki związane z nabywaniem statusu niemieckiego uczestnika systemu pomocy społecznej przez bezrobotnych Polaków w celu korzystania ze świadczeo. Tego rodzaju wizerunek też był obecny w społeczeostwie niemieckim, chod, jak to zostało powiedziane powyżej, sukcesywnie tracił na znaczeniu. 170

Trwałym rysem obrazu polskich imigrantów w RFN jest w zasadzie jednoznaczne utożsamianie ich z pracownikiem niskokwalifikowanym, niskowykształconym, podejmującym się zajęcia przy pracach prostych. Na ogół brak jest utożsamiania polskich pracowników z wymagającymi wyższych kwalifikacji i bardziej specjalistycznymi zawodami. 171

W zgodzie z powyższym twierdzeniem, do grup najbardziej docenianych polskich imigrantów należą: opiekunki (doceniane za stosunek do podopiecznych, dyspozycyjnośd, zgodę na niskie stawki) i pracownicy rolni (pracowitośd, solidnośd oraz poszanowanie własności pracodawcy). Równocześnie do zauważanych i negatywnie postrzeganych praktyk polskich pracowników zaliczyd można drobne kradzieże i nieuczciwośd. Dostrzegany jest również brak znajomości języka niemieckiego, który stanowi barierę zarówno komunikacyjną, jak i integracyjną. 172

Trwałym elementem wizerunku polskiego imigranta w Niemczech jest także ukazywanie silnych ekonomicznych uwarunkowao decyzji emigracyjnych. Polski pracownik przybywający do Niemiec to osoba o niezbyt wysokim statusie materialnym w kraju, dla której emigracja bywa jedyną szansą na utrzymanie rodziny albo pozyskanie środków finansowych na osobiste inwestycje (edukacja,

168

Ibidem. 169

Ibidem. 170

Ibidem. 171

Ibidem. 172

Ibidem.

85

mieszkanie, działalnośd gospodarcza). Wydaje się, że w oczach niemieckich dziennikarzy, a zatem w pewnej przynajmniej części niemieckiego społeczeostwa, jedyną motywacją skłaniającą Polaków do przyjazdu do pracy w RFN jest motywacja finansowa. Żadna inna nie jest zauważana i nie jest elementem wizerunku. 173

Zgodnie z wynikami analizy Instytutu Spraw Publicznych, o szczególnie pozytywnym wizerunku Polaków można mówid w przypadku Niemców mieszkających na terenach przygranicznych z Polską i korzystających np. z usług handlowych na terenie Polski lub doświadczających obecności Polaków w życiu społecznym po niemieckiej stronie granicy (praca polskich lekarzy w lokalnych niemieckich przygranicznych szpitalach). W takich przypadkach Polacy są oceniani raczej pozytywnie i doceniani za przedsiębiorczośd, dbanie o niemieckiego klienta. 174 Ta obserwacja wydaje się o tyle ciekawa, że stoi w sprzeczności z potoczną opinią, że to właśnie dla wschodnich landów niemieckich Polacy są największym zagrożeniem.

Powyższe tendencje z lat 2001 – 2009 pozostały względnie niezmienne w latach późniejszych (2009 -2011) w trakcie debaty publicznej w Niemczech związanej z przewidzianym na maj 2011 pełnym otwarciem niemieckiego rynku pracy.175

Podsumowując, można powiedzied, że stopniowo, w obliczu obiektywnych zmian w sytuacji ekonomicznej, demograficznej i społecznej, wizerunek polskich emigrantów w Niemczech poprawia się, a poziom ewentualnych obaw się obniża.

173

Ibidem. 174

Ibidem. 175

Powtórzenie badao – analizy pracy dla lat 2009 – 2011; wyniki przedstawione w raporcie: Polacy nadchodzą!... Wreszcie! Polska migracja zarobkowa do Niemiec analiza w przededniu otwarcia niemieckiego rynku pracy dla polskich obywateli; Instytut Spraw Publicznych; Warszawa 2011.

86

3.2. Dotychczasowa skala oraz prognoza zjawiska „szarej strefy” w polsko-niemieckiej migracji pracowników

Problem szarej strefy nie jest problemem specyficznie polskim, specyficznie niemieckim ani też specyficznie występującym w aspekcie migracji polsko – niemieckiej, gdyż występuje względnie uniwersalnie we wszystkich gospodarkach świata. Ewentualne różnice w tej kwestii mogą dotyczyd skali zjawiska w poszczególnych paostwach czy obszarach życia społeczno – gospodarczego, czego jednak oszacowanie samo w sobie, z racji specyfiki zjawiska, jest problematyczne. Istnieją różne szacunki i opinie w tym względzie. Według przeprowadzonych w roku 2004 badao przez prof. Friedricha Schneidera z Uniwersytetu w Linzu, w przypadku Niemiec w latach 2000 – 2004 wielkośd szarej strefy w Niemczech była szacowana na 16 – 18% ogółu PKB, podczas gdy wedle tych samych danych analogiczna wartośd dla Polski wyniosła 27,4%. Jednakże, wobec oczywistego w obliczu tych danych wniosku o większym rozpowszechnieniu szarej strefy w Polsce, w stosunku do Niemiec należy byd ostrożnym, gdyż jest on korygowany na podstawie danych konkurencyjnych. Według badao GUS wspomniany odsetek wyniósł 14,3% i według polskich ekspertów dane te lepiej odzwierciedlają rodzime realia. 176

W przypadku rynku niemieckiego, obecnie, według najświeższych danych można mówid o zmniejszaniu się skali zjawiska. Według prowadzącego systematyczne badania zagadnienia Instytutu Stosowanych Badao Ekonomicznych (IAW) rok 2010 przyniósł spadek obrotów w niemieckiej szarej strefie o 4,2 mld euro, co zaowocowało spadkiem udziału szarej strefy w PKB do 13,9% (poniżej średniej krajów OECD, ale najlepszy wynik niemieckiej gospodarki od 1995 roku). Co więcej prognozowane jest dalsze utrzymanie się tendencji w roku 2011. Istotnym, z punktu widzenia otwarcia niemieckiego rynku pracy, i wartym odnotowania wydaje się fakt, że według opisywanego badania i prognozy niemały wpływ na poziom szarej strefy w RFN ma szara strefa w dziedzinie zatrudnienia i procesy obserwowane na rynku pracy. Jak zostało to zauważone przez IAW, do obniżenia się poziomu szarej strefy w RFN przyczynił się wzrost gospodarczy obniżający poziom bezrobocia. Z drugiej strony czynnikiem mogącym stanowid zagrożenie dla pozytywnej tendencji są: planowana w Niemczech reforma podatków i ubezpieczeo społecznych oraz wprowadzenie ustawowej ogólnej płacy minimalnej, co może skutkowad podwyższeniem kosztów zatrudnienia a przez to kosztów produkcji, co z kolei może spowodowad wypychanie pracowników do szarej strefy. W momencie otwarcia rynku pracy uwarunkowania te mogą mied wpływ także na sytuację zatrudnieniową obywateli polskich i zasięg szarej strefy wśród emigrantów - zbyt wysokie koszty zatrudnienia Niemców mogą skutkowad preferowaniem nielegalnego zatrudnienia emigrantów pracujących za niższe stawki. 177

Oprócz nowych czynników, które mogą modyfikowad zakres emigranckiej szarej strefy w zatrudnieniu wagę należy przypisad także już istniejącym i utrwalonym zwyczajom i praktykom zarówno podejmowania nielegalnego zatrudnienia przez Polaków, jak i nielegalnego zatrudniania polskich obywateli przez samych Niemców, ze szczególnym uwzględnieniem branży usług domowych. Świadomośd znacznej skali już istniejącego zatrudnienia Polaków na czarno w Niemczech jest faktem obiegowo znanym. Teoretycznie otwarcie niemieckiego rynku pracy mogłoby byd szansą na legalizację pracy i pobytu wieloletnich uczestników szarej strefy zatrudnienia w Niemczech. Jednakże prawdopodobieostwo realizacji tej szansy na większą skalę wydaje się niewielkie. Jak wynika to z prasowych opisów doświadczeo polskich nielegalnych pracowników w Niemczech, praca na czarno, niezależnie od obowiązywania lub nie okresu przejściowego, wydaje się byd korzystna dla obu stron nieformalnego kontraktu (pracownicy otrzymują wyższe wynagrodzenie, „zleceniodawcy” taosze

176

Polska jako miejsce lokowania inwestycji niemieckich, Kalinowski T., Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową, Gdaosk 2005. 177

Szara strefa w Niemczech kurczy się, Ośrodek Studiów Wschodnich, Tygodnik BEST OSW, Numer 3 (163), 26 stycznia 2011.

87

usługi). Legalizacja łączyłaby się z dodatkowymi zobowiązaniami (podatki, składki), co mogłoby skutkowad obniżeniem wypłacanych pensji. Ewentualna możliwa zmiana łączy się z otwarciem możliwości poszukiwania pracy i podjęcia zatrudnienia w ramach legalnych ofert, ale w nowym miejscu zatrudnienia, a nie dotychczasowym, w którym miało miejsce zatrudnienie na czarno.178

Na przeszkodzie ku utrzymywaniu się lub rozrostowi szarej strefy mogą stad niemieckie regulacje karne w zakresie nielegalnego rynku pracy. Obecnie zatrudnienie na czarno w niemieckim prawie karnym należy do kategorii przestępstw, a nie wykroczeo, i podlega karze finansowej w wysokości min. 1500 €, której brak spłaty grozi karą więzienia i wpisem do rejestru skazanych, a w przypadku firm zatrudniających na czarno również wykluczeniem z możliwości realizacji przetargów publicznych. Wykrywaniem działalności z zakresu pracy na czarno zajmują się byli funkcjonariusze służb celnych w liczbie 7 tys. osób. Strategią przyjmowaną przez władze niemieckie po 1 maja 2011 r. jest zaostrzenie kontroli i ewentualnych sankcji w tym obszarze. 179

Realna skala zjawiska szarej strefy migracji polsko – niemieckiej będzie wypadkową opisanych powyżej tendencji i zjawisk sprzyjających (gorsza sytuacja gospodarcza, regulacja prawa pracy, społeczne wzorce i przyzywa czajenia) i ograniczających (lepsza sytuacja w gospodarce, możliwośd legalnego zatrudnienia, rygorystyczne sankcje). Z pewnością nie należy się spodziewad całkowitego zaniku zjawiska w związku z otwarciem rynku pracy. Mało prawdopodobny wydaje się również scenariusz masowego nielegalnego zatrudnienia nowych emigrantów. Sytuacja zapewne będzie lokowała się gdzieś między tymi skrajnościami. W kontekście dośd poważnych sankcji grożących nielegalnie pracującemu pracownikowi kluczowym wydaje się podjęcie działao informacyjnych nakierowanych na osoby wyjeżdżające, w celu zwiększenia świadomości podejmowanego ryzyka i ewentualnego skłonienia do niepodejmowania zatrudnienia na czarno.

3.3. Niemieckie instytucje rynku pracy

Według przyjętych w Polsce definicji instytucje rynku pracy, to instytucje, które realizują zadania paostwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Celem podejmowanych działao pracy jest dążenie do: pełnego i produktywnego zatrudnienia; rozwoju zasobów ludzkich; osiągnięcia wysokiej jakości pracy; wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej; zwiększenia mobilności na rynku pracy. Tradycyjnie do grona tego typu instytucji zaliczane są: publiczne służby zatrudnienia, Ochotnicze Hufce Pracy, agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe oraz instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego.180

Niemiecki system instytucji rynku pracy obejmuje:

Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych http://www.bmas.de/

Instytucja nadrzędna na szczeblu federalnym, chod formalnie nie będąca instytucją rynku pracy, jest to jednak instytucja o bardzo znaczącym wpływie na jego funkcjonowanie; zakres przedmiotowy działalności jest dośd szeroki i wykracza poza ścisłe ramy zagadnieo związanych z samym tylko zatrudnieniem pracowników - ministerstwo odpowiada za politykę rynku pracy, ale także: prawa pracownicze, bezpieczeostwo pracy, system emerytalny i zabezpieczenia społecznego oraz system opieki społecznej (jako nakierowany na integrację społeczną i wzrost zatrudnienia).181

Federalny Urząd Pracy http://www.arbeitsagentur.de/

Jako instytucja Federalny Urząd Pracy (Bundesagentur für Arbeit–BA) jest największym dostarczycielem usług na rynku pracy w Niemczech. Urząd składa się z centrali ulokowanej w

178

Szara strefa na zawsze? Gazeta.pl, 17.05.201. 179

Praca na czarno – szara strefa. Gazeta Polsko-Niemiecka REGION Europy nr 7. 180

Instytucje rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 181

Bundesministerium für Arbeit und Soziales: http://www.bmas.de/portal/16702/startseite.html

http://www.bmas.de/

http://www.arbeitsagentur.de/

http://www.bmas.de/portal/16702/startseite.html

88

Norymberdze, 10 Oddziałów Regionalnych (Regionaldirektione), 178-miu publicznych agencji zatrudnienia oraz około 610 oddziałów filialnych.

Do formalnie określonych zadao urzędu należy:

doradztwo zawodowe dla pracowników i bezrobotnych; doradztwo dla pracodawców; promocja kształcenia zawodowego; promocja kształcenia ustawicznego; promocja zatrudnienia i integracji zawodowej osób niepełnosprawnych; rozdzielanie środków na podtrzymywanie istniejących miejsc pracy i tworzenie nowych; funkcje socjalne – wypłacanie świadczeo z tytułu bezrobocia i bankructwa oraz świadczeo

rodzinnych; prowadzenie badao, analiz rynku pracy; gromadzenie i opracowywanie statystyk rynku pracy.

Oddziały regionalne urzędu są odpowiedzialne za skuteczną realizację regionalnej polityki rynku pracy w oparciu o koordynację prawidłowości rządzących rynkiem pracy oraz regionalnej polityki strukturalnej i ekonomicznej. Z racji specyficznego ustroju administracyjnego Niemiec jako federacji, Oddziały Regionalne ściśle współpracują z władzami poszczególnych landów. Oddziały regionalne zarządzają pracą agencji i filii lokalnych.

Na poziomie lokalnym jednostki Federalnego Urzędu Pracy są odpowiedzialne za implementację zaleceo i polityk struktur regionalnych. 182

Prywatne agencje pracy

Na terenie Niemiec legalnie działają prywatne agencje pracy. Ich zadaniem, w zależności od profilu działalności, może byd pośrednictwo pracy, doradztwo personalne, prowadzenie szkoleo i inne. Co istotne, w obrębie systemu niemieckiego obowiązują specjalne zasady współpracy między tymi firmami a podmiotami publicznymi i osobami bezrobotnymi. Po spełnieniu określonych warunków (rejestracja jako osoba bezrobotna, posiadanie prawa do zasiłku, brak oferty pracy przez okres minimum 2 miesięcy) i wyrażeniu stosownej chęci osoby bezrobotne mogą korzystad z usług prywatnych agencji pracy, zaś usługi te są finansowane ze środków publicznych. Dodatkowo premiowane jest skuteczne pośrednictwo – premia pieniężna, jeżeli zostało znalezione zatrudnienie dla bezrobotnego i zostanie ono utrzymane przez okres 6 miesięcy. Kwoty tego wynagrodzenia finansowego sięgają 2500€ w przypadku grup szczególnie zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy (długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni). 183

182

Bundesagentur für Arbeit: http://www.arbeitsagentur.de/nn_426290/EN/Navigation /zentral/BA/Aufgaben_20der_20BA/Aufgaben-Nav.html 183

Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011.

http://www.arbeitsagentur.de/nn_426290/EN/Navigation/zentral/BA/Aufgaben_20der_20BA/Aufgaben-Nav.html

http://www.arbeitsagentur.de/nn_426290/EN/Navigation/zentral/BA/Aufgaben_20der_20BA/Aufgaben-Nav.html

89

Inne instytucje

Tabela 10. Inne instytucje ważne z punktu widzenia migracji polsko-niemieckiej

Nazwa instytucji w j. niemieckim i skrót

Adres strony internetowej Nazwa instytucji w j. polskim/opis w j. polskim

Zentrale Auslands und Fachvermittlung (ZAV)

www.arbeitsagentur.de/nn_29928/Navigation/Dienststellen/besondere-Dst/ZAV/ZAV-Nav.html

Centralny Urząd Pośrednictwa Pracy za granicą

Zollamt www.zoll.de Służba celna

Deutsche Rentenversicherung Bund (DRV-Bund)

www.deutsche-rentenversicherung-bund.de/DRVB/de/Navigation/_home_node.html

Niemieckie Ubezpieczenie Emerytalno-Rentowe

Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung

www.dguv.de Niemieckie Zrzeszenie Ubezpieczeo Wypadkowych

Deutsche Verbindungsstelle Krankenversicherung - Ausland

www.dvka.de Instytucja łącznikowa ds. Ubezpieczenia Zdrowotnego – Zagranica

Meldeaemt www.meldeaemter.de Urząd Meldunkowy

Ausländeramt różnie (lokalne) Urząd ds. Cudzoziemców

Źródło: Opracowanie własne

3.4. Polskie instytucje rynku pracy

Instytucje rynku pracy w Polsce działają w oparciu o Ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r.o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.184

Publiczne Służby Zatrudnienia

W skład Publicznych Służb Zatrudnienia wchodzą: Powiatowe Urzędy Pracy, Wojewódzkie Urzędy Pracy, urząd obsługujący odpowiedniego ministra (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej) oraz urzędy wojewódzkie i w zakresie zadao związanych z realizacją ustawowo określonych zadao związanych z rynkiem pracy. Szczegółowe zadania władz wojewódzkich i powiatowych jako instytucji rynku pracy są opisane rozdziale 4 ww. ustawy.

Ochotnicze Hufce Pracy

Wymienione w rozdziale 5 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Ochotnicze Hufce Pracy są wyjątkową instytucją rynku pracy, gdyż jej działania nakierowane są na specyficzną grupę na rynku pracy, jaką są osoby młode, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym i bezrobotnych z kategorii wiekowej do 25. roku życia. Wedle

postanowieo ustawy: Ochotnicze Hufce Pracy wykonują zadania paostwa w zakresie zatrudnienia oraz przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży, a także zadania w zakresie jej kształcenia i wychowania. 185

184

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.( Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001). 185

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r.o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.( Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001).

http://www.arbeitsagentur.de/nn_29928/Navigation/Dienststellen/besondere-Dst/ZAV/ZAV-Nav.html

http://www.arbeitsagentur.de/nn_29928/Navigation/Dienststellen/besondere-Dst/ZAV/ZAV-Nav.html

http://www.deutsche-rentenversicherung-bund.de/DRVB/de/Navigation/_home_node.html



http://www.dguv.de/

http://www.meldeaemter.de/

90

Agencje Zatrudnienia

Według polskiego prawa w obręb instytucji rynku pracy zaliczane są także podmioty prywatne – agencje zatrudnienia. Są to firmy zajmujące się działalnością taką, jak: pośrednictwo pracy, pośrednictwo do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych, poradnictwo zawodowego, doradztwo personalne i praca tymczasowa.186 Agencje pracy działające na terenie Polski są rejestrowane w Rejestrze Podmiotów Prowadzących Agencje Zatrudnienia. Firmy tego typu są również zrzeszone w branżowej organizacji pracodawców - Stowarzyszeniu Agencji Zatrudnienia.

Instytucje szkoleniowe

To wszelkie podmioty prowadzące działania kształceniowe i edukacyjne dla rynku pracy, szczególnie działania dla osób bezrobotnych i/lub poszukujących pracy. Aby otrzymywad i móc realizowad zadania zlecone przez instytucje publiczne instytucje szkoleniowe muszą byd wpisane do krajowego rejestru.187

Instytucje dialogu społecznego

Do tej grupy zaliczane są:

organizacje związków zawodowych; organizacje pracodawców; organizacje bezrobotnych; organizacje pozarządowe współpracujące z publicznymi służbami zatrudnienia i

Ochotniczymi Hufcami Pracy w zakresie realizacji zadao ustawowych.188

Niemiecki i polski system instytucji rynku pracy, chod różnią się w szczegółach, na poziomie ogólnym są podobne. Stanowi to dobry prognostyk z punktu widzenia osób emigrujących, które pomijając ewentualne bariery językowe, i przy zapewnieniu odpowiedniej informacji, nie powinny mied problemów z odnalezieniem się w realiach niemieckich i efektywnym korzystaniem z usług niemieckich instytucji rynku pracy.

186

Ibidem. 187

Ibidem. 188

Instytucje rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

91

3.5. Charakterystyka niemieckiego rynku pracy

3.5.1. Bezrobocie

Niemcy są największym rynkiem pracy w Unii Europejskiej. Według Niemieckiego Federalnego Urzędu Statystycznego *Statistisches Bundesamt Deutschland+ działa na nim ok. 40,5 mln osób, z czego 11% to samodzielni przedsiębiorcy. Około 850.000 osób pracuje w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, niespełna 10 mln w przemyśle produkcyjnym, w tym w budownictwie, a prawie 30 mln w usługach.

Pod koniec 2010 roku liczba bezrobotnych spadła w Niemczech poniżej 3 mln osób, co w okresie od 1992 r. zdarzało się tylko sporadycznie. Według danych Niemieckiej Federalnej Agencji Pracy *Bundesagentur für Arbeit, dalej BA+ także w maju 2011 r. udało się, z 2.960.112 bezrobotnymi, pozostad poniżej tej granicy. Tym samym stopa bezrobocia wyniosła 7%., a liczona wg metodologii Międzynarodowej Organizacji Pracy [International Labour Organisation, ILO], 6,3% (marzec 2011), co sytuuje Niemcy na 5. miejscu wśród krajów UE z najniższym bezrobociem189.

Rysunek 58. Stopa bezrobocia w Niemczech (obliczana wg metodologii ILO)

Źródło: Eurostat, 06.2011

Najniższy poziom bezrobocia notowany jest w południowych oraz zachodnich landach Niemiec. Najtrudniej o pracę jest na terenie byłej NRD oraz w Bremie i przynależnej do niej Bremerhaven.

189

Statystyka nie obejmowała Danii, Estonii, Grecji, Litwy, Łotwy, Rumunii oraz Wielkiej Brytanii, z uwagi na brak danych.

92

Tabela 11. Stopa bezrobocia wg krajów związkowych, maj 2011 r.

Kraj związkowy Zatrudnieni Stopa bezrobocia

Niemcy 28.090.000 7,0%

Bawaria 4.636.900 3,6%

Badenia-Wirtembergia 3.950.300 4,0%

Nadrenia-Palatynat 1.237.400 5,2%

Hesja 2.221.500 5,8%

Kraj Saary 357.300 6,6%

Dolna Saksonia 2.504.500 6,8%

Szlezwik-Holsztyn 828.000 7,1%

Hamburg 831.900 7,9%

Nadrenia Północna-Westfalia 5.931.800 8,1%

Turyngia 739.600 8,7%

Brandenburgia 747.900 10,5%

Saksonia 1.414.200 10,7%

Saksonia-Anhalt 747.000 11,5%

Brema 290.200 11,6%

Meklemburgia-Pomorze Przednie 509.700 12,4%

Berlin 1.142.000 13,6%

Źródło: Niemiecka Federalna Agencja Pracy, 2011

W porównaniu do roku poprzedniego, największy spadek bezrobocia w maju 2011 r. zanotowano w

Saksonii (-1,4 % Turyngii (-1,3 % Saksonii-Anhalt (-1,2 %.), Kraju Saary (-0,9 %) oraz Badenii-

Wirtembergii (-0,9 % Tylko w dwóch przypadkach nie odnotowano poprawy sytuacji: w Berlinie, w

którym poziom bezrobocia utrzymał się na poziomie z poprzedniego roku oraz w Meklemburgii-

Pomorzu Przednim gdzie wzrósł on o 0,1 %.

Widad więc, że sytuacja na rynku pracy we wschodnich landach niemieckich sąsiadujących z Polską, a

więc najistotniejszych z punktu widzenia otwarcia niemieckiego rynku pracy i potencjalnej migracji

zarobkowej polskich pracowników, prezentuje się relatywnie najmniej korzystnie na tle całych

Niemiec. W Saksonii, Brandenburgii, Saksonii Anhalt, Turyngii i w Berlinie stopa bezrobocia

przekracza 10% i należy do największych w kraju. Jest to poziom jedynie niewiele (rzędu 3%) niższy

od poziomu bezrobocia w Polsce i na Dolnym Śląsku (odpowiednio 13,2% i 13,9%) a w samym

Berlinie nawet minimalnie wyższy (13,6%). W porównaniu do stolicy województwa dolnośląskiego –

Wrocławia, gdzie poziom bezrobocia wynosi jedynie 5,7%, sytuacja ta prezentuje się jeszcze gorzej.190

Na podstawie tych danych i analizy porównawczej można domniemywad, że rynek pracy na terenie

wschodnich Niemiec, a więc z punktu widzenia bliskiego dystansu najbardziej atrakcyjny dla

transgranicznej mobilności pracowników, nie będzie mógł wchłonąd bardzo dużej ilości pracowników

z Polski, skoro kilkanaście procent rodzimej siły roboczej pozostaje niezatrudnionej.

O jakościowej charakterystyce niemieckiego bezrobocia, pod względem zawodów reprezentowanych

przez osoby bezrobotne, mówią dane przedstawione w poniższej tabeli. Wynika z nich, że

pracownikom polskim poszukującym na terenie Niemiec ewentualnego zatrudnienia w branży

handlowej, magazynowej, ochroniarskiej, usługowej (sprzątanie) czy w zawodach biurowych nie

190

Dane dotyczące Polski i Dolnego Śląska za: http://www.dwup.pl

http://www.dwup.pl/

93

będzie łatwo znaleźd pracy, z racji względnie dużej konkurencji ze strony poszukujących zatrudnienia

Niemców. Warto zauważyd, że te najbardziej nadwyżkowe zawody na rynku niemieckim należą raczej

do zawodów niewymagających wysokich kwalifikacji. Może to świadczyd o tym, że dla obywateli

polskich o niskim poziomie kwalifikacji otwarcie niemieckiego rynku może nie stwarzad realnych

perspektyw zatrudnienia i poprawy sytuacji.

Tabela 12. Zawody o najwyższej liczbie bezrobotnych, maj 2011 r.

Zawód Liczba nowo zgłoszonych

bezrobotnych

Liczba bezrobotnych

ogółem

1. Handlowiec 57 950 327 022

2. Pomoc biurowa 44 147 261 600

3. Pracownicy i zarządcy magazynowi 47 930 253 473

4. Sprzątanie, utrzymywanie czystości 30 907 225 987

5. Ochrona i zawody pokrewne 20 340 152 504

6. Kucharz 21 887 123 808

7. Pracownicy pomocowi bez podanego zawodu 20 503 116 328

8. Kierowcy 20 237 101 567

9. Opieka nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi i zawody pokrewne

18 172 90 634

10. Ogrodnik 12 178 77 971

11. Opieka nad gośdmi 15 899 76 305

12. Monter, zawody metalowe 14 081 69 846

13. Murarz, betoniarz 12 968 68 518

14. Pomoc domowa 10 619 66 300

15. Specjaliści ds. rachunkowości oraz obróbki danych 10 043 58 791

16. Malarz, lakiernik i zawody związane 11 390 52 325

17. Inne zawody opieki zdrowotnej 11 665 48 060

18. Inni specjaliści ds. usług 8 138 40 163

19. Przedsiębiorca, rewident 7 144 39 449

20. Spawacz 7 973 33 523


3.5.2. Oferty pracy

Dzięki osiąganemu od zeszłego roku znacznemu wzrostowi gospodarczemu (w 2010 r. PKB Niemiec wzrosło o 3,6%), sytuacja na niemieckim rynku pracy ulega systematycznej poprawie, czego dowodem są m.in. zgłaszane do BA przez firmy oferty pracy. Niemiecka gospodarka w obliczu starzejącego się społeczeostwa musi odpowiednio reagowad na rosnące niedobory w kadrze pracowniczej większości firm. Niemieckie prognozy mówią, że aby utrzymad wzrost gospodarczy, potrzebnych jest 300-400 tys. rąk do pracy.

W maju 2011 r. przedsiębiorcy zgłosili do BA prawie 190.000 nowych ofert pracy. Tym samym ich ogólna liczba przekroczyła 470 tys. i była o prawie jedną trzecią wyższa niż w maju 2010 r. (ok. 355 tys.).

94

Wśród dostępnych ofert przeważają oferty dla: wykonawców usług (247.461), rzemieślników i specjalistów produkcyjnych (186.428) oraz pracowników technicznych (26.760).

Tabela 13. Najczęściej poszukiwani pracownicy, maj 2011 r.

Zawód Liczba nowych ofert

Liczba ofert dostępnych

ogółem

1. Handlowiec 12 375 31 611

2. Elektryk 7 988 26 771

3. Opieka nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi i zawody pokrewne

8 244 24 034

4. Pracownicy i zarządcy magazynowi 11 619 23 915

5. Inne zawody opieki zdrowotnej 7 688 22 410

6. Pomoc biurowa 11 224 21 256

7. Opieka nad gośdmi 7 448 20 312

8. Spawacz 7 294 17 868

9. Kierowca 7 438 15 986

10. Inni specjaliści ds. usług 5 237 15 164

11. Specjaliści ds. rachunkowości oraz obróbki danych 5 448 14 259

12. Inżynier 3 685 13 528

13. Mechanik 5 353 13 506

14. Kucharz 5 779 12 869

15. Specjaliści obróbki blachy cienkiej, instalatorzy 3 756 11 908

16. Technik obróbki skrawaniem 3 776 10 819

17. Malarz, lakiernik i zawody związane 5 183 10 585

18. Sprzątanie, utrzymywanie czystości 5 894 10 327

19. Monter, zawody metalowe 5 739 9 678

20. Technik 2 913 8 863


3.5.3. Płace

W przeciwieostwie do Polski w Niemczech nie ma minimalnego wynagrodzenia obowiązującego wszystkich pracowników. Płaca minimalna jest ustawowo określona tylko dla niektórych branż. Od czerwca 2011 r. obowiązuje w czterech zawodach budowlanych (budowlanka ogólna, malarz/lakiernik, elektryk, dekarz), gospodarce odpadami, sprzątaniu nieruchomości, pralnictwie oraz ochronie mienia. Godzinne stawki wahają się od 6,50 EUR w pralnictwie do 12,95 EUR dla maszynistów oraz kierowców.

Płaca minimalna jest w większości branż różna dla „starych” oraz „nowych” krajów związkowych. W tych drugich, a więc najistotniejszych z punktu widzenia polskich pracowników (są to: Saksonia, Saksonia-Anhalt, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia oraz Turyngia) płace minimalne są nawet o 20% niższe.

W przypadku ochrony mienia, w każdym z zachodnich krajów związkowych została ustalona inna stawka minimalna: od 6,53 EUR/godz. w Szlezwiku-Holsztynie do 8,60 EUR/godz. w Badenii-Wirtembergii.191

Przeciętne bazowe wynagrodzenie miesięczne brutto wynosiło w Niemczech w IV kw. 2010 r. 3.261 EUR. Stanowiło to wzrost o 1,5% wobec tego samego okresu 2009 r.. Dynamikę zmian poziomu

191

Źródło: Niemiecki Federalny Urząd Statystyczny.

95

wynagrodzeo w kolejnych kwartałach w ostatnich 3 latach (2008-2010) obrazują dane w poniższej tabeli. W ciągu ostatniego roku widad w tym obszarze zdecydowaną poprawę sytuacji.

Rysunek 41. Zmiana realnego wynagrodzenia (dynamika wobec kwartału roku poprzedniego)


Tabela 14. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie wg branż, 4 kw. 2010 r.

Branża Wynagrodzenie miesięczne brutto

Zmiana wobec kwartału roku poprzedniego

ICT 4295 2,40%

usługi finansowe i ubezpieczeniowe 4289 2,90%

energetyka 4283 -0,90%

wolne zawody, usługi naukowe i techniczne 4077 3,50%

sztuka, rozrywka, wypoczynek 3692 3,70%

górnictwo, kamiennictwo 3587 -0,30%

handel nieruchomościami 3422 -1,30%

przemysł przetwórczy 3380 6,10%

przemysł wytwórczy 3304 5,10%

opieka zdrowotna i społeczna 3201 1,60%

administracja paostwowa 3139 -0,60%

handel, naprawa pojazdów 3039 2,60%

inne usługi 2930 1,90%

gospodarka wodno-kanalizacyjna, odpadami 2900 2,40%

budownictwo 2722 -1,10%

inne usługi 2095 3,70%

hotelarstwo, gastronomia 1930 -1,30%

Źródło: Niemiecki Federalny Urząd Statystyczny

I II III IV I II III IV I II III IV

Serie1 0,1 1 -0,1 0,8 -0,4 -1,2 0,6 -0,4 0,8 2,3 1,3 1,5

0,1

1

-0,1

0,8

-0,4

-1,2

0,6

-0,4

0,8

2,3

1,31,5

-1,5

-1

-0,5

0

0,5

1

1,5

2

2,5

96

3.6. Bariery ograniczające swobodny przepływ siły roboczej miedzy Polską i Niemcami

Mimo zakooczenia okresu przejściowego i tym samym zniesienia formalnych barier w dostępie do niemieckiego rynku pracy dla obywateli Polski i innych paostw „nowej Unii”, nadal istnieją czynniki pozaprawne, które mogą ograniczad mobilnośd zarobkową w kierunku niemieckim. Do podstawowych barier tego typu można zaliczyd: 192

barierę językową – brak znajomości języka niemieckiego wśród polskich pracowników, według badao CBOS, 24% Polaków deklaruje, że potrafi się porozumied w języku

angielskim, jedna piąta (20%) zna język rosyjski, a jedynie co ósmy (12%) – język niemiecki193.

bariery związane z sytuacją rodzinną (negatywne skutki rozstania), bariery finansowe – brak opłacalności wyjazdu.

Negatywny stereotyp Polski i Polaka w społeczeostwie niemieckim według przeprowadzanych wśród obywateli niemieckich badao, mimo ekonomicznego uzasadnienia dla otwarcia rynku (luki w podaży pracy w RFN – brak rąk do pracy), nadal ponad 60% Niemców obawia się wprowadzenia swobodnego dostępu i konkurencji ze strony obywateli nie tylko Polski, ale całej Europy Środkowo-Wschodniej; ten negatywny stosunek wydaje się dotyczyd szczególnie zatrudnienia Polaków na wyższych stanowiskach, gdyż poziom akceptacji Polaka jako współpracownika (pozycja równorzędna) jest znacznie wyższy (85% badanych) niż analogiczna wartośd dla Polaka jako szefa i/lub przełożonego (pozycja nadrzędna, ok. 58%). 194

3.7. Mobilnośd geograficzna obywateli Polski i Niemiec w regionie przygranicznym, głównie w zakresie podejmowania pracy za granicą w Polsce lub w Niemczech

3.7.1. Struktura ludności i zaludnienia

Ogólna liczba mieszkaoców polsko-niemieckiego regionu przygranicznego to 15 milionów osób. Z tego 8,8 milionów osób żyje w przygraniczu niemieckim (10% całej ludności Niemiec), 6,2 milionów mieszka po stronie polskiej (16% całkowitej liczby ludności Polski). Region Odrzaoski wyróżnia się występowaniem zarówno gęsto zaludnionych regionów miejskich, jak i regionów peryferyjnych o niskiej gęstości zaludnienia195.

Największym miastem regionu jest Berlin liczący około 3,4 miliony mieszkaoców. Takie miasta jak Wrocław, Drezno, Poznao oraz Szczecin tworzą największe gęsto zaludnione ośrodki z populacjami od 400.000 do 650.000 mieszkaoców i są stosunkowo równomiernie rozłożone na obszarze przygranicznym. Około 43% mieszkaoców regionu żyje w głównych miastach, 48% na obszarach powiatów wiejskich, reszta w gęściej zaludnionych powiatach miejskich.196

192

Polacy nadchodzą!... Wreszcie! Instytut Spraw Publicznych. 193

CBOS, Polacy o swoich wyjazdach zagranicznych i znajomości języków obcych: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_111_09.PDF 194

Polska – Niemcy. Wzajemny wizerunek i wizja Europy, L. Kolarska-Bobioska, A. Łada (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. 195

Themenstudie: "Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa", Berlin 2007. 196

HWWA-Report nr 262, „Der deutsch-polnische Grenzraum im Jahre 2020 - Entwicklungsszenario und Handlungsempfehlungen“, Hamburg 2006.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_111_09.PDF

97

3.7.2. Struktura gospodarcza i dochód brutto w przeliczeniu na jednego mieszkaoca

Dla polsko-niemieckiego regionu przygranicznego charakterystyczny jest niski względem średniej Unii Europejskiej dochód w przeliczeniu na jednego mieszkaoca. Poza tym różnica dochodów między stroną polską a niemiecką jest też relatywnie duża (patrz tabela 15). Obliczenie dochodów mieszkaoców Polski według standardu siły nabywczej (PPP) pokazuje, że Polak zarabia jedynie połowę przeciętnej wartości dochodów po stronie niemieckiej. Znaczna różnica dochodów istnieje także pomiędzy dużymi centrami miejskimi i obszarami słabiej zaludnionymi.197

Tabela 15. Dochody w przeliczeniu na jednego mieszkaoca w regionie przygranicznym w standardach PPP, stan: 2005, EU-27 = 100.

2005

UE-27 100

Niemcy 115,8

Berlin 101,2

Brandenburgia 81,4

Meklemburgia Pomorze Przednie 78,4

Saksonia 85,9

Polska 50,7

Dolnośląskie 35,2

Lubelskie 35,4

Wielkopolskie 54,5

Zachodniopomorskie 47,2

Źródło: Themenstudie: "Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa", Berlin 2007.

3.7.3. Rynek pracy i rozwój zatrudnienia

Polsko-niemiecki obszar przygraniczny cechuje wysoka stopa bezrobocia i niski poziom atrakcyjności gospodarczej. Po obu stronach obszaru przygranicznego bezrobocie jest wyższe od przeciętnego poziomu w kraju. Są jednak wyraźne różnice regionalne w wysokości bezrobocia, występujące w obu częściach tego regionu. Wyższa stopa bezrobocia występuje z reguły na obszarach z niską gęstością zaludnienia, chociaż w południowej części polskiego pogranicza poziom bezrobocia jest bardzo wysoki również w obszarach i strefach gęsto zaludnionych. 198

Na uwagę zasługuje również fakt, iż bezrobocie po polskiej stronie regionu przygranicznego od 2006 roku charakteryzuje się bardziej wyraźną ujemną dynamiką niż po stronie niemieckiej. Jest to wynikiem silnego wzrostu gospodarczego i odpływem polskiej wykwalifikowanej siły roboczej na zachód Europy.

Poziom bezrobocia na niemieckim rynku pracy w maju 2011 roku wynosił 7,0%, rok wcześniej 7,7%. Całkowita liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych wynosiła ok. 3,15 milionów. Stopa bezrobocia w krajach związkowych Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia i Saksonia była dużo wyższa od przeciętnej krajowej. Największe bezrobocie występuje w Meklemburgii-Pomorzu Przednim – 12,4%. Także Saksonię-Anhalt – 11,5% i Brandenburgię ze stopą bezrobocia 10,5%199 należy zakwalifikowad do raczej słabo rozwiniętych strukturalnie regionów, których lokalna gospodarka wykazuje niski potencjał absorpcji pracowników z Polski i innych paostw.200

197

Themenstudie: ”Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa", Berlin 2007. 198

Ibidem. 199

Dane za Niemiecką Krajową Agencją Pracy, www.arbeitsagentur.de 200

Themenstudie: "Mobilität von..., op. cit.

98

Tabela 16. Regionalne bezrobocie w polsko-niemieckim obszarze przygranicznym

2003 2005

UE-15 8,2 8,2

Niemcy 9,7 8,4

Berlin 17,5 19,4

Brandenburgia 18,0 18,2

Meklemburgia – Pomorze Przednie 20,1 21,4

Saksonia 17,6 18,7

Polska 19,6 14,0

Dolnośląskie 26,0 22,8

Lubuskie 24,5 19,1

Wielkopolskie 17,1 14,7

Zachodniopomorskie 25,5 21,0

Źródło: Themenstudie: "Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa", Berlin 2007.

Publikacje informujące o rozwoju zatrudnienia w regionie przygranicznym zakładają, że nie można spodziewad się zasadniczego polepszenia warunków na rynku pracy i związanego z nim rozszerzenia możliwości podjęcia pracy w niemieckiej części obszaru przygranicznego. Przewiduje się, że ilośd ofert pracy ulegnie zmniejszeniu. Popyt na siłę roboczą będzie rósł bardzo słabo, szczególnie w obszarze przygranicznym.

Niemiecka częśd regionu przygranicznego odczuwa brak wykwalifikowanych pracowników w poszczególnych sektorach gospodarki. Biorąc pod uwagę niski poziom wynagrodzeo oraz dużą liczbę emigrujących taki stan zachowa się również w przyszłości. W dodatku stosunkowo słaby rozwój gospodarczy regionów przygranicznych nie sprzyja poprawie sytuacji. Skutkuje to nie tylko słabszą aktywnością gospodarczą, lecz także odpowiednio niższym poziomem zarobków. Wspomniane czynniki są bardzo istotne w kontekście otwarcia niemieckiego rynku pracy, ponieważ przekładają się one na zmniejszenie atrakcyjności niemieckiej części regionu Odry dla potencjalnych zagranicznych pracowników.

Podobne problemy, szczególnie brak wykwalifikowanej siły roboczej, występują też po polskiej stronie regionu przygranicznego. Jednak długoterminowe prognozy rozwoju rynku pracy polskich regionów przygranicznych są korzystniejsze i bardziej optymistyczne, zakładają one wzrost poziomu zatrudnienia oraz zmniejszenie bezrobocia. Autorzy raportu Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa zaznaczają, że ze względu na przemiany strukturalne, przewidywane są duże przesunięcia miejsc pracy pomiędzy poszczególnymi branżami gospodarki201.

W ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się wzrost wskaźnika zatrudnienia w Berlinie i w Brandenburgii. Popyt ukierunkowany jest jednak przede wszystkim na pracowników czasowych. Jednocześnie coraz bardziej odczuwa się brak wykwalifikowanych pracowników. Problem ten staje się coraz ważniejszy również po polskiej stronie, jak na przykład w branży budowlanej, ponieważ wielu Polaków wyjeżdża pracowad w innych krajach UE.202

201

Ibidem. 202

Ibidem.

99

3.7.4. Mobilnośd

Wolnośd swobodnego przemieszczania się jest jednym z podstawowych praw obywateli Unii Europejskiej. Przepisy wspólnotowe gwarantują możliwośd wyjazdu do dowolnego kraju członkowskiego bez względu na cel podróży: podjęcie pracy, studiów, świadczenie usług lub korzystanie z nich, prowadzenie działalności gospodarczej lub zamieszkanie w okresie emerytalnym. Obawiając się napływu dużej ilości pracowników z nowych krajów członkowskich UE po rozszerzeniu Unii, Niemcy zdecydowali się na ograniczenie podejmowania pracy przez pracowników z nowych paostw członkowskich.

Regulacje prawne dotyczące wolności swobodnego przenoszenia się pracowników

Rozbieżnośd dochodów w przeliczeniu na jednego mieszkaoca, spowodowana rozszerzeniem Unii, wywołała duże obawy związane ze skalą migracji pracowników z Europy Środkowej i Wschodniej do dawnych paostw członkowskich. Reakcją na te obawy było wprowadzenie przepisów ograniczających swobodę przenoszenia się pracowników z nowych paostw członkowskich w okresie do 7 lat od 2004 roku. 1 stycznia 2007, wraz z przystąpieniem do Unii Rumunii i Bułgarii, przepisy te zastosowały również niektóre z paostw UE-8. Wśród paostw UE-15 jedynie Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja zdecydowały się na całkowite otwarcie swoich rynków pracy dla nowych członków UE. Zaproponowano podzielenie okresu 7 lat na trzy fazy, stosując model 2+3+2, co oznaczało możliwośd ograniczenia dostępu do rynku pracy do 2006, 2009 czy 2011 roku. Wśród paostw UE-15, jedynie Niemcy oraz Austria zdecydowały się w 2006 na przedłużenie regulacji przejściowych o dalsze trzy lata do roku 2009, a później o kolejne dwa lata. Polska oraz Węgry ograniczyły na czas dwóch pierwszych lat dostępnośd rynku pracy również dla obywateli paostw UE-15203.

Powody ograniczania dostępu do rynku pracy w Niemczech

Przedłużenie okresu ograniczeo związanych z dostępem do niemieckiego rynku pracy argumentowane było posiadaniem przez Niemcy najdłuższej ze wszystkich krajów UE granicy z Polską i Czechami. Spowodowało to zatem obawę istotnego zwiększenia migracji pracowników ze względu na atrakcyjnośd niemieckiego regionu przygranicznego dla osób dojeżdżających do pracy czasowej w takcie dziennym lub tygodniowym. Oprócz tego podejmowaniu działao restrykcyjnych sprzyjała struktura bezrobocia w Niemczech, którą cechuje bezrobocie wśród osób o niskich kwalifikacjach. Rząd niemiecki obawiał się występowania możliwych konfrontacji tych grup pracowników z migrantami zarobkowymi z nowych krajów członkowskich, zwłaszcza Polski i Czech, która mogłaby doprowadzid do intensyfikacji napięd na rynku pracy i dalszego nacisku na zmniejszenie wysokości płac.204.

Nowe formy mobilności w ramach wspólnego rynku wewnętrznego

Jedną z nowych form mobilności, mającą coraz większy wpływ na różne krajowe rynki pracy oraz systemy opieki społecznej jest mobilnośd w sektorze usług oraz delegowanie pracowników pomiędzy nowymi i dawnymi paostwami członkowskimi. Rozwój takiej formy mobilności ponadgranicznej usługodawców, firm wypożyczających pracowników oraz delegowanych pracobiorców może skutkowad zaostrzeniem konkurencji rynkowej, zagrożeniem zawiązywaniu układów zbiorowych pracy oraz zapobieganiu niepewnym warunkom zatrudnienia205.

Dyrektywa o delegowaniu pracowników

Zachowanie ustawowych warunków pracy przez przedsiębiorstwa wypożyczające bądź pożyczające pracowników, jak też przez pracodawców z siedzibą w Niemczech oraz pracodawców z siedzibą za

203

Ibidem. 204

Ibidem. 205

Ibidem.

100

granicą jest uwzględnione w Europejskiej dyrektywie o delegowaniu pracowników206. Celem tej dyrektywy jest zapewnienie równych warunków prawnych pracy krajowym pracobiorcom oraz pracownikom z innych paostw oddelegowanych do pracy w tym kraju. Zgodnie z dyrektywą, przedsiębiorstwa wysyłające swoich pracowników do innych krajów członkowskich UE do długotrwałej pracy, muszą przestrzegad następne warunki pracy i zatrudnienia:

maksymalny wymiar czasu pracy oraz gwarantowany czas odpoczynku; minimalny wymiar urlopu płatnego; minimalne stawki płac; warunki przekazywania pracowników, w szczególności przez firmy pośrednictwa pracy; bezpieczeostwo, ochrona zdrowia i zapewnienie higieny pracy; środki ochrony w związku z warunkami pracy i zatrudnienia dla kobiet w ciąży oraz dzieci i

młodzieży.

Brak regulacji ustawowych dotyczących wynagrodzeo, a szczególnie brak ustawowo wyznaczonej wysokości pensji minimalnej, stanowi poważny problem dla niemieckiego rynku pracy. Wyjątek stanowią branże, w których istnieje ochrona na podstawie niemieckiej ustawy o delegowaniu pracowników. W innych branżach zatem istnieje możliwośd zakupu usług po cenach dumpingowych, co powoduje silny nacisk na krajowe przedsiębiorstwa oraz ich pracowników. Jest potrzeba podjęcia działao w celu złagodzenia nacisku na standardy socjalne.207

Niemiecka ustawa o delegowaniu pracowników – Arbeitnehmerentsendegesetz (AEntG)

Ustawa o delegowaniu pracowników określa minimalne standardy warunków pracy, przede wszystkim dotyczy to wynagrodzeo (płaca minimalna), przysługujących okresów urlopowych oraz składek do kas urlopowych dotyczące wykonywania ponadgranicznych usług, w szczególności w branży budownictwa i branży obsługującej budownictwo. Ustawa ta powstała jako reakcja na nieuczciwą konkurencję z boku firm budowlanych z zagranicy, co uderzyło w sektor budowlany w latach 90-tych. Firmy budowlane z Portugalii, Wielkiej Brytanii i Irlandii były bardziej konkurencyjne na niemieckim rynku dzięki niższym wynagrodzeniom. Nie należały one do kolektywnego systemu bezpieczeostwa społecznego w Niemczech i szkodziły krajowym pracownikom. Obecnie ustawa o delegowaniu pracowników obowiązuje w następujących branżach:

przemysł budowlany; dekarstwo; usługi czyszczenia budynków; malarstwo i lakiernictwo wyburzanie i demontaż transport wodny.208

3.8. Temat migracji zarobkowej Polaków do Niemiec w niemieckiej prasie w latach 2009-2011

W latach 2009-2011 głównym tematem w prasie niemieckiej, dotyczącym polskiego pracownika i migracji zarobkowej Polaków do Niemiec, było zbliżające się otwarcie rynku pracy dla obywateli UE-8 w maju 2011 oraz wywołane tym obawy przed spadkiem poziomu płac. Kolejne tematy w prasie obejmowały kwestie niedoboru na niemieckim rynku pracy pracowników konkretnych zawodów oraz

206

Zalecenie Komisji w sprawie pogłębionej współpracy administracyjnej w kontekście delegowania pracowników w ramach świadczenia usług, Komisja Europejska, 2008 207

HWWA-Report nr 262, „Der deutsch-polnische Grenzraum im Jahre 2020 - Entwicklungsszenario und Handlungsempfehlungen“, Hamburg 2006. 208

Themenstudie: "Mobilität von Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmern in Europa", DGB Europa, Berlin 2007.

101

kryzysu gospodarczego. Artykuły odnoszące się do tematu otwarcia niemieckiego rynku pracy można podzielid na dwie kategorie:

artykuły stwierdzające koniecznośd przyjazdu polskich pracowników ze względu na niedobór konkretnych zawodów na niemieckim rynku pracy (artykuły głównie o charakterze neutralnym lub pozytywnym);

artykuły wskazujące na zagrożenie dumpingiem płacowym jako skutek otwarcia niemieckiego rynku pracy (przeważnie artykuły o charakterze negatywnym) 209.

Większośd artykułów miało ton uspokajający. Podkreślano, że zalew Niemiec polską siłą roboczą nie jest spodziewany, wręcz odwrotnie – Polacy są poszukiwani i potrzebni210. W artykułach, które szerzej zajmowały się wizerunkiem polskiego pracownika, Polacy opisywani byli jako kompetentni, zaangażowani i potrzebni pracownicy. Niektóre artykuły poruszały temat formy zatrudnienia Polaków, wskazując że często jest to „praca na czarno”. Według prasy, pracownicy nie są za zainteresowani zmianą tej sytuacji, nawet w obliczu możliwości legalnego zatrudnienia.

Najczęściej wspominane przez prasę niemiecką typy pracy Polaków w Niemczech obejmowały opieką nad osobami starszymi i dziedmi oraz pomoc domową, pracę w rolnictwie, hotelarstwie oraz prace remontowo-budowlane. Chętnie podejmowanym tematem w prasie było zachęcanie uczniów do nauki zawodu w niemieckich firmach w Polsce oraz do podejmowania następnie u nich pracy211. Poruszany był też temat zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowanych ekspertów, głównie z branży informatycznej, chod podkreślano było, że taka praca w Niemczech nie jest dla polskich informatyków dużo bardziej opłacalna.212

Polscy pracownicy sezonowi są bardzo wyczekiwani przez niemieckich rolników, przykładowo zbieracze szparagów, którzy charakteryzowani byli jako pracownicy doskonali, określani mianem „chirurgów wśród zbieraczy warzyw“. Powrót Polaków na niemieckie plantacje, ze względu na nieopłacalnośd wyjazdu do Wielkiej Brytanii czy Irlandii, wywołał w niemieckich mediach falę pozytywnych artykułów, opisujących nastroje niemieckich rolników, którzy nie kryją radości z tego powodu. Plantatorzy bardzo cieszą się z wprowadzonych zmian i mają nadzieję na spore ułatwienia w związku z procesem rekrutacji siły roboczej. Przy okazji tego typu artykułów media podkreślały, że niemieccy bezrobotni nie chcieli podejmowad tego typu zajęcia.213

Prof. Klaus Zimmermann, dyrektor Instytutu Badao nad Przyszłością Pracy w Bonn, w kwietniu 2011 zapewniał, że 60% Niemców czeka na przypływ wykwalifikowanych pracowników z Polski. Kogo potrzebują Niemcy? Pomocników rolnych, opiekunów osób starszych, budowlaoców, rzemieślników i hotelarzy. Niemieckie władze spodziewają się napływu ok. 300 tys. pracowników rocznie z terenów całej środkowo-wschodniej Europy chod taka liczba nowych pracowników i tak nie zapełni chłonnego rynku niemieckiego.214

W artykule „Arbeitsministerin kritisiert Negativ-Szenarien” Frankfurter Allgemeine Zeitung zaznacza, iż dobrze wykształceni Polacy pomyślą o emigracji 2 razy zanim zdecydują się na wyjazd, ponieważ warunki ich pracy są bardzo podobne do tych w Niemczech. W artykule podana jest informacja, że oficjalne szacunki Polskiego Ministerstwa mówią „tylko” o 300 000 emigrantach w przeciągu kolejnych 3 lat. 215

209

Polacy chirurgami wśród zbieraczy warzyw…, op. cit. 210

Niemiecka prasa pozytywnie o Polsce – nie zepsujmy tego podczas Prezydencji, Instytut Spraw Publicznych, w: gazeta wyborcza, 6.05.2011. 211

Polacy chirurgami wśród zbieraczy warzyw - niemiecka prasa o polskich pracownikach, EurActiv.pl, 26.04.2011. 212

Polacy nadchodzą!... Wreszcie!, Instytut Spraw Publicznych. 213

Polacy chirurgami wśród… op. cit. 214

Polski pracownik oczami Niemca, Gazeta Wyborcza, 28.04.2011. 215

Arbeitsministerin kritisiert Negativ-Szenarien, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 25.04.2011.

102

Dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung w artykule „Deutsche Ausbildung bei Osteuropäern begehrt”216 porusza temat kształcenia zawodowego w związku z otwarciem rynku pracy. Swobodny przepływ siły roboczej pozwala pracodawcom na pozyskiwanie czeladników nie tylko wśród Niemców, ale również wśród Polaków lub Czechów. Obecnie Niemcy, cierpiące na brak młodej siły roboczej spodziewają się, że migracja może pomóc zminimalizowad ten problem.

Prasa niemiecka miała zawsze dośd pozytywną postawę wobec pracownika z Polski, określając go pracownikiem „pożądanym, wręcz niezbędnym”. W prasie postulowano koniecznośd otwarcia rynku pracy dla obywateli z nowych krajów członkowskich Unii. Najbardziej pożądani byli pracownicy w zawodzie opiekunów/opiekunek, osoby zatrudniane w rolnictwie i na budowach, tj. pracownicy o niskich i średnich kwalifikacjach. Pomimo tego, prasa zauważała coraz większe zapotrzebowanie na pracowników o wysokich bądź specyficznych kwalifikacjach, jak na przykład lekarze, księża, ale temat ten pozostawał poza głębszą analizą.217

Generalnie prasa ze zrozumieniem odnosiła się do pracy, nawet nielegalnej, Polaków w Niemczech, ze względu na powody, które wymuszały wśród Polaków podjęcie pracy za granicą. Praca w Niemczech była najczęściej jedyną szansą utrzymania rodziny lub umożliwiała niezbędne inwestycje – remont czy budowę domu, rozwój firmy czy edukację dzieci.

Niemiecka prasa przedstawiała Polaka jako pracownika, który sprawnie wykonuje swoje obowiązki, mimo iż jest to najczęściej ciężka praca fizyczna, i unikała tematów negatywnych, tworzących obraz Polaka złodzieja i oszusta. Odwrotnie, doceniało się raczej takie cechy polskich pracowników jak pracowitośd, wysiłek i wytrwałośd.218

3.9. Zajęcia i zawody, w których Dolnoślązacy najczęściej podejmują pracę w Niemczech lub są zainteresowani jej podjęciem

Z racji wspomnianych w poprzednich częściach raportu dostępnośd wiarygodnych i precyzyjnych danych dotyczących dotychczasowego zatrudnienia Polaków w Niemczech jest ograniczona. Z tych samych powodów nie są dostępne dokładne dane dotyczące specyficznie rodzajów zawodów w jakich podejmowana jest zatrudnienie w Niemczech przez Dolnoślązaków. O tej kwestii można by jedynie wnioskowad z danych ogólnopolskich zakładając, że sytuacja na Dolnym Śląsku nie różni się w sposób znaczny.

Współpraca na poziomie polskiego i niemieckiego rynku pracy odznacza się zupełnym brakiem równowagi: od 2007 roku polski rynek pracy jest w pełni otwarty dla wszystkich obywateli EOW i Szwajcarii, ale ich napływ jest znikomy, bo w Polsce nie ma dla nich atrakcyjnych zajęd (poza osobami na wysokich stanowiskach, które w firmach międzynarodowych obejmują stanowiska w różnych krajach), z drugiej strony Niemcy – do momentu zupełnego otwarcia rynku pracy – bardzo dokładnie wybierały, pracowników w jakich zawodach chcą dopuszczad do swojego rynku pracy, byli to kolejno:

pracownicy o specjalistycznych kwalifikacjach, kluczowi dla działania (od 1990 roku); inżynierowie wybranych specjalności; absolwenci wyższych uczelni (od 2009 roku); osoby świadczące prywatnie usługi z zakresu opieki i pielęgnacji (od 2010 roku – zniesienie

formalnych wymogów dot. kwalifikacji); pracownicy sezonowi (od stycznia 2011 roku).

216

Deutsche Ausbildung bei Osteuropäern begehrt, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 02.05.2011. 217

Polacy nadchodzą!... Wreszcie!, s.9, Instytut Spraw Publicznych. 218

Polacy chirurgami wśród zbieraczy warzyw - niemiecka prasa o polskich pracownikach, EurActiv.pl, 26.04.2011.

103

Po wstąpieniu Polski do UE ustalono także limity dla usług świadczonych transgranicznie (np. w dziedzinie budownictwa). Bardzo sprawnie, w uproszczonej formie, działała procedura zatrudniania pracowników sezonowych. W 90–95% były to prace w rolnictwie, w pozostałych wypadkach – w hotelarstwie i gastronomii. Zajęcia, których podejmowali się Polacy, były często nieatrakcyjne dla Niemców (peryferia kraju, mały prestiż, niskie wynagrodzenie). Trzy czwarte prac przypadało na pięd landów południowych i zachodnich.

Branże, w których Polacy najczęściej podejmują pracę w Niemczech są zróżnicowane wedle płci. Dla mężczyzn są to branża przemysłowa (26,4%) i branża budowlana (11,1%). Kobiety pracują przede wszystkim w opiece zdrowotnej i socjalnej (niewiele ponad 20%) oraz w handlu (prawie 15%)219.

W branży budowlanej znaczenie miało oddelegowywanie pracowników do pracy w Niemczech (w ramach transgranicznego świadczenia usług) – w ostatnim czasie nie wykorzystywano limitów przyzwanych prze Niemcy na tego typu zajęcia. Możliwe, że firmy, które chciały podjąd tego typu działalnośd na niemieckim rynku, znalazły sposób na uruchomienie działalności poza tym systemem, np. poprzez rejestrację firmy w kraju trzecim.

3.10. Identyfikacja szans i zagrożeo ekonomiczno-społecznych wynikających z otwarcia niemieckiego rynku pracy dla Polaków

Do 1 maja 2011 r. po stronie polskiej popularnością cieszyły się przede wszystkim prace sezonowe na terenie Niemiec. Na wyjazd decydowali się głównie ludzie młodzi, ale wiek generalnie nie był uznawany za barierę wyjazdu. Co czwarty pracownik pochodził z Dolnego Śląska i z Wielkopolski. Przygodnie tego typu zajęcia były korzystne – zwiększały mobilnośd, wymuszały odnalezienie się w nowych okolicznościach, były atrakcyjne finansowo. Przy tym niosły relatywnie małe ryzyko – geograficzna bliskośd Niemiec, długa tradycja migracji w tym kierunku powodowały, że koszty poszukiwania pracy i tzw. koszty rozstania były relatywnie niskie. Jednak stopniowo, w niektórych rodzinach i lokalnych społecznościach, prace sezonowe w Niemczech utrwalały się jako wzorzec kulturowy – stały się zajęciem cyklicznym, w niektórych wypadkach – głównym źródłem utrzymania rodziny. Skutki tego zjawiska były ze wszech miar szkodliwe:

z powodów psychologicznych – ludzie nie wierzyli, że mogą znaleźd regularną pracę na lokalnym rynku pracy, tracili mobilizację do podnoszenia kwalifikacji;

z powodów społecznych – powtarzające się wyjazdy prowadziły do osłabienia się więzów rodzinnych i społecznych, wzorzec pracy bywał przekazywany młodszym pokoleniom;

z powodów ekonomicznych – w długim okresie praca sezonowa nie przyczyniała się do poprawy sytuacji rodzin.

Na poziomie rynku pracy wyjazdy do Niemiec właściwie nie były szkodliwe (chyba że weźmie się pod uwagę koszty alternatywne):

przyczyniły się do nawiązania kontaktów polskich i niemieckich instytucji rynku pracy; nie prowadziły do drenażu mózgów (odpływ specjalistów był relatywnie mały), a zatem nie

doprowadzały do sytuacji, że polscy pracodawcy musieli walczyd o pracowników z firmami z Niemiec, wyjeżdżały osoby, które i tak nie były bardzo aktywne na polskim rynku pracy.

Zupełnie inny charakter miały wyjazdy ludzi, którzy prowadzili w Niemczech samodzielną działalnośd gospodarczą – jest ich niespełna 30 tysięcy, a liczba ta powoli rośnie. Jednak osoby, które chciały podjąd tego typu pracę znalazły na to sposób przed otwarciem rynku.

219

Polacy nadchodzą!..., op. cit.

104

Otwarcie niemieckiego rynku pracy budzi niepokój o duży odpływ pracowników z Polski. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2009 roku w Niemczech było zatrudnionych około 415 tysięcy Polaków. Polsko-Niemiecka Izba Przemysłowo-Handlowa przewiduje, że po 1 maja 2011 roku nawet drugie tyle Polaków może wyjechad za Odrę do pracy. Nie będzie to jednak natychmiastowe zjawisko, ale rozłożone na kilka lat.

Wyjazdy zarobkowe do Niemiec i Austrii, mimo że o mniejszej skali, mogą mied gorsze skutki dla polskiej gospodarki niż fala emigracyjna na Wyspy Brytyjskie. Wtenczas za pracą emigrowały osoby, które z powodu wysokiego bezrobocia nie mogły znaleźd zatrudnienia w Polsce. Obecnie bezrobocie jest niższe i może się okazad, że za granicę wyjadą osoby „potrzebne na miejscu”. Istnieje zagrożenie, że firmom będzie brakowad wykwalifikowanych pracowników, zwłaszcza inżynierów, informatyków czy pracowników branży budowlanej.

Obawy te stara się rozwiad Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które przewiduje, że z powodu korzystnej sytuacji ekonomicznej i rosnących wynagrodzeo nie grożą Polsce masowe wyjazdy wykwalifikowanych osób. Takie osoby mogą bowiem znaleźd satysfakcjonującą i dobrze płatną posadę w Polsce.

Pomimo zapewnieo rządu, po 1 maja 2011 roku pojawiły się obawy polskich pracodawców dotyczące problemów rekrutacyjnych i kadrowych. Jak wynika z badania serwisu Pracuj.pl przeprowadzonego wśród 500 działów HR w polskich firmach, obawy takie dotyczą prawie 40% pracodawców.

Nawet jeśli polska gospodarka nie odczuje od razu konsekwencji kolejnej migracji pracowników, to jednak jej skutki mogą byd długofalowe. Polskie społeczeostwo również się starzeje. Może się więc okazad, że tak jak kraje zachodnioeuropejskie otworzyły się na pracowników z Europy Środkowo-Wschodniej, tak za kilkanaście czy kilkadziesiąt lat Polska będzie musiała otworzyd swój rynek pracy dla osób ze Wschodu. Może pojawid się sytuacja, że z powodu braku „polskiej” siły roboczej pracodawcy nad Wisłą będą masowo zatrudniad Ukraioców, Białorusinów, Wietnamczyków czy mieszkaoców Chin.220

3.11. Ocena wpływu otwarcia niemieckiego rynku pracy i związanej z tym migracji zawodowej na sytuację ekonomiczno-społeczną Niemiec

W 2004 r. w Niemczech zwyciężyła obawa, iż otwarcie rynku pracy spowoduje „zalanie” Niemiec siłą roboczą z nowych paostw członkowskich. W dyskusjach zwyciężały argumenty o rzekomej ochronie rodzimej siły roboczej, na którą niewątpliwy wpływ miały nastroje społeczne – w 2004 r. aż 75% Niemców było zdania, iż po rozszerzeniu Unii Europejskiej bezrobocie wzrośnie221. Dziś wiele wskazuje na to, iż gospodarka niemiecka odniosła straty na wprowadzaniu ograniczeo w zatrudnieniu pracowników z nowych paostw członkowskich. Niemieckie przedsiębiorstwa skarżą się na brak wykwalifikowanych pracowników, upatrując w tym barierę dalszego rozwoju.222

Na pełnym otwarciu rynku pracy skorzysta przede wszystkim niemiecka gospodarka. Niemcy borykają się z problemem braku rąk do pracy. Ich gospodarka coraz lepiej się rozwija, a popyt na pracę wciąż rośnie. W II kwartale 2010 roku niemiecki PKB wzrósł – w stosunku do kwartału wcześniejszego – o 2,2%. To najszybszy wzrost niemieckiej gospodarki (w ujęciu kwartalnym) od zjednoczenia RFN i NRD. Natomiast stopa bezrobocia, która w maju 2011 roku wyniosła 7,0%, jest najniższa od 1992 roku.

220

Do pracy za Odrę i nad Dunaj, czyli otwarcie niemieckiego i austriackiego rynku pracy. Rynekpracy.pl, 14.03.2011. 221

EU expansion and the free movement of workers: Do continued restrictions make sense for Germany? Policy Brief 4. Hamburg Institute of International Economics, Hamburg 2006. 222

Polacy nadchodzą!..., op. cit.

105

Utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w Niemczech będzie wymagało zatrudniania rocznie 300-400 tysięcy imigrantów, natomiast na rynku występuje wyraźny niedobór pracowników. Według innych niemieckich specjalistów Instytutu Badao nad Rynkiem Pracy, za Odrą potrzeba dodatkowo około 3 milionów pracowników, a problemy kadrowe dotykają 70% przedsiębiorstw. Niemieccy pracodawcy poszukują przede wszystkim pracowników z wyższym wykształceniem technicznym. Niemiecki minister gospodarki Rainer Bruederle szacuje, że pracę w Niemczech może znaleźd 66 tys. informatyków i 36 tys. inżynierów.223 Brak wykwalifikowanych pracowników negatywnie wpływa na wzrost gospodarczy. Rząd w Berlinie szacuje, że tylko w 2010 roku gospodarka straciła z tego powodu 15 mld EUR.

Problem braku „rąk do pracy” w Niemczech spowodowany jest również starzeniem się społeczeostwa. Średnia wieku niemieckiego inżyniera to 50 lat i nie zmieni się to w najbliższej przyszłości. Liczba młodych Niemców-absolwentów kierunków technicznych zmniejsza się z roku na rok. Miesięcznie w Niemczech ubywa nawet 1,2 tysiąca osób w wieku produkcyjnym – nawet tylu Niemców każdego miesiąca kooczy aktywnośd zawodową i przechodzi na emeryturę. Dlatego oprócz osób z wyższym wykształceniem technicznym, za zachodnią granicą Polski potrzebni są także lekarze, pielęgniarki oraz opiekunowie osób starszych.224 Niemcy są bowiem jednym z najszybciej starzejących się społeczeostw Europy. Już teraz brakuje w Niemczech przynamniej 50 tysięcy pracowników potrzebnych do opieki nad seniorami oraz osobami chorymi i niedołężnymi.225

Kłopotów ze znalezieniem zatrudnienia nie będą miały także osoby nielegitymujące się wykształceniem wyższym. Chodzi przede wszystkim o pracowników branży budowlanej, przemysłu ciężkiego, handlu, sektora gastronomicznego czy hotelarstwa. W tych dwóch ostatnich branżach brakuje około 30 tysięcy pracowników. Brak chęci do pracy z niską płacą - zwłaszcza wymagającą pracy fizycznej – to typowy problem zachodnich społeczeostw. Wielu Niemców po prostu nie chce pracowad w takim charakterze i za niewielkie pieniądze.226

W powyższych rozdziałach zostały przedstawione ogólne rozważania dotyczące konsekwencji

otwarcia niemieckiego rynku pracy dla Niemiec i Polski. Kwestie szczegółowe zostaną omówione w

kolejnej części raportu.

223

Niemcy otwierają rynek. Kogo szukają? Gazeta praca.pl, 13.01.2011 224

Do pracy za Odrę i nad Dunaj…, op. cit. 225

Niemcy otwierają rynek. Kogo szukają?, op. cit. 226

Do pracy za Odrę i nad Dunaj…, op. cit.

http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,67732,8944372,Niemcy_otwieraja_rynek__Kogo_szukaja_.html

http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,67732,8944372,Niemcy_otwieraja_rynek__Kogo_szukaja_.html

106

4. Prawne uwarunkowania otwarcia niemieckiego rynku pracy i jego konsekwencje dla Niemiec, Polski oraz Dolnego Śląska w obszarze dostępu do zawodów, ubezpieczeo społecznych, systemu opieki medycznej i edukacji

4.1. Uwarunkowania prawne związane z zajęciami i zawodami dostępnymi dla obywateli Niemiec Polsce oraz dla obywateli Polski w Niemczech

4.1.1. Uwarunkowania prawne w dostępie do polskiego rynku pracy w latach 2004 – 2007

Jak już zostało to wspomniane w rozdziale drugim, w pierwszym okresie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. kluczową rolę w kwestii otwartości europejskich rynków pracy odgrywały postanowienia przejściowe zawarte w Traktacie Akcesyjnym z 2004 r. Na mocy Traktatu dotychczasowe paostwa członkowskie Wspólnoty (tzw. paostwa „starej Unii”, UE-15, w tym Niemcy) zyskały możliwośd wprowadzenia maksymalnie siedmioletnich okresów przejściowych w zapewnieniu pełnej swobody dostępu do narodowych rynków pracy dla obywateli paostw nowych członków Unii (tzw. paostwa „nowej Unii”, UE-8: Polska, Czechy, Słowacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Słowenia, Węgry, Malta, Cypr). Dodatkowo, na mocy stosownego porozumienia uprawnienia te dotyczyły także pozaunijnych paostw należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), czyli Norwegii, Islandii i Lichtensteinu oraz Szwajcarii. 227

W pierwszej, dwuletniej fazie okresu przejściowego (lata 2004 – 2006) jedynie Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja były krajami, które zapewniły pełna swobodę w dostępie do zatrudnienia dla Polaków. W fazie kolejnej, po 01.05.2006 bariery w dostępie rynku zniosły paostwa Europy południowej: Grecja, Hiszpania, Portugalia oraz Islandia. W tym samym roku, w miesiącu lipcu swój rynek pracy otworzyły Włochy. Względnie liberalne rozwiązania były utrzymywane w Królestwie Norwegii. Pozostałe paostwa w okresie pierwszych dwóch faz trwania okresu przejściowego nie otwierały swoich rynków pracy, jedynie niekiedy wprowadzając ułatwienia bądź niwelując bariery dla określonych segmentów rynku. Do grona paostw najbardziej sceptycznie nastawionych wobec pełnego otwarcia rodzimych rynków pracy dla obywateli paostw „nowej Unii” należały Niemcy i Austria (które deklarowały, deklaracji tej dotrzymując, wykorzystanie pełnego dostępnego (7 lat) okresu przejściowego). Stanowisko Konfederacji Szwajcarskiej było zbliżone – utrzymanie ograniczeo tak długo jak ostatnie paostwa należące do grupy UE-15. 228

Z perspektywy Polski jako nowego członka Unii Europejskiej, wobec którego obywateli mechanizm okresów przejściowych był stosowany, instrumentem prawnym pozwalającym na reakcję na ten stan rzeczy było wprowadzenie ograniczeo w dostępie do polskiego rynku pracy za zasadzie tzw. „środków równoważnych”. Instrument ten został zastosowany przez polski rząd wobec wszystkich paostw członkowskich, które realizowały okresy przejściowe. Podstawą prawną było tu Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 lipca 2006 r. w sprawie zakresu ograniczeo w sferze wykonywania pracy przez cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 141,

227

Stanowisko w sprawie dostępu obywateli paostw członkowskich UE-15 i EFTA do polskiego rynku pracy; Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Migracji, Wydział Przepływu Pracowników, 2006 228

Ibidem.

107

poz.1005). Zgodnie z tym rozporządzeniem obywatele ww. paostw nie mogli swobodnie podejmowad zatrudnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i podlegali obowiązującym w Polsce regulacjom prawnym dotyczącym konieczności uzyskiwania odpowiednich zezwoleo na pracę na tych samych zasadach co obywatele paostw spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 229

Zastosowanie instrumentu „środków równoważnych” było realizacją zasady wzajemności w relacjach międzypaostwowych. Ponadto wprowadzenie tego rozwiązania miało byd narzędziem wywierania nacisku i presji na stare paostwa członkowskie w celu rezygnacji z przedłużania okresów przejściowych na kolejne fazy. Funkcja ochronna rozporządzenia wobec polskiego rynku pracy pełniła funkcję marginalną. 230

W opisywanym tu okresie Niemcy należały do grona paostw, wobec których stosowane było narzędzie „środków równoważnych” – obywatele niemieccy nie mogli pracowad w Polsce bez posiadania stosownego zezwolenia.

4.1.2. Uwarunkowania prawne w dostępie do polskiego rynku pracy po roku 2007

Stosowanie instrumentu „środków równoważnych” nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Samo w sobie ograniczenie w dostępie do polskiego rynku nie było dla paostw „starej” Unii czynnikiem skłaniającym do zmiany stanowiska i likwidacji barier w dostępie do rynku pracy. Paostwa „nowej” Unii niezależnie do stosowania bądź nie „środków równoważnych” były traktowane jednakowo – Polska, jak inne kraje, które je zastosowały, nie były traktowane w sposób uprzywilejowany. Czynnikiem decydującym o utrzymaniu bądź zniesieniu ograniczeo były kwestie ekonomiczne, społeczne i polityczne w krajach docelowych i rachunek potencjalnych korzyści/strat związanych z pełnym otwarciem rynku. Wpływ stosowania zasady wzajemności na te decyzje był znikomy. Rozwiązanie to nie prowadziło więc do realizacji celów, ze względu na które zostało wprowadzone. 231

Co więcej, dane empiryczne ukazujące znaczny spadek wniosków o pozwolenia na pracę składanych przez obywateli 11 paostw wymienionych we wspomnianym rozporządzeniu ministerialnym po wstąpieniu polski do UE (w przypadku obywateli niemieckich spadek o 72% w latach 2003 – 2005232), czyli ogólny spadek zainteresowania naszym krajem jako miejscem podejmowania pracy przez mieszkaoców paostw europejskich, również były argumentem ukazującym bezzasadnośd utrzymywania ograniczeo po stronie polskiej.

W związku z takim stanem rzeczy decyzją Ministra Pracy i Polityki Społecznej, po konsultacji z Radą Ministrów, Rozporządzenie z dnia 21 lipca 2006 r. w sprawie zakresu ograniczeo w sferze wykonywania pracy przez cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 141, poz.1005) zostało z dniem 10.01.2007 uchylone (Dz. U. nr 2007 nr 7, poz. 54). Od tego momentu „środki równoważne” przestały byd stosowane i rynek pracy w Polsce stał się swobodnie dostępny dla obywateli wszystkich paostw Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Unii Europejskiej, niezależnie od tego, czy dany kraj stosował okresy przejściowe w dostępie do rynku dla polskich pracowników.

Powyższe uwarunkowania dotyczyły także obywateli Republiki Federalnej Niemiec i w tym sensie pełne otwarcie niemieckiego (a także austriackiego i szwajcarskiego) rynku pracy nie zmienia nic w sytuacji prawnej pracowników niemieckich chcących podjąd zatrudnienie na terenie Rzeczpospolitej Polskiej. Poza szczególnymi przypadkami dotyczącymi wybranych zawodów (co zostanie opisane poniżej) podjęcie takiego zatrudnienia nie łączy się z żadnymi specyficznymi wymaganiami czy

229

Stanowisko w sprawie dostępu obywateli…, op. cit. 230

Ibidem. 231

Ibidem. 232

Ibidem.

108

ograniczeniami. Nie występują też żadne specyficzne uwarunkowania prawne, które miałyby dotyczyd wyłącznie obywateli Niemiec. Uwarunkowania, które dotyczą Niemców, wynikają z uwarunkowao wobec wszystkich paostw członkowskich Unii Europejskiej.

Obecnie do ogólnych przepisów regulujących zatrudnianie cudzoziemców w Polsce należą następujące akty prawne:

Ustawa z dnia 18 grudnia 2008 r. o zmianie ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 6, poz.33);

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.) w szczególności art. 2 i 87-90;

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r., Nr 234, poz. 1694 z późn. zm.) – w szczególności art. 25 – 32;

rozporządzenie z dnia 29 stycznia 2009 r. w sprawie określenia przypadków, w których zezwolenie na pracę cudzoziemca jest wydawane bez względu na szczegółowe warunki wydawania zezwoleo na pracę cudzoziemców (Dz. U. Nr 16, poz. 85);

rozporządzenie z dnia 21 lipca 2006 r. w sprawie trybu i warunków wydawania zezwolenia na pracę cudzoziemca zatrudnionego przy realizacji usługi eksportowej świadczonej przez pracodawcę zagranicznego w RP (Dz. U. Nr 141, poz. 1003 z późn. zm.);

rozporządzenie z dnia 1 lutego 2009r. w sprawie wydawania zezwolenia na pracę cudzoziemca (Dz. U. Nr 16, poz. 33);

rozporządzenie z dnia 2 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykonywania pracy przez cudzoziemców bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę (Dz. U. Nr 21, poz.114);

rozporządzenie z dnia 17 października 2007 r. w sprawie wysokości wpłaty dokonywanej w związku ze złożeniem wniosku o wydanie zezwolenia na pracę cudzoziemca (Dz. U. Nr 195, poz. 1409);

rozporządzenie z dnia 10 stycznia 2007 r. uchylające rozporządzenie w sprawie zakresu ograniczeo w sferze wykonywania pracy przez cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 7, poz. 54).233

Na podstawie tych aktów prawnych, w zakresie dotyczącym pracowników niemieckich, stwierdza się, iż z obowiązku ubiegania się o pozwolenie na pracę zwolnieni są obywatele Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkowie ich rodzin.

233

Nowelizacja przepisów dotyczących zatrudniania cudzoziemców, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 10.03.2010.

109

4.1.3. Dostępnośd niemieckiego rynku pracy – zmiana uwarunkowao prawnych po 1 maja 2011 r.

Wydarzenie funkcjonujące w dyskursie publicznym pod nazwą „otwarcie niemieckiego rynku pracy” w istocie oznacza wygaśnięcie wspomnianych na początku tego rozdziału tzw. uregulowao przejściowych w dostępie do rynku pracy w Niemczech obowiązujących wobec niektórych paostw unijnych (w tym Polski) od dnia 1 maja 2004 roku. Prawo do wprowadzenia takich uregulowao przejściowych w celu ochrony własnych interesów i własnego rynku pracy przed niekontrolowanym napływem zagranicznej siły roboczej dotyczyło nie tylko Niemiec, ale każdego z paostw „starej” Unii i mogło byd zastosowane wobec większości nowych paostw członkowskich, które przystąpiły do Wspólnoty w 2004 roku – co zostało określone w Traktacie Akcesyjnym. Wyjątkowośd podejścia paostwa niemieckiego polegała na tym, że, obok Austrii i Szwajcarii, Republika Federalna Niemiec należała do mniejszości krajów członkowskich, które zdecydowały się na wykorzystanie maksymalnego dopuszczalnego czasu trwania okresów przejściowych: 7 lat (w rytmie 2 – 3 – 2 lata)

Mówiąc najprościej istotą tych uregulowao było utrzymanie obowiązku (poza nielicznymi wyjątkami) zdobycia zezwolenia na pracę dla obywateli m.in. Polski na terenie Niemiec, mimo funkcjonowania w obrębie Wspólnoty zasady swobody przepływu osób i usług. Z racji sprzeczności z tą podstawową zasadą Jednolitego Rynku Europejskiego obowiązujące regulacje z założenia miały mied charakter przejściowy. Z dniem 1 maja 2011 r. uległy one całkowitemu zniesieniu, jak również zrównaniu z analogicznymi zasadami dotyczącymi polskiego rynku pracy. Obecnie zarówno Polacy w Niemczech, jak i Niemcy w Polsce, powinni byd traktowani na równi z innymi obywatelami Unii Europejskiej i powinni mied możliwośd pełnego korzystania ze swobody przepływu osób (w tym pracowników) i usług na rynku europejskim i wolnego dostępu swoich rynków pracy.

Swoboda przepływu osób wraz z obywatelstwem UE stanowi fundament Unii Europejskiej. Jest akceptowana przez obywateli i na nich się opiera. Zgodnie z treścią tych swobód zawartych w art. 45 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej obywatele paostw członkowskich Unii Europejskiej mają prawo do swobodnego przemieszczania się, osiedlania a także podejmowania zatrudniania na terenie całej wspólnoty. W szczególności swoboda przepływu pracowników gwarantuje prawo do:

przyjmowania przez pracodawców ofert pracy; swobodnego przemieszczania się w celu poszukiwania pracy; pobytu w danym kraju członkowskim w celu wykonywania pracy na warunkach mających

zastosowanie wobec jego obywateli (określonych w ustawach, aktach prawnych, praktyce administracyjnej);

pozostania w danym paostwie po zakooczeniu zatrudnienia.234

Wraz z otwarciem niemieckiego rynku pracy zarówno prawo paostwowe w Niemczech, jak i w Polsce, w pełni realizuje swobody ogólnoeuropejskie.

Warto przy tym zaznaczyd, ze definicja pojęcia „pracownika” w prawie unijnym (a ta ma pierwszeostwo przede definicjami w prawach krajowych) jest bardzo szeroka. Pracownikiem w rozumieniu definicji traktatowej jest każda osoba, która jest podporządkowana pracodawcy i która świadczy usługi wobec pracodawcy za wynagrodzeniem – w tym sensie pracownikiem jest także zleceniobiorca, który w prawie polskim za pracownika nie jest uznawany. Czynniki takie jak krótki wymiar czasu pracy czy niskie wynagrodzenie nie przesądzają o nieposiadaniu statusu pracownika. Podobnie pojęciem tym obejmowane są osoby o specyficznej sytuacji w obszarze mobilności – pracownicy przygraniczni (mieszkający i pracujący w różnych paostwach). Warto też zaznaczyd, że transgraniczne zatrudnianie pracowników, które obejmuje swoboda przepływu osób, nie jest

234

Swoboda przepływu osób, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa, 2003.

110

tożsame z delegowaniem pracowników przez firmy wykonujące zlecenia poza krajem pochodzenia, co jest w gestii swobody przepływu usług.235

Zmiany prawne w związku z wygaśnięciem uregulowao przejściowych dotyczących swobody przepływu pracowników w Niemczech odnoszą się jedynie do przepisów o pozwolenie na pracę, gdyż tylko tego obszaru dotyczyły uregulowania przejściowe zapisane w Traktacie Akcesyjnym. Zmiany nie obejmują innych kwestii, takich jak np. równośd w dostępie do świadczeo społecznych, czy równośd w warunkach pracy i płacy. W tych obszarach, zarówno pracownicy polscy pracujący na terenie Niemiec na podstawie stosownego zezwolenia przed 1 maja 2011 r., jak i imigranci zatrudnieni po otwarciu rynku, już bez konieczności jakichkolwiek zezwoleo, korzystają z takich samych, gwarantowanych prawem unijnym uprawnieo.236 Główna różnica między okresem przed i po 1 maja 2011 r. polega na tym, że obecnie obywatele krajów „nowej” Unii, w tym obywatele Rzeczpospolitej Polskiej, podejmując pracę na terenie Republiki Federalnej Niemiec, czynią to na takich samych zasadach jak pracownicy niemieccy. Nie istnieje już koniecznośd ubiegania się o pozwolenie na pracę. Zniesienie tego obowiązku ma miejsce w przypadku wszystkich rodzajów zatrudnienia u pracowników niemieckich, wszystkich rodzajów kwalifikacji, czasu zatrudnienia, jak i wszystkich branż gospodarki niemieckiej. 237

Co ważne, zniesienie barier dotyczy także takich specyficznych kategorii zatrudnienia, jak:238

uczniów pobierających praktyczną naukę zawodu: brak konieczności ubiegania się o zezwolenie Federalnej Agencji Pracy;

pracowników tymczasowych: wprowadzenie możliwości zatrudniania pracowników tymczasowych z Polski

przez niemieckie agencje pracy, jak i przez agencje z innych paostw członkowskich do zadao na terenie Niemiec (obie możliwości nie były dostępne prze otwarciem rynku);

zatrudnienia w administracji publicznej: w tym specyficznym obszarze zatrudnienia również następuje zrównanie

praw Niemców i innych obywateli UE, w tym Polaków; wyjątek stanowią określone w prawie unijnym przypadki zawodów związanych z regularnym wykonywaniem prerogatyw władzy publicznej (w RFN np. sędzia) – tutaj dostęp pracowników zagranicznych jest ograniczony;

pracowników sezonowych: regulacje dotyczące pracowników sezonowych, jako jedyne zostały zniesione

z początkiem roku 2011 (01.01.2011); taki stan rzeczy był spowodowany dominacją zatrudnienia w rolnictwie w obszarze pracy sezonowej i dążeniem do uniknięcie wprowadzania zmian prawnych w sezonie wiosenno-letnim, a więc związanym z największą skalą zatrudnienia; w ramach zapewnienia swobody dostępu do niemieckiego rynku pracy dla tej kategorii pracowników: zniesiono wymóg pozyskania pozwolenia na pracę sezonową w działach takich jak rolnictwo, gastronomia, hotelarstwo i inne, zrezygnowano z określenia maksymalnego czasu zatrudnienia (dotychczas 6 miesięcy) oraz zniesiono procedurę dopuszczania do zatrudnienia.

W przypadku pracowników z paostw unijnych na terenie Niemiec nie obowiązują też żadne ograniczenia w zakresie przemieszczania się oraz stałego pobytu. Jedynym wymaganym dokumentem przy wjeździe na teren RFN jest dowód tożsamości lub paszport (niepotrzebna wiza). W przypadku

235

Zatrudnienie i delegowanie do pracy obywateli Unii Europejskiej – 50 pytao i odpowiedzi dotyczących 1 maja 2011. Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, Bonn, 2011 236

Ibidem. 237

Ibidem. 238

Ibidem.

http://www.bmas.de/portal/51172/property=pdf/a807__beschaeftigung__entsendung__unionsbuerger__polnisch.pdf

111

przeniesienia miejsca zamieszkania Polacy podlegają takim samym procedurom meldunkowym jak obywatele Niemiec (różnym w zależności od kraju związkowego), jedyna różnica polega na tym, że po dokonaniu zameldowania urząd meldunkowy przekazuje stosowną informację do niemieckiego Urzędu ds. Cudzoziemców, który wystawia zaświadczenie poświadczające prawo pobytu na terenie Republiki Federalnej Niemiec (przyznawane automatycznie obywatelom UE)239

Równośd w traktowaniu Polaków na niemieckim rynku pracy dotyczy także podlegania przepisom prawa pracy. Niemiecki system tego prawa w znacznej części opiera się nie na centralnym kodeksie, ale na obowiązujących w danych branżach lub zakładach pracy układach zbiorowych pracodawców z pracownikami. Układy zbiorowe dotyczą kwestii takich jak wymiar urlopowy czy wysokośd płacy minimalnej. Pracownicy polscy zatrudniani przez niemieckich pracodawców podlegają postanowieniom odpowiednich układów zbiorowych. Podobnie imigranci zarobkowi z Polski mają takie same jak pracownicy niemieccy możliwości ubiegania się o swoje prawa w niemieckich sądach pracy.240

4.1.4. Regulacja dostępu do zawodów – uwarunkowania europejskie

Wraz z wprowadzeniem wszystkich wyżej opisanych swobód i zniesieniem barier dla polskich pracowników na niemieckim rynku pracy, nie ulegają zmianie obowiązujące dotychczas w Niemczech, jak i na terenie całej Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Konfederacji Szwajcarii ograniczenia dotyczące tzw. zawodów regulowanych. Podobnie ograniczenia istnieją w przypadku polskiego rynku pracy i dotyczą pracowników zagranicznych podejmujących zatrudnienie na terenie Rzeczpospolitej Polskiej.

Możliwośd wyodrębnienia tego typu zawodów jest gwarantowana w prawie unijnym, w Dyrektywie 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych. Generalna zasada dotycząca zawodów regulowanych w krajach członkowskich UE polega na tym, że w przypadku chęci podjęcia zatrudnienia w zawodach regulowanych przez cudzoziemca, konieczne jest przejście w kraju przyjmującym przez stosowną procedurę uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w paostwie pochodzenia. Zgodnie z tą zasadą również obywatel Polski (tak jak każdy inny obywatel Unii Europejskiej, paostw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii) przed wykonywaniem zawodu należącego do grupy zawodów regulowanych na terenie Niemiec musi potwierdzid adekwatnośd własnych kwalifikacji zawodowych zdobytych w ramach kształcenia i zatrudnienia w Polsce. Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku obywatela Niemiec pragnącego podjąd pracę w ramach zawodu, który jest regulowany w Polsce. Co ważne, istnienie takich uwarunkowao prawnych nie może byd interpretowane w kategoriach dyskryminacji cudzoziemców czy zaburzenia unijnej swobody przepływu osób i pracowników. Wprowadzenie dodatkowych wymagao prawnych dotyczących wybranych zawodów wynika raczej z braku konwergencji w systemach edukacyjnych i systemach uznawania kwalifikacji zawodowych między paostwami unijnymi. Kryterium regulacji nie jest tu jednak przynależnośd narodowa pracownika, ale jego wykształcenie, umiejętności i kwalifikacje zawodowe, a motywacją do wprowadzenia uregulowao nie jest chęd tworzenia barier dla zatrudnienia cudzoziemców, ale zapewnienie dobrego poziomu wykonywania pracy i świadczenia usług w danym paostwie.241 Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, że generalną zasadą prawa europejskiego w zakresie transgranicznego uznawania kwalifikacji zawodowych jest przyjęcie założenia, że zasadniczo nabycie kwalifikacji na poziomie dającym uprawnienia zawodowe w jednym z paostw unijnych jest warunkiem wystarczającym i pozwalającym na właściwe wykonywanie tegoż

239

Ibidem. 240

Beschäftigung und Entsendung von Unionsbürgerinnen- und bürgern. 50 Fragen und Antworten zum 1. Mai 2011; Broszura wydana przez Bundesministerium für Arbeit und Soziales (BMAS), dn. 07.04.2011. 241

Uznawanie kwalifikacji zawodowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

112

zawodu w innym kraju. Można więc mówid o sytuacji, którą można by nazwad domniemaniem uznawalności kwalifikacji. Zawody regulowane są jedynie wyjątkiem od tej reguły. 242

W myśl wspólnotowych oraz krajowych przepisów, z punktu widzenia obywateli paostw należących do EOG (w tym obywateli Niemiec i Polski) zawody, w których można podjąd zatrudnienie na terenie danego kraju przez cudzoziemców można podzielid na:

1) zawody ogólnodostępne; 2) zawody regulowane; 3) zawody sektorowe.

Zawody ogólnodostępne

Zawody ogólnodostępne to takie, których wykonywanie przez cudzoziemców nie jest obwarowane żadnymi dodatkowymi wymaganiami zarówno w przypadku Niemiec, jak i Polski. Zatrudnienie pracownika w tych zawodach jest kwestią jedynie indywidualnych ustaleo pomiędzy pracodawcą a pracobiorcą. Uznanie adekwatności i odpowiedniości kwalifikacji zawodowych, jakimi dysponują poszukujący pracy, np. obywatel niemiecki w Polsce czy polski w Niemczech, jest przedmiotem jedynie oceny i decyzji osoby zatrudniającej danego pracownika. Mamy tu do czynienia z pełną swobodą decyzji stron kontraktu pracowniczego bez ingerencji aktorów zewnętrznych243.

Zawody regulowane

Wedle definicji z ww. unijnej dyrektywy zawód regulowany to zespół czynności zawodowych, których wykonywanie jest uzależnione od spełnienia wymogów określonych w przepisach danego paostwa członkowskiego dotyczących dostępu do wykonywania danego zawodu.244 Oznacza to, że szczegółowe przepisy, rozwiązania prawne w poszczególnych paostwach, co do których znajdują zastosowanie postanowienia dyrektywy, mogą byd i są różne. Różnice mogą dotyczyd zawodów objętych regulacjami, ich ilością, kształtem koniecznych do przejścia procedur oraz rodzajami właściwych do rozpatrywania spraw kwalifikacyjnych instytucji, chod zawsze jeśli chodzi o zawody regulowane stroną, która jest odpowiedzialna za formalne uznanie kwalifikacji, jest paostwo przyjmujące pracownika. Różnice te występują także pomiędzy Polską a Republiką Federalną Niemiec.

Zawody regulowane w Polsce

W prawie polskim aktem regulującym kwestie zawodów regulowanych i uznawalności kwalifikacji zawodowych w Rzeczypospolitej Polskiej jest Ustawa z dnia 18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w paostwach członkowskich UE. Dz.U. 2008 nr 63 poz. 394, której treśd jest implementacją postanowieo dyrektywy 2005/36/WE. Wykonywanie zawodów regulowanych przez obywatela innego kraju na terytorium Polski wymaga formalnego uznania kwalifikacji do ich wykonywania, przy czym sytuacja ta dotyczy tylko sytuacji, kiedy kwalifikacje te były nabywane poza terytorium Polski (np. przez obywatela Niemiec w kraju ojczystym). W przypadku Polski lista zawodów regulowanych systemu ogólnego liczy obecnie (stan na grudzieo 2010) 321 pozycji (w tym: zawody, specjalności i stanowiska). Do zawodów tego typu należą m.in. zawody takie jak:

nauczyciel (różne poziomy nauczania); trener i instruktor sportu; zawody strażackie (strażak, technik pożarnictwa); zawody ochroniarskie;

242

Uznawanie kwalifikacji zawodowych w celu zatrudnienia, w krajach Unii Europejskiej, Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w Sieradzu. 243

Uznawanie dyplomów i kwalifikacji zawodowych w Unii Europejskie, Portfel.pl. 244


113

pracownicy socjalni; pracownicy prowadzenia i bezpieczeostwa ruchu kolejowego oraz ruchu metra; pracownicy lotnictwa (piloci, obsługa naziemna); pracownicy obsługi portowej i żeglugi; zawody inżynierskie; zawody finansowe (doradca finansowy, makler); niektóre zawody medyczne; bibliotekarze; konserwatorzy zabytków, pracownicy telekomunikacji; geologowie i inni.245

W tych właśnie zawodach obywatele niemieccy chcący podjąd zatrudnienie w Polsce zobligowani są do uzyskania formalnego potwierdzenia posiadanych kwalifikacji.

Procedura uznawania kwalifikacji w zawodach regulowanych w Polsce

W przypadku zawodów regulowanych uznawanie kwalifikacji nie odbywa się automatycznie, ale indywidualnie w przypadku każdego pracownika na jego wniosek. Dla określonego zawodu procedura rozpatrywania takiego wniosku jest realizowana przez właściwą, przypisaną do niego instytucję. Podmioty odpowiedzialne za walidację kwalifikacji zawodowych cudzoziemców to przykładowo: odpowiedni dla danej działalności minister (np. Minister Edukacji Narodowej dla zawodu nauczyciel), osoba zarządzająca odpowiednim dla profilu zawodu urzędem (np.: Prezes Urzędu Transportu Kolejowego dla zawodu dyżurnego ruchu) czy właściwe jednostki samorządu zawodowego (np.: Krajowa Rada Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa. Pełna lista zawodów, wraz z dokładnie opisanymi wymaganiami kwalifikacyjnych oraz właściwymi instytucjami jest publikowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.246

Inicjatywa wszczęcia procedury uznania kwalifikacji zawodowych w przypadku zawodów regulowanych leży po stronie pracownika - cudzoziemca. Osoba taka składa wniosek wraz z całą wymaganą dokumentacją do odpowiedzialnej instytucji. W razie stwierdzenia braków w dokumentacji pracownik jest informowany o konieczności uzupełnienia braków. Maksymalny czas przeznaczony na przeprowadzenie całej procedury jest ściśle określony i niezależnie od zawodu i odpowiedzialnej instytucji wynosi trzy miesiące, przy czym okres ten może zostad zwiększony o jeden miesiąc w wyjątkowych okolicznościach. 247

Przedmiotem procedury przeprowadzanej przez instytucję walidującą jest stwierdzenie, czy zawód w paostwie, gdzie kwalifikacje zostały nabyte, jest taki sam jak odpowiedni zawód w Polsce (np. czy wspomniany zawód dyżurnego ruchu w Niemczech i w Polsce obejmuje te same zadania zawodowe i wymagania kwalifikacyjne oraz kształceniowe) oraz adekwatnośd (pod względem czasu i zakresu) wykształcenia nabytego przez pracownika. Gdy zostaną stwierdzone różnice w tych obszarach, a w szczególności:248

zasadnicze różnice w kształceniu lub szkoleniu; że okres kształcenia lub szkolenia odbytego w paostwie wnioskodawcy jest krótszy o co

najmniej rok od okresu wymaganego w paostwie przyjmującym; że istnieje rozbieżnośd między zakresem czynności zawodowych w danym zawodzie między

paostwem z którego osoba przybywa, a paostwem przyjmującym;

245

Pełna lista zawodów dostępna na stronie internetowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego: 246

Regulowane zawody i działalności w Rzeczypospolitej Polskiej – opis wymagao kwalifikacyjnych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, grudzieo 2010. 247

Uznawanie kwalifikacji zawodowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 248

Ibidem.

http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/Mobilnosc/Uznawanie_kwalifikacji_zawodowych/20110418_Zawody_regulowane_2011.pdf

114

a ponadto w toku procedury przeanalizowane zostaną dokumenty poświadczające doświadczenie zawodowe pracownika zagranicznego w celu sprawdzenia, czy wiedza i umiejętności nabyte przez niego podczas zdobywania doświadczenia zawodowego nie mogą wyrównad w całości lub w części tych różnic;

i stwierdzone zostanie, że różnice te nie zostały wyrównane.

wówczas dana instytucja proponuje środki wyrównawcze, których zastosowanie ma zniwelowad różnice i docelowo doprowadzid do uznania kwalifikacji zawodowych. 249

Do środków tego typu przewidzianych w prawie polskim dla obywateli paostw EOG (w tym obywateli niemieckich należą: staż adaptacyjny (trwający maksymalnie trzy lata) lub test umiejętności zawodowych. Wybór jednej z metod dokonywany jest przez pracownika zagranicznego.

Działalnośd regulowana w Polsce

Odrębną kategorią uwzględnioną w unijnym i polskim prawie powiązaną z kwestią wykonywania pracy przez obywateli paostw należących do EOG (w tym obywateli Niemiec) na terytorium Polski jest tak zwana działalnośd regulowana. W tym wypadku przedmiotem regulacji jest nie tyle kwestia zatrudnienia cudzoziemca w Polsce ale wykonywania przez obywateli innych krajów określonych działalności z zakresu handlu, przemysłu i rzemiosła na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zakres działalności regulowanych może byd różny w każdym paostwie unijnym, w przypadku Polski do kategorii działalności regulowanej zaliczane są następujące działalności:

usługi świadczone przez pilotów wycieczek; producent/dystrybutor obrotu substancjami kontrolowanymi; produkcja urządzeo dźwigowych i chwytaków dla kopalo, odlewni żeliwa i staliwa, dla

budownictwa oraz do mechanicznego podawania; produkcja konstrukcji metalowych z wyjątkiem działalności usługowej; produkcja kotłów centralnego ogrzewania; kucie, prasowanie i wytłaczanie metali; produkcja rur stalowych.250

Generalną zasadą regulacji prawnych dotyczących działalności regulowanych jest wymóg posiadania doświadczenia przy ich wykonywaniu. Zakłada się, ze jeżeli wykonywanie danej czynności w jednym z krajów członkowskich Wspólnoty (np. w Polsce) wymaga posiadania umiejętności i wiedzy (ogólnych, handlowych lub zawodowych), to jeżeli obywatel innego kraju EOG (np. obywatel Niemiec) chciałby wykonywad tę działalnośd na terenie kraju przyjmującego może automatycznie uzyskad do tego prawo w przypadku posiadania odpowiedniego (względem czasu trwania i jakości) doświadczenia zawodowego (oraz ewentualnie relewantnego wykształcenia). Wymogi te powinny byd formalnie poświadczone przez organy właściwe w paostwie pochodzenia cudzoziemca.

Szczegółowe wymagania dotyczące wymienionych powyżej działalności regulowanych są określone w dokumencie: Regulowane zawody i działalności w Rzeczypospolitej Polskiej. Opis wymagao kwalifikacyjnych. Jeżeli w przypadku konkretnych działalności wymogi te nie byłyby, np. przez obywatela niemieckiego, spełnione, to realizowana jest identyczna procedura postępowania jak w przypadku zawodów regulowanych.251

249

Ibidem. 250

Regulowane zawody i działalności w Rzeczypospolitej Polskiej…, op. cit. 251


http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/Mobilnosc/Uznawanie_kwalifikacji_zawodowych/20110418_Zawody_regulowane_2011.pdf

115

Zawody regulowane w Niemczech

Instytucją odpowiedzialną za kwestie zawodów regulowanych i kwalifikacji zawodowych na poziomie całej Republiki Federalnej Niemiec jest Federalne Ministerstwo Gospodarki i Technologii (Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie – BMWi) - Referat EB2. 252

Procedura uznawania kwalifikacji polskich pracowników w zawodach regulowanych w Niemczech ma charakter dwuetapowy. Pierwszy etap procedury jest realizowany na terenie Rzeczpospolitej Polskiej – pracownik chcący wyemigrowad do Niemiec we właściwej dla danego zawodu instytucji powinien pozyskad zaświadczenie o posiadaniu prawa do wykonywania zawodu w kraju pochodzenia. Drugi etap wymaga współpracy z instytucjami niemieckimi, w których przedstawia się uzyskane w Polsce uwierzytelnienie kwalifikacji zawodowych w celu jego potwierdzenia, uznania i przyznania prawa do wykonywania zawodu na terenie RFN. Dokładny charakter procedur jak i rodzaje odpowiedzialnych instytucji (instytucje rządowe, pozarządowe, regionalne i branżowe) są silnie zróżnicowane w zależności od konkretnego zawodu. Podobna, dwuetapowa procedura obowiązuje w zakresie uznawania dyplomów szkół wyższych. W tym ostatnim przypadku instytucją uwierzytelniającą jest instytucja odpowiedzialna w danym landzie za kształcenie w danym kierunku. 253

Lista zawodów regulowanych w Republice Federalnej Niemiec jest ściśle określona i jest dostępna w wykazie na stronach internetowych: www.anabin.de oraz www.berufliche-anerkennung.de Na liście tej znajduje się 128 pozycji254, wśród których znajdują się takie zawody, jak: starsza pielęgniarka/pielęgniarz, rewident, tłumacz, elektrotechnik, fryzjer, szklarz, dziennikarz, cukiernik, ortopeda, psychoterapeuta, instruktor narciarki, nurek, cieśla, stolarz, i inne. 255

Zawody sektorowe. (tzw. zawody regulowane systemu sektorowego)

Zawody sektorowe stanowią specyficzną odmianę zawodów regulowanych. Jest to grupa ośmiu zawodów, których wykonywanie wiąże się ze szczególnie wysokim poziomem odpowiedzialności. We wszystkich paostwach EOG i Szwajcarii (a więc także w przypadku Niemiec i Polski) są to te same zawody: lekarz, lekarz dentysta, pielęgniarka, położna, farmaceuta, architekt oraz radca prawny. Z racji bardzo wysokich wymogów, jakie muszą byd spełnione przez rodzimych pracowników w celu uzyskania prawa wykonywania ww. zawodów w każdym z paostw objętych postanowieniami dyrektywy, stanowi to jakby wystarczającą rękojmię dla transgranicznego uznawania kwalifikacji.256

Dlatego też, w zakresie procedury uznawania kwalifikacji zawodowych zawody sektorowe różnią się od innych zawodów regulowanych tym, iż ma ona charakter automatyczny i odbywa się na podstawie stosownego zaświadczenia wydanego przez odpowiedni organ w kraju pochodzenia pracownika. Posiadanie przez pracownika odpowiedniego wskaźnika kwalifikacji zawodowych określonego w legislatywie unijnej (dyplom, tytuł zawodowy) powoduje, że dana osoba może podjąd pracę na terytorium Polski bez żadnych problemów. Uznanie uprawnienia zagranicznego i wydanie prawa do wykonywania zawodu w kraju przyjmującym dokonywane jest przez właściwe instytucje (w przypadku Polski: Okręgowe Rady Lekarskie, Okręgowe Rady Pielęgniarek i Położnych, Naczelna Rada Aptekarska w przypadku zawodów medycznych; Okręgowe Rady Lekarsko – Weterynaryjne w zawodzie lekarz weterynarii oraz Izba Architektów).257 Tego typu zasady obowiązują zarówno w Polsce, jak i w Niemczech.

Zatrudnienie cudzoziemców w obrębie tych zawodów w Polsce regulują odrębne akty prawne.

252

Poradnik dla szukających pracy w Niemczech. Otwarcie niemieckiego rynku pracy, Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Hamburgu, Hamburg 2011. 253

Ibidem. 254

Wyliczenie własne na podstawie wykazu zawodów na stronie: http://www.anabin.de/ 255

Tłumaczenie własne na podstawie wykazu zawodów na stronie: http://www.anabin.de/ 256

Uznawanie dyplomów i kwalifikacji zawodowych w Unii Europejskie, Portfel.pl. 257


http://www.hamburgkg.polemb.net/files/PoradnikAktual.pdf

http://www.hamburgkg.polemb.net/files/PoradnikAktual.pdf

http://www.anabin.de/

http://www.anabin.de/

116

Tabela 17: Lista zawodów regulowanych systemu sektorowego i relewantnych aktów prawnych w Polsce znajduje się w tabeli poniżej:

Zawód Akt prawny

lekarz ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857), lekarz dentysta

pielęgniarka ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 57, poz. 602, z późn. zm.) położna

farmaceuta ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich (Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 856)

lekarz weterynarii ustawa z dnia 21 grudnia 1990 r. o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych (Dz. U. z 2009 r. Nr 93, poz. 767),

architekt ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa (Dz. U. Nr 5, poz. 42),

adwokat (radca prawny) ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 126, poz. 1069 z późn. zm.).

Źródło: Uznawanie kwalifikacji zawodowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

4.1.5. Podsumowanie

Obecnie obowiązujące uwarunkowania prawne w Polsce dotyczące zatrudniania cudzoziemców, dostępności zawodów oraz uznawalności kwalifikacji zawodowych nie traktują obywateli Republiki Federalnej Niemiec w żaden szczególny (ani uprzywilejowany ani dyskryminujący) sposób. Wraz ze zniesieniem przez polski rząd regulacji prawnych działających na zasadzie „środków równoważnych” rozwiązania legislacyjne są w pełni zgodne z prawodawstwem unijnym i oddają ducha prawa europejskiego, zgodnie z którym Unia Europejska jest traktowana jako jednolity organizm prawno-ekonomiczno - społeczny i żaden kraj, ani obywatele żadnego kraju, nie są tu odmiennie wyróżniani. Sytuacja taka dotyczy także pracowników niemieckich chcących podjąd zatrudnienie na terenie Rzeczpospolitej Polskiej. W przypadku Polski brak jest jakichkolwiek specyficznych uwarunkowao czy barier w zatrudnieniu, które miałyby dotyczyd akurat tej grupy narodowościowej.

Podobnie, regulacje niemieckie, po zakooczeniu okresu przejściowego, nie faworyzują, ani nie defaworyzują polskich obywateli względem innych Europejczyków jako uczestników niemieckiego rynku pracy. Polacy są traktowani jak wszyscy inni obywatele Unii Europejskiej.

Ewentualne ograniczenia wynikają z ogólnych (europejskich i krajowych) regulacji prawnych dotyczących zawodów i działalności regulowanych i dotyczą obywateli niemieckich/polskich tylko jako obywateli paostw należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego, i z tego tytułu podlegających stosownym regulacjom. Ewentualne trudności w dostępie czy brak dostępu do wykonywania niektórych (regulowanych) zawodów czy świadczenia niektórych usług wynikad może więc z braków i/lub różnic kwalifikacyjnych, kształceniowych czy z zakresu doświadczenia zawodowego pracowników niemieckich i polskich, a nie z faktu przynależności narodowej. Można więc powiedzied, że w ramach ograniczeo dopuszczalnych i uregulowanych legislacji unijnej polski rynek pracy jest całkowicie otwarty dla Niemców, a niemiecki dla Polaków.

117

4.2. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla systemu ubezpieczeo, ubezpieczeo społecznych, odpowiedzialności ubezpieczeniowej z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec

4.2.1. Zasady funkcjonowania ubezpieczeo społecznych w kontekście otwarcia europejskich rynków pracy i mobilności zawodowej pracowników

W Unii Europejskiej, w związku z istnieniem swobody przepływu osób (w tym pracowników) istotną kwestią jest współpraca pomiędzy krajowymi systemami zabezpieczenia społecznego. Obecnie systemy te w paostwach członkowskich są zróżnicowane, nie można mówid o harmonizacji w tym obszarze w ramach Wspólnoty. Jednakże aby współpraca między nimi była możliwa, w ramach Unii Europejskiej istnieją przepisy koordynujące krajowe systemy ubezpieczeo społecznych. Wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej polski system również podlega ogólnoeuropejskim zasadom koordynacji. Podobnie system niemiecki jest objęty regulacjami koordynującymi.258 Co ważne, otwarcie rynku pracy nie zmienia tu wiele pod względem jakościowym, bo w trakcie obowiązywania okresów przejściowych pracownicy polscy pracujący w RFN na podstawie pozwolenia o pracę, a nie swobodnego dostępu, również podlegali skoordynowanemu systemowi ubezpieczeo. Zmiana dotyczy głównie wymiaru ilościowego z powodu prawdopodobnie zwiększonej skali emigracji.259

Z założenia przepisy koordynacyjne mają na celu, przede wszystkim, usprawnienie i ułatwienie mobilności siły roboczej wewnątrz Wspólnoty oraz zniwelowanie ewentualnych jej negatywnych skutków z punktu widzenia mobilnych pracowników. Regulacje znoszą ryzyko braku jakiegokolwiek ubezpieczenia oraz podwójnego ubezpieczenia w przypadku zatrudnienia na terenie innego kraju Wspólnoty niż kraj rodzimy. Zniesione zostaje także ryzyko utraty praw nabytych, jak również strat uzyskanych podczas transgranicznego zatrudnienia: okresów stażu zawodowego i okresów płatności ubezpieczeniowych składek.260 Z punktu widzenia indywidualnych pracowników regulacje można więc uznad za korzystne. Jednakże, rodzą one również konsekwencje dla krajowych systemów ubezpieczeo społecznych jako całości. Na poziomie makro konsekwencje te już nie w każdym przypadku będą korzystne. Różnice będą wynikad z charakteru sytuacji migracyjnej, a przede wszystkim z salda migracji.

W przypadku otwarcia niemieckiego rynku pracy i zwiększonego zatrudnienia obywateli polskich w tym kraju i związanej z tym konieczności koordynacji systemów zabezpieczeo społecznych, konsekwencje te, zarówno dla Niemiec jak i dla Polski, mogą byd potencjalnie obserwowane.

Dla opisania tych możliwych konsekwencji kluczowym jest przedstawienie podstawowych zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego obowiązujących dla paostw członkowskich UE. Jeśli chodzi o przepływ pracowników pomiędzy Polską a Niemcami po otwarciu niemieckiego rynku pracy z dniem 1 maja 2011 r., obowiązują te właśnie ogólne zasady, chod mogą występowad różnice na poziomie rozwiązao szczegółowych. W zakresie koordynacji systemów ubezpieczeo społecznych na poziomie unijnym najważniejszymi aktami prawnymi są261:

obowiązujące od 10.01.2010 r. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. U. UE L 200 z 07.06.2004 r.);

258

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=57 259

Zatrudnienie i delegowanie do pracy obywateli Unii Europejskiej – 50 pytao i odpowiedzi dotyczących 1 maja 2011. Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, Bonn, 2011. 260


za: Emerytury i renty z ZUS w świetle prawa Unii Europejskiej; Warszawa 2010.

http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=57



118

obowiązujące od 10.01.2010 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. L 284 z dnia 30 października 2009 r., s. 1-42);

które uchyliły obowiązujące wcześniej rozporządzenia:

Rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalnośd na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz. U. WE L 149 z 05.07.1971 r. ze zm.) uchylenie z wyjątkiem przypadków określonych w art. 87 ust. 8 oraz w art. 90 ust. 1 rozporządzenia 883/2004;

Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalnośd na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE L74 z 27.03.1972, s. 1 i nast. z późn. zm.;

Rozporządzenie Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003 r. rozszerzające przepisy rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 574/72 na obywateli paostw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo (Dz. Urz. WE L 124 z 20 maja 2003 r.).

Przepisy te stosują się do wszystkich paostw członkowskich Unii Europejskiej, a także pozaunijnych paostw należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Islandia i Liechtenstein) oraz do Konfederacji Szwajcarskiej. Dotyczą one następujących obszarów:

świadczenia z tytułu choroby; świadczenia z tytułu macierzyostwa i równoważne świadczenia dla ojca; wypadki przy pracy; choroby zawodowe; świadczenia z tytułu inwalidztwa; emerytury; renty rodzinne; świadczenia z tytułu śmierci; świadczenia dla bezrobotnych; świadczenia rodzinne; świadczenia przedemerytalne.262

4.2.2. Ogólne zasady dotyczące wyboru systemu zabezpieczenia społecznego

Jedną z głównych kwestii problematycznych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego jest określenie systemu, do którego przynależą (odprowadzają składki i uzyskują świadczenia) poszczególni obywatele krajów europejskich (w tym Polacy emigrujący zarobkowo do Niemiec, jak i Niemcy zatrudnieni w Polsce) w danym momencie czasowym, w danym miejscu pobytu i zatrudnienia. W obrębie prawa unijnego istnieje kilka głównych zasad w tym obszarze:

Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa

W zakresie zabezpieczenia społecznego każdy obywatel paostw objętych regulacjami koordynującymi podlega ustawodawstwu wyłącznie jednego kraju. Dzieje się tak nawet w trakcie równoczesnego zatrudnienia pracownika w wielu paostwach. Pozwala to uniknąd sytuacji podwójnego ubezpieczenia

262

Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział E3, 2010

119

(a więc i obciążenia dla pracownika i/lub pracodawcy) lub też jego braku (brak dostępu pracownika do świadczeo).263

W kontekście obowiązywania tej zasady potencjalne skutki otwarcia niemieckiego rynku pracy można określid jako te związane z przechodzeniem pracowników i ich rodzin pomiędzy niemieckim i polskim systemem zabezpieczenia społecznego i płynącymi z tego konsekwencjami. Zgodnie z przepisami prawa unijnego sytuacja podwójnego ubezpieczenia nie może występowad, więc nie powinna stanowid ona problemu po 1 maja 2011 r.

Zasada miejsca pracy (lex loci laboris)

Czynnikiem decydującym o wyborze ustawodawstwa, któremu będzie podlegad obywatel kraju europejskiego w danym momencie czasowym jest miejsce wykonywania pracy. Co do zasady osoba pracująca podlega systemowi zabezpieczenia społecznego w tym kraju, w którym jest zatrudniona. Taki sam sposób przyporządkowania odpowiedniego ustawodawstwa dotyczy:

osób, które mieszkają na terenie innego paostwa niż to, w którym pracują (ubezpieczenie w tym drugim paostwie);

osób zatrudnionych w firmach mających swoją siedzibę na terenie paostwa innego niż wykonywana jest praca (jw.);

osób prowadzących działalnośd gospodarczą poza krajem zamieszkania (ubezpieczeni w kraju prowadzenia działalności);

we wszystkich wymienionych przypadkach, z racji szerokiego ujęcia terminu pracownik w prawie europejskim, także zleceniobiorców.264

W przypadku otwarcia niemieckiego rynku pracy i emigracji polskich pracowników do tego kraju, obowiązywanie zasady prymatu miejsca pracy będzie skutkowało przede wszystkim przechodzeniem osób z polskiego do niemieckiego systemu zabezpieczenia społecznego. Wpływ wejścia obywateli niemieckich w polski system nie będzie miał raczej znaczenia z racji marginalnej skali zjawiska migracji w kierunku Niemcy – Polska oraz z powodu tego, że w kwestii dostępności polskiego rynku pracy dla Niemców z dniem 1 maja 2011 r. nic się nie zmieniło – zasada pełnej swobody obowiązuje w tym przypadku już od 2007 roku. Dlatego też, ewentualne konsekwencje otwarcia rynku pracy w RFN, będą związane w przeważającej części z odpływem członków i środków z systemu polskiego i ich napływem do systemu niemieckiego. Konsekwencje te, a więc potencjalne korzyści i straty, możliwe szanse i zagrożenia nie będą więc raczej rozłożone równomiernie pomiędzy Polskę i Niemcy.

Zasada określania paostwa, z którym pracownik ma najsilniejsze więzi.

Ta ogólna zasada, a także jej szczegółowe warianty stosowane są w sytuacji, gdy obywatel Unii Europejskiej, EOG lub Szwajcarii pracuje i/lub prowadzi działalnośd w więcej niż jednym paostwie. Najczęściej stosowanym kryterium jest tu kryterium wykonywania znacznej części pracy/działalności oraz kryterium ośrodka ważnych interesów życiowych w przypadku osób prowadzących działalnośd. 265

Zakres potencjalnych skutków mobilności polsko – niemieckiej może tu byd podobny. Wpływ obowiązywania akurat tej zasady może ulec wzmocnieniu, jeżeli szczególnie duża liczba Polaków będzie łączyd zatrudnienie na rynku niemieckim i polskim, ale stopniowo będzie zwiększad udział działalności na terenie Niemiec i także tam będzie organizowad swoje życie pozazawodowe.

263

Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział E3, 2010 264

Baza wiedzy Zakładu Ubezpieczeo Społecznych, http://www.zus.pl/default.asp?p=3&id=105#196 265

Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział E3, 2010

http://www.zus.pl/default.asp?p=3&id=105#196

120

4.2.3. Ogólne zasady dotyczące praw i obowiązków świadczeniobiorców

Poza zasadami dotyczącymi wyboru stosowanego ustawodawstwa i systemu ubezpieczeo społecznych, którym podlegają europejscy pracownicy, istnieją także ogólne zasady dotyczące uprawnieo i świadczeo zdobywanych w poszczególnych systemach (ogólne, gdyż dotyczące wszystkich paostw, jak i wszystkich rodzajów świadczeo):

Zasada niedyskryminacji i równego traktowania

Osoby podlegające systemowi ubezpieczeo danego paostwa, ale nie będący jego obywatelami, mają mied takie same prawa oraz obowiązki jak rodzimi członkowie systemu. Zakazane są wszelkie praktyki dyskryminacyjne (zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie, ukryte).266

Wszystko wskazuje na to, że zarówno paostwo polskie jak i paostwo niemieckie, zarówno w wymiarze prawnym, jak i codziennej praktyki działania odpowiednich instytucji systemów zabezpieczenia społecznego, przestrzegają i będą przestrzegad tej zasady.

Zasada zachowania praw nabytych i w trakcie nabywania

W praktyce zasada ta oznacza, iż świadczenia z systemu ubezpieczeo społecznych uzyskane w jednym z paostw są transferowane do innych, jeżeli świadczeniobiorca zmienił miejsce pobytu czy zamieszkania. 267

Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zamieszkania, zatrudnienia.

Zasada ta jest stosowana w przypadku określania prawa do świadczeo z danego systemu zabezpieczenia społecznego. Polega ona na tym, że w ramach określania uprawnieo wlicza się okresy ubezpieczenia (i inne, podobne) ze wszystkich paostw (spośród objętych zakresem regulacji), w których one zaistniały. Oznacza to, że jeżeli ww. okresy w danym paostwie nie wystarczają do uzyskania określonego świadczenia, w danym paostwie uwzględnione zostaną okresy z innych paostw.268

Uwzględnienie faktu obowiązywania powyższych zasad w kontekście otwarcia niemieckiego rynku pracy i większej skali migracji pracowników polskich do Niemiec sugerują, że potencjalne skutki (zagrożenia i trudności, szanse i usprawnienia) dla sprawnego funkcjonowania systemów zabezpieczenia społecznego obu paostw mogą dotyczyd nie tylko sytuacji odpływu obywateli z polskiego systemu do niemieckiego, ale także sytuacji ich powrotu po dłuższym okresie pracy w RFN i konieczności transferowania świadczeo przez system niemiecki.

Wyjątek: polscy pracownicy delegowani w Niemczech.

Z racji popularności delegowania pracowników do pracy na terenie Niemiec przez polskie firmy jako formy zatrudnienia (z powodu jej legalności i dostępności także w czasie trwania okresu przejściowego na niemieckim rynku pracy) i możliwego utrzymywania się tej tendencji, a przypuszczalnie nawet jej zwiększenia w najbliższej przyszłości (z racji zniesienia limitów osobowych delegowania i innych ograniczeo w sektorze budownictwa, sprzątania i dekoracji wnętrz), istotne wydają się regulacje, jakim w świetle nowych przepisów koordynacyjnych podlegają właśnie pracownicy delegowani.

W przypadku zatrudnienia, które w paostwie niemieckim spełniało będzie warunki zatrudnienia delegowanego (określone w niemieckim prawodawstwie poprzez ustawę o delegowaniu pracowników: Arbeitnehmerentsendegesetz – AEntG, której nawet obecnie, w okresie otwarcia

266



Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział E3, 2010



121

rynku pracy, polskie firmy delegujące pracowników będą podlegad269, a która określa nienaruszalny rdzeo minimalnych warunków pracy dla pracowników delegowanych) w okresie maksymalnie do 24 miesięcy możliwe będzie utrzymanie podlegania polskiemu systemowi ubezpieczeo społecznych. Dzieje się to automatycznie, jedyną formalnością, jakiej należy dopełnid, jest koniecznośd pozyskania z polskiej instytucji ubezpieczeniowej europejskiego zaświadczenia A1. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku osób czasowo prowadzących działalnośd na terytorium innego kraju, a zbliżoną do działalności regularnie prowadzonej w kraju pochodzenia270

Jak więc widad, jeżeli po otwarciu niemieckiego rynku pracy krótkoterminowe (do dwóch lat) zatrudnienie polskich pracowników w formie zatrudnienia delegowanego będzie stanowid istotną częśd ogółu emigracji polskich pracowników do Niemiec, nie będzie to miało skutków dla polskiego systemu ubezpieczeo społecznych – pracownicy pozostaną w polskim systemie. Będą zarówno odprowadzali składki, jak i korzystali ze świadczeo.

Wyjątek: pracownicy przygraniczni i transgraniczni a bezrobocie.

Położenie geo-polityczne Dolnego Śląska i związana z nim bliskośd terytorialna wschodnich landów niemieckich (Saksonia, Brandenburgia, Turyngia, Saksonia-Anhalt) może byd czynnikiem powodującym, że pewna częśd osób obywatelstwa polskiego napływających na rynek niemiecki po jego otwarciu będzie łączyła zatrudnienie u niemieckiego pracodawcy z zamieszkiwaniem na terenie Polski i dojazdami w określonym rytmie czasowym. W zależności od długości tego rytmu czasowego w prawodawstwie unijnym pracownicy tego typu są zaliczani do kategorii pracowników przygranicznych (dojazdy do miejsca zamieszkania w innym kraju codziennie lub raz na tydzieo) lub transgranicznych (miejsce zamieszkana i zatrudnienia w różnych krajach, ale dojazdy rzadziej niż raz w tygodniu). Jeżeli skala tego zjawiska faktycznie okazałaby się znaczna, może to rodzid pewne konsekwencje dla systemu zabezpieczenia społecznego, gdyż wobec obu tych grup obowiązują specjalne zasady koordynacji w przypadku świadczeo dla osób bezrobotnych oraz rzeczowych świadczeo zdrowotnych. 271

Jeśli chodzi o pracowników przygranicznych, w sytuacji utraty zatrudnienia i wejścia w stan bezrobocia następuje odejście od zasady prawa miejsca pracy – osoby takie powinny dokonad rejestracji jako osoby bezrobotne w miejscu zamieszkania, a nie w miejscu dotychczasowego zatrudnienia. 272 Podobnie w przypadku rzeczowych świadczeo zdrowotnych (leczenie) pracownicy przygraniczni mają wybrad system, z którego usług będą korzystad (system kraju zamieszkania lub kraju zatrudnienia).273

W konkretnym kontekście mobilności pracowników między Polską a Niemcami oznacza to, że jeżeli pracownicy przygraniczni pracujący w Republice Federalnej Niemiec, ale zamieszkujący na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, stracą pracę, będą rejestrowad się w polskich Publicznych Służbach Zatrudnienia. Co więcej, mimo, iż za tych pracowników nie były odprowadzane składki do polskiego Funduszu Pracy (z racji zatrudnienia u pracodawców niemieckich i podlegania w jego trakcie niemieckiemu systemowi zatrudnienia), to jednak ewentualne świadczenia, w postaci bezpośredniej – zasiłków dla osób bezrobotnych lub pośredniej – korzystania z usług w ramach aktywnej polityki rynku pracy, będą dla tych osób dostępne. W przypadku znacznej skali takiego zjawiska (bezrobocie

269

Komunikat Wydziału Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady Polski w Berlinie, Otwarcie niemieckiego rynku pracy i usług, 4.05.2011. 270

Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział E3, 2010. 271

Ibidem. 272

Ibidem. 273

Zatrudnienie i delegowanie do pracy obywateli Unii Europejskiej – 50 pytao i odpowiedzi dotyczących 1 maja 2011. Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, Bonn, 2011.

http://berlin.trade.gov.pl/pl/aktualnosci/article/a,16526,.html


122

pracowników przygranicznych po początkowym okresie zatrudnienia) może byd obserwowane nadprogramowe obciążenie systemu – ze środków systemowych będą korzystały dodatkowe osoby, co jednak nie będzie się łączyd z dodatkowymi wpływami w postaci składek odprowadzanych przez pracodawców. Szczególnie silnie odczuwalne może to byd na poziomie lokalnym – Powiatowych Urzędów Pracy. Z drugiej jednak strony należy pamiętad, że dodatkowe obciążenie występowad będzie jedynie wówczas, gdy pracownicy przygraniczni przed etapem pracy w Niemczech byli zatrudnieni w Polsce. Jeżeli przez zatrudnieniem zagranicznym byli bezrobotnymi w Polsce, to i tak korzystali ze środków systemowych – wtedy sytuacja zmieni się w nieznacznym stopniu.

Dla systemu niemieckiego opisany powyżej potencjalny stan rzeczy może przynieśd konsekwencje analogiczne, ale odwrotne. Polscy pracownicy przygraniczni będą zasilad składkami system niemiecki, ale w momencie ewentualnego bezrobocia nie będą pozyskiwad z niego świadczeo - będą one pozyskiwane z systemu polskiego. Mówiąc więc najprościej będzie to sytuacja zwiększenia pozyskiwania wpływów bez ryzyka zwiększenia kosztów. Ewentualne korzyści będą więc lokowały się po stronie niemieckiej, a ewentualne straty po stronie polskiej. Ich faktyczne wystąpienie oraz realna wielkośd będą zależed od skali zjawiska zatrudnienia i bezrobocia przygranicznego.

W przypadku pracowników transgranicznych (mniejsza częstotliwośd dojazdów między miejscem zamieszkania a miejscem pracy) sytuacja jest o tyle odmienna, że pracownik, który traci zatrudnienie, ma prawo wyboru, z którego systemu Publicznych Służb Zatrudnienia będzie korzystał. Jeśli chodzi o polskich pracowników transgranicznych w Niemczech może to byd albo system niemiecki albo polski. Jeżeli dokonany będzie wybór systemu polskiego sytuacja będzie analogiczna jak powyżej opisana: dodatkowe obciążenie bez dodatkowych wpływów do polskiego Funduszu Pracy. W tym jednak przypadku, z racji możliwości wyboru, zagrożenie obciążeniem ma charakter potencjalnie mniejszy, także ze względu na większą atrakcyjnośd (np. wysokośd świadczeo) niemieckiego systemu pomocy bezrobotnym.

Główne skutki: szanse, zagrożenia, wyzwania

Dla polskiego i niemieckiego systemu ubezpieczeo społecznych ewentualne skutki otwarcia niemieckiego rynku pracy będą wynikad ze zwiększenia się mobilności zawodowej Polaków, w tym głównie mieszkaoców przygranicznych województw zachodniej Polski, w kierunku Niemiec. Wpływ migracji w odwrotnym kierunku wydaje się byd niewielki z dwóch głównych powodów: (1) małej atrakcyjności polskiego rynku pracy Niemców, (2) braku zmian w zasadach dostępności do rynku pracy w Polsce po 1 maja 2011 r. (otwarcie nastąpiło wcześniej). Wraz ze zmianą kraju zatrudnienia zmianie ulegad będzie równocześnie system zabezpieczenia społecznego, któremu będą podlegad polscy obywatele - z polskiego na niemiecki. Warto jednak zauważyd, że konsekwencje te nie są specyficzne akurat dla otwarcia rynku pracy w Niemczech, ale raczej są skutkami ogólnie występującymi w przypadku otwierania rynków pracy, swobody przepływu osób i europejskich zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Konsekwencje te mogą występowad w kilku obszarach:

Obsługa transgranicznych świadczeniobiorców, działania informacyjne

Pierwszy z tych obszarów to wymogi, jakie otwarcie rynku pracy będzie generowad dla samego funkcjonowania odpowiednich urzędów i pracy urzędników (głównie ZUS, PUP w Polsce oraz: Federalnego Urzędu Pracy [Bundesagentur für Arbeit – BA] i jego lokalnych agencji; instytucji Niemieckiego Ubezpieczenia Rentowo – Emerytalnego [Deutsche Rentenversicherung Bund (DRV-Bund)] oraz Niemieckiego Zrzeszenia Ubezpieczeo Wypadkowych [Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung] w RFN). Mimo względnej klarowności i prostocie przepisów unijnych na poziomie ogólnym, szczegółowe rozwiązania prawa europejskiego, a także praw narodowych w Rzeczypospolitej Polskiej i Republice Federalnej Niemiec są już kwestią rozbudowaną i relatywnie skomplikowaną. W sytuacji kiedy, z racji zwiększenia się liczby mobilnych pracowników (szacunki w przypadku Niemiec mówią o kilkuset tysiącach Polaków w ciągu pierwszych kilku lat po otwarciu

123

rynku) coraz bardziej powszechna będzie obsługa świadczeniobiorców o bardziej złożonej i skomplikowanej ścieżce kariery zawodowej (praca w Niemczech i w Polsce, różne okresy, różne formy zatrudnienia, transferowanie świadczeo) koniecznym stanie się sprawne, kompetentne i pozbawione błędów stosowanie odpowiednich uregulowao prawnych. W tym sensie, konsekwencją otwarcia niemieckiego rynku pracy może byd wyzwanie kompetencyjne i organizacyjne dla właściwych dla spraw zabezpieczenia społecznego urzędów po obu stronach granicy. Konieczne będzie zapewnienie bardzo dobrego poziomu znajomości prawa oraz zasad jego stosowania. O ile w pewnym stopniu na pewno taki stan rzeczy ma już swoje miejsce, gdyż zjawisko mobilności pracowników w Europie nie jest nowe i kwestie związane z koordynacją zabezpieczenia społecznego występują już w znacznym natężeniu od wielu lat w przypadku Niemiec, jak i od pierwszej fali emigracji poakcesyjnej na Wyspy Brytyjskie w przypadku Polski, to jednak z racji dotychczasowego zamknięcia niemieckiego rynku pracy dla Polaków współpraca między instytucjami i systemami akurat tych krajów była ograniczona. Emigracja zarobkowa Polaków do Niemiec, z racji znacznego zwiększenia ilościowego wymiaru zjawiska we względnie krótkim czasie (tuż po zakooczeniu okresu przejściowego), może więc rodzid potrzeby z zakresu zwiększania wiedzy i kwalifikacji kolejnych grup urzędników, bądź zatrudniania nowych. Ewentualne konieczności wyrównania braków kwalifikacyjnych mogą dotyczyd także kwestii językowych – znajomości języka polskiego i niemieckiego przez urzędników po obu stronach granicy w celu właściwego rozumienia przepisów prawnych i sprawnej komunikacji. Warto przy tym zauważyd, że konsekwencje tego typu mogą wystąpid także bardziej w średniej i długiej, niż tylko w krótkiej perspektywie czasowej licząc od otwarcia niemieckiego rynku pracy, co będzie związane z tym, że prawdopodobnie dopiero po upływie pewnego czasu częśd emigrantów z Niemiec może powracad do Polski i powtórnie zmieniad system zabezpieczenia społecznego.

Koncentracja na spełnieniu tych wymogów wydaje się też byd ważna z racji tego, że podejmowanie decyzji niezgodnych z prawem lub opartych na niepoprawnych interpretacjach uregulowao europejskich może skutkowad kierowaniem spraw (przez sądy krajowe lub Komisję Europejską) do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W razie stwierdzenia niezgodności decyzji instytucji zabezpieczenia społecznego czy to niemieckich czy polskich wyrok Trybunału może skutkowad koniecznością wypłaty stosownych odszkodowao274, co przy większej skali zjawiska mogłoby mied negatywne skutki dla finansów publicznych (chod oczywiście w odniesieniu do ich całości byłyby to zapewne skutki niewielkie).

Konsekwencją pełnej swobody w dostępie do niemieckiego rynku pracy jest także wyzwanie zapewnienia kompleksowej informacji dla świadczeniobiorców o obowiązujących regulacjach, dotyczących ich obowiązkach i przysługujących im prawach związanych z mobilnością zawodową i podejmowaniem zatrudnienia w Niemczech. Wymóg ten wydaje się byd szczególnie istotny z punktu widzenia województwa dolnośląskiego jako regionu, z którego wyjazdy (szczególnie w zakresie pracowników przygranicznych, a więc o specyficznych uprawnieniach) mogą przybrad wyjątkową intensywnośd.

Warto też zauważyd, że w zakresie opisanych tu wyzwao dla instytucji systemu ubezpieczeo społecznych, pośrednią konsekwencją otwarcia rynku mogą byd także zwiększone wydatki paostw – podnoszenie kwalifikacji, nowe etaty w administracji czy działania informacyjne mogą wiązad się z dodatkowymi kosztami do pokrycia ze środków publicznych. W kontekście tych konsekwencji sprawą wartą przeanalizowania byłoby zbadanie i weryfikacja stopnia przygotowania odpowiednich służb do radzenia sobie z opisanymi wyzwaniami, jak również racjonalne zaplanowanie i zrealizowanie działao szkoleniowych.

274

Zatrudnienie i delegowanie do pracy obywateli Unii Europejskiej – 50 pytao i odpowiedzi dotyczących 1 maja 2011. Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, Bonn, 2011.


124

Wpływ na kondycję finansową systemu ubezpieczeo społecznych.

Drugi obszar możliwych skutków otwarcia niemieckiego rynku pracy i zwiększenia liczby obywateli polskich pracujących na terenie Niemiec to obszar związany z kondycją i wydolnością finansową polskiego i niemieckiego systemu ubezpieczeo społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem systemu emerytalnego.

Ewentualne skutki w tym wymiarze nie mogą byd rozpatrywane bez odniesienia do ogólnej sytuacji finansowej obu systemów zabezpieczenia społecznego, która z kolei jest silnie uwarunkowana obecnym stanem struktury demograficznej społeczeostwa polskiego oraz niemieckiego i prognozowanymi tendencjami w tym obszarze. Finansowe funkcjonowanie systemów zabezpieczeo społecznych zależy od relacji pomiędzy ilością osób ubezpieczonych, a więc wprowadzających składki do systemu, i wielkością tych wpływów a ilością osób podbierających świadczenia. Z racji tego, że ubezpieczenie jest związane z faktem zatrudnienia – składki opłacane są przez osoby pracujące i/lub przez pracodawców z racji zatrudnienia pracowników, to kondycja finansowa ubezpieczeo społecznych zależy odpowiednio od liczby osób pracujących, aktywnych i biernych zawodowo oraz (szerzej i w przypadku systemu emerytalnego) liczby osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym w kraju.

W dyskursie publicznym powszechnie podzielana jest opinia o starzeniu się europejskich społeczeostw. Proces starzenia się społeczeostwa oznacza zwiększanie się odsetka ludzi starszych, w wieku poprodukcyjnym, w populacji. Tendencja ta, mająca silnie negatywny wpływ na sytuację finansową systemu zabezpieczenia społecznego, obserwowana jest w społeczeostwie niemieckim. W roku 2009 Niemcy w wieku produkcyjnym stanowili jedynie 66%, natomiast osoby w wieku powyżej 64 lat to aż 20,4% populacji.275 Podobny proces obserwowany jest także w Polsce. Prognozy dotyczące proporcji między grupami ludzi młodych i w średnim wieku, a grupą ludzi starszych są pesymistyczne. Wedle prognoz Zakładu Ubezpieczeo Społecznych zarówno w zakresie krótkoterminowym (lata 2011 – 2015), jak i długoterminowym (lata 2007 – 2060), odsetek ludzi starszych w społeczeostwie będzie rósł, odsetek ludzi w wieku produkcyjnym będzie się zmniejszał. Tzw. wskaźnik obciążenia (ilośd ludzi w wieku poprodukcyjnym na 1000 osób w wieku produkcyjnym) wyniósł lub będzie odpowiednio wynosił: 553 (2007), 736 (2035), 1070 (2060). 276

Taki stan rzeczy będzie powodował niewydolnośd finansową systemu i koniecznośd subwencji z budżetu paostwa zarówno w przypadku Niemiec, jak i Polski.

Procesy migracyjne pracowników polskich do Niemiec mogą nałożyd się na te ogólnospołeczne tendencje. W przypadku Polski efektem tego nałożenia może byd raczej pogłębienie negatywnych skutków, zaś w przypadku Niemiec może to byd efekt w pewnym zakresie przeciwdziałający konsekwencjom starzenia się społeczeostwa.

Jeśli chodzi o Polskę, procesy migracyjne w kontekście skutków demograficznych i na rynku pracy mogą mied wpływ negatywny. Przede wszystkim mogą byd rozpatrywane jako ubytek, zmniejszenie się potencjału populacyjnego kraju. Obywatele, którzy mogliby (przynajmniej teoretycznie) pracowad na korzyśd rodzimej gospodarki i przyczyniad się do jej rozwoju, a przez to także wprowadzad swój wkład w system społecznych ubezpieczeo, odpływają do innej gospodarki, co obniża poziom produktywności gospodarki kraju wysyłającego i równolegle uszczupla wpływy do systemu. 277

275

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Population_structure_and_ageing 276

Prognoza wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 2060 roku, Departament Statystyki ZUS, Warszawa 2010 oraz: Prognoza wpływów i wydatków funduszu ubezpieczeo społecznych na lata 2011 – 2015, Departament Statystyki ZUS, Warszawa 2010. 277

Społeczny wymiar emigracji w krajach wysyłających, Stanisława Golinowska, Polityka Społeczna; No 11-12/2008.

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Population_structure_and_ageing

125

Na tego typu zjawiska szczególnie wrażliwy może byd polski system emerytalny, który mimo wprowadzonej w 1994 roku reformy nie zatracił całkowicie charakteru repartycyjnego – nadal środki na wypłacenie bieżących emerytur pochodzą ze składek wprowadzanych do systemu przez osoby pracujące278

Dokładne ani nawet orientacyjne szacunki liczbowe tych negatywnych dla systemu zabezpieczenia społecznego nie były dotychczas publikowane. Wiadomo jednak, że ich skala w dużej mierze będzie zależed od skali liczbowej emigracji (ile osób wyjedzie za pracą), realizowanych strategii emigracyjnych (emigracja stała, długookresowa, krótkookresowa), sytuacji na polskim rynku pracy osób wyjeżdżających, od charakterystyki demograficznej grupy emigrujących (wiek, wykształcenie), a także rodzaju prac podejmowanych na terenie Niemiec.

Najbardziej korzystna dla polskiego systemu byłaby sytuacja, w której emigrowałyby osoby bezrobotne i bierne zawodowo, takie, które w wymiarze ogólnokrajowym oraz lokalnego rynku pracy nie mogłyby znaleźd zatrudnienia. Osoby te i tak nie wprowadzały składek do systemu będąc bardziej dla niego obciążeniem jako świadczeniobiorcy.

Jednakże doświadczenia płynące z poprzednich fal emigracji zarobkowej Polaków, w tym głównie emigracji poakcesyjnych, sugerowałyby raczej scenariusz przeciwny i niekorzystny z punktu widzenia systemu zabezpieczeo społecznych. W okresie od akcesji Polski do UE wśród emigrantów dominowali ludzie młodzi i wykształceni - poziom wykształcenia był wyższy, a wiek niższy niż średnio w całej populacji. Podobnie, doświadczenia te wskazywałyby, że emigrują na ogół osoby już i tak pracujące i aktywne zawodowo na rodzimym rynku pracy, a nie bierne czy bezrobotne279

W przypadku systemu emerytalnego dodatkowo ważna jest długośd emigracji zarobkowej. Im dłuższe wyłączenie z polskiego systemu, tym gorsze dla niego skutki finansowe. 280

Istotnym czynnikiem przy określeniu konsekwencji dla systemu ubezpieczeo społecznych może byd także rodzaj pracy podejmowanej przez Polaków na terenie Niemiec. Kwestia ta może byd istotna głównie z punktu widzenia systemu rentowego, w obrębie którego wypłaca się świadczenia z tytułu niezdolności do podejmowania pracy. Tutaj, oprócz generalnego mechanizmu związanego z relacją między wpłacającymi a pobierającymi, dochodzi jeszcze zagadnienie jakości zdrowia emigrantów powracających do kraju po czasowym zatrudnieniu. W przypadku poprzednich fal emigracji (np. do Wielkiej Brytanii i Irlandii po akcesji Polski do Unii Europejskiej) w dużej części polscy pracownicy byli zatrudniani w segmentach rynku pracy związanych z większym ryzykiem pogorszenia stanu zdrowia, w zawodach ciężkich pod względem fizycznym itp. Na skutek dłuższego zatrudnienia w trudnych warunkach może dochodzid od trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Przy założeniu, że częściowo emigranci pracujący w tych segmentach rynku pracy powrócą do Polski, z racji gorszego stanu zdrowia i ewentualnej niemożności podejmowania zatrudnienia mogą stanowid obciążenie dla systemu rentowego. 281

Jeśli chodzi o niemiecki system ubezpieczeo społecznych skutki zwiększonej migracji Polaków do Niemiec mogą byd dokładnie odwrotne. Z racji tego, że migracja ma charakter przede wszystkim zarobkowy, nowi pracownicy z Polski będą zasilali potencjał populacyjny Niemiec. Napływ emigrantów z Polski, w przypadku których, jak to zostało powyżej opisane, można domniemywad, że będą w dużej części osobami młodymi, może tez w pewnym stopniu korzystnie wpłynąd na strukturę demograficzną społeczeostwa niemieckiego. Może byd to szczególnie istotne, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że otwarcie niemieckiego rynku pracy nie dotyczy tylko Polski, ale także innych paostw z grupy EU-8, przez co w skali ogólnospołecznej udział imigrantów w populacji niemieckiej może

278

Dziura po emigrantach, Polityka nr 28 (2562), 15.07.2006. 279

Wpływ migracji na polski system zabezpieczenia społecznego, Anna Ruzik, Polityka Społeczna; No 11-12/2008. 280

Ibidem. 281

Ibidem.

126

znacznie się zwiększyd i przez to silniej oddziaływad na jej strukturę. Korzystne skutki procesów migracyjnych dla systemu niemieckiego będą jednak, przede wszystkim uzależnione od tego, czy napływająca siła robocza faktycznie zapełni braki w podaży pracy, znajdzie zatrudnienie i jak długo ono będzie trwało. Z punktu widzenia Niemiec najbardziej niekorzystną sytuacją byłoby zaistnienie zjawiska, które można by nazwad „migracją świadczeniową” – kiedy prawdziwym celem wyjazdów nie będzie znalezienie jak najlepszej pracy, ale pracy jakiejkolwiek, tak by korzystad ze świadczeo systemu niemieckiego. Oczywiście, w kontekście praw europejskich nie będzie możliwe wyjeżdżanie tylko w celu uzyskania świadczeo bez podjęcia zatrudnienia w ogóle (zasada miejsca zatrudnienia), co może byd czynnikiem ograniczającym skalę wyjazdów o charakterze roszczeniowym, ale całkowicie prawdopodobieostwa zaistnienia takiego zjawiska wykluczyd się nie da. Jeżeli jednak wskaźnik zatrudnienia emigrantów będzie relatywnie wysoki, to mówiąc nieco kolokwialnie będą oni pracowad nie tylko na korzyśd własną, ale także obecnych świadczeniobiorców niemieckiego systemu ubezpieczeo społecznych. Emigranci polscy będąc zatrudnionymi w RFN będą odprowadzad składki do systemu niemieckiego, co może mied pozytywne skutki dla sytuacji finansowej zabezpieczenia społecznego w Niemczech. Odczuwalnośd tego wpływu będzie zależna od skali emigracji i długości okresów zatrudnienia.

4.2.4. Podsumowanie

Trudno jednoznacznie i dokładnie określid skutki jakie otwarcie niemieckiego rynku pracy będzie miało dla polskiego i niemieckiego systemu ubezpieczeo społecznych. Możliwy do określenia jest najbardziej prawdopodobny i ogólny mechanizm tych konsekwencji (odpływ/napływ osób i składek) oraz ich wektor (potencjalnie gorsza/lepsza sytuacja finansowa). Jednakże, ich realny szczegółowy kształt będzie zależał od charakterystyki emigracji do Niemiec wedle wymiarów opisanych powyżej. Precyzyjne ich zdiagnozowanie oraz określenie skutków dla zabezpieczenia społecznego w Polsce i w Niemczech będzie możliwe dopiero po upływie pewnego czasu od otwarcia niemieckiego rynku, kiedy kwestie tę będą mogły byd zbadane empirycznie.

127

4.3. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla opieki medycznej z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec

Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy dla polskiego i niemieckiego systemu ochrony zdrowia i opieki medycznej mogą dotyczyd dwóch głównych obszarów.

Pierwszy z nich jest pokrewny wobec konsekwencji o jakich była mowa w przypadku systemu zabezpieczenia społecznego – zmiana sytuacji finansowej i ilości środków w publicznych systemach opieki zdrowotnej na skutek korzystania przez osoby wyjeżdżające z usług niemieckiej służby zdrowia i przechodzenia pracowników na stałe w obręb systemu niemieckiego.

Drugi obszar potencjalnych skutków to konsekwencje emigracji polskiego „białego personelu” do pracy w Republice Federalnej Niemiec, która może ulec zwiększeniu z racji zniesienia barier z zatrudnianiu Polaków.

4.3.1. Skutki dla sytuacji finansowej systemu opieki medycznej

W zakresie rzeczowych świadczeo chorobowych (a więc opieki zdrowotnej, leczenia, opieki szpitalnej, oraz dostępu do leków) w przypadku emigracji zarobkowej do paostw członkowskich Unii Europejskiej, a więc także Niemiec i Polski, obowiązują podobne zasady, jak w przypadku systemu ubezpieczeo społecznych. W momencie podjęcia legalnego zatrudnienia przez pracownika pochodzącego z Polski u pracodawcy niemieckiego zostaje on ubezpieczony w systemie niemieckim i korzysta ze świadczeo finansowanych przez właściwą niemiecką kasę chorych. Podobnie Niemiec zatrudniony w Polsce jest ubezpieczony w Narodowym Funduszu Zdrowia na tych samych zasadach co pracujący Polak282 (chod tu należy poczynid podobne zastrzeżenie jak w przypadku zabezpieczenia społecznego – skala przyjazdów z Niemiec do Polski nie powinna byd na tyle duża by powodowała jakiekolwiek większe konsekwencje).

Sytuacja nawet masowych wyjazdów Polaków do Niemiec nie powinna więc generowad żadnych skutków po stronie kosztów Narodowego Funduszu Zdrowia w Polsce. Negatywna konsekwencja, w przypadku wyjątkowo wysokiej skali zjawiska emigracji do Niemiec może bardziej dotyczyd, podobnie jak w przypadku zabezpieczenia społecznego, odpływu osób i środków, a więc strony przychodów systemu. Polski publiczny system opieki zdrowotnej jest finansowany w przeważającej części z podatku dochodowego płaconego przez pracowników oraz składki płaconej przez zatrudnionych. W związku z tym przejście pracownika z polskiego do niemieckiego systemu podatkowego i składkowego może skutkowad obniżeniem się wpływów do systemu i pogorszeniem i tak już nie najlepszej sytuacji finansowej polskiej służby zdrowia. W przypadku systemu niemieckiego (Kasy Chorych), który również nie jest w dobrej kondycji finansowej, pojawienie się dużej ilości nowych pracowników z Polski (prognozy rzędu kilkuset tysięcy) może generowad odczuwalne wpływy finansowe do systemu ze składek (płaconych w Niemczech w połowie przez pracownika, a w połowie przez pracodawców). Z drugiej jednak strony osoby te będą także należały do grupy pacjentów, korzystających z usług niemieckiej służby zdrowia, co z kolei potencjalnie może oddziaływad negatywnie na stronę kosztową funkcjonowania niemieckich Kas Chorych (które finansują operacyjne działanie jednostek służby zdrowia).

Zagrożenie związane z potencjalnym zwiększeniem wydatków polskiego systemu opieki zdrowotnej związane jest także z sytuacją, kiedy obywatele polscy przebywający na terenie Niemiec i zmuszeni do korzystania z opieki zdrowotnej będą nadal ubezpieczeni w Narodowym Funduszu Zdrowia w Polsce. W takim wypadku leczenie w nagłych przypadkach odbywa się na podstawie wydawanej w Polsce Europejskiej Karty Ubezpieczenia Społecznego (EKUZ), na podstawie której ewentualne koszty poniesione przez system niemiecki są zwracane przez stronę polską.

282

Ubezpieczenia zdrowotne dla podejmujących pracę w UE, epoznan.pl, 28.04.2011.

128

Taki stan rzeczy może występowad wtedy, gdy obywatel Polski poszukuje pracy na terenie Niemiec, ale jeszcze nie znalazł zatrudnienia będąc ubezpieczonym np. jako bezrobotny w Polsce. Podobnie, sytuacja ta dotyczyd będzie pracowników delegowanych do Niemiec przez polskie przedsiębiorstwa. W takim przypadku pracownik, mimo wykonywania pracy w RFN, formalnie jest zatrudniony przez firmę polską i podlega polskiemu systemowi opieki zdrowotnej. Korzystanie ze świadczeo odbywa się na podstawie karty EKUZ oraz stosownego formularza wypełnianego w Polsce. Uwzględniając fakt popularności zatrudnienia delegowanego w powiązaniu z możliwym jego wzrostem (na skutek zniesienia kontyngentów i barier) wzrost wydatków polskiego systemu opieki medycznej może okazad się silnie zauważalny. Podobnie wzrost może byd spowodowany tym, że do pracowników delegowanych oraz zatrudnionych w Niemczech na normalnych zasadach będą na większą skalę podróżowad członkowie rodzin ubezpieczeni w polskim systemie. W ich przypadku również korzystanie ze służby zdrowia na terenie Niemiec odbywa się za pomocą karty EKUZ. 283

Dodatkowy ciężar finansowy i obciążenie dla polskiego systemu w tym kontekście będzie wynikad z różnic w poziomie rozwoju paostwa niemieckiego i polskiego, a co za tym idzie w kosztach leczenia i całej opieki medycznej. Koszty te w Niemczech są zdecydowanie wyższe, więc bilans rozliczeo polskiego systemu zdrowia z system niemieckim przy dużej ilości realizowanych świadczeo rzeczowych będzie ujemny – zwiększy się poziom wydatków systemu, bo za te same świadczenia rzeczowe ponoszone będą znacznie większe koszty. 284

Opisany tu mechanizm ma co prawda charakter ogólny, nie związany specyficznie z emigracją w kierunku Niemiec – koordynacja systemów opieki zdrowotnej i świadczenia na bazie EKUZ dotyczą wszystkich paostw UE i EOG, jednakże na podstawie danych statystycznych dotyczących dotychczas poniesionych kosztów w ramach koordynacji polskiego systemu ochrony zdrowia z niemieckim, można stwierdzid, że w przypadku Niemiec ma on szczególne znaczenie z racji możliwej skali zjawiska. Racjonalną przesłanką uzasadniającą takie twierdzenie wydaje się byd fakt, że w ciągu ostatnich kilku lat (mimo obowiązywania okresu przejściowego, a więc relatywnie mniejszego ruch transgranicznego do Niemiec niż po jego zakooczeniu) w strukturze wydatków związanych ze zwrotem kosztów za leczenie Polaków za granicą zwroty na rzecz systemu niemieckiego są częścią dominującą zarówno pod względem ilości, jak i wartości świadczeo (dane w tabeli poniżej) oraz są najczęściej deklarowanym krajem stosowania EKUZ przy procedurze wyrabiania dokumentów - 21,82% wszystkich wniosków.

Tabela 18: Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za 2009 rok

2007 2008 2009 2010285

liczba formularzy (świadczeo)

b.d. 50 039 53 826 34353

koszt w PLN b.d. 119 802 792,45 89 875 288,52 3561410

odsetek całości kosztów

58% 64,55% 51,13% 22,74%

Źródło: Opracowane na podstawie danych ze Sprawozdania z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za 2009 rok

286

Średni koszt świadczenia w przypadku Niemiec wynosił w roku 2009: 1.669,74 PLN, co jest wartością poniżej średniej dla wszystkich objętych koordynacją paostw, jednakże sytuacja ta była w roku 2009 wyjątkowa i spowodowana znaczącym spadkiem tej wartości w stosunku do lat ubiegłych.287 Poza

283

Ibidem. 284

Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego…, op. cit. 285

Dane za pierwsze półrocze 287

Sprawozdanie z działalności narodowego funduszu zdrowia za 2009 rok, Warszawa 2010.

129

tym nawet przy utrzymaniu się względnie niskiego (chod i tak wyższego od polskiego) średniego kosztu świadczenia czynnik ten nie rekompensuje olbrzymiej ilościowej skali świadczeo, przez co sumaryczna wielkośd wydatków pozostaje bardzo duża.

Sytuacja związana z korzystaniem z opieki zdrowotnej na bazie Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego przez Polaków w Niemczech może mied negatywne konsekwencje finansowe również dla strony niemieckiej. Co prawda koszty leczenia i udzielania pomocy medycznej Polakom ubezpieczonym w NFZ (możliwe tylko w nagłych przypadkach, niemożliwe w zakresie leczenia planowanego) poniesione przez niemieckie kasy chorych podlegają, na podstawie uregulowao unijnych, refundacji w oparciu o tzw. formularz E125 przesyłany pomiędzy instytucjami ubezpieczeniowymi288, to jednak w praktyce zwrot kosztów przez Narodowy Fundusz Zdrowia nie następuje automatyczne. Należne stronie niemieckiej kwoty, w okresie obowiązywania regulacji (od akcesji Polski do UE w 2004 roku) były spłacane jedynie w niewielkiej części. W latach 2004 – 2009 na łączną kwotę roszczeo ubezpieczyciela niemieckiego równą 391 332 912,31 złotych, NFZ zapłacił jedynie 253 555 587,54 złotych co daje 65% całej kwoty.289 Widad więc, że z punktu widzenia niemieckich Kas Chorych wydawanie środków na leczenie obywateli polskich na podstawie EKUZ jest swoistym „zamrożeniem pieniędzy” – środki są wydawane na leczenie osób nie będących płatnikami systemu, a więc stanowią dodatkowy koszt, który to koszt jest refundowany przez stronę polską z zauważalnym opóźnieniem. W sytuacji i tak ograniczonej wydolności i płynności finansowej systemu niemieckiego może to byd bardzo niekorzystne zjawisko.

Z powyższych danych wynika, że Niemcy, nawet bez otwierania swojego rynku pracy byli najważniejszym partnerem Polski w zakresie koordynacji systemów opieki zdrowotnej. Współpraca w zakresie opieki medycznej z tym paostwem generowała dominującą częśd całościowych systemowych kosztów koordynacji dla Polski. Dla strony niemieckiej współpraca z NFZ skutkowała czasową utratą środków z systemu. Mimo braku dokładnych liczbowych prognoz można zapewne spodziewad się wzrostu tych kosztów jako skutku zwiększonej mobilności pracowników i ich rodzin po otwarciu niemieckiego rynku pracy dla Polaków. Dokładna skala a zarazem dotkliwośd tego zjawiska może kształtowad się różnie w zależności od podobnych czynników (charakterystyki emigracji), jak miało to miejsce w przypadku zabezpieczenia społecznego: rodzaju zatrudnienia (standardowe, delegowane), sytuacji na rynku pracy i ubezpieczeniowej w kraju przed wyjazdem, długości czasu poszukiwania zatrudnienia w Niemczech czy skali dojazdów rodzinnych. Szczegółowe dane zjawiska będą mogły byd empirycznie określone wraz z publikacją sprawozdania z działalności NFZ za bieżący (2011) rok oraz analogicznych sprawozdao instytucji niemieckich.

4.3.2. Migracja personelu medycznego

Otwarcie niemieckiego rynku pracy dla Polaków i swoboda dostępu do zatrudnienia w RFN dla przedstawicieli wszystkich zawodów może także powodowad odpływ większej ilości polskich pracowników należących do specyficznej i wyjątkowo istotnej z punktu widzenia paostwa kategorii profesji medycznych. Rynek pracy w Niemczech, chociażby z racji wyższych zarobków, wydaje się byd potencjalnie atrakcyjnym miejscem zatrudnienia dla polskich lekarzy, stomatologów, pielęgniarek i położnych. Ewentualne zwiększenie się migracji zarobkowej lekarzy w kierunku Polska – Niemcy byłoby bardzo istotne z punktu widzenia obu paostw. Odnosząc ten problem do wielokrotnie stwierdzonego w badaniach Światowej Organizacji Zdrowia faktu powszechności niedoborów kadry medycznej w paostwach świata290, można by go interpretowad w kategoriach „rywalizacji” o ważny i cenny zasób pomiędzy Polską a Niemcami. Stan tego zasobu (liczba wykwalifikowanych medyków)

288

Świadczenia zdrowotne udzielane na rzecz ubezpieczonych z krajów UE, Gazeta Lekarska, Pismo Izb Lekarskich 289

Sprawozdanie z działalności narodowego funduszu zdrowia za 2009 rok, Warszawa 2010. 290

Migracja zawodowa personelu pielęgniarskiego jako nowe wyzwanie dla systemów ochrony zdrowia, Problemy Pielęgniarstwa, tom 15 nr 2-3-2007.

130

jest stały, pytaniem otwartym pozostaje czy będzie on lokowany po stronie niemieckiej czy polskiej. Jeżeli skala emigracji będzie relatywnie duża, sytuacja taka będzie korzystna z punktu widzenia systemu opieki medycznej w Niemczech, który uzupełni braki kadrowe, a niekorzystna z punktu widzenia systemu polskiego, w którym te braki się pogłębią, co może byd sytuacją groźną z punktu widzenia zdrowia i bezpieczeostwa publicznego w Polsce.

W przypadku Polski skutki migracyjne były pogłębieniem i tak już wielce niekorzystnej sytuacji kadrowej w polskiej służbie zdrowia, gdzie obserwowane są najniższe wskaźniki zatrudnienia lekarzy i pielęgniarek na 1000 mieszkaoców w stosunku do innych krajów UE, a zidentyfikowane braki kadrowe w zakładach opieki zdrowotnej wynoszą: dla lekarzy ok. 4 113 etatów oraz dla pielęgniarek i położnych ok. 3 541 etatów (dane odpowiednio za 2006 i 2005 rok)291

W przypadku Niemiec, skala niedoborów siły roboczej w służbie zdrowia również jest znaczna i jest to tendencja trwale utrzymująca się w ciągu ostatniej dekady. Już w 2004 roku w analizach dotyczących systemu ochrony zdrowia artykułowany był postulat konieczności zatrudnienia kilkudziesięciu tysięcy lekarzy zza granicy (co ciekawe mówiono tu głównie o rejonie Europy Środkowo-Wschodniej) aby uchronid system niemiecki od zapaści.292 Obecnie sytuacja nie uległa poprawie, poważne braki w podaży lekarzy występują szczególnie we wschodnich landach niemieckich (np. Meklemburgia) oraz na terenach wiejskich, gdzie medycy niemieccy nie chcą pracowad mimo wprowadzanych formalnych (samorządowe dotacje rzędu 50 tys. euro) i nieformalnych (pomoc ze strony lokalnej społeczności) zachęt. Opierając się na wewnętrznych zasobach sytuacja ta w niewielkim stopniu może się poprawid z racji tego, że wśród pracujących lekarzy relatywnie dużą grupę stanowią osoby starsze, w niedługim czasie mogące przejśd na emeryturę, działający lekarze często emigrują (ze względu na zbyt niskie zarobki), a napływ nowych pracowników jest ograniczony (według pobieżnych szacunków prezentowanych w niemieckiej prasie jedynie 70-80% studentów kierunków medycznych kooczy z sukcesem studia, z czego 20% szuka zatrudnienia poza publiczną służbą zdrowia)293. W tym kontekście napływ „białego personelu” z Polski i innych krajów EU-8 może mied zbawienny wpływ na niemiecki system opieki medycznej.

O tym, czy przeważą skutki negatywne dla Polski, czy pozytywne dla Niemiec, będzie decydowała skala emigracji.

Czynnikiem ją zwiększającym i ułatwiającym mobilnośd przedstawicieli kadry medycznej posiadających prawo wykonywania zawodu, jest niewątpliwie fakt, iż zawody medyczne, mimo iż są zawodami regulowanymi, to jednak należą do grupy zawodów sektorowych, w przypadku których procedura uznawania kwalifikacji zawodowych prowadząca do otrzymania uprawnieo do wykonywania zawodu w Niemczech jest prostsza, ma charakter automatyczny i jest łatwiejsza z punktu widzenia indywidualnego pracownika, gdyż jest dokonywana na miejscu w Polsce, przez odpowiednie instytucje.

W przypadku Niemiec prognostykiem potencjalnie dużego zainteresowania wyjazdami może byd także wspomniany relatywnie wysoki (w stosunku do polskiego) poziom płac i atrakcyjniejsze warunki zatrudnienia w niemieckiej służbie zdrowia niż w polskiej. Przykładowo pensja lekarza z drugim stopniem specjalizacji może wynieśd nawet 5 tys. euro, a pielęgniarki 2 tys. euro miesięcznie294. Stawki te są konkurencyjne wobec oferowanych w publicznej służbie zdrowia w Polsce i mogą byd czynnikiem generującym większy stopieo migracji, zwłaszcza, że jak wynika to z badao

291

Monitorowanie migracji polskich lekarzy, pielęgniarek i położnych po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej” - Raport z realizacji programu w 2006r. 292

System ochrony zdrowia za Odrą, Termedia.pl 293

Brak lekarzy we wschodnich Niemczech, Deutsche Welle, 15.03.2008 oraz Niemieckie prowincje czekają na lekarzy, Młody lekarz.pl, 19.01.2011. 294

Praca za granicą - to już się tak nie opłaca, rynekpracy.pl, 4.02.2011.

http://www.mlodylekarz.pl/news/oglne/1580-niemieckie-prowincje-czekaj-na-lekarzy.html

http://www.mlodylekarz.pl/news/oglne/1580-niemieckie-prowincje-czekaj-na-lekarzy.html

131

socjologicznych, potencjalne korzyści finansowe są głównym motywatorem skłaniającym do podjęcia decyzji o emigracji wśród przedstawicieli personelu medycznego w Polsce.295

Podobnie o potencjalnie znacznej skali emigracji pracowników medycznych z Polski do Niemiec może decydowad wspomniany relatywnie duży popyt na niemieckim rynku pracy na przedstawicieli tej grupy zawodów. Wartym podkreślenia jest fakt, iż nie chodzi tu wyłącznie o zapotrzebowanie w zakresie zatrudnienia pracowników stricte w służbie zdrowia, o czym była już mowa, ale także o zapotrzebowanie w zakresie zatrudnienia w sektorze opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Z racji postępującego w Niemczech procesu starzenia się społeczeostw sektory te będą się rozwijad i generowad coraz większy popyt na znaczną liczbę pracowników (szacunki mówią o zapotrzebowaniu rzędu 50 tys. osób), a zatrudnienie w nich mogłyby znaleźd osoby posiadające zawody medyczne, z racji podobieostwa zawodów.296

Czynnikiem mogącym nieco ograniczad skalę emigracji jest wymóg biegłej znajomości języka niemieckiego, który nie jest powszechnie spełniany wśród polskiej kadry medycznej.

Co do dokładnej skali i charakterystyki wyjazdów migracyjnych polskiego białego personelu do Niemiec można mówid o braku szczegółowych prognoz. Pewne intuicje, dotyczące bardziej możliwych tendencji niż jednoznacznych predykcji, mogą dostarczad dane dotyczące emigracji polskich lekarzy, dentystów, oraz pielęgniarek i położnych w okresie tuż po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Monitoring tego zjawiska dokonany przez Ministerstwo Zdrowia wskazywałby na następujące kwestie:

zjawisko migracji białego personelu do krajów UE w ramach uznawania kwalifikacji istnieje, jest zauważalne, ale nie ma charakteru masowego

zjawisko migracji przedstawicieli medycznych jest niejednorodne pod względem jakościowym – częściej chęd migracji deklarują297 specjaliści (anestezjolodzy, chirurdzy klatki piersiowej, chirurdzy plastyczni, chirurdzy naczyniowi, ortopedzi)

skala migracji medyków jest zróżnicowana terytorialnie znaczna większośd lekarzy pobierających zaświadczenia podejmuje pracę za granicą na czas

określony (rzędu kilku miesięcy) w przypadku pielęgniarek: spotykana jest sytuacja migracji do pracy za granicą bez

pozyskiwania zaświadczeo kwalifikacyjnych oraz pracy nie w zawodzie stricte pielęgniarki (domy opieki, domy pomocy społecznej); co ciekawe są również osoby stosujące metodę zatrudnienia za granicą w trakcie urlopu na etacie pielęgniarskim w Polsce298

wśród czynników decydujących o skali emigracji lekarzy w Polsce na pierwsze miejsce wysuwają się: sytuacja w polskiej służbie zdrowia, a w szczególności warunki pracy oraz wysokośd wynagrodzeo oraz intensywnośd działao promocyjno – rekrutacyjnych mających na celu pozyskanie polskiej kadry medycznej ze strony paostwa przyjmującego 299

Powyżej opisane czynniki potencjalnie mogą wpływad na skalę i charakter migracji personelu medycznego z Polski po otwarciu niemieckiego rynku pracy. Jeżeli faktycznie by zaistniały, można by mówid o pewnym zagrożeniu dla polskiego systemu opieki medycznej, a zarazem szansie dla systemu niemieckiego. Byd może szczególnie zagrożonym jest region dolnośląski, który z racji położenia geograficznego i bliskości terytorialnej w stosunku do wschodnich landów niemieckich, sprzyjałby tym formom zatrudnienia, które w świetle przedstawionych powyżej danych i obserwacji mogą

295

Co motywuje polską kadrę medyczną do migracji na zagraniczne rynki pracy?, Employ Polska. 296

Rynek pracy w Niemczech otwarty dla Polaków, Twoja Europa.pl, 6.01.2011. 298

Monitorowanie migracji polskich lekarzy, pielęgniarek i położnych po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej - Raport z realizacji programu w 2006r. Ministerstwo Zdrowia. 299

Emigrowad i wracad - Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 r., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2006.

http://employpolska.pl/static/content/co-motywuje-polska-kadre-medyczna-do-migracji-na-zagraniczne-rynki-pracy/

132

okazad się popularnymi: tymczasowego zatrudnienia lekarzy i zatrudnienia personelu pielęgniarskiego w trakcie urlopów. W skali całego kraju czynnikiem decydującym może byd nadal utrzymująca się zła sytuacja finansowa polskiej służby zdrowia i brak perspektyw wysokich wynagrodzeo dla białego personelu w kraju. Jednakże, faktyczna skala i charakter migracji przedstawicieli zawodów medycznych będzie mógł byd stwierdzony dopiero na drodze empirycznej obserwacji istniejących przepływów.

4.4. Konsekwencje otwarcia rynku pracy dla edukacji z punktu widzenia Polski i Dolnego Śląska oraz Niemiec

W przypadku władz i podmiotów samorządowych z regionów przygranicznych z Niemcami istnieje świadomośd potencjalnych wyzwao i zagrożeo, dotyczących nie tyle dokładnie samego otwarcia niemieckiego rynku pracy, ale w ogóle bliskości Niemiec dla polskiego systemu edukacji. Znajduje to odzwierciedlenie w oficjalnych dokumentach i stanowiskach. Przykładowo, Dolnośląska Agencja Współpracy Gospodarczej w raporcie: Analiza systemu edukacji w świetle zmian demograficznych i społecznych regionu. Określenie zapotrzebowania na edukację na różnych poziomach w regionie w świetle prognoz demograficznych i społecznych300 podejmuje próbę określenia głównych wyzwao stojących przed systemem edukacji w województwie i wskazania ich przyczyn. Według agencji jednym z podstawowych zagrożeo jest rosnąca coraz bardziej emigracja młodych ludzi, ze względu na lepsze i korzystniejsze warunki (finansowe oraz jakościowe). Ponadto zauważa się następujące kwestie:

istnieje duże ryzyko, że po ukooczeniu niemieckich szkół absolwenci pozostaną na

tamtejszym rynku pracy – nie będą wracad do Polski;

upadek nauczania zawodu przez polskie rzemiosło - warunki finansowe oferowane uczniom

w Niemczech są nieporównywalne i wielokrotnie korzystniejsze.

Obawy te, artykułowane nie tylko w przedstawionych dokumentach, ale także powszechnie w dyskursie publicznym, mogą byd, jak się wydaje, po części uzasadnione, jeżeli weźmie się pod uwagę możliwości podjęcia kształcenia i jego warunki oferowane przez system edukacyjny Republiki Federalnej Niemiec. Szczególnie w kontekście sytuacji panującej w odpowiednich segmentach polskiego systemu kształcenia.

4.5. Możliwości edukacyjne dla polskich obywateli w Niemczech i potencjalne skutki

Otwarcie niemieckiego rynku pracy 1 maja 2011 roku pozwoli Polakom nie tylko ubiegad się o pracę bez konieczności uzyskania pozwolenia na pracę w lokalnym urzędzie pracy, ale także otworzy Polakom drogę do podjęcia kształcenia w Niemczech. Na szczególną uwagę zasługuje tu obszar kształcenia zawodowego.

Kształcenie zawodowe w Niemczech wydaje się byd tym segmentem systemu edukacyjnego, który może byd szczególnie atrakcyjny dla młodych Polaków, z racji wysokiej jakości oferty (możliwośd intensywnego rozwijania umiejętności praktycznych), atrakcyjnych warunków kształcenia (także finansowych) oraz perspektyw zawodowych po ukooczeniu kształcenia.

Kształcenie zawodowe w Republice Federalnej Niemiec ma charakter kształcenia dualnego. Proces nauczania nie jest realizowany tylko przez szkołę (tak jak ma to miejsce w Polsce), ale w kooperacji instytucji szkolnej oraz pracodawcy. W związku z powyższym, mimo, iż nauka w niemieckiej szkole zawodowej przebiega w podobnym wymiarze czasowym jak w szkole polskiej (z reguły trzy lata, w

300

Analiza systemu edukacji w świetle zmian… op .cit.

133

niektórych zawodach okres nieco krótszy – dwa lata, w niektórych dłuższy – 3,5 roku), to jednak, z racji systemowo zorganizowanej współpracy z firmami, średnio 60% czasu zajmuje praktyczna nauka zawodu (co jest znacznym niedoborem w polskim systemie edukacji, w którym dominuje nauka zagadnieo teoretycznych). Odbywanie nauczania zawodowego w Niemczech daje więc nieporównywalnie większe możliwości rozwinięcia umiejętności praktycznych i realnych kwalifikacji zawodowych tak bardzo poszukiwanych na współczesnym rynku pracy (zarówno polskim jak i niemieckim). Co więcej, nauka w niemieckiej szkole zawodowej kooczy się egzaminem (z częścią teoretyczną i praktyczną), którego zaliczenie gwarantuje pełne prawo do wykonywania danego zawodu na terenie RFN. Polski absolwent takiej szkoły chcący podjąd zatrudnienie także na terenie Niemiec byłby więc zwolniony z konieczności korzystania z procedury uznawania kwalifikacji. Zostanie absolwentem niemieckiej szkoły zawodowej stwarza więc bardzo atrakcyjne perspektywy zawodowe. 301

Oprócz jakości kształcenia czynnikiem przyciągającym Polaków do niemieckiego szkolnictwa zawodowego mogą byd także warunki finansowe: możliwośd uzyskiwania wynagrodzenia za pracę u pracodawcy (w ramach praktycznej nauki zawodu) rzędu 300 – 700 euro, a w przypadku, gdy wynagrodzenie to okaże się niewystarczające polski uczeo może ubiegad się o dofinansowanie (Berufsausbildungsbeihilfe BAB) przy lokalnym urzędzie pracy, na pokrycie kosztów pobytu i nauki osób z zagranicy.302 W porównaniu do polskiego systemu edukacji, w którym nie ma gratyfikacji finansowych związanych z kształceniem zawodowym, oferta niemiecka może okazad się konkurencyjna.

Do czynników ograniczających ewentualną mobilnośd edukacyjną młodych Polaków można zaś zaliczyd:

koniecznośd znajomości języka niemieckiego na poziomie B1 według nomenklatury Rady Europy;

koniecznośd samodzielnego znalezienia pracodawcy do kształcenia dualnego; koniecznośd samodzielnego znalezienia i sfinansowania zakwaterowania na terenie Niemiec

(wysokie koszty); związane z dwoma powyższymi możliwe trudności związane z mobilnością już na terenie

samych Niemiec (miejsce kształcenia teoretycznego i siedziba firmy od nauczania praktycznego nie muszą byd zlokalizowane w bezpośredniej bliskości, może to byd nawet inne miasto). 303

To, jaka będzie rzeczywista skala emigracji edukacyjnej, będzie zależało od sumy indywidualnych decyzji uczniów opartych na rozrachunku przedstawionych powyżej szans, ale też wymagao i ryzyka. Na poziomie jednostkowym decyzja emigracyjna może okazad się decyzją korzystną (gdy proces kształcenia zostanie sfinalizowany) albo niekorzystną (gdy nie dojdzie do skutku lub zostanie przerwany z racji np. zbytniej kosztowności). Na poziomie systemowym, otwarcie niemieckiego rynku pracy, a tym samym rynku edukacji zawodowej (przed 1 maja 2011 r., aby podjąd praktyczną naukę zawodu w systemie dualnym, a więc de facto zatrudnienie u pracodawcy konieczne było uzyskanie pozwolenia na pracę) może generowad skutki, które jednak wymykają się prostym kategoryzacjom jako pozytywne lub negatywne.

Z jednej strony emigracja edukacyjna młodych Polaków może byd szansą dla niemieckich szkół zawodowych, które odczuwają brak osób chętnych do nauki (jedynie 10% niemieckich uczniów chce uczyd się w zawodówkach)304, i których dalsze funkcjonowanie jest w związku z tym zagrożone. Co ważne, ta niekorzystna sytuacja dotyczy przede wszystkim szkół zlokalizowanych we wschodnich

301

Nauka zawodu w Niemczech dla Polaków, Niemcy.pl, 4.03.2011. 302

Ibidem. 303

Ibidem. 304

Niemiecka szkoła dla polskiej młodzieży, Money.pl, 14.12.2010.

http://praca.money.pl/wiadomosci/artykul/niemiecka;szkola;dla;polskiej;mlodziezy,240,0,734448.html

134

landach niemieckich: Brandenburgii (gdzie w ostatnich latach liczba uczniów w szkołach zawodowych zmniejszyła się z 35 tys. do 18 tys.), Saksonii, Meklemburgii, Turyngii czy Berlinie, a więc terenach potencjalnie najkorzystniejszych z punktu widzenia ucznia polskiego, ze względu na stosunkowo łatwą mobilnośd między domem rodzinnym a szkołą.305 Biorąc pod uwagę skutki długookresowe otwarcie edukacji dla Polaków może też spowodowad poprawę na niemieckim rynku pracy – pojawią się na nim fachowcy, wykształceni zgodnie z rodzimymi standardami i bardzo dobrze posługujący się językiem niemieckim. W tym kontekście inwestowanie publicznych pieniędzy w pomoc materialną umożliwiającą podjęcie kształcenia na terenie RFN może się w przyszłości zwrócid i w tym sensie jest rozwiązaniem perspektywicznym.

Z drugiej strony, patrząc na konsekwencje po stronie polskiej wydawad by się mogło, że będą one jednoznacznie złe: odpływ przyszłych fachowców, i jak można sądzid, najbardziej ambitnych i aktywnych uczniów, do niemieckiego systemu edukacji. Jednakże skutki te nie muszą byd tak proste. Wydaje się bowiem, że osoby te pozostając w obrębie polskiego systemu kształcenia zawodowego, ze względu na jego braki, niekoniecznie miałyby możliwośd podjęcia nauki w danym zawodzie i nabycia umiejętności na równie wysokim poziomie. Jakośd polskiego szkolnictwa zawodowego nie jest raczej najlepsza i w tym sensie lokowanie kapitału ludzkiego (uczniów) w szkołach niemieckich może byd sytuacją bardziej zbliżoną do optymalnej. Chod oczywiście, przy masowej skali zjawiska odpływu uczniów, które może mied miejsce szczególnie w rejonach przygranicznych Polski, takich jak Dolny Śląsk, może w konsekwencji doprowadzid do zamykania szkół, co byłoby niekorzystnym stanem rzeczy. Jednakże sytuacja taka mogła by byd również, swego rodzaju bodźcem do działao naprawczych i reform w kształceniu zawodowym w Polsce. Koniecznośd konkurowania o ucznia ze szkołami niemieckimi mogła by byd wykorzystana jako czynnik stymulujący unowocześnienie edukacji zawodowej i wprowadzenie innowacyjnych rozwiązao i byd może trwałej poprawy w tym obszarze. Prawdopodobieostwo wystąpienia tego skutku jest jednak trudne do określenia, z racji tego, że wprowadzenie tego typu zmian jest niemałym wyzwaniem (prawnym, organizacyjnym, a przede wszystkim finansowym) zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, i ich realizacja będzie zależed nie tylko od pojawienia się bodźca konkurencyjnego, ale od realnych możliwości (np. środki budżetowe, kwestie infrastrukturalne) ich wprowadzenia.

305

http://www.niemcy-online.pl/edukacja/536-nauka-zawodu-w-niemczech

http://www.niemcy-online.pl/edukacja/536-nauka-zawodu-w-niemczech

135

Podsumowanie i wnioski

Kierunki rozwoju dolnośląskiego rynku pracy

Zmiany, które w ciągu najbliższych dwóch dekad nastąpią w strukturze demograficznej ludności Dolnego Śląska, będą miały znaczący wpływ na funkcjonowanie rynku pracy. Zmniejszający się zasób siły roboczej, jej starzenie się, pogłębiane dodatkowo emigracją zagraniczną części osób w wieku mobilnym będzie wyzwaniem dla instytucji regulujących rynek i dla samych pracodawców.

Jak wskazują autorzy raportu o rynku pracy z Instytutu Gallupa306, czynnikiem sprzyjającym rozwojowi dolnośląskiej gospodarki, a w szczególności – rynkowi pracy, jest wysoki wskaźnik urbanizacji regionu, który z jednej strony sprzyja wysokiemu poziomowi wykształcenia ludności, a z drugiej – minimalizuje ryzyko istnienia ukrytego bezrobocia. Jednak sam potencjał rozwoju nie jest w tym wypadku wystarczający – należy bowiem pamiętad o konieczności wyposażania ludności wchodzącej w wiek produkcyjny w wiedzę i umiejętności pożądane na rynku pracy. To z kolei wymaga współpracy między instytucjami kształcenia a przedsiębiorcami oraz zachęt ze strony władz lokalnych do prowadzenia kierunków oferujących tego typu wiedzę.

Istnieje rozbieżnośd między zmianami struktury PKB, a branżami uznawanymi za strategiczne i innowacyjne. Z jednej strony rozrost sektora przemysłu zapewnia stabilizację lokalnych rynków pracy, z drugiej – przyczynia się do pogłębienia braku spójności regionu. Istotnym problemem pozostaje pogłębiające się niedopasowanie kwalifikacji osób wchodzących na rynek pracy do wymagao tegoż rynku. Od kilku lat katalog „nadreprezentatywnych” zawodów nie zmienia się. Region ma potencjał, żeby kształcid młodzież na kierunkach związanych z wysokimi technologiami, jednak mimo to odsetek studentów tego typu kierunków jest niższy niż przeciętnie w kraju. Także możliwości współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami przy podnoszeniu jakości kształcenia zawodowego nie zostały wykorzystane. Byd może poprawę sytuacji w zakresie popularności i jakości kształcenia zawodowego przyniesie reforma systemu – jednak na jej ewentualne efekty trzeba czekad do 2015 roku.

W nowych warunkach istotne stanie się przedłużenie okresu aktywności zawodowej ludności, zwiększenie mobilności przestrzennej i zawodowej, propagowanie kształcenia ustawicznego, zwiększenie zatrudnienia kobiet oraz osób niepełnosprawnych. Niskie wartości wskaźnika aktywizacji zawodowej zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet, pokazują, że wciąż znacząca częśd osób w wieku produkcyjnym nie włączyła się w rynek pracy. Wyzwaniem będzie zatem przywrócenie lub wprowadzenie osób nieaktywnych zawodowo na rynek pracy oraz zwalczanie długookresowego bezrobocia. Szansą na zwiększenie podaży pracy byłoby także nakłonienie do powrotu ludzi, którzy wyjechali do pracy za granicą.

Konsekwencje dotychczasowego procesu otwierania rynków pracy

Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. istotnie zmieniło wachlarz możliwości poszukiwania pracy przez mieszkaoców Dolnego Śląska. Pełne otwarcie brytyjskiego i irlandzkiego rynku pracy spowodowało w latach 2004-2007 ogromny wzrost skali migracji mieszkaoców Dolnego Śląska. Migracje w poszukiwaniu pracy wynikały również z trudnej sytuacji na dolnośląskim rynku pracy w latach 2002-2004, kiedy to stopa bezrobocia poszybowała do poziomu 20%. Jednak już w latach 2008-2009 sytuacja ustabilizowała się, również w wyniku pogorszenia koniunktury na rynku brytyjskim.

306


136

Większośd migrantów były to osoby młode, podejmujące na rynkach zagranicznych pracę w zawodach nie wymagających wysokich kwalifikacji. Pozytywną konsekwencją ich wyjazdu w pierwszym momencie było przede wszystkim obniżenie stopy bezrobocia, jednak po pewnym czasie nasilające się migracje doprowadziły do niedoboru wykwalifikowanych pracowników na Dolnym Śląsku. Dopiero lata 2008-2009 pozwoliły na ustabilizowanie się sytuacji, w związku z powrotem części osób do kraju. Z kolei na rynkach docelowych migracje z Polski miały pozytywny wpływ na lokalne gospodarki, przyczyniając się do ich wzrostu.

Dotychczasowe migracje między Polską a Niemcami

Emigracja zarobkowa Polaków do Niemiec nie jest zjawiskiem nowym, ma wieloletnie, a nawet wielowiekowe tradycje i w tym sensie otwarcie niemieckiego rynku pracy z dniem 1 maja 2011 r. nie tworzy całkowicie nowego zjawiska, ani w krótkiej, ani w długiej perspektywie czasowej. Tym, co zmienia się wraz z koocem okresu przejściowego na rynku pracy w RFN jest niespotykana nigdy wcześniej w historii łatwośd podejmowania zatrudnienia na terenie Niemiec przez polskich pracowników, co może też prowadzid do zmiany ilościowej – migracji do Niemiec na dużą skalę. Należy jednak zaznaczyd że względnie duże zainteresowanie Niemcami jako potencjalnym kierunkiem emigracji jest również zjawiskiem stałym i otwarcie rynku pracy będzie ewentualnie nasileniem tendencji już istniejących.

Na popularnośd Niemiec przed 1 maja 2011 r. wpływały takie czynniki jak bliskośd geograficzna, istniejące więzi emigracyjne. Po otwarciu rynku pracy w RFN czynniki te utrzymają się w mocy.

Czynnikami ograniczającymi skale migracji może byd niedopasowanie podaży pracy po stronie polskiej (głównie w wymiarze języka i kwalifikacji i specjalizacji zawodowej) do popytu po stronie niemieckich pracodawców. Sam wysoki poziom motywacji i chęd wyjazdu ze strony pracowników nie będzie czynnikiem wystarczającym dla zatrudnienia.

Mimo wprowadzenia pełnej swobody na niemieckim rynku, w związku z tym pojawienia się realnej możliwości zalegalizowania zatrudnienia i pobytu przez Polaków dotychczas pracujących w szarej strefie, nie należy oczekiwad, że problem pracy na czarno zniknie. Z racji utrwalonej tradycji takiego zatrudnienia, korzyści finansowych, zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy, częśd polskich pracowników pozostanie w szarej strefie.

Biorąc pod uwagę porównanie poziomu bezrobocia w Polsce i w Niemczech, szczególnie uwzględniając tereny przygraniczne, można powiedzied, że sytuacja ta nie różni się diametralnie, co może oznaczad, że ewentualna chłonnośd rynku pracy we wschodnich landach niemieckich może nie byd relatywnie duża. Może to byd czynnikiem powodującym obniżenie się skali migracji w stosunku do przewidywao. Chod należy pamiętad, że chłonnośd ta będzie różna w przekroju zawodowym.

Konsekwencje migracji dla systemów zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej i edukacji w Polsce i Niemczech

Otwarcie niemieckiego rynku pracy, a więc wygaśnięcie regulacji przejściowych w dostępie do niego dla obywateli paostw „nowej” Unii, w tym Polski, jest wydarzeniem, które w najbliższej przyszłości może generowad znaczące skutki dla wielu obszarów życia społeczno–publiczno-ekonomicznego, tak w Polsce, jak i w Niemczech. Wprowadzenie pełnej swobody w dostępie do rynku pracy w RFN dla obywateli Polski, to przede wszystkim olbrzymia zmiana, a zarazem wyzwanie w obszarze obowiązywania i stosowania regulacji prawnych dotyczących takich kwestii jak: dostępnośd do zawodów, zabezpieczenia społeczne, system opieki zdrowotnej czy edukacja. Z dniem 1 maja 2011 r. relacje polsko-niemieckie w tych obszarach w pełni weszły w jurysdykcję ogólnoeuropejskich aktów prawnych dotyczących przepływu pracowników, usług, koordynacji zabezpieczenia społecznego,

137

transgranicznej pomocy medycznej, uznawalności kwalifikacji i innych. Zasady te z założenia są neutralne i mają gwarantowad równośd traktowania wszystkich obywateli Unii Europejskiej w każdym z krajów członkowskich, w tym Polaków w Niemczech, jak i Niemców w Polsce. Jednakże neutralnośd litery europejskiego prawa niekoniecznie gwarantuje neutralnośd realnych konsekwencji wynikających ze stosowania legislatywy europejskiej. Uwarunkowania prawne nakładają się bowiem na sytuację społeczną, demograficzną, ekonomiczną i edukacyjną obu paostw, powodując tym samym że określone reguły potencjalnie mogą powodowad inne skutki dla Rzeczpospolitej Polskiej, a inne dla Republiki Federalnej Niemiec.

W obszarze dostępności zawodów dla cudzoziemców te różnice nie są znaczne – ograniczają się do niewielkich różnic proceduralnych w procesie uznawania kwalifikacji zawodowych i różnych w obu krajach zbiorów zawodów należących do kategorii zawodów regulowanych.

W obszarze konsekwencji dla systemów ubezpieczeo społecznych zdają się dominowad skutki pozytywne w przypadku Niemiec (emigranci jako szansa na przeciwdziałanie negatywnym trendom demograficznym i uzdrowienie sytuacji finansowej w systemie rentowym, emerytalnym i innych), a negatywne w przypadku Polski (odpływ płatników, składek, możliwe gorsze finansowanie systemu i zwiększenie wskaźnika obciążenia pokoleniowego). Dla obu stron koniecznośd koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, szczególnie w kontekście możliwej względnie dużej skali emigracji, generuje wymagania co do zapewnienia dobrej znajomości prawa i zasad koordynacji we właściwych instytucjach oraz dobrego systemu informacji dla świadczeniobiorców.

Jeśli chodzi o służbę zdrowia również zagrożenia i trudności zdają się koncentrowad po stronie polskiej. Szczególnie dotkliwy w skutkach może byd odpływ polskiego „białego personelu” do Niemiec skutkujący pogłębieniem się braków kadrowych w polskiej służbie zdrowia.

W przypadku edukacji, efektem otwarcia niemieckiego rynku pracy dla Polaków, będzie łatwiejszy dostęp także do rynku edukacyjnego dla uczniów z Polski. W połączeniu z systemem zachęt i ułatwieo finansowych realnym wydaje się pozyskanie pewnej chociaż liczby młodych ludzi z Polski przez niemieckie szkoły zawodowe. W tym sensie dla RFN koniec okresu przejściowego może byd szansą na uzdrowienie niekorzystnej sytuacji (głównie braku uczniów) w edukacji zawodowej. W przypadku Polski zmiana sytuacji po 1 maja 2011 r. może byd czynnikiem ostatecznie pogrążającym szkolnictwo zawodowe (przynajmniej w przypadku najbardziej narażonych na konkurencję ze strony szkół niemieckich rejonów przygranicznych, w tym Dolnego Śląska), albo podobnie jak w przypadku Niemiec bodźcem do naprawy sytuacji.

Jak może potoczyd się sytuacja po otwarciu niemieckiego rynku pracy?

Otwarcie niemieckiego rynku zmienia sytuację. Szacuje się, że odpływ pracowników może wynieśd nawet 300–400 tys. osób. Na pewno częśd wyjazdów będzie obejmowała osoby o niskich kwalifikacjach, które będą chciały podjąd proste prace – tak przewidują polskie i niemieckie instytucje. Można jednak przypuszczad, że sytuacja może potoczyd się zupełnie inaczej, Polacy mają już bowiem doświadczenia z tego typu wyjazdów przede wszystkim do Wielkiej Brytanii i Irlandii.

Nadreprezentacja zawodów niepotrzebnych na rynku wśród absolwentów szkół wyższych nie jest przepustką na niemiecki rynek pracy – tam też zawód o profilu społecznym, ekonomicznym lub ogólnym pedagogicznym nie będzie cechą atrakcyjną na niemieckim rynku pracy. Dlatego można przypuszczad, że osoby, które z takimi kwalifikacjami nie znalazły pracy w Polsce, nie znajdą jej także w Niemczech – chyba, że zdecydują się na podjęcie pracy w zupełne innym zawodzie.

Problemem jest relatywnie niska znajomośd języka niemieckiego. Gdyby kierowad się kryterium znajomości języków obcych w branżach, największe szanse na znalezienie zawodu w sektorze pokrewnym mieliby pracownicy sektora obsługi nieruchomości i firm, przetwórstwa przemysłowego, działalności usługowej komunalnej, społecznej indywidualnej, edukacji, gospodarki transportowej

138

i magazynowej. Wśród osób o wyższych kwalifikacjach umiejętnośd posługiwania się językiem niemieckim najczęściej wymagana jest od inżynierów, programistów, specjalistów z dziedziny ekonomii i zarządzania, pracowników obsługi biurowej. Potencjał wyjazdu zdaje się największy zwłaszcza w dwóch pierwszych grupach – pracownicy z tego typu umiejętnościami byli chętnie zatrudniani w Niemczech jeszcze przed otwarciem rynku pracy.

Wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych największe predyspozycje i gotowośd do wyjazdu mają absolwenci z wykształceniem zawodowym (technikum, szkoła policealna) – o uzyskanie dokumentacji Europass wystąpiło 10–15% niedawnych absolwentów. Chęd wyjazdu w ogóle deklaruje 8% osób. Porównanie tych liczb pokazuje, że 8% w tych grupach może byd poziomem realnym. Co piąta osoba w tej grupie chciała wyjechad do Niemiec, co trzecia osoba – chciałaby zostad za granicą na stałe.

Gdyby sytuacja rozwinęła się w ten sposób, oznaczałoby to, że obecne problemy dolnośląskiego rynku pracy tylko by się pogłębiły. Z rynku odpłynęliby bowiem ci pracownicy, którzy mają wysokie określone kwalifikacje zawodowe (techniczne, inżynieryjne, programistyczne) i są cennymi pracownikami na lokalnym rynku pracy. Polscy pracodawcy musieliby się zmierzyd z konkurencją o pracowników ze strony niemieckich firm, a w razie odpływu pracowników – mieliby problem, kogo obsadzid na wolnych miejscach pracy. Nie zmniejszyłaby się natomiast podaż kwalifikacji, których już teraz jest na rynku za dużo.

W dalszych badaniach, jakie prowadzone będą w ramach niniejszego projektu, będzie możliwośd zaobserwowania już pierwszych rezultatów otwarcia niemieckiego rynku pracy. Wielkośd odpływu pracowników w pierwszych miesiącach obowiązywania nowych regulacji, jak i pierwsze doświadczenia Polaków na rynku niemieckim w nowych realiach instytucjonalno-prawnych pozwolą na dokładniejszą ocenę realnej skali zjawiska i odniesienie jej do dotychczasowych doświadczeo otwierania europejskich rynków pracy w poprzednich latach. Badania prowadzone w Polsce pozwolą z kolei ocenid, na ile odpływ pracowników do Niemiec będzie miał istotny wpływ na dolnośląski rynek pracy, w szczególności również na lokalne rynki pracy w regionie przygranicznym.

Documents

rynku pracy dla pracowników i pracodawców z Dolnego Śląska · 5 Wstęp Niniejszy raport powstał w ramach realizacji projektu pn. „Konsekwencje otwarcia niemieckiego rynku pracy