Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet

Odeljenje za arheologiju

SEMINARSKI RAD

Tema: Olovne ikone kulta Podunavskog

konjanika

Profesor: Student:

dr Jelena Cvijetić Darko Bošković AR09/10

Beograd, avgusta 2013. godine

Uvod

U Rimskom carstvu religija je bila neraskidivo povezana sa državom, odnosno sa

vrhovnom vlašću, s obzirom na to da je car - kao vrhovni sveštenik ( pontifex maximus ),

imao obavezu da se stara o narodnoj i državnoj reliji. Početkom carskog perioda, rimska

religija je prolazila kroz proces konačnog definisanja, prihvatajući, u najvećoj meri,

obrasce iz religijskog koncepta antičke Grčke. Ipak proces transformisanja grčkih kultova

u rimski kulturni kontekst nije bio tako jednostavan jer su u formiranju rimske religije

snažnu ulogu odigrale i autohtone, helenističke, tračke i orijentalne tradicije. Od vremena

vladavine Oktavijana Avgusta, Apolon ima dominantnu ulogu u rimskom panteonu, sve

do Flavijevske epohe, kada je Jupiter postao glavno božanstvo i kada je ustanovljena

Božanska trijada ( Jupiter, Junona i Minerva ). Ovakav religijski koncept je nametnut

pokorenim narodima, koji su ga, uz druge vidove romanizacije, prihvatili, prilagođavajući

lokalna verovanja zvaničnoj religiji. Sudeći po nalazima bronzanih i kamenih figura

bogova i spomenika sa posvetama božanstvima, u rimskim provincijama, stvorenim posle

pokoravanja balkanskih zemalja odvija se postupan proces prihvatanja rimskih kultova.

Do toga je pre svega došlo u gradskim centrima ( Sirmijum, Singidunum, Viminacijum,

Naisus ), okolnim poljskim imanjima, naseljenim veteranima i stanovništvom sa italskog

tla, kao i u vojnim logorima. Pored kultova klasičnih rimskih božanstava, čije su

figuralne predstave najbrojnije, već od II veka popularnost stiču i orijentalna božanstva,

čije su kultove preneli vojnici i doseljenici iz istočnih provincija. Već od početka III veka

u rimske provincije na tlu Srbije pristigli su istočnjački kultovi solarnog karaktera, koji su

se posredstvom vojske masovno proširili. To su pre svega, kult persijskog boga Mitre I

kult Podunavskog konjanika, koji je zapravo i tema ovoga rada. Ovaj kult je naročito bio

poštovan na donjem toku Dunava, što znači da je kult Podunavskog konjanika, najviše

bio zastupljen u rimskim provincijama Donjoj Panoniji, Donjoj Meziji i Priobalnoj

Dakiji, o čemu nam svedoče i brojni nalazi predmeta sa predstavama ovog kulta

(Popović 2013 : 138 – 140 ).

2

Kult Podunavskog konjanika

Pretpostavlja se da je religija Podunavskog konjanika bila naročito rasprostranjena

među vojnicima i njihovim porodicama. Olovne pločice, odnosno, koje su i najčešći

nalazi sa pikazom pomenutog kulta, pružaju nešto određeniju sliku o načinu na koji je

jedna grupa ili zajednica ljudi na ovim prostorima shvatala svet u religiozno –

kosmičkom i etičkom smislu ( Milošević 1988: 84).

Problematikom kulta Podunavskog konjanika bavili su se naučnici još krajem

prošlog veka, kada je Antonescu sastavio prvi korpus do tada poznatih ploča.

Zahvaljujući njegovim i radovima naučnika posle njega D. Tudor je sve pločice poznate

do 1975.godine objavio i pokušao da ih klasifikuje i odredi sadržaj. Hronološko

opredeljenje otežano je činjenicom da na pločicama ne postoje nikakvi natpisi koji bi

omogućili datovanje. Najveća zastupljenost ovih pločica je u Panoniji, Dakiji i Donjoj

Meziji, dok je ređa u Noriku, Dalmaciji, Trakiji i Gornjoj Meziji. Ako prihvatimo

Tudorovo mišljenje da svi spomenici ovog kulta vode poreklo od kamenih spomenika sa

jednim jahačem koji su najbrojniji u Dakiji gde je prema tome kult i nastao, olovne

pločice karakteristične za Dakiju i Donju Meziju predstavljale bi ranu fazu u izradi

pločica ovog kulta obzirom das u rađene po uzoru na one od kamena ( Ković 2000 : 42 -

43 ).

Međutim sudeći po broju nađenih spomenika, mermernih i olovnih ikona, u

gradskim centrima na limesu i njihovoj okolini, kult Podunavskih konjanika imao je više

poštovalaca u odnosu na druge kultove. Najveći boj olovnih ikona ovog kulta je pronađen

u Sirmijumu i Viminacijumu, gde su, sudeći po nalazima tih votivnih predmeta, izrađenih

u istom kalupu, postojali i centri njihove proizvodnje. U prvoj zoni ovih ikona prikazan je

Sol u četvoropregu i pored njega biste Sola i Lune. Ova kompozicija svedoči o solarnom

karakteru kulta Podunavskih konjanika, koji, prema nekim mišljenjima, predstavlja kult

čija je centralna ličnost boginja Luna, ženski pandan bogu Mitri. Kružna olovna ikona

ovog kulta iz jednog groba u selu Kuzmin kod Sremske Mitrovice, datovanog novcem

Gordijana III, pokazuje da se spomenici ovog tipa pojavljuju već krajem prve polovine III

veka, pomerajući tako njihovo ranije predloženo datovanje u drugu polovinu III i početak

3

IV veka. Ovaj kult je obećavao vernicima pobedu svetla nad tamom, dobra narod zlom i

vaskrsenje što je svakako uticalo na sticanje velikog broja pristalica, kako među

vojnicima, tako i u drugim slojevima društva. Ovaj kult je uz mitraizam doživeo svoju

kulminaciju za vreme vladavine cara Aurelijana ( 270 – 275 ), koji je bio sin sveštenice

Solovog kulta. Težeći da povrati jedinstvo Carstva, uspostavio je imperijalni kult Sola,

što je jedna od centralnih predstava na olovnim ikonama Podunavskih konjanika. Tako je

kult ˶Nepobedivog Sunca” postao zvanična religija Carstva, a Solov atribut – zrakasta

kruna na glavi, insignija sa kojom su se carevi prikazivali na novcu. Sa dolaskom

Dioklecijana na vlast, dolazi do krupnih verskih i ideoloških promena u rimskom društvu,

čime kult Jupitera i Herkula, koji su smatrani članovima carske porodice, potiskuje ostale

kultove, a među njima i kult Podunavskih konjanika ( Popović 2013 : 140 ).

Predstave na olovnim ikonama Podunavskog

konjanika

Pravougaone ili kružne pločice iz kulta Podunavskih konjanika odlikuje plastična

religiozna simbolika karakteristična za kosmičko poimanje i tumačenje sveta. Bogate

reljefne predstave prikazane su u četiri paralelne zone, koje se nižu jedna ispod druge. U

gornjoj zoni prikazano je božanstvo. Nepobedivo Sunce ( Sol invictus) u četvoroprežnoj

kočiji, sa rukama uzdignutim za blagoslov. U drugoj zoni predstavljena su dva konjanika,

simetrično raspoređena oko centralnog ženskog lika u bogatoj odeći. Iza konjanika se

nalaze dve ljudske figure, od kojih je leva uvek sa kopljem i štitom. Pod konjskim

kopitama obično se s leve strane nalazi velika riba, a sa desne ležeći čovek. Izgleda da se

u toj zoni naglašavalo popularno verovanje o smrtnom i besmrtnom stanju bića, povezano

sa božanskim pravilima o sjedinjenju i razdvajanju ta dva stanja. Prema takvom

tumačenju konjanici bi odgovarali sili i razumu, smrtnosti i besmrtnosti, onim što

gospodari fizičkim vidom života i smrti i doprinosi buđenju duše, a centralna ženska

4

figura predstavlja mudru boginju majku, gospodaricu života. U trećoj zoni prikazana je

ljudska bit kulta: zajednički obed pri kojem se jela riba i pio naročit napitak, možda

kultna mešavina meda, mleka i vina. Tu je prikazano još i žrtvovanje ovna i privođenje

novog vernika. Njega su očigledno čekali tajni obredi sa oderanim ovnom, verovatno

složeni postupci za prečišćavanje duše i najzad zauzimanje mesta na svečanom obedu

(Milošević 1988 : 84 ).

Pored ovog tumačenja svoja mišljenja, koja su opšteprihvaćena, u vezi ovog kulta

dali su i D. Tudor, E. Oksenšlager, I. Popović, S. Krunić…A možda najbliže tumačenje,

pre svega u otkrivanju identiteta boginje na olovnim ikonama dala je Lj. Zotović. Ona

boginju izjednačuje sa Lunom. Pri tome treba istaći i nalaz koji je pomogao u

proučavanju olovnih ikona ovog kulta, a to je svakako votivna pločica iz Grla Mare,

nedaleko od Drobete koja je pronađena prilikom iskopavanja vile rustike iz II – III veka.

Na ovoj bronzanoj pločici, tipa edikule, predstavljen je samo jedan konjanik sa frigijskom

kapom, koji podignutom rukom pozdravlja boginju ispred stočića sa ribom. Iza konjanika

je vojnik , a iznad je Viktorija koja ga ovenčava. Ispod konja je ležeća ljudska figura, a na

pločici se nalazi i niz drugih detalja preuzetih iz različitih registara uobičajene zonalne

slike podunavskih konjanika i nedosledno izmešanih. U obimnom fondu spomenika,

blisku analogiju ovom primerku, prepoznajemo jedino na pločici iz Montane u Bugarskoj

( Jovanović 2007 : 41 – 42 ).

Kao što je poznato, na spomenicima ovog kulta sreću se mnogi ikonografski motivi

poznati iz mitraizma – poprsja Sola ili Sol na kvadrigi, pratioci konjanika, lav, ptica i

drugi. Isto tako u ikonografiji kulta vidljivi su i motivi preuzeti iz kultova posvećenih

Kabirima, Dioskurima ili Tračkom konjaniku, ali osnovni elementi koji karakterišu ovaj

kult su boginja i konjanici sa obe njene strane. Na ikonama kulta Podunavskih konjanika

nalazimo uvek i na simboličan način prikaz nebeskog svoda, kao i samog mističnog

ritual, koji je predstavljen različitim simbolima, na nekanonizovani način i to na

različitim delovima kultne pločice. Ipak olovne ikone kulta Podunavskih konjanika

javljaju se u ograničenom broju tipova i varijanti, a na osnovu njihove rasprostranjenosti

mogu se doneti neki zaključci o osnovnim odlikama ovog kulta i njegovih spomenika

(Popović 1992 : 41).

5

Nalazi olovnih ikona kulta Podunavskih konjanika sa

teritorije Srbije

Već je i ranije uočena velika srodnost i jedinstvena produkcija olovnih ikona u

gornjomezijskom Podunavlju i Donjoj Panoniji. Najbolje zastupljen tip ovih spomenika u

Donjoj Panoniji čine svakako pravougaone pločice sa reljefnom predstavom, izvedenom

u četiri zone unutar edikule, koje se na osnovu nekih ikonografskih detalja, mogu

grupisati u tri varijante. Međutim ukoliko se izdvoje poznati primerci svake varijante i

međusobno uporede, postaje jasno da izvestan broj komada svake varijante potiče iz istog

kalupa, jer su istih dimenzija i identični u svim detaljima. Tako jednu varijantu ovog tipa

pločica čine one sa tordiranim stubovima koji formiraju edikulu, od kojih je 11 identičnih

primeraka pronađeno u okolini Sirmijuma ( Platičevo, Donji Petrovci – 2 komada,

Sirmijum, Nakučani, Mačvanska Mitrovica – 2 komada, Vizić, Intercisa, Dunaszekcső).

Iz istog kalupa potiče i jedan ( do sada poznati) primerak iz Viminacijuma 1, a ovoj

varijanti pripadaju i četiri fragmentovane ikone sa lokaliteta Čajir. Međutim kako se radi

o delimično sačuvanim primercima, teško je utvrditi da li su i ovi primerci liveni iz istog

kalupa kao i ovi donjopanonski ( Popović 1992: 41).

Analogije ovoga tipa imamo i u Debrcu, Dalju, Šašincima, Iloku, Sotinu,

Šapcu( nekoliko primeraka sa uglvnom nepoznatih lokaliteta u Mačvi ), a postoji i jedan

primerak koji se čuva u Metropoliten muzeju u Njujorku ( Ković 2000 : 37).

Pored ovih imamo i jedan primerak ovog tipa pronađen u selu Urovci kod

Obrenovca, a danas je izložena u muzejskoj zbirci pri crkvi Sv. Petke u Urovcima

(Crnobrnja 2007 : 279).

Drugu varijantu ovih pravougaonih pločica čine ikone kod kojih su stubovi, koji

formiraju edikulu, glatki. Ova varijanta zastupljena je sa 10 identičnih primeraka, koji

potiču iz Donje Panonije ( Platičevo, Sremska Mitrovica, Debrc, Šašinci, Novi Banovci,

1 Prema Lj.Zotović radi se o 10 primeraka ovog istog tipa.

6

Vukovar, Sisak, Šabac…), dok je u Viminacijumu poznat jedan ovakav primerak. Na

lokalitetu Čajir nađene su dve fragmentovane ikone ove varijante, od kojih je jedna

mogla pripadati istom kalupu, kao i ostale gore navedene, dok je druga izlivena iz kalupa

koji se možda greškom razlikuju od uobičajenog, jer je uvijena zmija, koja se obično

nalazi u gornjim uglovima pločice, smeštena niže, uz bočnu ivicu. Ikone treće varijante

ovog tipa, one na kojima se vidi klupa oko stola u trećoj zoni u Viminacijumu su poznate

u samo jednom primerku, koji je identičan sa do sada poznatim ikonama iz okoline

Sirmijuma ( Ušće, Sremska Mitrovica – 3 komada, Mačvanska Mitrovica ), pa se može

pretpostaviti da je izliven iz istog kalupa. Pravougaone olovne ikone ovog tipa mogu se

na osnovu frizure središnje figure, boginje, koja se najbolje vidi na spomenicima ove

varijante, datovati u severijansku epohu, budući da je takav način češljanja kose bio

tipičan za carice Juliju Domnu, Juliju Mezu i Juliju Mameu. Međutim ove ikone su

svakako bile u upotrebi više decenija. Za razliku od prve grupe ovih spomenika koja se

pored dobre organizacije prostora, odlikuje i kvalitetom i preciznošću izrade, neki drugi

tipovi ukazuju na dekadenciju i pad kvaliteta u produkciji ovih spomenika tokom druge

polovine III veka. Tako su okrugle pločice sa rubom izvedenim u vidu jajaste kime

izrađene dosta rustično. Na teritoriji Srbije poznato je deset primeraka olovnih ikona

ovoga tipa. U Viminacijumu je na lokalitetu Čajir pronađeno četiri primerka ovog tipa,

koje su identične sa jednim od ranije poznatim nalazom iz Kostolca, dok je u okolini

Sremske Mitrovice ponađeno pet primeraka( Jarak, Izvorac, Sremska Mitrovica, Popinci,

Putinci ). Iste zaključke pružaju i pravougaone ikone sa dodatkom zabata i akroterija,

koje su u Viminacijumu dosta brojne2, dok ih je u Donjoj Panoniji do sada poznato samo

pet ( Mačvanska Mitrovica – 2 komada, Donji Petrovci, Čalma, Vinkovci ). Pravougaone

pločice sa dodatkom zabata i akroterija i reljefnim prikazom u okviru kružnog medaljona

i kružne pločice sa rubom koji je izveden u motivu riblje kosti, stilski i ikonografski su

veoma srodne. Za oba tipa karakteristična je preciznost izrade, ali ne i poštovanje

proporcionalnih odnosa. Pravougaone pločice sa reljefom prikazanim u kružnom

medaljonu nisu za sada poznate u velikom broju, ali se, ipak, na osnovu nekih detalja u

donjoj zoni i predstava iza konjanika mogu izdvojiti tri varijante ovih spomenika. Ikona

sa lokaliteta Čajir, sa još dva primerka iz Viminacijuma, pripada jednoj varijanti, koja je

2 Za sada je poznato 10 primeraka ovog tipa

7

sa jednim primerkom prisutna u Donjoj Panoniji ( Mačvanska Mitrovica). Druga

varijanta ovog tipa zastupljena je sa dva primerka iz okoline Sirmijuma ( Laćarak,

Mačvanska Mitrovica) i jednim primerkom iz Viminacijuma i jednim primerkom sa

nepoznatog lokaliteta, koji se danas čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. Kružne

pločice sa rubom izvedenim u motivu riblje kosti, javljaju se takođe u nekoliko varijanti.

Tri primerka sa lokaliteta Čajir, zajedno sa jednim primerkom iz Viminacijuma, čine

varijantu koja je u Donjoj Panoniji zastupljena u četiri primerka ( Sremska Mitrovica,

Prhovo, Donji Petrovci, nepoznat lokalitet). Međutim, nešto veće okrugle pločice čine

posebnu grupu ovih spomenika, koja se odlikuje vrlo preciznom izradom, stilizacijom u

kompoziciji i nekim ikonografskim detaljima koji se ne sreću na drugim ikonama. Ova

grupa pločica je kasnije identifikovana nalazima iz Izvorca i Kuzmina, od kojih ovaj

drugi daje mogućnost za precizno datovanje upotrebe tog spomenika. Naime ikona je

nađena u grobu pored blago zgrčenog skeletal, a susedni grob, iz istog horizontal

sahranjivanja, imao je kao prilog novac kovan u Viminacijumu 242 – 243. Dakle, ovaj tip

ikona, koji je do sada bio poznat samo u Donjoj Panoniji, bio je u upotrebi sredinom III

veka, mada je njegova proizvodnja, verovatno trajala i nekoliko decenija ( Popović 1992:

41 – 43).

Zaključak

Dakle, nalazi olovnih pločica sa predstavom kulta Podunavskih konjanika na

lokalitetima sa prostora Gornje Mezije i Donje Panonije, potvrđuju već iznete zaključke o

jedinstvenoj proizvodnji različitih tipova ikona na ovoj teritoriji. Sudeći po velikom broju

ovih nalaza oko Sirmijuma i Viminacijuma, u ovim urbanism centrima su postojale

radionice za proizvodnju ovih ikona. Međutim, u njihovoj delatnosti nema jasnog

razgraničenja, budući da se primerci nastali iz istog kalupa, nalaze u okolini oba grada.

Obzirom na malu razdaljinu i dobre komunikacione veze, moguće je da su zanatlije

8

menjale mesto svoje delatnosti, noseći sa sobom kalupe, ili je, možda, grupa sveštenika

ili vernika prelazila iz grada u grad, noseći već proizvedene ikone. Kako je veliki broj

pristalica ovaj kult imao i među vojnicima, moguće je u ovoj činjenici naći objašnjenje za

ikonografske nalaze iz Donje Panonije i gornjomezijskog Podunavlja, kao i za veliki broj

spomenika sa ove teritorije koji su potekli iz istih kalupa. Dosadašnji nalazi ovih

spomenika ne definišu potpuno arheološki kontekst u kojem se ikone nalaze, pa tako nisu

za sada poznati drugi predmeti namenjeni kultu. Neke od pločiica su pronađene u vojnim

logorima ili kao prilozi u grobovima vojnika ili civila, dok je šest primeraka pronađeno u

malim domaćim kapelama ( saecella ), a jedna je nađena i u ruševinama mitreja u

Londonu ( Popović 1992: 42).

Međutim nije jasno da li su se i obredi ovog kulta odigravali na istim mestima kao i drugi

kultovi ili su postojali posebni hramovi ili svetilišta. Sudeći po velikoj zastupljenosti

ikona ovog kulta, nađenih u okolini Viminacijuma i Sirmijuma, ovo je bila značajna

religija na tom prostoru, ali ipak svetilišta ovog kulta nisu pronađena.

Sva ova pitanja ostaju bez defininitivnog odgovora, budući da nisu još uvek

poznati suština, pravo značenje i rituali vezani za ovaj kult. Međutim brojnost i

raznovrsnost tipova ikona kulta Podunavskih konjanika ukazuju na to da je od prve

polovine III veka, pa do prihvatanja hrišćanstva kao zvanične religije, ovaj kult imao

dominantnu ulogu i veliki broj poštovalaca, kako u Donjoj Panoniji, tako i u

gornjomezijskom Podunavlju.

9

Ilustracije

Olovna ikona- Nakučani

Narodni muzej Beograd

Olovna ikona Sremska

Mitrovica

(sl.1) (sl.2)

10

Dve olovne ikone iz Urovaca

(sl.3)

Literatura:

Crnobrnja, A.N. 2007. Dve ikone podunavskog konjanika iz Urovaca. Glasnik srpskog

arheološkog društva 23: 279 – 287.

Jovanović, Aleksandar 2007. Ogledi iz antičkog kulta i ikonografije. Centar za arheološka

istraživanja, Filozofski fakultet, Beograd. Str. 41 – 49.

Ković, Gordana 2000. Olovne pločice Podunavskog konjanika iz zbirke Narodnog

muzeja u Šapcu. Museum 1: 36 – 48.

Milošević, Petar 1988. Sirmijum panorama panonske prestonice, Sremska Mitrovica. Str.

83 – 84.

Popović, Ivana 1992. Radionica olovnih predmeta ili svetilište kulta dunavskih konjanika

u Viminacijumu. Viminacivm 7: 29 – 47.

Popović, Ivana 2013. Konstantin Veliki i Milanski edikt 313. Rađanje hrišćanstva u

rimskim provincijama na tlu Srbije, Narodni muzej u Beogradu. Str. 138 – 180.

Srejović, Dragoslav 1993. Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, Beograd. Str. 293 –

345.

11

Zotović, Lj. 1975. Tri olovne ikone iz zbirke Muzeja grada Beograda. Starinar 24 – 25:

33 – 42.

12