Uvod

Larsen i Buss (2007) navode tri temeljna pristupa, korištena za identifikaciju najvažnijih

crta ličnosti. To su leksički pristup, teorijski pristup te statistički pristup. Treba naglasiti

da se najćešće koristi kombinacija navedenih pristupa. Ovdje ćemo se pobliže pozabaviti

posljednjim, koji je bio osnova za tvorbu „faktorsko analitičkih teorija ličnosti,“ koje su

ime dobile po statističkoj proceduri koja se nalazi u osnovi tog pristupa. Dakle, cilj

statističkog pristupa, a to je identifikacija glavnih dimenzija ličnosti, postiže se primjenom

statističke procedure nazvane „faktorska analiza“ koja procjenjuje skupine ljudi na osnovu

uzetih „čestica“ (riječi, odgovori na pitanja..). Sternberg (2005) pojašnjava ovu metodu,

govoreći da je riječ o statističkoj metodi za podjelu konstrukata/ sposobnosti za koje

istraživaći smatraju da čine osnovu individualnih razlika. Faktorska analiza dakle

identificira skupove čestica koje se „okupljaju zajedno“, tj koncentrišu se (kovariraju), a

kovariraju sa drugim česticama. Na taj način, na osnovu tih skupova čestica se postiže

određivanje varijabli ličnosti koje imaju neko zajedničko svojstvo, odnosno na osnovu tih

skupova čestica određuju se crte ličnosti (Larsen i Buss, 2007).

Eysenck je svoju teoriju ličnosti bazirao ponajviše upravo na statističkom pristupu. Prije

samog uvoda u njegovu teoriju ličnosti, par riječi o njemu. Eysenck je rođen u Njemačkoj

1916-te godine, a sa 18 godina usljed po njega nepovoljnih političkih prilika emigrira u

Englesku. Iako je prvobitno imao namjeru da studira fiziku, ipak spletom okolnosti

upisuje psihologiju na Sveučilištu u Londonu, gdje je i doktorirao 1940-te godine. Nakoh

drugog svjetskog rata postaje direktor Odsjeka za psihologiju u tada novonastalom

Institutu za psihijatriju u Londonu. Bio je jako aktivan u polju pisanja te je objavio preko

40 knjiga i više stotina članaka. Umro je 1998-me godine (Larsen i Buss, 2007). Njegova

teorija ličnosti, a radi se o dimenzionalnoj tipologiji ličnosti, je zasnovana na vezi između

genetičke osnove (pod time podrazumijeva nervni sistem) i crta ličnosti, tj. fenotipa u

najjednostavnijem smislu rečeno. Pa se razvoj ličnosti odvija kroz interakciju između

nasljeđenog i utjecaja okoline (Šehović, 2006). On je dakle na temelju ovih spoznaja

(Larsen i Buss, 2007 ) razvio model ličnosti , koji se zasniva na tri glavne crta ličnosti, a

to su: ekstraverzija-introverzija, neuroticizam-emocionalna stabilnost i psihoticizam. Ovo

su dakle osnovne crte ličnosti (dimenzije ličnosti), koje određuju tip ličnosti i uslovljavaju

njegovo karakteristično djelovanje/ponašanje, a koje podrazumijevaju veći broj užih crta.

1

1. Eysenckova teorija ličnosti

Fulgosi (1997) tvrdi kako je ova teorija ličnosti empirijska, te se zasniva na tri temelja:

rezulltatima faktorske analize, podacima dobivenim eksperimentalnim istraživanima, te

Pavlovljevoj teoriji klasičnog uvjetovanja1. Na osnovu ovoga Eysenck želi utvrditi temeljne

dimenzije ličnosti ili faktore ličnosti, koje određuju aspakte/oblike ponašanja, zatim

eksperimentalno pokazati kako ti faktori utječu na ponašanje, te pružiti neurološka i fiziološka

objašnjenja tih faktora ličnosti.

1.1. Upotreba faktorske analize u istraživanju ličnosti i hijerarhijski model

Faktorsku analizu koja čini polaznu tačku Eysenckova istraživanja zasnovao je engleski

psiholog Spearman, a dalje su je razvijali Thurston, Guilford i drugi (Fulgosi, 1997). Ona

omogućava da se u velikoj grupaciji različitih manifestnih varijabli ili ponašanja među kojima

postoji povezanost utvrdi manji broj temeljnih varijabli dovoljnih za tumačenje tog većeg

broja manifestnih varijabli. Dobijene temeljne varijable su ustvari faktori koji predstavljaju

veći broj manifestnih varijabli. „Kao što se tvarna pojavnost može svesti na elemente, tako se

ponašanje može svesti na daktore kao determinante“ (Fulgosi, 1997; str. 384). Drugim

riječima, kao što spoj određenog broja hemijskih elemenata može da se manifestuje u vidu

više vrsta materija/tvari, tako je i veliki broj manifestacija u ponašanju čovjeka ili ličnosti

rezultat djelovanja manjeg broja faktora ličnosti ili ponašanja. Postoji više vrsta faktora koji

se mogu utvrditi faktorskom analizomk, kao što su: generalni faktori, grupni faktori,

specifični, te bipolarni faktori. Za područje ličnosti su značajni bipolarni faktori/ dimenzije,

što znaći da imaju dva pola, obično suprotna ( međusobno se isključuju ), a što ćemo vidjeti

pri navođenju osnovnih dimenzija ličnosti. Dakle faktorskom analizom, koja omogućava da

„ličnost sama sebe otkrije“ mjere se bazične dimenzije koje prouzrokuju manifestacije u vidu

vidljivog ponašanja (Fulgosi, 1997). Ta „metoda“ dakle omogućava otkrivanje te izoliranje

tih bazičnih dimenzija ličnosti, koje prouzrokuju čitav niz vidljivih ponašanja, a koje leže u

samoj osnovi ličnosti. Eysenckova istraživanja ličnosti temelje se na nommotetskom pristupu,

a sami predmet proučavanja je vidljivo ponašanje, jer na osnovu manifestnih, vidljivih

reakcija/ postupaka možemo prodrijeti u temeljne, dubinske uzroke tih ponašanja i osobina a

to su temeljne dimenzije tj. faktori. Obzirom da, kao što je već navedeno, u Eysenckovim

istraživanjima „ličnost otkriva samu sebe,“ tu nema mjesta za sumnju da je njegova teorija

1

2

produkt njegove vlastite volje ili očekivanja, te ona ima potpunu empirijsku/ naučnu težinu.

Faktorskom analizom i upotrebom velikog broja testova na većim grupama ispitanika

(Fulgosi, 1997) utvrđeno je da u ličnosti postoje četiri razine/ nivoa hijerarhijski

organizovana. Na najnižem nivou nalaze se specifični postupci, tj. reakcije na svaku

pojedinačnu životnu situaciju. Na drugom nivou nalaze se habitualni ili uobičajeni odgovori

(navike) na slične životne situacije. Na trećem nivou/ razini organizacije ličnosti nalaze se

osobine ličnosti, koje su određene korelacijom dviju ili više navika, te shodno tome imaju

veću generalnost i značenje od njih. Dok se na četvrtoj razini hijerarhijske organizacije

ličnosti nalaze tipovi ličnosti, koji su detrminirani korelacijom i organizacijom osobina

ličnosti (Fulgosi, 1997). U tom hijerarhijskom modelu (Larsen i Buss, 2007) svaka „super

crta“ –osnovna dimenzija-tip ličnosti, nalazi se na vrhu hijerarhije a „uže crte“ se nalaze na

drugoj razini. Zatim ispod druge razine slijedi treća razina, koja podrazumijeva habitualne

reakcije-navike, pa recimo dvije osobe sa istom osobinom-druželjubivost, mogu imati

različite navike kojima se ta osobina demonstrira tj. postaje vidljiva (jedna će npr. često

pričati na telefon, dok će druga uzimati ućestale pauze za kafu). Na najnižoj razini hijerarhije

nalaze se specifične reakcije koje ućestalim ponavljanjem prelaze u navike, dok sklopovi

navika tj. habitualnih reakcija postaju uske crte ličnosti na drugoj razini. Ova hijerarhija ima

prednost jer omogućava lociranje svake za ličnost relevantne reakcije u precizno umrežen

sistem. Tako se recimo neka reakcija sa četvrte razine može opisati i prepoznati na svakoj od

tri preostale razine. Fulgosi (1997) napominje da različiti psiholozi istražuju različite razine

ove „hijerarhije“ te zahvataju različite razine ponašanja, što može dovesti do naizgled

suprotnih otkrića i zaključaka. Pojedini aspekti ličnosti pozicionirani na različitim nivoima

utvrđuju se generacijskom analizom. Navike na habitualnoj razini se utvrđuju test-retest

korelacijama, dok se osobine utvrđuju interkorelacijama navikama a tipovi se utvrđuju na

temelju interkorelacije osobina.

Postojanje ovog hijerarhijskog modela, tj. organizacije ličnosti pokazala su mnogobrojna

istraživanja sprovedena od strane Eysencka i saradnika.

1.2. Osnovne dimenzije i tipovi ličnosti

3

Eysenckova definicija „osobine“ odgovara njenoj definiciji koju daje savremena psihologija,

po kojoj je osobina „opažena dosljednost ili sličnost ponašanja, postupanja ili reagiranja u

različitim situacijama“ (Fulgosi, 1997; str. 389). On je upravo svoje istraživanje strukture

ličnosti, započeo proučavanjem osobina, tj. proučavanjem treće razine današnjeg

hijerarhijskog modela ličnosti. Pri pokušaju njihovog operacionog deiniranja uvidio je da one-

osobine, nisu samostalne, te da ne predstavljaju dimenzije ličnosti. Shodno tome (Fulgosi,

1997) zaključio je da se radi o površinskim indikatorima nekih temeljnih odrednica ponašanja,

te da proučavanje mora ići dalje od manifestnog nivoa. Te je manje istraživao te vidljive

osobine, koje su ipak samo polazište temeljnih dimenzija, koje su sada postale ključni

problem njegova istraživanja. Tako je 1947 otkrio postojanje dviju temeljnih dimenzija

ličnosti, ekstraverzija-introverzija i neuroticizam-emocionalna stabilnost. Dugo ih je smatrao

za jedine fundamentalne dimenzije ličnosti, a onda je 1952 otkrio i treću temeljnu dimenziju-

psihoticizam.

1.2.1. Introverzija- ekstraverzija

Larsen i Buss (2007) pojašnjavaju kako ekstraverzija podrazumijeva velik broj užih crta, tipa

socijabilnosti, aktivnosti, živahnosti, avanturizma, dominantnosti, itd. Ove uže osobine su

obuhvaćene ekstraverzijom jer se pojavljuju udruženo kod pripadnika koji posjeduju ovu

temeljnu dimenziju, te stoga možemo reči da joj svjedoće. Ekstraverti obično vole zabavu,

imaju širok krug prijatelja (Larsen i Buss, 2007; prema Eysenck i Eysenck, 1975). Autor

dalje navodi da se isti vole šaliti na račun drugih ljudi, bezbrižni su, neopterećeni, te često

imaju visoku razinu aktivacije. Na drugoj strani imamo introverte koji vole većinu svoga

vremena provoditi sami, preferiraju mir, čitanje. Obično imaju manji broj bliskih prijatelja

kojima se bez problema povjeravaju. Ozbiljniji su od ekstraverata, preferiraju umjerenost,

rutinu, te su često dobro organizovani (Larsen i Buss, 2007; prema Larsen i Kasimatis, 1990).

Treba pomenuti i to da Eysenck smatra (Šehović, 2006) da genotip 2 predstavlja samo osnovu

za razvoj i granični faktor razvoja, pa tako ako je pojedinac konstitucionalni ekstravert on ne

mora postati i manifestni ekstravert. Ovaj proces u mnogome zavidi os socijalizacije, te

ukoliko je ista „strožija“ taj „potencijalni“ ekstravert ima dobre šanse da postane manifestni

introvert. Isti je slučaj i sa introvertima, te socijalizacija igra jednu od ključnih uloga. Eysenck

također daje i opise neurotičkog introverta (Fulgosi, 1997), opisujući ga kao anksioznog,

2

4

depresivnog, uz prisutstvo opsesivne tendencije, iritabilnosti, apatije te labilnosti nervnog

sistema, te neurotičnog ekstraverta, opisujući ga kao nekoga ko nema energije, muca i

zamuckuje, sklonog nesrećama, često izostaje s posla, itd. Također daje i opise normalnih

introverata kod kojih izostaju simptomi depresije i anksioznosti uz prisutstvo ostalih, a kod

normalnih ekstraverata izostaju histerični konverzivni simptomi.

1.2.2. Neuroticizam- stabilnost

Neurocitizam se (kao crta ličnosti) sastoji iz sklopa više specifičnih crta, koji uključuje

anksioznost, iritabilnost, pomanjkanje samopoštovanja, napetost, sramežljivost i zlovoljnost

(Larsen i Buss, 2007). Isti autori navode da su osobe koje postižu visoke rezultate na

neuroticizmu često zabrinute, anksiozne, depresivne, imaju poteškoća sa spavanjem te

doživljavaju širok raspon somatskih simptoma. Večina njih pokazuje pretjerane reakcije u

slučaju negativnih emocija, te imaju poteškoća u vračanju u normalno stanje nakon

emocionalno pobuđujućeg događaja. Dok sa druge strane osobe koje imaju slabo izražen

neuroticizam emocionalno su stabilne, uravnotežene, smirene, i sporije u reakcijama na

stresne događaje, te se brzo vraćaju u normalno stanje. Fulgosi (1997) navodi kako po

Eysencku postoje tri vrste teorija neuroticizma. Prema prvoj teoriji pojava neurotičnih oblika

ponašanja je u pozitivnoj korelaciji sa izloženosti stresu, po drugoj teoriji neuroticizam je

ovisam o konstitucionalnim činiocima ili genetičkim faktorima, dok je treća teprija o

hereditarnoj uvjetovanosti neuroticizma, teorija o multiploj uvjetovanosti. Šehović (2006)

tvrdi kako je Eysenck pravio razliku između neuroze i neuroticizma, kao i između psihoze i

psihoticizma, jer neuroticizam i psihoticizam predstavljaju genetičke predispozicije za neurozi

i psihozu, koje će se razviti ukoliko u okolini budu postojali uvjeti koji dovode do neurotičkog

odnosno psihotičkog ponašanja. Bio je dakle mišljenje da su i ta dva ponašanja, kao i sva

ostala, naučena i to putem klasičnog uvjetovanja.

1.2.3. Psihoticizam

5

Treća dimenzija u Eysenckovom hijerarhijskom modelu je psihoticizam, koji se sastoji od

užih crta ličnosti tipa agresivnosti, egocentričnosti, kreativnosti, impulzivnosti, te izostanka

empatije i antisocijalnog ponašanja (Larsen i Buss, 2007). Prema istim autorima, osobe kod

kojih preovladava ova dimenzija ličnosti, obično su samotnjaci, a obzirom da im nedostaje

empatija mogu biti jako okrutni ili nehumani, uz okrutno ponašanje prema životinjama.

Pokazuju neosjetljivost na bol i patnje drugih, bez obzira da li su sa njima u rodu. Preferiraju

nasilne filmove te nesilne scene procjenjuju kao ugodne ili komične (Larsen i Buss, 2007;

prema Bruggeman i Barry, 2002). Ove osobe više preferiraju neugodne slike i fotografije od

osoba kod kojih psihoticizam kao dimenzija ne preovladava (Larsen i Buss, 2007; prema

Rawling, 2003). Fulgosi (1997) kao osnovne pokazatelje faktora psihocitizma daje: socijalna

povučenost, deluzije, krivice i nedostojnosti, impulzivnost ili agresivnost, smetnje

raspoloženja, sumnjičavost, oštečenost mišljenja i pamčenja, motorne smetnje, halucinacije,

deluzije, depresivnost, suicidalnost, itd. Što se tiče razlika među spolovima u psihoticizmu,

one su znatno veće nego u neuroticizmu i ekstraverziji, tako da su muškarci više

ekstravertirani od žena a žene više neurotične od muškaraca, s tim da razlike nisu velike. Ali u

području faktora psihoticizma i odrasli muškarci i dječaci imaju mnogo veće „rezultate “ od

žena i djevojčica (Fulgosi, 1997). Po pitanju odnosa između ove tri dimenzije ličnosti:

ekstraverzija-introverzija, neuroticizam, psihoticizam Eysenck je utvrdio da su one

međusobno ortogonalne , okomite, tj. nezavisne. Drugim riječima rezultat, tj. položaj

pojedinca u jednoj dimenziji ne utječe na njegov položaj na drugoj dimeniji, odnosno moguće

su sve kombinacije dimenzija. Tako npr. je moguće da se izrazita ekstraverzija kombinira sa

izrazitim neuroticizmom, ili psihocitizmom, i sl. (Fulgosi, 1997). I dok su kod normalnih

osoba tri bazične dimenzije ortogonalne, kod neurotičnih se ipak pojavljuje negativna

korelacija između te tri dimenzije (Fulgosi, 1997; prema Eysenck i Claridge, 1962).

1.3. Historijat teorije introverzije-ekstraverzije

6

I po mišljenjeu Eysencka dimenzija ličnosti introverzija-ekstraverzija predstavlja prvu osnovu

na kojoj su ljudi kroz historiju pokušavali utvrđivati individualne razlike i razlike u

ličnostima, te ju je i sam najviše istraživao od svih temeljnih dimenzija (Fulgosi, 1997). Još su

u staroj Grčkoj Hipokrat i Galen davali svoje klasifikacije tipova ličnosti. Galen je recimo

propagirao mišljenje da se ljudi međusobo razlikuju po temperamentu, te da postoje četiri

osnovne vrste temperamenta: melanholički, kolerički, flegmatički i sangvinički, a koji su

prisutni u zavisnosti od toga koji tjelesni sok kod dotične osobe preovladava (Fulgosi ,1997;

prema Zvonarević, 1978). Istu podjelu kasnije je preuzeo i ažurirao Emmanuel Kant, čiji

tipovi temperamenta imaju velike sličnosti sa Eysenckovovim istraživanjima introverzije-

ekstraverzije, s tim da se bitna razlika ogleda u tome da Eysenckova istraživanja pokazuju da

se ipak ne radi o kategorijalnoj podjeli već da se ipak radi o dimenzijama koje predstavljaju

kontinuitet u introverziji i ekstraverziji, gdje su moguči samo različiti stupnjevi izraženosti

dotičnog obilježja ličnosti (Fulgosi, 1997). Kantov rad nastavlja Wundt koji smatra da su

kolerici i sangvinici slični po tome što su promjenljivi, dok su melanholici i flagmatici

nepromjenljivi, dok Eysenck smatra da se ta promjenljivost može zamijeniti rječju

ekstravertiran, a nepromjenljivost pojmov introvertiran, a dodatno uvođenje dimenzije

emocionalnosti, pod imenom neuroticizam dobro se poklapa sa opisima ponašanja kolerika i

melanholika (emocionalnih), odnosno sangvinika i i flegmatika (neemocionalnih). Fulgosi

(1997) ističe kako je sljedeći koji daje svoj doprinos Gross, bečki liječnik koji je pokušao dati

fiziološku osnovu za dimenziju ekstraverzije-introverzije. Ipak u savremenu psihologiju je

dimenziju ekstroverzije-introverzije pod tim imenom uveo K.G. Jung , mada Eysenck smatra

da se poslužio več ranije postavljenim terminima. Za najveći doprinos mu priznaje to što je

ekstraverziju povezao sa histeričkom skupinom histerčkih poremečaja a introverziju sa

distimičkim poremečajima kao što su anksioznost, depresija, itd. Jung daje velik i neosporan

doprinos u ovom polju. Jung (1984) recimo uvodi termine ekstravertnog i introvertnog

mislenog i osječajnog tipa, opisujuči ih na sljedeće načine: „Ako među psihološkim

funkcijama pripada prvenstvo mišljenju, tj. ako jedinka svoježivotne radnje izvršuje

uglavnom pod rukovodstvom mišljenja i razmisljanja, tako da sve ma kako važneradnje

proizilaze, ili bi bar po tendenciji trebalo da proizilaze, iz intelektualno mišljenih motiva,

onda je riječ o mislenom tipu“ (Jung, 1984; str. 377). „Ukoliko je osječanje neosporivo

vidljivija svojstvenost ženske psihologije negoli mišljenje, to se najizrazitiji osječajni tipovi i

nalaze kod ženskog pola. Ako ekstravertno osječanje ima prvenstvo onda govorimo o

ekstravertnom osječajnom tipu“ (Jung, 1984; str. 388). Ili u suprotnom slučaju: „Primat

7

introvertnog osječanja našao sam uglavnom kod žena.“ Poslovica „Tiha voda breg roni“ važi

za ove žene (Jung, 1984; str. 424).

Dalji razvoj istraživanja na ovom području povezan je sa Woodworthom i Guilfordom koji je

dao prvu faktorsku deskripciju ličnosti na osnovu empirijskih i matematičkih analiza (Fulgosi,

1997; prema Guilford i Guilford, 1934, 1936). Treba pomenuti i Kattelov faktrorski model

ličnosti u kojem također postoji dimenzija ekstraverzije i introverzije utvrđena na empirijskim

podacima (Fulgosi, 1984). Što se tiće same Eysenckove terije ekstraverzije-introverzije, ona

se zasniva na više temelja. To su prije svega empirijski podaci, dobijeni faktorskim

analizama i eksperimentima, te drugim empirijskim istraživanjima na tu temu. Ona se dalje

zasniva i na nebiheviorističkoj teoriji učenja Hullla i na Pavlovljevoj tj. savremenoj sovjetskoj

psihoneurologiji, kao i na savremenoj neurologiji (Fulgosi, 1997). Pavlov je svojim

istraživanjima utvrdio postojanje fiziološke dimenzije tj. fiziološke osnove ličnosti, a jačinu

nervnog sistema definirao je na osnovu odnosa dva procesa: ekscitacije (pobuđivanja ) i

inhibicije (kočenja) koji se odigravaju u mozgu. Na osnovu ovoga on je razlikovao dvije vrste

nervnog sistema: jak tj.stabilan i slab odnosno nestabilan. Ovo bi u terminologiji savremene

psihoneurologije značilo da su jak i slab nervni sistem različiti u stepenu uzbudljivosti i lakoći

uzbuđivanja, drugim riječima, pojedinac koji ima slab nervni sistem biće više pobuđen

podražajima određenog intenziteta u odnosu na pojedinca koji ima jak nervni sistem. Gray

smatra (Fulgosi, 1997) da te dvije vrste nervnih sistema, odnosno pojedinaca, najbolje

odgovaraju dimenziji ekstraverzije-introverzije, s tim da je pobudljivost nervnog sistema veća

kod introverata a manja kod ekstraverata. To bi značilo da su introverzija-ekstroverzija i

jakost nervnog sistema jedno te isto, te da introverti imaju slab a ekstraverti jak nervni sistem.

Sa ovim promišljanjima Gray-a alaže se i sam Eysanck. Zatim je Nebilitsin izvršivši

faktorske analize EEG indikatora utvrdio dvije ortogonalne (oprečne) dimenzije, a to su

dimenzija jačine nervnog sistema i dimenzija ekvilibrija u dinamizmu (Fulgosi, 1997; prema

Nebilitsin, 1963). Eysenckova dimenzija ektraverzije-introverzije je sukladna dimenziji

ekvilibrija u dinamičnosti nervnog sistema, s tim da bi dominantnost ekscitacije odgovarala

introverziji, dok bi dominacija inhibicije odgovarala ekstraverziji. Introverti bi bili oni

pojedinci koji ekscitatorni potencijal generiraju lakše od ekstraverata, a inhibitorni potencijala

teže od ekstraverata (Fulgosi, 1997; prema Eysenck, 1957). Eysenckova dimenzija

ekstraverzije-introverzije, obzirom da je utvrđena na samoocjeni ispitanika ima i genetički

temelj, a ne samo fiziološki.

1.4. Ličnost kao produkt nasljeđa i okoline

8

Eysenck u svojim istraživanjima nastoji ukazati na povezanost genetičke osnove koja je

nasljeđena i njegovih crta ličnosti, prvenstveno ekstraverzije-introverzije. Tu genetičku

osnovu u njegovoj teoriji čini nervni sistem, te se razvoj ličnosti odvija kroz interakciju

između te genetičke osnove i utjecaja okoline (Fulgosi, 1997). Isti autor navodi kako je

Eysenck u osnovu tog odnosa stavljao proces kondicioniranja i to klasičnog, a taj proces je

ustvari socijalizacija. Šehović (2006) ističe kako je za Eysencka proces socijalizacije jedan od

najvažnijih aspekata razvoja ličnosti, o kome će ovisiti shvatanja i stavovi, odnos pojedinca i

drugih ljudi, te cjelokupno manisfestno ponašanje pojedinca. Međutim (Fulgosi, 1997)

genetička osnova predstavlja samo potencijalnost, odnosno mogućnost da će se određeni

fenotip3 i razviti. Genotip je dakle samo podloga za razvoj i ta gornja, limitirajuća granica tog

razvoja. Pa recimo, pojedinac koji je konstitucionalni ekstravert, te ima predispozicije da

postane ekstravert, ipak ne mora postati manifestni ekstravert. Proces socijalizacije je

efikasniji kod introverata, nego li ekstravertnih osoba, ali ukoliko takav potencijalni ekstravert

bude izložen vrlo strogom režimu socijalizacije, on dakle ne mora postati manifestni

ekstravert, već može postati manifestni introvert. Sa druge strane pojedinak koji je

konstitucionalni introvert i ima genetičke predispozicije za introvertno ponašanje ne mora

postati i fenotipski, tj. manifestni introvert. Na isti način se tumači i neuroza-neuroticizam i

psihoza-psihoticizam, što nam daje osnovu za razlikovanje te genetičke predispozicije i

fenotipske osobine, tj. postoji distinkcija između pojma i maniestirane osobine- neuroze-

neuroticizma. Tako recimo neuroticizam predstavlja samo genetičku predispoziciju za razvoj

neuroze, ali koja se neće razviti ukoliko u okolini ne postoje uvjeti kji pogoduju njenoj pojavi,

npr. stres velikog intenziteta. Dakel ukoliko takvi uvjeti izostanu neuroza se neće razviti iako

za nju postoje genetičke predispozicije (Fulgosi, 1997).

2. Zaključak

3

9

Radi se o jako jezgrovitoj i konciznoj teoriji ličnosti, u kojoj nije naveden tako veliki broj

elemenata i determinanti, ali su navedeni elementi i njihovi odnosi te uzroci koji do njih

dovode dosta dobro pojašnjeni i približeni. Eysenckova teorija je empirijska teorija,

zasnovana na egzaktnim , naučnim činjenicama. U njoj su objedinjeni matematički pristup i

bihevioralna psihologija, a podaci su u osnovi prikupljani direktnim ispitivanjem pojedinaca.

Dakle teorija se temelji na eksperimentalnim istrživanjima. U ovoj teoriji se također pokušao

objediniti genotipski i fenotipski pristup proučavanju ličnosti. Te zbog svega navedenog

teorija ima svoju neophodnu empirijsku odnosno naučnu težinu.

3. Literatura

10

Fulgosi, A. (1997). Psihologija ličnosti. Teorije i istraživanja. Zagreb: Školska knjiga.

Larsen, R.J. i Buss, D.M. (2007) Psihologija ličnosti. Područja znanja o ljudskoj prirodi.

Jastrebarsko: Naklada Slap.

Šehović, M. (2006). Ličnost i psihologija abnormalnog ponašanja. Univerzitet Džemala

Bijedića u Mostaru.

Jung, K.G. (1984). Psihološki tipovi. Novi Sad: Matica srpske

Sternberg, J.R. (2005). Kognitivna psihologija. Jastrebarsko:Naklada Slap

Hwang, P. i Nilsson, B. (2000). Razvojna psihologija. Od fetusa do odraslog. Zenica: Dom

štampe.

11