Ses Bilgisi

Ses Bilgisi

Cierlerden gelen havann ses yolunda titreiminin kulan

duyabildii derecesine ses denir. Ses, dilin en kk birimidir.

Konumamza yarayan sesler, birer ekille gsterilir. Bu ekillere harf

denir.

Trkede sesler, ses yolundaki biimlenilerine gre ikiye ayrlr:

1. nller (Sesliler)

2. nszler (Sessizler)

nllerin zellikleri ve nllerde Uyum

nller, ses yolunda bir engele uramadan kan seslerdir. Bunlar

tek bana okunur ve heceleri oluturur. Trkede 8 tane nl harf

vardr: a, e, , i, o, , u,

nller, syleni zelliine, dilin ve ses yolunun ald biimlere gre

deiik zellikler gsterir. imdi bu zellikleri aadaki tabloda

inceleyelim.

Geni Dar

Kaln nce Kaln nce

Dz a e i

Yuvarlak o u

nl Uyumlar

Trkede 2 eit nl uyumu vardr:

1. Byk nl Uyumu

Trke bir szckte ilk hecenin nls kalnsa (a, , o, u), sonraki

hecelerin nls de kaln (a, , o, u); ilk hecedeki nl inceyse (e, i, ,

), sonraki nller de ince (e, i, , ) olur. Bu zellie Byk nl

Uyumu denir.

ya l lar (kaln-kaln-kaln)

yaz dr mak (kaln-kaln-kaln)

ba lan g (kaln-kaln-kaln)

g ne li (ince-ince-ince)

ses siz lik (ince-ince-ince)

bi lim sel (ince-ince-ince)

Not: Trke bir szck byk nl uyumuna uymak zorundadr. Bir

szck byk nl uyumuna uymuyorsa byk olaslkla Trke

deildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Trke olduu halde, sonradan deiime urayarak byk nl

uyumuna uymayan szckler de vardr.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), karde (karda, karnda)

Not: Ekler byk nl uyumuna gre ses deiikliine urar. Ancak

baz ekler byk nl uyumuna gre ses deiikliine uramaz. Bu

ekler unlardr:

-yor biliyor

-ki yoldaki

-ken oynarken

-leyin akamleyin

-da meslekta

-()mtrak yeilimtrak

-gil daymgil

2. Kk nl Uyumu

nllerin dzlk yuvarlaklk, darlk genilik bakmndan

uygunluudur. Bu kurala gre;

Trkede dz nllerden (a, e, , i) sonra dz nller (a, e, ,

i) gelir.

Yuvarlak nllerden (o, , u, ) sonra ya dz-geni nller (a,

e) ya da dar-yuvarlak nller (u, ) gelir.

Kk nl uyumu aranrken heceler bir nceki heceye gre

deerlendirilir.

do al lk

doallk szcnde, yuvarlaktan sonra dz-geni, dz-

geniten sonra dz-dar nl gelmitir ve bu szck kk nl

uyumuna uyar.

ba r (dz, dz)

ke sin lik (dz, dz, dz)

ku lak (yuvarlak, dz-geni)

gz lem (yuvarlak, dz-geni)

zor luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

Not: Kk nl uyumuna uymayan szckler, genellikle Trke

deildir.

teknoloji, ofr, salon, horoz, patron

Trke olduu halde kk nl uyumuna uy-mayan szckler de

vardr.

tavuk, amur, armut, avu, yamur

nszlerin zellikleri

nszler, ses yolunda boumlanarak kan seslerdir. Bunlar nllerle

birlemedike okunamaz. Trkede 21 tane nsz harf vardr: b, c, ,

d, f, g, , h, j, k, I, m, n, p, r, s, , t, v, y, z

imdi nszlerin zelliklerini aadaki tabloda inceleyelim.

SREKSZ SREKL

SERT p, , t, k f, h, s,

YUMUAK b, c, d, g , j, I, m, n, r, v, y, z

Not: Trke bir szck b, c, d, g nszleriyle bitmez. Yabanc dilden

alnan szckler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almtr.

Yabanc dildeki durumu Trkedeki kullanm

serab serap

muhta muhta

derd dert

aheng ahenk

Not: Trke szcklerin b, c, d, g nszleriyle bitmemesi kural,

karkla yol amamas iin baz szcklerde uygulanmamtr.

sa (ba derisini kaplayan kllar)

sac (yass demir elik rn)

ha (Hristiyanln sembol)

hac (slamn artlarndan biri)

Ses Olaylar

nsz Benzemesi (Sertlemesi, Uyumu)

Sert nszlerden biriyle (f, s, t, k, , , h, p) biten bir szckten sonra

yumuak nszle c, d, g balayan bir ek gelirse ekin bandaki

yumuak nszler , t, k eklinde deierek sertleir.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nsz benzemesinden

sonraki yazmlar karlarnda verilmitir.

balk-c balk

kitap-c kitap

sert-ce serte

snf-da snfta

uak-dan uaktan

yrm-d yrmt

beklet-di bekletti

1975de 1975te

se-gin sekin

konu-gan konukan

nsz Yumuamas (Deiimi)

Sreksiz sert nszlerden biriyle (p, , t, k) biten bir szckten sonra

nlyle balayan bir ek gelirse sreksiz sert nszler yumuayarak

b, c, d, g, ye dnr.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nsz

yumuamasndan sonraki yazmlar karlarnda verilmitir.

hesap hesab

uak a uaa

ama m amacm

dert-i derdi

kalp i kalbi

ahenk i ahengi

ayak - aya

Not: Tek heceli szcklerin bazlarnda yumuama olmaz.

su u, et -i, tek -i, top u, at-

zel adlarda yazarken yumuama olmaz, konuurken olur.

Sinopa, narckn, Susurluka, Burakn

Baz yabanc szcklerde yumuama olmaz.

hukuk u, hrriyet i, edebiyat -, dikkat i, paket i, evrak -, davet

i, merak m, shhat i, semt i

Baz tremi szcklerde yumuama olmaz.

yazt -, kart -, yant -, zet i, ant -

Ses Dmesi (Hece Dmesi)

a. nl Dmesi

kinci hecesinde dar nl bulunan baz szckler, nlyle balayan

bir ek aldnda ikinci hecesindeki dar nlsn drr.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nl dmesinden


kar()n karn

boy(u)n um boynum

ke(i)f i kefi

bur(u)n u burnu

eh(i)r e ehre

as()l - asl

buy(u)r un buyrun

zih(i)n im zihnim

gn()l m gnlm

Not:kilemelerde ses dmesi olay olmaz.

burun buruna, omuz omuza, gs gse ehirden ehire,

gnlden gnle

kinci hecesinde dar nl bulunan her szckte ve zel adlarda

dme olmaz.

seim e, yapt n, biim -i, durum a

Emirin arkadalar ziyarete gelmi.

Kitabn Ufuka verdim.

Baz szckler trerken nl kaybna urar.

ay()r - ayr

sy()r l mak syrlmak

ev(i)r il mek evrilmek

kav(u)r ul mak kavrulmak

iler(i) le mek ilerlemek

kok(u) la mak koklamak

oy(u)n a mak oynamak

uy(u) ku uyku

kinci hecesinde dar nl bulunan baz szcklerle olmak ve

etmek yardmc eylemiyle bileik eylem oluturulurken dar nl

der.

sab()r + etmek sabretmek

kay()t + olmak kaydolmak

ke(i)f + etmek kefetmek

Baz szcklerin birlemesi srasnda nllerin dt grlr.

kay()n + ana kaynana

cuma + (e)rtesi cumartesi

kahv(e) + alt kahvalt

n(e) + iin niin

stl() + a stla

b. nsz Dmesi

Genellikle k nszyle biten baz szckler ck, -cik, -cuk, -ck,

cek, -cak, -1 eki aldnda k nsz der.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nsz dmesinden


k(k) ck kck

k(k) -l kl-

by(k) cek bycek

mini(k) cik minicik

ala(k) k alack

ala(k) -l alal-

ykse(k) -l yksel-

seyre(k) -l seyrel-

ufa(k) l ufal-

Ses Tremesi

a. nl Tremesi:

-ck, -cik eki alan baz szcklerde ek ile szcn arasnda a, e, ,

i nllerinin tredii grlr.

az ck az()ck

bir cik bir(i)cik

gen cik genc(e)cik

dar ck dar(a)ck

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nl tremesinden


b. nsz Tremesi

Baz szcklerde, olmak veya etmek yardmc eylemiyle bileik

eylem oluturulduunda ya da bu szcklere nl bir ek getirildiinde

nsz tremesi grlr.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nsz tremesinden


af + etmek af(f)etmek

his + etmek his(s)etmek

zan + etmek zan(n)etmek

ret + etmek red(d)etmek

hal + olmak hal(l)olmak

his im his(s)im

zan nmca zan(n)mca

hat iniz hat(t)nz

hak m hak(k)m

sr n sr(r)n

Not: ki sessizin yan yana geldii her szckte nsz tremesi

olmayabilir.

sssz, sessiz, hissiz

hisse, madde, elli, belli

yollar, ziller, sollamak, telli

nl Daralmas

Trkede geni nlyle (a,e) biten bir szck -yor eki aldnda o

szcn geni nlsn , i, u, ye evirerek daraltr.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin nl daralma-sndan


bilm(e) yor bilm(i)yor

ist(e) yor ist(i)yor

izl(e) yor izl(i)yor

szl(a) yor szl()yor

sul(a) yor sul(u)yor

gzl(e) yor gzl()yor

durm(a) yor durm(u)yor

verm(e) yor verm(i)yor

Not: Baz kullanmlardaki iki nsz arasna giren yardmc sesler nl

daralmasn andrr. Bu kullanmlar nl daralmas deildir.

biliyor, duruyor, geiyor, bakyor, atyor, yanyor, seziyor, vuruyor,

zyor, yzyor

Not: Trkede ye-, de-, ne szcklerinin baz kullanmlarnda y

kaynatrma nsznden nceki geni nlde daralma olur. Bunlarn

dndaki szcklerde y kaynatrma nsznden nceki geni

nlde daralma olmaz.

ye y ecek yiyecek

ye y in yiyin

de y ecek diyecek

ne y e niye

DORU YANLI

alayacak alyacak

grmeyecek grmiyecek

hatrlayacaksn hatrlyacaksn

inanmayacam inanmyacam

yakalayamadk yakalyamadk

anmayacam anmyacam

Ulama

Szcklerin sonundaki nszlerin bir sonraki szcn bandaki

nllere ulanarak (balanarak) okunmasdr.

Aadaki dizelerde, alt izili blmlerde ulama vardr.

Hep blbl_terdi bamzda, bahemizde

Ilk bir sonbahar_akamnda yreim_aknla dolu

Bir hayal_iin srdm_atm ufuklara

Yok_artk yaral kalbimde sevgiden_eser

Kapndan_ar_ar getim_ey gzel

Not: Arasnda noktalama iareti bulunan szcklerde ulama yoktur.

Polis, arabalar durdurdu.

Genlik, insana her eyi gzel gsterir.

Leylay ryamda grdm, alyordu.

Dudak nszlerinin Benzemesi

Dudak nszlerinden b, kendinden nceki nyi mye dntrr.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin dudak nszlerinin

benzemesinden sonraki yazmlar karlarnda verilmitir.

sakla(n)ba sakla(m)ba

dola(n)ba dola(m)ba

te(n)bel te(m)bel

pe(n)be pe(m)be

a(n)bar a(m)bar

ka(n)bur ka(m)bur

ca(n)baz ca(m)baz

ta(n)bur ta(m)bur

Not: zel adlarda ve bileik szcklerde dudak nszleri benzemesi

kural uygulanmaz.

stanbul, Safranbolu onba, binba, sonbahar, klhanbeyi,

gnbatm

Kaynatrma nszleri (Koruyucu nszler)

Trke szcklerde iki nl yan yana bulunmadndan, nlyle biten

bir szce nlyle balayan bir ek getirildiinde szckle ek arasna

y, , s, n kaynatrma nszlerinden biri girer.

Aada, birinci blmde verilen szcklerin kaynatrma nsz

eklendikten sonraki yazmlar karlarnda verilmitir.

maaza a maaza y a (durum ekinden nce)

anne i anne s i (iyelik ekinden nce)

kedi in kedi n in (tamlayan ekinden nce)

anta anta y (durum ekinden nce)

yedi er yedi er (letirme sfat ekinden nce)

kapnn kolu a kapnn kolu n a (iyelik ekinden sonra

gelen durum ekinden nce)

Not: Aadaki szcklerde kaynatrma nsz yoktur.

be er

altm ar

yetmi er

senin kolun a

nlyle biten bir szce idi, imi, ise ekeylemleri, ile szc ve

iken ba-fiil eki birleik yazld zaman araya y koruyucu nsz

girer ve bunlarn bandaki i sesleri der.

araba y (i) di arabayd

yaya -y (i) ml yayaym

burda y (i) se burdaysa

maa -y (i) le maayla

ite y (i) ken iteyken

tatilde -y-(i)- di tatildeydi

rnek 1:

rtt stne yldzl yorgann gece

Bir bandan bir bana gn

Bu dizelerde aadakilerin hangisi yoktur?

A) Ses dmesi

B) nsz yumuamas

C) Kaynatrma harfi

D) yelik eki alm bir szck

E) nsz benzemesi

(1998 YS)

zm:

Dizeleri incelediimizde, gk szcnn k sert nszyle bittiini

gryoruz. Sert nszle biten kimi szcklere, nlyle balayan bir

ek geldiinde sert nsz yumuar. Burada k sert nsz

yumuayarak ye dnmtr. Birinci dizede st n e

szcnde iyelik (tamlanan) eki ile ynelme (-e) durumu eki

arasnda; yorgan - n - szcnde iyelik (tamlanan) eki ile

belirtme (-i) durumu eki arasnda; ba -1 n a szcnde iyelik

(tamlanan) eki ile ynelme (-e) durumu eki arasnda n kaynatrma

harfi kullanlmtr. Sert nszle biten szce, c, d, g yumuak

nszleri ile balayan bir ek getirildiinde bunlar sertleerek

(benzeerek) , t, kye dnr. rt- eyleminin, dili gemi zaman

ekini (-d) aldn gryoruz. Bu eylem t sert nsz ile bittii iin,

ekin bandaki d sesi nsz benzemesine (sertlemesi) urayarak

tye dnmtr. Dizeler-de, ses dmesine uram bir szck

yoktur.

Cevap A

rnek 2:

Aadaki cmlelerde alt izili kelimelerin hangisi nsz deiimi ne

rnek olamaz?

A) Hadi seni yemee gtreyim.

B) Bu havada daa trmanmak istiyorum.

C) Sabahlar bala karlar.

D) ocuun ruh sal bozulmutu.

E) Bbreinin birini ameliyatla aldlar.

(1986-YS)

zm:

A, C, D ve E seeneklerindeki yemee < yemek e, bala < balk

a, sal < salk -1, bbreinin < bbrek i nin szcklerinde k

sert nsz, nsz deiimine urayarak olmutur. B

seeneindeki daa < da a szcnde byle bir durum yoktur.

Cevap B

rnek 3:

nce baygn bir iniltiydi yamatan duyulan,

Sonra bir glge belirmiti ku umaz yoldan;

Kymn titreterek bar yank topran

nliyor, baktm, uzaktan grnen bir kan

Bu dizelerde aada verilen ses olaylarndan hangisi yoktur?

A) nl dmesi

B) nsz dmesi

C) Sert nsz yumuamas

D) nl daralmas

E) nsz benzemesi

(2001 SS)

zm:

kinci hecesinde dar nl (, i, u, ) bulunan kimi szcklere, nl ile

balayan bir ek getirildiinde dar nl der. Bar szcnde

(bar < bar -) nl dmesi vardr. Sert nszle biten kimi

szcklere, nlyle balayan bir ek geldiinde sert nsz yumuar.

Sert k nsz ile biten toprak szcndeki k sesi, nl ile

balayan bir ek (-) alnd iin, ses deiikliine urayarak

olmutur, -a, -e ile biten eylemlere, -yor eki geldiinde, -a, -e

nlleri daralarak -i, -i, -u, -ye dnr. nle- eylemi -yor ekini

ald iin, sondaki e geni nls daralarak iye dnmtr,

yama, belirmi, bak, uzak szcklerine gelen -di, -den eklerindeki

d sesi nsz benzemesine (sertlemesi) urayarak tye

dnmtr. Dizelerde nsz dmesi yoktur.

Cevap B

rnek 4:

Aadaki cmlelerin hangisinde alt izili szck, treti- lirken bir

nl kaybna uramtr?

A) Bu iein yapraklar ok abuk sararm.

B) Geen yl dikilen bu elbise iyice daralm.

C) Uykusuzluktan gzlerinin alt morarm.

D) Kilo alnca yanaklar iyice pembelemi.

E) Salar son aylarda ok beyazlam.

(1993-YS)

zm:

B, C, D ve E seeneklerinde, daralm < dar al m, mo rarm

< mor ar m, pembelemi < pembe le mi, beyezlam <

beyaz la m szcklerinde nl kayb (dmesi) yoktur. A

seeneinde sararm < sar() ar m szcnde nl dmesi

vardr.

Cevap A

Documents

Ses Bilgisi