SHËRBIMET E EKOSISTEMIT DHE INVESTIMET INTELIGJENTE NE BASHKINË HAS PLAN VEPRIMI 2021 – 2025

DRAFT

Realizuar nga:

Bashkia Has

Qendra Mjedisore EDEN

Përgatiti për botim:

Qendra EDEN (Qendra Mjedisore për Zhvillim, Edukim dhe Rrjetëzim)

Rr." Bogdani", Pall.7 katësh, K.4, Ap.33

Kodi postar 1025, Tirana, Albania

Tel: 00355 42 227615

E-mail: eden@eden-al.org

url: www.eden-al.org

Autorët në rend alfabetik:

Ajola Mesiti

Ermelinda Mahmutaj

Lek Hakani

Kontribuan nga Bashkia Has:

Flamur Thaci, Nën Kryetar Bashkie

Pellumb Cahani, Drejtor i financave

Selim Lisha, Drejtor shërbimi pyjor

Plani i Veprimit “Shërbimet e ekosistemit dhe investimet inteligjente në Bashkinë Has” është hartuar në kuadër të projektit ndërkufitar Shqipëri – Kosovë me titull “Kapërcim i gjelbër– drejt ekonomisë së gjelbër vendore me investime inteligjente” i cili mbështetet financiarisht nga Delegacioni i Bashkimit Evropian në Shqipëri përmes programit ndërkufitar Shqipëri-Kosovë nën Instrumentin e Asistencës së Para- anëtarësimit (IPA III), dhe zatohet nga katër partnerë: Bashkia Has dhe Qendra Mjedisore për Zhvillim Edukim dhe Rrjetëzim (EDEN) për Shqipërinë; Bashkia Klinë dhe organizata Balkan Green Foundation (BGF) për Kosovën.

PËRMBAJTJA

PARARENDIE 2 PROFILI I BASHKISE HAS 3 ANALIZA TEKNIKE 6

Aktorët kyç 6 Politikat e zhvillimit dhe planet vendore 6 Ndikimi dhe roli i pushtetit vendor në sektorin e mjedisit 7 Shërbimet publike 8 Buxheti Bashkiak për 2020 11

NEVOJA PER KETE PLAN VENDOR 12 KONSULTIMI DHE PJESEMARRJA 15 SHËRBIMET E EKOSISTEMIT NE BASHKINE HAS 16

Biodiversiteti dhe burimet natyrore 16 Flora 16 Fauna 18 Bimësia 20 Zonat e mbrojtura 23 Gjeomonumente natyrore 24 Burimet natyrore 25

Vlerat kulturore 27 Shërbimet e ekosistemit 30 Kërcënimet dhe presionet 34 Shërbimet e ekosistemit, kërcënimet dhe mirëqënia e njeriut 38

VLERA EKONOMIKE E SHËRBIMEVE TE EKOSISTEMIT 39 VIZIONI DHE DREJTIMET STRATEGJIKE 41 IDENTIFIKIMI I AKTIVITETEVE TE ZHVILLIMIT DHE INVESTIMEVE INTELIGJENTE 41 MONITORIMI DHE RAPORTIMI 46 REFERENCAT 47 SHTOJCAT 47

Fjala përshëndetëse nga Kryetari i Bashkisë

Bashkia e Hasit ka vite që punon në drejtim të përmirësimit të jetës së qytetarëve, forcimit ekonomik të zonës dhe mbrojtjes së mjedisit. Qëllimi ynë është jo vetëm ti arrijmë ndryshimet dhe përmirësimet, por ti arrijmë sipas standardeve ligjore dhe evropiane dhe sipas nevojave dhe kërkesave të qytetarëve.

Unë jam krenar që qyteti ynë është një nga qytetet historike me vlera të larta natyrore dhe kulturore në vend, dhe gjithashtu nismat dhe puna e kryer në qytetin tonë shpesh janë vlerësuar edhe nga palë të treta. Gjej vendin të përmend këtu çmimin e fituar në vitin 2020 “Çmimin e publikut” si Bashkia më e votuar nga qytetarët për praktikën më të mirë në administrimin dhe menaxhimin e mbetjeve. Ky çmim është një tregues i frymës së punës së Bashkisë Has e cila pavarësisht mundësive financiare të tregoi se me shumë punë, energji, mund, dedikim dhe mbështetje nga donatorët, mund t’ia dilet. Thënë këto, nuk mund kurrsesi të pohoj se puna jonë nuk ka nevojë për tu përmirësuar. Përkundrazi, ne kemi ende shumë për të bërë.

Sigurisht, ky plan veprimi, unikal në formatin e tij për politikat dhe kursin i veprimit që propozon, shënon një momënt shumë të rëndësishëm në përpjektket tona i cili do të përcaktojë të ardhmen e Hasit si një Bashki e gjelbër dhe qytet i qëndrueshëm.

Dëshiroj të falënderoj të gjithë ekspertët, ekipin e punës së qendrës EDEN dhe përfaqësuesit e grupit teknik brenda Bashkisë Has që kanë punuar për identifikimin e vlerave natyrore dhe kulturore, hartëzimin e tyre, identifikimin e linjave strategjike të zhvillimit, studimet e realizueshmërisë për ndriçimin inteligjent, shërbimet e ekosistemeve dh elidhjen e tyre me indikatorët ekonomikë dhe mirëqenien e njeriut.

Unë pres dhe nxis qe kjo punë të vijojë edhe në të ardhmen për të përkthyer këto ide dhe propozime në projekte të prekshme që do të përmirësojnë jetët e banorëve të Hasit dhe shërbejnë si model për vendin në tërësi.

Ju faleminderit!

Z. Liman Morina Kryetar Bashkie

PARARENDIE

Plani i Veprimit “Shërbimet e ekosistemit dhe investimet inteligjente në Bashkinë Has” është hartuar në kuadër të projektit ndërkufitar Shqipëri – Kosovë me titull “Kapërcim i gjelbër– drejt ekonomisë së gjelbër vendore me investime inteligjente” i cili mbështetet financiarisht nga Delegacioni i Bashkimit Evropian në Shqipëri përmes programit ndërkufitar Shqipëri-Kosovë nën Instrumentin e Asistencës së Para- anëtarësimit (IPA III), dhe zatohet nga katër partnerë: Bashkia Has dhe Qendra Mjedisore për Zhvillim Edukim dhe Rrjetëzim (EDEN) për Shqipërinë; Bashkia Klinë dhe organizata Balkan Green Foundation (BGF) për Kosovën.

Projekti ka për qëllim të kontribuojë në një rritje të qëndrueshme ekonomike në rajonin ndërkufitar duke mundësuar kapërcimin e bashkive në ekonominë e gjelbër përmes politikave të integruara, investimeve inteligjente publike dhe rritjes së kapaciteteve. Ndërkohë, hartimi dhe miratimi i këtij plani veprimi kontribuon në rritjen e përgjegjshmërisë së autoriteteve vendore për mbrojtjen e kapitalit natyror. Secila bashki partnere në këtë projekt ka hartuar planin e saj të veprimit dhe një ekip ekspertësh, dy nga kosova dhe dy nga shqipëria, kanë punuar respektivisht me stafin e bashkive për të përfunduar dhe strukturar dokumentin.

Këto dokumenta vendore janë konceptuar në mënyrë të tillë që njëkohësisht të përfaqësojnë një plan veprimi dhe një dokument strategjik, i cili mund të inkuadrohet në të gjitha planet dhe strategjitë vendore të veprimit, si ato ekzistuese edhe ato të ardhme.

Një plan veprimi vendor për shërbimet e ekosistemit dhe investimet inteligjente është një risi që vjen në adresimin dhe përmirësimin e politikave vendore, por përveç kësaj, këta plane kanë vlerë të shtuar pasi konsiderojnë, në tërësinë e tyre dhe në sesione të veçanta, elementët ndërkufitarë. Si të tillë, ata shndërrohen në influencues të një zhvillimi më të mirë të rajonit ndërkufitar Shqipër – Kosovë.

Procesi i hartimit të këtij dokumenti ka qenë sa teknik, aq edhe pjesëmarrës dhe analitik i të dhënave dhe potencialeve aktuale dhe të ardhme të Bashkisë Has. Ai pasqyron një vlerësim të buxhetit aktual të Bashkisë Has dhe ndërlidhjen e tij me performancën bashkiake në përmbushjen e shërbimeve publike ndaj qytetarit. Më tej vijon më një vlerësim të potencialeve dhe shërbimeve të eksositemit në tërritorrin e Bashkisë, për të detajuar në fund një listë aktivitetesh për investimet e gjelbra dhe inteligjente duke përfshirë angazhimet e përbashkëta të dy Bashkive partnere për fuqizimin e mardhënieve të fqinjësisë dhe ruajtjen e burimeve rajonale natyrore.

Plani parashikohet të zbatohet dhe përmbushet në 5 vitet e ardhshme me mundësi replikimi nga vetë stafi i Bashkisë të cilët tashmë i kanë kapacitetet e ngritura për përmirësimn dhe replikimin e tij. Njësia bazë përgjegjëse për sigurimin e zbatimit dhe të monitorimit të këtij plani është një grup teknik i ngritur me urdhër të kryetarit të bashkisë. Grupi teknik kryesohet nga nën kryetari i Bashkisë Has dhe ka në përbërje të tij përgjegjësit e sektorëve të ndryshëm si mjedisi, sektori juridik, mirëmbajtja dhe gjelbërimi etj.

Miratimi i këtij plani në Këshillin Bashkiak e rendit Bashkinë Has ndër puhstetet vendore pararojë në menaxhimin dhe përdorimin e qëndrueshëm të kapitalit natyror në favor të zhvillimit vendor dhe të përmirësimit të shërbimeve për qytetarët.

PROFILI I BASHKISE HAS Pozita gjeografike dhe zhvillimi historik Bashkia Has shtrihet në rajonin verior-verilindor të Shqipërisë dhe në pjesën veri-perëndimore kufizohet nga rrjedhja e sipërme e përroit të Skatinës i cili e ndan atë nga rrethi i Tropojës. Në pjesën lindore dhe verilindore kufizohet nga Drini i Bardhë ndërsa liqeni artificial i Fierzës e ndan atë në perëndim nga rrethi i Pukës dhe në jug, jug-perëndim dhe jug-lindje nga rrethi i Kukësit.

Fig. 1: Pozicioni gjeografik i Bashkisë Has Me ndarjen e re administrative Bashkia Has përbëhet nga katër njësi administrative: Krumë, Fajza, Gjinaj dhe Golaj, 1 qytet, 29 fshatra dhe është pjesë e qarkut të Kukësit. Qendra e bashkisë është Kruma, e shpallur qytet në 1972. Organet përfaqësuese dhe ekzekutive të Bashkisë Has janë: Këshilli Bashkiak me 21 anëtarë, Kryetari i Bashkisë – Z. Liman Morina, 2 administratorët e njësive bashkiake Golaj dhe Fajza dhe punonjësit e adiminstratës. Sipas ndarjes administrative, bashkia klasifikohet 30.3% urbane dhe 69.7% rurale, ndërsa sipas rrjetit të qelizave në nivel njësie vendore ajo klasikohet 100 % rurale. Në një kontekst më të gjerë, Bashkia e Hasit ndodhet në rajonin ndërkufitar të Hasit i cili shtrihet në dy shtete: Shqipëri dhe Kosovë. Ai është një trevë e trungut iliroarbëresho-shqiptar dhe banohej nga fisi ilir i Dardanëve. Ky rajon përmbledh për Shqipërinë, Bashkinë Has dhe për Kosovën, Komunën e Gjakovës dhe Prizrenit. Pozicioni i favorshëm gjeografik, i ka dhënë rajonit të Hasit një pozicion të rëndësishëm ekonomik dhe strategjik sepse lidhte bregdetin Adriatik me qendrën e Ballkanit përmes rrugës së famshme “Rruga e Veriut” e cila vazhdoi të funksiononte si e tillë deri në vitin 1913. Që nga ajo kohë, roli i pozitës gjeografike u zbeh dhe rajoni ndërkufitar i Hasit mbeti i izoluar. Izolimi i plotë i Hasit të Shqipërisë ndodhi plotësisht pas vitit 1949, si pasojë e politikës së vetizolimit, që ndoqi shteti komunist dhe nivelit të

ulët të zhvillimit social-ekonomik. Për Hasin kjo ishte edhe më e theksuar për shkak të distancës shumë të madhe nga kryeqyteti i vendit dhe qendrave të tjera të mëdha urbane si dhe për shkak të mungesës së rrugëve dhe nivelit të ulët të infrastrukturës rrugore. Edhe sot, Bashkia Has vuan pasojat e këtij izolimi dhe ende qendron si bashki “xhep” pa akse të rëndësishme rrugore, me komunikim dinamik më së shumti me komunat e Kosovës dhe më pak me bashkitë e mëdha të Shqipërisë.

Popullsia dhe dinamikat Sipas Censusit të vitit 2011, Hasi ka një popullsi prej 16,790 banorësh. Ndërkohë që sipas Regjistrit Civil, ka 21,247 banorë. Bashkia e re shtrihet në një sipërfaqe prej 399.62 km2 me një densitet prej 35.49 banorë/km2. Bashkia Has popullohet nga shtetas shqiptarë të fesë myslimane. Periudha e viteve 1990-2011 shënon ulje të numrit të përgjithshëm të popullsisë së Hasit, me 5 30.32%. Faktorët e këtij ndryshimi lidhen kryesisht me ndryshimin e sistemit politik, nga një shtet totalitar me ekonomi të mbyllur në një shtet kapitalist, dhe përmendim: numri i madh i të papunëve si pasojë e mbylljes së minierave dhe ndërmarrjeve bujqësore; mundësia e lëvizjes së lirë (popullsia e aftë profesionale dhe e re në moshë u largua); uljet e numrit të lindjeve si pasojë e uljes së numrit të martesave etj. Këto faktorë ndikojnë edhe sot, duke e mbajtur Hasin një nga Bashkitë me popullsinë më të vogël në vend dhe me lëvizje demografike të vazhdueshme: popullsia e zonës largohet në masë në drejtim të qyteteve të ultësirës perëndimore, sidomos drejt Tiranës, Durrësit, etj. dhe jashtë vendit. Krahas migrimit të përhershëm, në Has pas viteve 1990 ka ekzistuar dhe emigracioni sezonal, i cili intensifikoi ritmet e tij pas viteve 2001. Emigracioni sezonal (ditor, javor apo dhe mujor) bëhet për arsye punësimi, arsimimi, ofrimi të cilësisë së lartë të shërbimeve shëndetësore, etj. Arsimi dhe punësimi Më 12 tetor 1922 në Krumë u hap shkolla e parë me 30 nxënës, edhe pse gjurmët e hershme ne rajonin ndërkufitar gjenden që para vitit 1864. Në ditët e sotme nga viti në vit ka një ulje të numrit të nxënësve që regjistrohen në klasë të parë. Në bashkinë Has përqindjen më të lartë (49.30%) të gjithë popullsisë, e zë popullsia me arsim 9-vjeçar. Pas arsimit 9-vjeçar përqindjen më të lartë e zë popullsia me arsim të mesëm (21.28%). Popullsia me arsim të lartë zë 5.54% të gjithë popullsisë. Kjo përqindje kaq e ulët vjen si pasojë e largimit të popullsisë së arsimuar nga rajoni drejt vendeve të tjera për një mundësi punësimi më të mirë. Në Bashkinë Has, 60,5% e popullsisë aktive është e punësuar, ndërsa popullsia e papunë arrin në nivele 39,5%. Në aspektin e punësimit me bazë gjinore, meshkujt janë të punësuar 51.7%, ndërsa femrat e punësuara zënë 48.7% të popullsisë aktive. Niveli i lartë i papunësisë është problem shqetësues për bashkinë. Ndër shkaqet janë: kushte jo të përshtatshme të rajonit (karakter kodrinoro-malor dhe cilësi të këqija të tokës); mungesa e tregut të punës; niveli i ulët apo mungesë investimesh në këtë rajon; mungesa e punonjësve të kualifikuar; orientimi masiv drejt emigracionit; mungesa e dëshirës për të punuar në bujqësi etj.

Në këto kushte lind e nevojshme të: rritet niveli i investimeve nga ana e shtetit; stimulohen banorët (shteti ose organizmat jo qeveritare) me subvencione për veprimtari apo biznese private; krijohen mundësi apo drejtime të reja punësimi; krijohen sisteme arsimore koherente me tregun e punës etj. dhe ky plan veprimi synon pikërisht orientimin e politikave në përmbushjen e këtyre nevojave në Bashkinë Has përmes qeverisjes vendore sipas parimeve të ekonomisë së gjelbër.

ANALIZA TEKNIKE

Përveç anagazhimit dhe vullnetit politik të pushtetit vendor për të hartuar një plan veprimi i cili mbështet menaxhimin efektiv të burimeve natyrore dhe financiare në Has, me qëllim rritjen e mirëqenies qytetare, është e rëndësishme të konsiderojmë edhe faktorët e jashtëm si: kushtet ekonomike, politike sociale përmes politikave respektive, aktorët e interesit që ndërveprojnë në sektorët e shërbimeve bashkiake, influencën e institucionit bashkiak në sektorët mjedisorë, procesin e aprovimit të planit dhe integrimin e tij në politikat dhe buxhetin vendor etj. Këta faktorë janë identifikuar dhe pasqyuar si më poshtë:

Aktorët kyç Aktorët kyç, veprimtaria e drejt përdrejtë ose jo e të cilëve lidhet me sektorët e mjedisit në Has, janë të larmishëm dhe vlen të konsiderohen për ndikimin e tyre në zhvillimin, cilësinë dhe shtrirjen e shërbimeve bashkiake. Përgjatë përmbushjes së funksioneve të saj, Bashkia Has duhet të mbajë marrdhënie të vazhdueshme dhe bashkëpunuese me këta aktorë në fusha dhe nivele të ndryshme:

Tab. 1: Renditja e aktorëve kyç sipas niveleve të ndikimit

Nivel qendror Nivel rajonal Nivel vendor Nivel horizontal 1

o Ministria e Turizmit dhe Mjedisit

o Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë

o Ministria e Bujqësisë o Ministria e Kulturës o Ministria e Financës o Agjencia Kombëtare e

Zonave të Mbrojtura o Agjencia Kombëtare e

Mjedisit

o Qarku Kukës o Drejtoria Rajonale e

Zonave të Mbrojtura o Drejtoria Rajonale e

Mjedisit o Zyra e Bujqësisë për

Rrethin o Media (TV dhe Radi

Kukësi, RTSH, degët rajonale të ABC, NeËs24, Top Channel etj)

o Bashkitë fqinje o Bashkitë ndërkufitare o Kryetarët e fshatrave o Administratorët o Kompanitë që ofrojnë

shërbime publike o Prodhuesit vendor

(bujqërit, blegtorët, bletërritësit etj.)

o Bizneset vendore (bizneset e shërbimit, grumbulluesit e bimëve mjekësore, guidat turistike etj.)

o Drejtoritë arsimore o Qyetarët

o Institucionet Kërkimore Shkencore

o Organizatat e shoqërisë civile (vendore dhe kombëtare)

o Agjencitë turistike o Donatorët o Projektet o Bankat o Operatorët telefonikë

(Vodafone etj.)

Politikat e zhvillimit dhe planet vendore Plani operacional i zhvillimit vendor për Bashkinë Has (2016), ndër sfidat për mirëqeverisjen vendore, identifikon edhe degradimin mjedisor burimet dhe shërbimet turistike të pa shfrytëzuara për zhvillimin e turizimit. Ai synon nxitjen e zhvillimit të qendrueshëm ekonomik, social dhe mjedisor të udhëhequr nga komuniteti përmes: përmirësimit të qasjes në infrastrukturë dhe shërbime, rritjes së kapaciteteve

1 Konsiderohen si aktorë bashkëpunimi të cilët mund të ndikojnë drejtpërdrejt në investimet dhe funksionet bashkiake, ose si urë lidhëse midis bashkisë dhe aktorëve të niveleve të tjera

administrative/financiare të bashkisë, sigurimit të një mjedisi të pastër, sigurimit të një zhvillimi të qendrueshëm bujqësor dhe blegtoral, përmirësimit të shfrytëzimit të resurseve dhe shërbimeve turistike. Po njësoj, Plani i ri i Përgjithshëm vendor (ende në version draft, i pa miratuar) vendos si objektiv të parë strategjik mbrojtjen e mjedisit dhe mbështet objektivat e tjera në zhvillimin e qëndrushëm të zonës përmes turizimit, bujqësise vendase dhe përmirësimit të shërbimeve publike duke sjellë dhe bashkëpunimin ndërkufitar si një ndër objektivat strategjikë.

Në vijim të planifikimeve vendore, Bashkia Has është e vagët në hartim dhe miratim planesh, shpesh edhe ato që janë datojnë shumë herët, nuk janë replikuarm dhe si të tillë nuk janë të përditësuar. Si rrjedhojë, nuk sjellin dhe pasqyrojnë situatën aktuale në zonë. Bashkia mbështetet në një plan veprimi për investimt, të cilat jan ëkryesisht infrastrukturore, dhe në një plan veprimi për menaxhimin e pyjeve dhe kullotave i cili I jep fokus zhvillimit të ekonomisë pyjore.

Strategjia e Zhvillimit Rajonal,Kukës 2012-2016 si dhe Strategjia e turizmit dhe Plani i Veprimit Kukës 2010-2020, sjellin në prioritet rajonal zhvillimin e qëndrueshem ekonomiko – social, me fokus turizmin malor dhe ruajtjen e vlerave origjinale te kultures dhe natyrës, një rajon që do të ofrojë mjedis te paster e te shendetshem për banorët e tij.

Në përmbledhje, Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015 – 2020, si një nga tre rezultatet e pritshme të saj thekson zhvillimin ekonomik duke ruajtur mjedisin dhe duke përdorur në mënyrë të qëndrueshme burimet natyrore. Si rrjedhojë, ajo mbështet skemat e zhvillimit rajonal përmes parimit të zhvillimit të qëndrueshëm dhe inovacionin për përballimin e sfidave të zhvillimit.

Ndikimi dhe roli i pushtetit vendor në sektorin e mjedisit Reforma e decentralizimit dhe miratimi i ligjit për vetëqeverisjen vendore, ka vendosur bashkitë e vendit përballë përgjegjësive të mëdha jo vetëm në ofrimin e shërbimeve publike por edhe në ruajtjen dhe menaxhimin e mjedisit. Bashkitë janë administruesit më të mëdhenj të territorit dhe në fushën e mjedisit luajnë rol të drejt përdrejtë në: menaxhimin e kategorive të ndryshme të mbetjeve (urbane, të ngurta, të rrezikshme etj.); krijimin dhe mirëmbajtjen e hapësirave të gjelbra publike; menaxhimin e fondit pyjor jashtë kufijvë të zonave të mbrojtura; sigurimin për mbajtjen në normë të ndotjes akustike; bashkë-vendimarrës në strukturat për menaxhimin e baseneve ujore; promovimi dhe incentivimi i biznesve mbi të gjitha atyre të gjelbra; programet edukative dhe ndërgjegjësuese për qytetarët; rritja e eficences së energjisë në ndërtesa; transporti publik, infrastruktura; hartimi i politikave dhe prioriteteve të zhvillimit etj.

Në këtë gamë të gjerë sektorësh, pushteti vendor është aktori kryesor venidmmarrës për cilesinë e mjedisit. Në varësi të prioriteteve strategjike, ngritjes së fondeve, shërbimeve publike sa më ekologjike dhe inteligjente, bashkia mund ti ofrojë qytetarëve të saj një jetesë në mjedis të shëndetshëm dhe standarde të larta jetese, ose e kundërta.

Ky plan i propozuar shkon në linjë me politikat vendore të miratuara dhe të draftuara të Bashkisë Has, dhe si i tillë ai integrohet lehtësisht në skemat e zhvillimit vendor. Elementi i fortë që plani ofron për Bashkinë Has është filozofia e qeverisjes për shërbime efektive me më pak kosto. Kjo është thelbësore në kushtet kur Bashkia Has vuan thuajse nga mungesa e plotë e të ardhurave vendore.

Shërbimet publike Bashkia Has ushtron kompetencat, funksionet dhe funksionet e deleguara në përputhje me ligjin për vetëqeverisjen vendore dhe si rrjedhojë vepron në bazë të parimit të autonomisë vendore. Ajo ka në misionin e saj të sigurojë një qeverisje efektive dhe sa më pranë qytetarëve, ku midis të tjerave, element i rëndësishëm është zgjedhja e llojeve të ndryshme të shërbimeve dhe lehtësirave publike si dhe ofrimi i këtyre shërbimeve dhe lehtësirave në bazë të nevojave qytetare. Një vlerësim i përgjithshëm i performancës së Bashkisë Has mbi funksionet e saj në fushat e ndryshme të shërbimeve, tregon njëkohësisht vështirësitë operative që has bashkia në përmbushjen e tyre, si dhe vullnetin dhe planifikimet strategjike për anashkalimin e pengesave dhe vështirësive përmes planifikimit efektiv të buxhetit, ngritjes së partneriteteve ndër institucionale dhe me sektorin privat, partneritetet me shoqërinë civile në fusha të ndryshme, bashkëpunimin me qytetarët dhe motivimin e tyre etj. Në tabelën 2 pasqyrohen detajet e vlerësimit të funksioneve kryesore sipas fushave përkatëse. Tab. 2: Performanca e Bashkisë Has në fushat e ndryshme të shërbimeve për qytetarët

Infr

astr

uktu

ra d

he sh

ërbi

met

pub

like

Shërbimet bashkiake sipas ligjit të vetëqeverisjes vendore

Çfarë përmbush Bashkia Has

Shërbimi i ujësjellësit Shërbimi shtrihet në shërbim prodhimi, furnizimi dhe mirëmbajtja e sistemit të ujësjellësit. Mungon sistemi i matjes për një pjesë të abonentëve individual. Shërbimi shtrihet kryesisht në zonën urbane dhe pak në atë rurale.

Menaxhimin e ujërave të zeza Ekziston shërbimi i mirëmbajtjes të sistemit të KUZ-ve në zonën urbane nga Sektori i Shërbimeve Publike. Nuk kryhet trajtimi i ujrave të zeza pasi kërkon investim në impiante të posaçme dhe me standarde.

Mbrojtja nga përmbytjet Bashkia luan rol në menaxhim dhe ka bashkëpunim të fortë me Komitetin e digave. Bashkia ndërhyn direkt për lumin në Has. Nuk ka strukturë të mirëfilltë dhe staf teknik.

Ndërtim, rehabilitim dhe mirëmbajtje e rrugëve

Shërbimi ofrohet i plotë

Ndriçimi publik Shërbimi ofrohet i plotë

Transporti publik Bashkia nuk ka leverdi në këtë shërbim pasi nuk ka kërkesë dhe përdorues. Linjat mbulohen kryesisht nga kompanitë private.

Rehabilitimi dhe mirëmbajtja e varrezave publike

Shërbimi ofrohet i plotë në qytet dhe në fshatra varrezat vetëm rrethohen.

Dekori publik Ofrohet pjesërrisht nga Sektori i Shërbimeve Publike

Parqet, lulishtet dhe hapësirat e gjelbërta

Ofrohet pjesërrisht nga Sektori i Shërbimeve Publike. Në Has nuk ka parqe të mirëfilltë urbanë

Menaxhimin e mbetjeve urbane Ekziston vetëm sherbimi i grumbullimit, transportit dhe hedhjes ne një venddepozitim. Mbetjet nuk ndahen në burim dhe mblidhen

vetem ne zonen urbane dhe në një pjesë të aksit të rrugeve nacionale.

Ndërtim, rehabilitim dhe mirëmbajtje e ndërtesave arsimore parauniversitare

Shërbimi ofrohet i plotë

Ndërtimin, rehabilitimin dhe mirëmbajtjen e ndërtesave të shërbimit parësor shëndetësor

Ndërtesat janë, por rehabilitimi dhe mirëmbajtja nuk është më kompetencë e bashkisë pasi qendrat shëndetësore vetë administrohen

Sh

ërbi

met

soci

ale

Krijimin dhe administrimin e shërbimeve sociale

Një pjesë e tyre ofrohet pranë sektorit të Ndihmes Ekonomike. Kryesisht pagesat për shtresat në nevojë dhe PAK-un.

Ndërtimin dhe administrimin e banesave për strehimin social

Pjesërisht. Ekziston skema e bonusit të qirave. Nuk egzistojnë banesa për strehimin social. Ka filluar skema e ndërtimit të banesave me kosto të ulët.

Ndërtimin dhe administrimin e qendrave për ofrimin e shërbimeve sociale

Nuk ofrohet

Ku

lturë

, spo

rt, a

rgët

im

Zhvillimin, mbrojtjen dhe promovimin e vlerave e të trashëgimisë kulturore

Pjesërisht. Nuk ka një sektor dhe skemë të posacme për promovimin e vlerave të trashëgimisë kulturore.

Organizimin e aktiviteteve kulturore

Shërbimi ofrohet i plotë

Zhvillimin, mbrojtjen dhe promovimin e bibliotekave

Bibloteka ekziston por nuk ka promovim të mirëfilltë të saj.

Organizimin e aktiviteteve sportive, çlodhëse e argëtuese

Mungojnë hapësira dhe terrene sportive, jashtë atyre mësimoreve. Ekziston një fushë sportive por nuk ofron as kushtet minimale

M

jedi

si

Sigurimin e masave për mbrojtjen e cilësisë së ajrit, tokës dhe ujit nga ndotja

Zona ka ajër të pastër, por Bashkia nuk ndërmerr ndonjë veprim konkret për këtë

Sigurimin e masave për mbrojtjen nga ndotja akustike

Vetëm në rastet kur ka ankesa reagojmë dhe nuk vendosim gjobë

Zhvillimin e aktiviteteve edukuese dhe promovuese që lidhen me mbrojtjen e mjedisit

Ka patur aktivitete kryesisht në bashkëpunim me organizatat dhe projektet e ndryshme

Bu

jqës

ia,

Administrimin, shfrytëzimin dhe

mirë-mbajtjen e infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit

Mungojnë financimet që të jenë funksionale skemat e plota dhe të sigurta.

Administrimin dhe mbrojtjen e tokave bujqësore e të kategorive të tjera të resurseve

Mbrojtja e tokave është në nivele minimale. Mungon mbështetja financiare dhe kapacitetet njerëzore.

Krijimin dhe administrimin e sistemit vendor të informacionit dhe këshillimit bujqësor e rural

Pranë bashkisë nuk ekziston më ky shërbim për shkak të shkrirjes së strukturave. Egziston në linjën e skemave qëndrore dhe rajonale qeverisëse.

Krijimin dhe administrimin e skemave vendore të granteve për bujqësinë e zhvillimin rural

Është në fillesat e saj pranë bashkive por nuk ka specialistë. Egziston në linjën e skemave qendrore dhe rajonale qeverisëse.

Administrimin e fondit pyjor dhe kullosor publik

Shërbimi ofrohet i plotë

Mbrojtjen e natyrës e të biodiversitetit

Shërbimi ofrohet i plotë

Zh

villi

mi e

kono

mik

ven

dor

Hartimin e planeve për zhvillimin ekonomik

Nuk e realizojmë dot vetëm me kapacitetet tona

Ngritjen dhe funksionimin e tregjeve dhe rrjetit të tregtisë

Egziston tregu dhe ambiente tregtare, kryesisht shitje ambulante. Nuk ka rrjet te tregjeve apo tregtisë së mirëfilltë të cilat shfrytëzohen nga Gjakova dhe Kuksi që janë shumë afër

Veprimtari promovuese për mbështetjen e biznesit të vogël

Nuk realizojmë. Edhe ato inisitaiva që janë ndërmarë janë të pakta, kreysisht nisma te jashtme, por jo ç`do biznes i vogël ka interes

Mbështetja e biznesit vendor përmes promovimit, informacionit, portaleve ekonomike etj.

Nuk ofrohet shërbimi

Dhënien e granteve financiare për mbështetjen e aktiviteteve të biznesit të vogël e të mesëm

Nuk është planifikuar si zë buxhetor

Si

guria

pub

like

Mbrojtjen civile dhe administrimin e strukturave përkatëse

Struktura të mirëfillta, të posaçme, të mbrojtjes civile nuk ka. Egzistojnë sektorë të shërbimeve të mbrojtjes nga zjarri.

Garantimin e shërbimit të zjarrfikësve

Shërbimi ofrohet i plotë nga ana teknike dhe si kapacitete njerëzore por nuk ka mjedise të përshtatshme ku të qëndrojnë mjetet

Garantimin e mbarëvajtjes së marrëdhënieve në komunitet

Nuk ka strukturë brenda Bashkisë por ka një pounonjëse shërbimi dhe ndërhyn edhe policia bashkiake si dhe zbatohet edhe kanuni.

Parandalimin e kundërvajtjeve administrative

Shërbimi ofrohet përmes policisë bashkiake dhe nuk ka një strukturë të mirëfilltë

Tabela tregon që Bashkia Has aktualisht ka kapacitete njerëzore, logjistike dhe financiare për të përmbushur vetëm gjysmat e kompetencave të saj, edhe këto në pjesën më të madhe të tyre nuk i

përmbush plotësisht. Mjedisi, zhvillimi ekonomik vendor dhe shërbimet publike janë sektorët ku nevojat janë më të mëdha dhe performanca është më e dobët, ndërsa kultura dhe argëtimi është sektori më shumë i përmbushur. Vihet re mungesa e skemave mbështetëse (të granteve) për bizneset e shërbimeve, turizmit, agro-përpunimit, të promovimit dhe marketimit të resurseve dhe produkteve të zonës.

Buxheti Bashkiak për 2020 Për të përmbushur funksionet vendore, në vitin 2020 buxheti i Bashkisë Has ka qenë 450,277,495 ALL. 31% e këtij buxheti përfaqëson shpenzime administrative, 48% janë fonde për shërbimet sociale dhe pjesa tjetër fonde operative dhe rezervë. Vetëm 8% e buxhetit shkon për investim për zhvillimin e komunitetit dhe buxheti nuk përmbush asnjë nevojë për investime në sektorët dhe kategoritë e ndryshme të shërbimeve bashkiake.

Kapacitetet financiare të Bashkisë Has janë më të ultat në nivel qarku. Të ardhurat për 2020 kanë qenë 14,833,638 ALL. Transfertat e pakushtëzuara për vitin 2020, janë 76,191,033 ALL, prej të cilave 47 % janë përdorur për investime në komunitet. Në buxhetin e bashkisë nuk derdhet renta minerare. Vjelja e taksës mbi pasurinë dhe tarifën e pastrimit paraqitet në shifra të ulëta për shkak të pamundësisë financiare të familjeve. Për më tëpër, Hasi ka numrin më të vogël të bizneseve për 1000 banorë në rajon (12 biznese për 1000 banorë). Tab. 3: Performanca buxhetore për vitin 2020 Kategoritë e funksioneve bashkiake Buxheti i shpenzuar

ARGËTIMI, KULTURA DHE FEJA 6,063,000 Sport dhe argëtim 2,992,000

Investime - Mallra dhe Sherbime 1,000,000 Paga dhe shtesa mbi page 1,731,480 Sigurime Shoqerore 260,520 Transferta te tjera -

Trashëgimia kulturore, eventet artistike dhe kulturore 3,071,000 Investime - Mallra dhe Sherbime 1,000,000 Paga dhe shtesa mbi page 1,664,920 Sigurime Shoqerore 406,080 Transferta te tjera -

ARSIMI 47,239,247 Arsimi bazë përfshirë arsimin parashkollor 31,553,011

Investime - Mallra dhe Sherbime 6,200,000 Paga dhe shtesa mbi page 21,274,256 Sigurime Shoqerore 4,078,755 Transferta te tjera -

Arsimi i mesëm I përgjithshëm 15,336,236 Investime - Mallra dhe Sherbime 5,869,236 Paga dhe shtesa mbi page 7,991,536

Sigurime Shoqerore 1,475,464 Arsimi i mesëm I përgjithshëm Konvikti Kosova Krume 350,000

Transferta te tjera 350,000 ÇËSHTJE EKONOMIKE 40,190,000

Administrimi i pyjeve dhe kullotave 8,918,000 Investime - Mallra dhe Sherbime 1,000,000 Paga dhe shtesa mbi page 6,735,316 Sigurime Shoqerore 1,182,684 Transferta te tjera -

Menaxhimi I infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit 9,862,000 Investime - Mallra dhe Sherbime 7,427,000 Paga dhe shtesa mbi page 2,045,400 Sigurime Shoqerore 389,600 Transferta te tjera -

Rrjeti rrugor rural 16,790,000 Investime - Mallra dhe Sherbime 6,900,000 Paga dhe shtesa mbi page 8,273,803 Sigurime Shoqerore 1,616,197 Transferta te tjera -

Shërbimet bujqësore, inspektimi, siguria ushqimore dhe mbrojtja e konsumatorëve

4,620,000

Investime - Nga një vështrimi shpejtë i performancës buxhetore për vitin 2020, përmbledhim si më poshtë në lidhje me shërbimet dhe investimet.

Shpenzimet buxhetore për vitin 2020 shënuan rritje kundrejt vitit 2019 me rreth 3%, ndërkohë që realizimi i tyre kundrejt planit të vitit 2020 ishte rreth 91%. Peshën më të madhe të financimit nga buxheti i bashkisë e zënë shërbimet si: kujdesi social për familjet dhe fëmijët, furnizimi me ujë, shërbime publike vendore, planifikimi menaxhimi administrimi, arsimi bazë përfshirë parashkollorin, mbrojta nga zjarri dhe civile, rrjeti rrugor rural. Kryesisht realizim 100% të planit e kanë shërbimet që kanë një financim pothuajse tërësor nga transfertat e qeverisë qendrore si për shërbimet e kujdesit social. Bashkia ka investuar për përmirësimin e shërbimeve publike një fond prej 394 milionë Lekë. Kundrejt vitit 2019 investimet janë ulur me rreth 32%. Investimet e bashkisë gjatë vitit 2020 tregojnë që: Investimet zënë në fund të vitit 2020 rreth 15% të buxhetit të bashkisë dhe kanë synuar përmirësimin e shërbimeve si: infrastrukturës rrugore, furnizimin me ujë të pijshëm; institucionet arsimore (mesëm dhe bazë); sistemin e vaditjes dhe kullimit; etj.

Për një panoramë me të plotë dhe më të detajuar mund ti referoheni raportit të plotë të performncës buxhetore për vitin 2020 në faqen e Bashkisë Has https://www.bashkiahas.gov.al/wp-content/uploads/2021/05/Has-Raporti-Performances-2020-draft-1.pdf

NEVOJA PER KETE PLAN VENDOR Një ndër sfidat kryesore për qeverisjen vendore aktualisht në Shqipëri është të përmbushen pritshmëritë në rritje të qytetarëve për shërbime dhe qeverisje më të mirë. Decentralizimi dhe urbanizimi kanë rezultuar në një presion më të madh mbi njësitë e qeverisjes vendore për të financuar shërbimet publike dhe lehtësuar zhvillimin ekonomik lokal në të cilin luajnë një rol kyç.

Pavarësisht se reforma e decentralizimit synon për njësi të qeverisjes vendore të afta të gjenerojnë të ardhura dhe të ofrojnë në mënyrë efiçente funksionet e përcaktuara nga ligji, bashkitë ende kanë varësi të lartë ndaj të ardhurave nga burimet qendrore dhe vuajnë nga mungesa e stimujve për ti siguruar ato nga burimet e veta vendore e për të marrë vendime ekonomikisht eficiente. Më e ndjeshme kjo situatë është në bashkitë e vogëla, dhe Bashkia Has është një prej tyre.

Bashkia Has është e pasur me burime natyrore të cilat përfaqësojnë një kapital ekonomik deri tani të pa vlerësuar dhe as të konsideruar për tu integruar në hartimin e politikave dhe fuqizimin e vetë qeverisjes vendore. Në të njëjtën kohë, bashkia vuan nga mungesa e kapaciteteve vendore për të përmirësuar sistemin e brendshëm ekonomik për të hartuar një buxhet eficient, për të stimuluar bizneset vendore dhe për të investuar në shërbimet publike. Kjo është edhe më e pamundur nëse konkretizojmë që në vitin 2020 ka siguruar vetëm 5% të buxhetit total të ardhura vjetore nga burimet e veta vendore.

Përmes hartimit të këtij plani dhe aprovimit të tij në Këshillin Bashkiak, Bashkia Has merr përsipër të integrojë në mënyrën e saj të qeverisjes parimet e ekonomisë së gjelbër çka përfaqëson vizionin e ri të zhvillimit ekonomik por edhe të mirëqeverisjes.

Pse është kjo një domosdoshmëri në këtë kohë?

Sepse Bashkia Has është një bashki e varfër në terma financiarë por shumë e pasur ne vlera natyrore;

Sepse qytetaët e Hasit kanë nevojë për shërbime publike dhe rritje të mirëqënies.

Përmes integrimit të ekonomisë së gjelbër në qeverisjen vendore, Bashkia Has angazhohet në përmbushjen e këtyre pesë parimeve thelbësore të zhvillimit:

1. Parimi i mirëqenies: ekonomia e gjelbër i jep mundësi të gjithë qytetarëve të krijojnë dhe gëzojnë prosperitet. Ajo prioritizon investimet dhe aksesin në sistemet e qëndrueshme natyrore, në infrastrukturë dhe arsimim. Ofron mundësi për jetesë, sipërmarrje dhe punë të gjelbërta dhe të denjësishme.

2. Parimi i të drejtës: ekonomia e gjelbër promovon barazinë brenda të njëtit brez dhe atë ndër brezash.

3. Parimi i mbrojtjes së natyrës: ekonomia e gjelbër mbron natyrën, rikthen dhe investon në natyrë. Ekonomia e gjelbër e njeh vlerën e shërbimeve të ekosistemit dhe pranon faktin që burimet natyrore janë shteruese.

4. Parimi i efikasitetit dhe mjaftueshmërisë: ekonomia e gjelbër mbështet konsumin e qëndrueshëm, si dhe prodhimin e qëndrueshëm. Ajo ngre modele alternative të zhvillimit duke respektuar limitet e burimeve natyrore.

5. Parimi i mirëqeverisjes: Ekonomia e gjelbër drejtohet nga institucione të integruara, të përgjegjshme dhe fleksibël. Ndër shumë të tjera, ajo ndërton një sistem financiar me qëllim e sigurimin e mirëqenies dhe qëndrueshmërisë, i cili i shërben në mënyrë të sigurt interesave të shoqërisë

Si rrjedhojë Bashkia Has do të përmirësojë performancën e saj karshi përmbushjes së nevojave dhe mirëqenies qytetare duke

(i) kursyer të ardhurat e qytetarëve pasi do të përdorë fondet buxhetore në mënyrë efektive dhe transparente;

(ii) duke u angazhuar të zvogëlojë barrën tatimore për qytetarët dhe bizneset dhe të sigurojë kushte të favorshme për këto biznese; dhe

(iii) duke menaxhuar në mënyrë efektive asetet në zotërim.

Më konkretisht, Bashkia mund të rrisë kursimet buxhetore të cilat me një menaxhim efikas i vë në shërbim të përmirësimit të funksioneve të saj ndaj qytetarëve. Për ta realizuar këtë, i nevojitet ky planveprimi i cili vlerëson dhe analizon burimet natyrore, shërbimet e ekosistemit, dhe potencialin për investime inteligjente.

KONSULTIMI DHE PJESEMARRJA Një plan veprimi i integruar dhe efektiv ka domosdoshmëri një proces gjithëpërfshirës, pra angazhimin e aktorëve të interesit dhe tërheqjen e mendimit të publikut prej fillimit të hartimit të tij.

Bashkia Has ka koordinuar dhe siguruar procesin e pjesëmarrjes dhe konsultimit të publikut dhe aktorëve të interesit gjatë hartimit të planit për shërbimet e ekosistemeve dhe investimeve inteligjente. Duke përdorur analizën e aktorëve të interesit të realizuar në kuadër të projektit “Kapërcim i gjelbër– drejt ekonomisë së gjelbër vendore me investime inteligjente” dhe të pasqyruar më sipër në këtë plan, u ngritën kanalet e komunikimit.

Dy takime fizike u realizuan me grupet e interesit. Takimi i parë u zhvillua në fillim të procesit me qëllim prezantimin e procesit dhe identifikimin e prioritizimin e shërbimeve të eksositemit në Bashkinë Has. Takimi i dytë u zhvillua në fund të procesit me qëllim prezantimin dhe diskutimin e gjetjeve finale nga ekipi i ekspertëve. Në total, mendimet dhe kontributi i 36 aktorëve të ndryshëm u integruan në planin e veprimit për Bashkinë Has.

Konsultimi me publikun u realizua ne muajin prill sipas procedurave të udhëzuara sipas ligjit për njoftimin dhe konsultimin e publikut. Gjithashtu, për 20 ditë versioni draft i planit u la i hapur për publikun në faqen ëeb të Bashkisë Has.

Grupi i punës, ekipi i ekspertëve dhe stafi mbështetës nga Bashkia Has, përfunduan dokumentin e planit duke rishikuar dhe konfirmuar edhe nje herë linjat e zhvillimit dhe politikat vendore si dhe duke i vënë theks kërkesave dhe mendimeve të aktorëve dhe adresimeve të qytetarëve.

SHËRBIMET E EKOSISTEMIT NE BASHKINE HAS Biodiversiteti dhe burimet natyrore Bashkia Has është e pasur në vlera natyrore, kryesisht falë larmisë së saj gjeologjike e cila reflektohet në biodiversitet të lartë dhe peizazhe përrallore, si dhe e pasur në vlera kulturore falë zhvillimit të hershëm që rajoni i Hasit ka patur si rrjedhojë e pozicionit ekonomik strategjik që lidhte Adriatikun me Ballkanin qendror. Pavarësisht vështirësive të ditëve të sotme, këto vlera ruhen dhe promovohen në traditën e zonës dhe dokumentat, si asete dhe vlera të rëndësishme për ti dhënë hov zhvillimit ekonomik vendor.

Flora Kombinimi i formacioneve gëlqerore dhe serpentinore në territorin e Hasit, e bën atë një vatër të shumë specieve bimore jo vetëm të rëndësishme në nivel endemizmash dhe sub-endemizmash, por edhe të specieve me përdorim ekonomik dhe mjekësor. Në Herbarin Kombëtar regjistrohen 315 specie bimore të grumbulluara në territorrin e Hasit, të cilat përbëjnë 8.75% të florës së Shqipërsië. Në të gjithë masivin pyjor të qarkut të Kukësit gjenden rreth 16 lloje endemike nga 33 specie qe gjenden në të gjithë vendin, pra 48% e specieve. Ndër speciet endemike që janë raportuar në territorin e Hasit, përmendim Tulipa albanica dhe Epimedium alpinum subsp. albanicum.

Nga literatura e deritanishme, në zonë raportohen 37 specie bimore me status ruajtje në listën e kuqe të Shqipërisë dhe në nivel Evropian/Global, të cilat janë pasqyruar në tab. 2.1/Shtojca II. Gjithashtu në zonën e Hasit gjenden specie, të ciat janë pjesë e konventave ndërkombëtare. Në Annex IV të Direktivës së Habitateve dhe Direktivës së Bernës bën pjesë Ramonda serbica; në Annex V të Direktivës së Habitateve ben pjesë Gentiana lutea. Specie të rëndësishme në zonë, të cilat janë regjistruar për herë të parë për Shqiperinë, mund të përmendim Iris reichenbachii, Senecio squalidus subsp. rupestris, Iris pumila subsp attica dhe Iris variegata. Specie të tjera, edhe pse pa status mbrojtjeje, marrin rëndësi për shkak të përhapjes së ngushtë që kanë, në vendin tonë. Të tilla janë: Knautia macedonica Griseb., Linum tauricum subsp. Albanicum (Janch.) Greuter & Burdet.

Bimët mjekësore dhe aromatike kanë vlera të rëndësishme për zonën pasi grumbullimi i tyre është një nga burimet ekonomike kryesore. Bimët që grumbullohen më së shumti janë: xhërrokulli vjeshtor (Colchicum autumnale), thundër mushka (Tussilago farfara), aguliçja (Primula veris), luleshtrydhe (Fragaria vesca), rigoni (Origanum vulgare), rrush arushe (Arctostaphylos uva-ursi), trendafili i egër (Rosa canina), murrizi (Prunus spinosa), molla e egër (Malus sylvestris), sanëza (Gentiana lutea), barpezmi mijëfletësh (Achillea millefolium) etj.

• Vlera e zonës sipas specieve të rëndësishme Për speciet me status ruajtje të pasqyruara në tab. 3.1/shtojcaIII është përllogaritur në numër të plotë dhjetor vlera e tyre e rendësisë, sipas pranisë së species në: Listën e Kuqe Shqiptare, IUCN ose/dhe është pjesë e Annex II të Direktivës së Habitateve. Këto vlera (të përcaktuara sipas kategorive në tabelat e shtojcës III) janë hedhur në programin ArcMap 10.5 duke hartëzuar pozicionin gjeografik të specieve me vlerën e tyre. Rezultati është i shprehur në hartën në fig. 2:

Fig. 2: Harta e specieve bimore të rëndësishme

Harta tregon qartë se zonat që përmbajnë specie bimore me vlerat më të larta, i përkasin Malit të Pashtrikut, zonës përreth Qafës së Kishajve dhe tokave serpentinore, të cilat kanë edhe pjesën më të madhe të specieve endemike dhe subendemike, të tilla si: Lilum albanicum, Tulipa albanica, Epimedium alpinum subsp. Albanicum, Genista hassertiana, Polygala doerfleri etj.

Megjithatë, ajo që duam të theksojmë është se territori i Bashkisë së Hasit është i pastudiuar thellësisht, për të cilën janë të domosdoshme studime të mëtejshme floristike.

I përkthyer në “peshën” që zë secila specie në territorrin e zonës, është bërë normalizimi në 5 klasa sipas metodës Jenks (1967) për bashkimin e grupeve të përafërta natyrore dhe rezultati na nxjerr hartën në fig. 3. Qëllimi është të grupohen specie me vlera të përafërta natyrore, duke theksuar (nëpërmjet ngjyrimit) zonat që përmbajnë numrin më të lartë të tyre.

Nëpërmjet kësaj hartë rezulton se zonat: Dobrunë – Mali i Pashtrikut, Maja e Qytezës dhe zona Helshan-Kostur, permbanjnë vlerat më të larta për florën, e cila paraqitet nëpërmjet kuadrateve në ngjyrë të kuqe. Ky rezultat përkon me vendndodhjen e specieve të florës, të cilat kanë status të ruajtjes në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Gjithashtu disa zona të rëndësishme gjenden edhe përgjatë Liqenit të Fierzës, ndërsa pjesa tjetër e territorit duket njëtrajtësisht e vlefshme.

Fig. 3: Harta e vlerave të specieve bimore

Fauna Fauna në zonën e Hasit është e larmishme kjo edhe për shkak të larmisë së mikroklimave, inklinacioneve dhe vegjetacionit që mbulon territorin e kësaj zone. Më poshtë një pasqyrim i përmbledhur i kësaj pasurie në zonën e Hasit.

1) Iktiofauna (Peshqit)

Edhe pse e varfër në burime ujore, zona e Hasit është e pasur në lloje peshqish. Në lumenjtë e vegjël të zonës gjenden specie të tilla si: Anguilla anguilla (ngjala) apo Salmo trutta fario (trofta e malit). Me ndërtimin e Liqenit të Fierzës, në vitin 1978, në liqen u introduktuan specie të reja kryesisht liqenore. Të tilla specie janë Stizostedion lucioperca (luçiperka), Cyprinus carpio (krapi), Aristicthis nobilis (ballgjeri larosh), Hypochthalmichthys molitrix (Ballgjeri i bardhë) ose edhe molusqe të vegjël si Dreissena polimorpha.

9 lloje kanë status mbrojtjeje në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar (tab. 2.2/Shtoja II), dhe dy lloje janë pjese e Direktivave Ndërkombëtare: 1) Acipenser sturio, pjesë e Konventës së Bernës, por edhe një lloj prioritar i Direktivës së Habitateve (Annex II dhe Annex IV) si dhe 2) Salmo marmoratus, pjesë e Annex IV të Direktivës së Habitateve.

2) Herpetofauna (Amfibët dhe Reptilët)

Ujrat sipërfaqësore dhe vendet me lagështi në territorin e pellgut te Drinit janë të favorshme për zhvillimin e herpetofaunës. Llojet më të rëndësishme të përshkruara për zonën dhe statusi i tyre i ruajtjes jepen në tabelën 2.3/Shtojca II.

Specie, të tilla si Hyla arborea, Rana dalmatina, Testudo hermanni, Emys orbicularis, Algyroides nigropunctatus, Lacerta agilis, Lacerta trilineata, Lacerta viridis, Podarcis muralis, Podarcis melisellensis, Podarcis erhardii, Coluber gemonensis, Coronella austriaca, Natrix tessellata, Vipera ammodytes, Vipera ursini, janë pjesë e Konventës së Bernës. Ndërsa Bombina variegata, bën pjesë ne Annex II dhe IV të Direktivës së Specieve. Coronella austriaca, Vipera ammodytes janë pjesë e Annex IV të Direktivës së Habitateve

1) Ornitofauna (Shpendët) Grupi i shpendëve është gjithmonë i pranishëm në zonat pyjore në çfarëdo lloj periudhe kohore të vitit. Numri më i lartë i çifteve të shpendëve nëpër ekosisteme, vërehet në pranverën e vonë dhe në fillimin e verës, çka përkon edhe me pikun e sezonit të folezimit. Çiftet folenizuese janë të pakta, sidomos në habitatet pyjore. Këto janë tregues të rëndësishëm për dëmtimin e këtyre habitateve ose edhe të ndërhyrjeve të vazhdueshme, si gjuetia e paligjshme, zhurmat, ndotja e mjedisit etj.

Nga literatura, 14 specie janë me status të posatshëm sipas Listës së Kuqe Shqiptare. Ndërsa 2 specie bëjnë pjesë në Direktivën e Shpendëve, të cilat janë Aquila chrysaetos, Falco peregrinus . Sipas IUCN pjesa më e madhe e shpendëve merr një status mbrojtjeje edhe pse ai është minimal, por në zonë dyshohet se folenizon Falco cherrug (Skifteri i gjuetisë), i cili është i rrezikuar në nivel global (tab. 2.4/Shtojca II). Gjithashtu disa specie të shpendëve që gjenden në territorin e Hasit janë pjesë e Konventës së Bernës, të tilla si: Falco peregrinus, Falco cherrug, Falco subbuteo, Emberiza cia, Emberiza cirrlus, Luscinia megarhynchos, Oenanthe hispanica, Oriolus oriolus, Phoenicurus ochruros, Phoenicurus phoenicurus, Pyrrhocorax graculus, Serinus serinus, Troglodytes troglodytes etj.

2) Mammalofauna (Gjitarët) Ajo që vihet re në zonë është llojshmëria e lartë e specieve të gjitarëve të lartë dhe të vegjël, pikërisht për shkak të cilësisë së mirë dhe llojshmërisë së habitateve natyrore në zonë. Sipas Bego (1997), lista e mundshme e gjitarëve të zonës kap shifrën e 30 llojeve të veçantë (Tabela 2.5/Shtojca II), të cilët marrin status mbrojtjeje kombëtar dhe ndërkombëtar. Disa prej tyre janë pjesë e konventave ndërkombëtare, të tillë si Canis lupus, Felis silvestris, Lutra lutra, Rupicapra rupicapra dhe përmendim Lutra lutra një specie pjesë e Annex II dhe IV të Direktivës së Habitateve, dhe Martes martes është pjesë e Annex V të kësaj direktive.

• Vlera e zonës sipas specieve të rëndësishme Rezultatet e vlerave të specieve faunistike variojnë nga 2 deri në 20, gjë e cila fakton që zona ka vlerë për ruajtjen e specieve faunistike. Nga kjo analizë rezulton që 60 % e specieve faunistike kanë vlerën 2, si pasojë e marrjes së statusit LC në Listën e IUCN Global, pothuajse e të gjitha grupeve. Një numër i konsiderueshëm speciesh kanë vlerë në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, të cilat marrin edhe vlerat maksimale, rreth 5% e listës.

Vlerat e specieve të faunës nuk janë gjeoreferencuar në GIS, pasi studimet në zonë kanë një mungesë të informacionit hapsinor. Gjithësesi për të gjeoreferencuar të dhënat e specieve të faunës janë të domosdoshme studime të vazhdueshme, pasi ato janë ngushtësisht të lidhur me habitatin e tyre dhe e

përdorin të gjithë atë. Për cilësinë e ruajtjes së specieve të faunës është e rëndësishme cilësia maksimale e habitatit, ku jetojnë dhe marrin ushqimin, e cila ndikon dretpërdrejt në dëndësinë e llojit.

Bimësia Në territorin e Bashkisë së Hasit gjenden 3 breza fitoklimatikë: 1) Brezi i Dushkajave; 2) Brezi i Ahishteve; dhe 3) Brezi i Kullotave alpine. Brezat e dushkajave dhe ahishteve mbizotërohen nga pyje gjethegjerë (gjetherënës) të cilët përbëjnë 59.32 % të mbulesës bimore.

1) Brezi i Dushkajave

Ky brez është me shtrirje të gjerë, duke u nisur nga niveli i Liqenit të Fierzes dhe deri 1000-1100 m mbi nivelin e detit. Pyjet e dushkut janë tipike mezofilë (dushqe gjetherënës), të cilët kërkojnë një klimë të freskët dhe përfaqësohen nga pyje me Quercus pubescens, Quercus cerris, Quercus frainetto, por gjithashtu me Castanea sativa, Carpinus orientalis, Fraxinus ornus, Ostrya carpionifolia. Speciet që ndërtojnë katin shkurror përbëhën nga Crataegus monogyna, Juniperus communis, Juniperus oxycedrus, Clematis vitalba, Cotinus coggygria. Bimësia barishtore është e larmishme pranverore dhe verore (në varësi të kërkesës për dritë) dhe përfaqësohet nga Lolium perene, Dactylis glomerata, Poa bulbosa, Viola odorata, Trifolium pratense, Vicia grandiflora, Lathyrus pratense, Satureja montana, Teucrium chamaedrys, Thymus striatus, etj. Formacionet më të plota të dushkajave kryesisht gjenden në gropën e Krumës dhe rrëzë malit të Pashtrikut. Ndërsa paraqiten më të degraduara, në zonën Krumë-Golaj e deri në kufi me Bytyçin, ku mbizotërojnë formacionet me Buxus sempervirens. Prerjet e vazhdueshme, kryesisht për dru zjarri, apo zgjerimi i tokave bujqësore, kanë qenë shkaqet kryesore që kanë sjellë degradimin e formacioneve të pyllit.

2) Brezi i Ahishteve

Në zonën e Hasit ky brez ka një përhapje të fragmentizuar dhe gjendet kryesisht në faqen veriore të Pashtrikut, në bjeshkët e Krumës dhe në zonën e Tej Drinit të Bardhë. Përfaqësohet kryesisht nga pyje të përbërë nga Fagus sylvatica (ah) ku në disa vende janë të përzier me Abies alba dhe Pinus nigra. Kati shkurror është i përbërë nga shkurre shtatshkurtëra, si: Laburnum anagyroides, Juniperus oxycedrus, etj. Bimësia barishtore (heliofile në pranverë dhe sciafile në verë), përbëhet nga specie të tilla si: Daphne mezereum, Salvia glutinosa, Asperula odorata, Anemone nemorosa, Oxalis acetosella, Euphorbia amygdaloides, Cephalanthera rubra, etj. E veçantë në zonën e Hasit, është prania e një formacioni me pyll ahu, në zonën e Liqenit të Kuq, në lartësinë 270 m mbi nivelin e detit, me sipërfaqe 12 ha, e cila është shpallur monument natyre. Krijimi i këtij formacioni në një lartësi të ulët, ka ardhur nga përshtatshmëria e ahut me elementët kryesore të rritjes së tij: temperatura e freskët dhe lagështia ajrore e zonës.

3) Kullotat alpine

Kjo zonë shtrihet mbi katin e ahut deri në lartësinë 1989m mbi nivelin e detit. Ajo përbehet kryesisht nga bimë barishtore ku dominojnë llojet e familjes Poaceae, Fabaceae, Asteraceae, Rosaceae, Apiaceae, prej të cilave shumica janë bimë barishtore dhe pak shkurrëza. Në përbërjen floristike të kullotave është karakteristike prania e specieve të rralla e subendemike si Lilium albanicum dhe Centaurea kosaninii. Speciet të tjera në këtë brez janë: Arctostaphylos uva-ursi, Daphne mezereum, Dryas octopetala,

Globularia bellidifolia, Festuca varia, Festuca sulcata, Stipa pennata, Koeleria splendus, Anthoxanthum odoratum, Agrostis vulgaris, Lotus corniculatus, Potentilla apenina, Stachys serbica, Trifolium velenovskyi Campanula rotundifolia, Achillea fraasi, Anthyllis aurea, Cephalaria pastricensis, Cerastium decalvans, Dianthus intiger, Digitalis laevigata, Draba scardica Fritillaria graeca, , Linaria Pimpinella serbica, Pedicularis brachyodonta, Potentilla speciosa, Potentilla visianii, Saxifraga fridericii- augusti ssp. grisebachii, Scabiosa fumarioides, Scrophularia bosniaca etj.

Duke u bazuar nga të dhënat e ndryshme territori i Bashkisë Has, në 80% të sipërfaqes së tij, është i mbuluar nga vegjetacioni natyror, me ekosisteme pyjorë (pyje gjetherënës), kullota dhe liqene. Ndërsa pjesa tjetër është zonë bujqësore, e kultivuar dhe urbane.

4) Sipërfaqet bujqësore

Sipërfaqet bujqësorë zënë 12 % të territorit dhe nga harta mund të vëmë re se ato janë të përqëndruara kryesisht në pjesën qendrore dhe jugperëndimore të territorit të bashkisë. Është e kuptueshme pasi zona laget nga ujrat e liqenit të Fierzës, dhe si rezultat kanë më shumë mundësi për zhvillimin e aktivitetit bujqësor. Ato janë të pasura me azot e humus dhe të varfra në fosfor. Në këtë sipërfaqe pjesën më të madhe e zënë tokat e punuara, të vendosura zakonisht përreth fshatrave. Këto klasifikohen në zona bujqësore heterogjene, ku tek tuk hasen edhe “rripa” dhe parcela bimësie natyrore, të cilat përbëjnë 6%, të sipërfaqes. Ndërkaq kemi edhe rreth 4% toka bujqësore, të cilat janë të përzjera me vegjetacionin natyror.

Këto grupime dhe elementë janë pasqyruar në hartën më poshtë të marrë nga Corine Land Cover (CLC), nëpërmjet programit ArcMap 10.5:

Fig. 5: Mbulesa bimore në Bashkinë Has, Burimi: CLC ëebmap

• Vlera e zonës sipas mbulesës bimore Për një menaxhim sa më të qëndrueshëm të mbulesës bimore është i rëndësishëm vlerësimi numerik, i grupuar në 5 klasa sipas Jenks i cili do të shërbejë për identifikimin e grupimeve më të rëndësishme dhe zonat ku ato ndodhen. Në këtë mënyrë lehtësohet planifikimi urban dhe mjedisor në zonë.

Vlerësimi i mbulesës bimore është kryer në bazë të një rrjeti me përmasa 1 km me 1 km(2), duke i dhënë secilit grupim një vlerë nga 0 (e ulët) në 5 (e lartë). Ky vlerësim është kryer në bazë të, qëndrueshmërisë së grupimit dhe karakterit të tij (i kullotur ose pyjor). Për më shumë mbi vlerësimin referojuni materialit 3.3 në shtojcën III.

Nga harta (fig. 6) vrojtohet që kuadratet me vlerat më të larta, gjenden në zonat përgjatë Liqenit të Fierzës, në zonën veri-lindore ndërmjet fshatrave Dobrunë-Letaj, të cilat mbizotërohen nga pyje gjethegjerë (dushkaja dhe ahishte), një pjesë e kullotave, në veri të territorit bashkiak, dhe zona përreth Malit të Pashtrikut. Nga harta del qartë rëndësia e pyjeve fletëgjerë (dushkaja dhe ahishte) dhe kullotave alpine, të cilat kanë vlerën më të lartë dhe janë të përhapura në zonat Dorunë – Mali i Pashtrikut, në veri dhe në perëndim të Liqenit të Fierzës. Këto zona janë të pasura me specie të rëndësishme të florës dhe faunës. Pjesa tjetër e territorit është njëtrajtësisht e vlefshme.

2 Në bazë të Artikullit 1, Direktiva e Habitateve

Fig. 6: Vlerësimi i bimësisë mbi grupimet bimore sipas CLC

Zonat e mbrojtura Me qëllim ruajtjen e mjedisit dhe të biodiversitetit në territorin e Bashkisë gjendet 1 Rezervë Natyrore e Menaxhuar “Tej Drini i Bardhë”, me nje sipërfaqe 46.692, dhe të paktën 30 monumente natyrore, midis të cilëve përmendim: 1) Ahishtja e Likenit të Kuq e cila ofron vlera ekologjike dhe shkencore të cilat qëndrojnë në zhvillimin e mirë të ahut, në lartësi shumë më të vogël mbi nivelin e detit krahasuar me lartësinë normale të katit të tij në vendin tonë. Si itillë, ky pyll paraqet edhe vlera estetiko-natyrore, didaktike dhe turistike; 2) Pisha e Gjinajve e cila përbën një dru pishe me trung dhe kurorë karakteristike (kërpudhe), me lartësi 20m, diametër të trungut rreth 1m dhe moshë mbi 300 vjeç; 3) Shpella e Pëllumbave, një shpellë karstike të formuar në gëlqerorët e kretës së sipërme, ka gjatësi mbi 30m, gjerësi deri në 11m dhe lartësi 5m; 4) Shpella e Mazrekës, emrin e ka marrë nga tingëllimi i gurëve që hidhen në të; 5) Maja e Qytezës, një majë gëlqerori mbi territorin përreth, ndërsa më herët aty janë gjetur mbetje të një vendbanimi human të vjetër; 6) Burimi i Krumës, burim karstik që del në rrëzën e rrëpirës tektoniko-litologjike, në kontaktin gëlqerorë-molasë; 7) Burimet e Brudit, janë burime karstike në kontaktin gëlqerorë-magmatikë. Momentalisht janë vetëm dy pasi të tjerat u mbuluan nga ujërat e liqenit të Fierzës; 9) Gurra e Domajve, burim karstik që del në kontaktin litologjiko-tektonik gëlqerorë-terrigjenë, me prurje mbi 300 l/sek, ujë të pastër dhe të ftohtë dhe 10) Gurra e Vranishtit burim karstik me vlera natyrore dhe gjeomorfologjike.

Fig. 7: Harta e Shpërndarjes së Zonave të Mbrojtura

Gjeomonumente natyrore Zona është e pasur me formacione gjeologjike të shumëllojshme, dhe si e tillë e pasur me 23 gjeomonumente natyrore të cilat janë: 1) Prerja e Pashtrikut: Vlahen-Maja e Pashtrikut (1889 m). Gjeomonument stratigrafik. Nga perëndimi në lindje përgjatë shpatit nga Vlahna deri në Majë dalin shkëmbinjte ultrabazikë (harzburgitë të serpentinizuara), prerje e kores së tjetërsimit me mineralizimin e hekur-nikelit, gëlqerorët shtresor. Përveç aspektit kompleks stratigrafik prerja formon edhe një peisazh shumë tërheqës, të veçantë. 2) Fusha Karsike Maja e Rrasës së Bogut (1308 m) deri në lindje të fshatit Cahan. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstike. Eshtë një fushë karstike e zgjatur nga jugu në veri në gëlqerorët neritike të Kretakut të poshtëm. 3) Maja e Qytetëzës: Gjeomonument gjeomorfologjik, erozional. Nga kjo lartësi përreth vrojtohen peizazhe natyrore të bukura. 4) Qafa erozionale e Prushit me peisazhin e luginës Pliocen-Kuaternare Zgjeç-Peraj. Gjeomonument gjeomorfologjik. 5) Shpella e Pëllumbave: Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 6) Shpella me oborr. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 7) Shpella që tingellon në Mazrek Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 8) Gurra e Vranishtit. Gjeomonument karstik, hidrogjeologjik. 9) Gurra e Domajve. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 10) Burimi i Krumes, Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik, hidrogjeologjik 11) Burimet e Brudit, Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 12) Peizazhi me formë të gishtëzuar Kabash, (Zahrisht), në anën veriore të liqenit, në shtratin e përrenjve të dikurshëm. 13) Qafë Ahmataj, Kontakti midis shkëmbinjve gabrore me harzburgite të serpentinizuara. Gjeomonument magmatik. 14) Dalja e graniteve në fshatin Kapicë, Gjeomonumente magmatik. 15) Vendburimi i bakrit Golaj 16) Vendburimi i

bakrit Nikoliq-1-2 17) Vendburimi i kromit Maç 18) Vendburimi i kromit Qafë Perollaj 19) Vendburimi i kromit Vlahën 20) Prerja kumulative në jug të Kamit 21) Vendburimi i hekur nikelit Gjinaj 22) Vendburimi i bakrit Krumë 23) Vendburimi i hekur nikelit Myç Has.

Fig. 8: Harta e Shpërndarjes së Gjeomonumenteve, Burimi: gjeoportali ASIG

Zonat gjeomorfologjike janë të rëndësishme, si nga ana shkencore, por edhe si një nga atraksionet turistike të veçanta. Për këtë është i rëndësishëm investimi në infrastrukturë si edhe promovimi i vazhdueshëm për atraksione turistike.

Burimet natyrore Larmia e kushteve dhe faktorëve gjeo-klimatike në bashkinë Has ka kushtëzuar shumëllojshmërinë e tokave. Në drejtim vertikal dallohen tokat e kafenjta, të murrme pyjore dhe livadhore malore, ndërsa si nën tipa dallohen tokat aluvionale në luginat e lumenjve.

• Tokat Tokat e kafenjta i gjejmë në lartësinë 600-1100m mbi nivelin e detit. Ato janë formuar dhe zhvillohen nën ndikimin e klimës malore ku sasia e rreshjeve arrin 900-1200 mm, dhe vendosen në sedimente ultrabazike dhe janë të pasura me azot e humus. Bimësia dominuese është ajo e dushkut. Tokat e murrme pyjore kanë shtrirje altitudinale nga 900-1700m mbi nivelin e detit. Këto toka formohen nën ndikimin e klimës mesdhetare malore dhe janë të vendosura mbi formacione gëlqerore dhe pjesërisht mbi shkëmbinj sedimentare ranorë. Këto toka janë formuar dhe ndikohen vazhdimisht nga pyjet e ahishteve dhe

pjesërisht të halorëve. Tokat livadhore malore shtrihen në rrethinën e majës së Pashtrikut në lartësitë 1.400- 1.900m mbi nivelin e detit. Ato formohen nën ndikimin e klimës kontinentale, mbi formacione sedimentare (gëlqerore, ranore të çimentuar) dhe mbulohen gati tërësisht nga kullotat alpine duke lenë të zhveshur vetëm kreshtën kulmore të Pashtrikut. Tokat aluvionale formohen nga sedimentet e prura nga rrjedhja e lumenjëve dhe përrenjëve. Janë toka pa strukturë dhe të varfra në lëndë organike.

• Pasuritë minerare Zona nëntokësore e Hasit është e pasur me formacione minerale të: kromit, bakrit dhe hekurnikelit. Minerali i kromit, i cili lidhet me shkëmbinjtë ultrabazikë, është lokalizuar në disa vendburime si: vendburimi i Perollajve (500.000 ton rezerva, 15-26% Cr) dhe i Vlahnës (3.000.000 ton rezerva, me rreth 18% Cr). Minerali i bakrit, i cili lidhet me shkëmbinjtë magmatikë të llojit bazikë, është lokalizuar në vendburimet Golaj, Zahrisht dhe Nikoliq. Minerali i hekur- nikelit i cili lidhet me shkëmbinjtë magmatikë të llojit ultrabazikë dhe është lokalizuar në vendburimin e Myç-Hasit dhe Vranishtit.

• Burimet ujore Bashkia Has bën pjesë në basenin ujëmbledhës të Drinit. Në përgjithësi zona e Hasit është e varfër në pasuri ujore, për shkak të reshjeve të pakta, të cilat janë nën mesataren e vendit. Prandaj, në të kaluarën është quajtur ndryshe “Hasi i Thatë”.

Lumi i Krumës është lumi kryesor. Ai e ka origjinën në burimin e madh karstik të Vrellës dhe derdhet në Liqenin e Fierzës. Ky lumë ka një sipërfaqe të pellgut ujëmbledhës prej 227km2 dhe një gjatësi prej 26.5km. Vlerat maksimale kryesore të prurjeve i gjejmë në muajin dhjetor me 13% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të shiut ndërsa vlerat maksimale të tjera i gjejmë në muajin shkurt si pasojë e burimit të fuqishëm të Vrellës (Krumës). Vlerat minimale kryesore i gjejmë në muajin gusht me 0.53 m3/sek ose 2% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të pakta të shiut dhe avullimit të fuqishëm dhe për shkak të mungesës së formacioneve ujëmbajtëse.

Liqeni i Fierzës është ndërtuar në vitin 1978, në lartësi 295m, mbi shtratin e Lumit Drin, në funksion të hidrocentralit të Fierzës. Ai përbën Liqenin artificial më të madh në vend. Ky është një liqen oligotrof dhe ka një gjatësi prej 70 km dhe një sipërfaqe maksimale prej 7 mije ha dhe lartësi 167 m. Kapaciteti maksimal ujëmbajtës i Liqenit arrin rreth 2.7 miliardë m3 ujë. Sipërfaqja e përgjithshme e pellgut ujëmbledhës është 11.829 km². Liqeni gjithashtu shërben edhe për peshkim dhe mbetet një atraksion turistik i rëndësishëm për zonën.

Në zonë janë të pranishëm edhe një rrjet përrenjsh si: Rusmani, Vlahna, Vranishti, Leshnicës dhe përroi i Skatinës. Ujrat nëntokësore janë në formën e burimeve të vogla dhe të pakta si: Vrella e Krumës, Gurra e Domajve, Gurra e Vranishtit dhe Burimet e Brudit, të cilat kanë ujë të pastër dhe me vlera kulturore, shkencore dhe turistike. Këto burime janë shpallur edhe monumente natyre.

• Klima Rajoni i Hasit ka klimë kontinentale, me verë të nxehtë e të thatë dhe me dimër të ftohtë e me reshje. Ai bën pjesë në territoret që marrin reshje nën mesataren e vendit. Mesatarisht bien rreth 800-900mm reshje në vit dhe 60-65% e tyre bien në gjysmën e ftohtë të vitit. Temperatura mesatare vjetore është 11.4 °C. Ditët me ngrica arrijnë në 80-85 ditë në vit. Të një rëndësie të veçantë janë amplitudat e larta të temperaturave mesatare vjetore që luhaten nga 15 – 22°C në verë tek temperaturat nën zero në dimër.

Këto amplituda ekstreme pasqyrohen në një periudhë të gjatë thatësie në zonën e Hasit, e cila fillon në muajin prill deri në muajin tetor, pra më shumë se gjysma e vitit është e thatë.

Fig. 9. Klimadiagrama shumëvjeçare sipas normës (1961-1990)

• Diellëzimi Diellezimi mesatar vjetor në zonën e Hasit është 53 kkal/cm2 . Ndricimi vjetor i diellit eshte 2480 ore. Presioni atmosferik sipas te dhenave shume vjecare leviz nga 752-753 milimetra, (1002,6 – 1003,9m bar). Rrezatimi diellor paraqitet si faktor kryesor i formimit dhe i ndryshimit të klimës.Mungesa e reshjeve dhe vranësirat e pakta përcojnë vlera më të larta të rrezatimit diellor. Ky rrezatim është më i lartë në periudhën korrik-gusht, dhe më i ulët në dhjetor-janar. Meqënëse zona është e pasur në ditë me diell, ky është potencial shfrytëzimi për energji diellore.

• Erërat Erërat në zonën e Hasit janë të ftohta dhe me drejtim verior. Shpejtësia e erës arrin vlerat më të larta në në periudhën pranverë-vjeshtë, të cilat mesatarisht janë 4.5 m/s, të matura 50-120 m nga toka. Vlerat më të ulta arrijnë në periudhen dhjetor – janar. Këto janë burime potenciale për shfrytëzimin e shpejtësisë së erës si burim energjie. Erera mbizoteruese jane ato te veriut, prej te cilave vijne rrymat e thata e te ftohta te kontinentit.

Fig. 10: Shpejtësia e erës në 50m nga toka për vitin 2019 Vlerat kulturore Në funksion të hartimit të këtij plan veprimi, vlera kulturore janë quajtur tërësia e vlerave direkte dhe indirekte që përfitohen nga mjedisi natyror dhe kanë të bëjnë me kulturën, trashëgiminë, atributet arsimore, rekreative, turistike, estetike, fetare dhe shpirtërore. Për zonën e Hasit, shpërndarja e tyre është

020406080100120140160

0

5

10

15

20

25

mm

t °C

Temperatura °C Reshjet mm

e pasqyruar në hartën më poshtë në fig. 11. Nga kjo hartë shpërndarje vihet re mbulimi gjeografik i gjithë territorit bashkiak me vlera të rëndësishme, duke rritur fokusin e investimit dhe promovimit, dhe në të njëjtën kohë konfirmohet logjistika e ulët për shërbimet e turizmit natyror dhe kulturor. Disa prej vlerave kulturore të poshtëshënuara janë të rëndësishme si në nivel bashkiak, por edhe kombëtar. Në këtë fazë është e domosdoshme ndërhyrja në këto vlera, për restaurimin dhe mirëmbajtjen e tyre, si dhe mbrojtja e tyre nga dëmtimi dhe ndotjet.

Hartëzimi i vlerave kulturore është kryer nëpërmjet programit ArcMap 10.5, në të cilin janë paraqitur vendndodhja e tyre gjeografike, të marra nga Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore dhe nga intervista në komunitetin lokal. Hartat e shpërndrajes për secilën kategori të vlerave kulturore i gjeni në Shtojcën IV.

1) Monumentet e Kulturës

Në territorin e Bashkisë së Hasit gjenden 10 Monumente Kulturore të cilat përfaqësojnë kryesisht banesat e vjetra të zonës të shpërndara në të gjithë territorin si: Kostur, Vranisht, Golaj, Helshan, Vllahen dhe Krumë. Në vitin 1973 “Internati Kosova”, është shpallur si objekt i rëndësisë së veçantë si pjesë e trashëgimisë kulturore të Shqipërisë. “Internati Kosova” është ndërtuar në 12.10.1928, fillimisht në Kolgecaj, më pas u transferua në Krumë, duke ruajtur emrin. Qëllimi i këtij institucioni ishte formimi arsimor, atdhetar dhe moral.

2) Site historike dhe arkeologjike

Bashkia e Hasit është e pasur në vlera historike dhe arkeologjike. Kërkues të ndryshëm kanë gjetur disa vendbanime dhe kodër-varre Ilire. Identifikimi i vendeve historike dhe arkeologjike u krye nga kontrolli i literaturës, si edhe nga intervista në komunitetin lokal.

Ndër vendet arkeologjike dhe historike, të cilat janë studiuar në Bashkinë e Hasit përmendim: Tumat e Krumës, Kalaja Loces, Tumat në Mujajt, Vendbanimi i shpellës së Daçit, Vendbanimi i shpellave në Qytetez dhe Dobrunë, Kalaja e Lekë Dukagjinit, Kalaja e Kosturit, Kalaja e Pusit të Thatë, Vendi i Tre Kishave, Vendbanimi i Toblit, Vendbanimi i hapur i Fajzës, Tumat e Helshanit, Tumat e Fajzës, Tumat e Myçhasit, Tumat e Perrollaj dhe Tumat e Vranishtit.

3) Pika panoramike

Relievi i thyer dhe shumëllojshmëria e habitateve krijojnë pejsazhe të larmishme, të cilat janë të rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Pikat panoramike janë hartëzuar në ArcMap 10.5 dhe identifikimi i tyre u krye nga kontrolli i literaturës dhe intervista në komunitetin lokal. Ato përfshijnë: 1) Mali i Pashtrikut, i cili është edhe pika më e lartë e zonës së Hasit (1986 m mbi nivelin e detit) dhe ofron një sërë peisazhesh, pyje, shpella, burime të cilat janë një destinacion veror për turistët. 2) Bjeshkët e Krumës janë një pikë turistike atraktive, ku hasen: shpella, objekte natyrore dhe pika arkeologjike. Pika e saj më e lartë është Maja e Qytezës, e cila ofron një ngjitje alpiniste. 3) Gurra e Vranishtit është një burim karstik që ndodhet pranë fshatit Vranisht. 4) Pllaja e Hasit, e modeluar mbi një pllakë karbonatike të vendosur mbi shkëmbinj ultrabazikë me gjerësi dhe trashësi më të madhe tek maja e Pashtrikut. 5) Qafa e Kishës, e cila gjendet në majën e Kishës. 6) Bjeshka e Mazrekut, një nga zonat e pasura në shpella, mbetje arkeologjike dhe pejsazhe natyrore. 7) Tyrbja e Daçit një nga vendet e peligrinazhit në zonën e Hasit, e cila frekuentohet nga besimtarë të fesë Bektashe, e cila është një pikë turistike e rëndësishme. 8) Vorri

Pashtrikut, i cili gjendet në majën e malin të Pashtrikut, përsëri një pikë peligrinazhi nga besimtarë dhe atraksion turistik.

4) Facilitete

Harta e faciliteteve në zonë është kryer sipas të dhënave nga intervistat në komunitetin lokal. Shërbimet kryesore janë të pozicionuara në qytetin e Krumës. Kjo hartë tregon gjeografikisht pozicionin e hoteleve, restoranteve, pika të informacionit për turistët, vendet e kampingut etj. Siç vihet re edhe nga harta, shpërndarja e faciliteteve në zonë është e pakët, gjë e cila kërkon investime të mëtejshme infrastrukturore, sidomos në shërbim të aktivitetit turistik.

5) Shtigjet dhe rrugët kryesore

Përpilimi i hartës së rrugëve dhe shtigjeve është kryer duke përdorur si bazë rrjetin rrugor të Shqipërisë si edhe burime nga literatura. Rruga kryesore që kalon pothuajse përmes territorit është rruga kombëtare SH23 (Kukës-Has-Tropojë). Kjo rrugë ofron në disa raste pejsazhe natyrore tërheqëse, të cilat janë pyjet fletëgjerë, tokat serpentinore, etj. Në territorin e Hasit janë të markuar edhe 2 shtigje turistike, 1) Cahan – Mali i Pashtrikut dhe 2) Itinerari midis shpellave karstike dhe akullnajore.

Fig. 11: Harta e shpërndarjes së vlerave kulturore

Shërbimet e ekosistemit Shërbimet e ekosistemeve në Bashkinë e Hasit, janë të shumëllojshme dhe janë të lidhura ngushtë me tipet dhe larminë e ekosistemeve që hasen në zonë. Në skemën e më poshtme janë renditur tipet e ekosistemeve të cilat janë identifikuar në Bashkinë Has, të grupuar sipas 3 klasave kryesore të shërbimeve të ekosistemeve (shërbime sigurimi, rregullatore dhe mirëmbajtëse, shërbime kulturore), përshkrimin si dhe indikatorët ekonomik të cilët mund të përdoren për vlerësim: Tab. 3: Shërbimet e ekosistemit sipas metodës CICES

3 http://cices.eu/resources/ver 4.1 4 http://databaza.instat.gov.al/

Grupi3 Klasa Komponentët Indikatorët ekonomik4

Sigurim

Ushqim

Biomasa (produkte bimore dhe shtazore që përdoren si ushqim)

Bimë të kultivuara

Llojet e bimëve që kultivohen për konsum ushqimor, duke përcaktuar sasinë e tyre.

Siperfaqe bujqesore për perime (fushë+serra) = 314 ha Bostanore (fushe+serra)=21 ha; Peme frutore: Mollë=50ha, Kumbull=156 ha, Qershi = 4 ha, Pjeshke = 2 ha, Arra = 63 ha; Prodhimi i frutoreve ne total = 826 ton; Vresht: 219 ton, per Siperfaqe prodhuese 19 ha.

Kafshë shtëpiake

Llojet e kafshëve të zbutura, të cilat përdoren për produktet e bulmetit, mishit etj.

Mish gjedhi =500 ton; Qumesht lope =9620 ton; Vezë = 7600 (000) kokrra Mish dhirtash = 80 ton; Qumesht dhie= 580 ton; Mjalte = 59 ton; Mish shpendi = 56 ton; Mish te leshtash = 23 ton; Qumesht dele = 90 ton

Bimë të egra Fruta të bimëve të egra, bimë mjekësore, aromatike, kërpudha,

Indikator ekonomik është sasia e bimëve mjekësore që grumbullohen në zone. Ato janë: aguliçe = 150 kg; gjethe luleshtrydhe = 500 kg; rrush arusha = 3 ton; rigoni = 500 kg; dëllinja e zezë = 6 ton; sherebela = 4 ton; molla e egër = 5 ton.

Kafshë të egra Mishi i kafshëve të egra të cilat gjuhen ose mblidhen në natyrë dhe të cilat konsumohen të pa përpunuara, të përpunuara ose mund të konservohen.

Në zonë janë të rregjistruar 220 gjahtarë, të licensuar. Gjithësesi aktiviteti I tyre është shumë I reduktuar pasi pengohet nga Moratorium i Gjuetisë, Ligj Nr. 61/2016

Uji

Bimë dhe alga që vijnë nga akuakultura in-situ

Bujqësia e algave Nuk aplikohet

Kafshë nga akuakultura in-situ

Akuakulturë, vaskat e rritjes së peshqëve, të ujrave të ëmbla, bivalvorëve etj.

Nga Liqeni i Fierzës arrihen të grumbullohen rreth 2 ton peshk. Kjo vlerë nuk është e ndarë ndërmjet vaskave të kultivimit të peshkut dhe peshkatarëve amatorë, pasi këta të fundit nuk janë të regjistruar. Në rezervate që përdoren për vaditje janë ndërtuar 5 vaska të kultivimit të

peshkut- Ndërsa në lumin Krumë ekziston 1 individ, i cili kryen kultivin e troftës.

Ujërat të pijshëm sipërfaqësore

Ekstraktimi i ujit të pijshëm i nga lumenjtë, përroskat dhe ujerat tjera sipërfaqësor

ujërat të pijshëm nëntokësore

Nxjerrjes së ujit nëntokësore të pijshëm.

12 mijë puse në të gjithë territorin e Hasit, të cilët përdoren për ujë të pijshëm.

Materiale

Biomasa

Fibra dhe materiale tjera nga bimët dhe kafshët

Produkte të përpunuara ose të papërpunuara nga drurët, bimë me lule, alga dhe kafshë; materiale për prodhim industrial.

Lesh dele = 3.5 ton; Fond pyjor për prodhim = 2688.4 ha 120 m3 drurë përdoren në industrinë e prodhimit (mobilje)

Materiale bimore ose shtazore që përdoren në bujqësi

Bimë, dhe materiale shtazore që përdoren për ushqimin e bagëtisë dhe si fertiliuzues të tokave bujqësore ose akuakulturës

Sipërfaqe me drithëra = 500 ha, nga e cila merret një prodhimtari prej 2689 ton.

Materiali gjenetik nga biota

Grumbullimi i materialit gjenetik bimë ose kafshë, për procese eksperimentale, kryqëzime, fermentime, prodhim farmaceutik

Zona ka aktivitet të grumbullimit të bimëve mjekësore (shih më lart), por nuk ka një ndarje se sa është sasia për prodhim farmaceutik apo për përdorimin e proceseve eksperimentale

Uji

Ujërat sipërfaqësore jo të pijshëm

Ekstraktimi i ujit nga lumenjtë, përrenj dhe ujerat tjera sipërfaqësor për përdorim shtëpiak, industrial ose rritjes së kafshëve, etj.

Sipërfaqe faktike e ujitur 1382 ha

Ujërat nëntokësore jo të pijshëm

Ekstraktimi i ujit nëntokësor për përdorim shtëpiak, industrial ose rritjes së kafshëve, etj.

12 mijë puse që përdoren për vaditje

Energji

Energji e bazuar në biomasë

Energjia e bazuar në resurse bimore

Dru për ngrohje, kashtë, si dhe produkte tjera bimore që mund të digjen dhe të prodhojnë energji.

4 mij m3 dru përdoret për djegie

Energjia e bazuar në resurse shtazore

Pleh nga kafshët, vajra,që nxirren nga kafshët, të cilat përdoren për prodhimin e energjisë

Fermat bujqësore përdorin, 8 mij ton pleh të prodhuar nga kafshët

Energji mekanike

Energji shtazore Punë mekanike që bëhet nga kafshët. Sipas statistikave janë 360 kuaj dhe mushka që përdoren për punë mekanike

Shërbime rregullatorë dhe të mirëmbajtjes

Zbërthimi dhe eliminimi i mbeturinave, helmeve dhe problemeve të tjera

Kontributi nga bota e gjallë

Bio-degradimi nga mikroorganizmat, bimët dhe kafshët

Detoksifikimi biokimik, dekompozimi, mineralizimi i tokës, ujërave të ëmbla, mbeturinave dhe materieve helmuese, p.sh. zbërthimi i mbeturinave, vajrave të makinave, biodegradimi, etj.

Qyteti i Krumes përmban 180 ml kanalizime te ujrave të zeza

Filtrimi, sekuestrimi dhe bioakumulimi

Filtrimi, sekuestrimi (largimi), akumulimi i ndotësve nga toka, uji dhe ajri.

Nuk ka të dhëna të tilla.

nga mikroorganizmat, bimët dhe kafshët

Kontributi nga ekosistemet

Filtrimi, sekuestrimi dhe bioakumulimi nga ekosistemet

Filtrimi bio-fiziko-kimik, sekuestrimi, akumulimi i ndotësve të tokës dhe ujit, përfshirë këtu sendimentimi, absorbimin dhe e metaleve të renda dhe komponimeve helmuese organike.

Nuk ka të dhëna të tilla.

Zvogëlomi i përqendrimit të materieve të dëmshme nga atmosfera dhe ekosistemet ujore

Zvogëlomi i përqendrimit përmes procese bio-fizike dhe kimike të gazeve, mbeturinave të lëngëta dhe të ngurta. P.sh i ndotjes nga atmosfera, sendimentet, etj.

Nuk ka të dhëna të tilla.

Zbutja e kundërmimit dhe zhurmës si dhe përmirësimi i pamjes vizuale.

Përmirësimi i sipërfaqes vizuale të korridoreve të transportit p.sh. nga pemët; infrastruktura e gjelbër, e cila zvogëlon zhurmën dhe erërat

Në qytetin e Krumës janë mbjellë të paktën 300 copë bimë zbukuruese, të cilin rrisin infrastrukturën e gjelbër.

Përmirësimi, zbutja e lëvizjeve

Rrjedhja/Lëvizja e materialeve të ngurta

Stabilizimi i masave të tokës dhe kontrolli i erozionit

Mbrojtja nga erozioni dhe rrëshqitja e tokë. P.sh vegjetacioni siguron stabilizimin tokës, brigjeve të lumenjve, mbrojtje nga ortekët (bora, shkëmbi) etj.

Rreth lumenjve janë mbjellë 8 ha me specie Acacia sp. që mbrojnë nga mbrojnë nga përmbytjet.

Zbutje e lëvizjes së materialeve të ngurta

Transportimi dhe ruajtja e sendimetin rreth brigjeve të lumenjve

Nuk ka të dhëna

Rrjedhja e likuideve

Ciklet hidrologjike dhe mirëmbajtja e qarkullimit të ujarëve

Kapaciteti i mbajtjes së furnizimeve bazë me ujë, si dhe i shkarkimeve

Nuk ka të dhëna

Mbrojtja nga përmbytjet

Mbrojtja nga përmbytjet që sigurohet nga vegjetacioni, tokësor, ai rreth lumenjve, etj.

Nuk ka të dhëna. Rreth lumenjve janë mbjellë 8 ha me specie Acacia sp. që mbrojnë nga mbrojnë nga përmbytjet.

Lëvizjet e masave të ajrit

Mbrojtja nga stuhitë

Vegjetacioni natyror ose i kultivuar i cili shërben si brez mbrojtës

Nuk ka të dhëna Si indikator mund të përdoren: sipërfaqet me vegjetacion rreth vendbanimeve.

Ventilimi dhe transpirimi

Vegjetacioni natyror ose i kultivuar i cili mundëson qarkullimin e ajrit

Nuk ka të dhëna.

Sigurimi i kushteve të favorshme fizike, kimike dhe biologjike.

Mirëmbajtja e cikleve jetësore,

Polenizimi dhe përhapja e farave

Polenizimi nga bletët dhe insekt tjera, përhapja e farave nga insekte shpezët dhe kafshët tjera.

Koshere bletësh: 4950 (000) krere

habitateve dhe bazës gjenetike

Mirëmbajta e popullatave dhe habitateve

Habitateve/ vendbanimeve të bimëve dhe kafshëve që ju siguron ripërtëritje të suksesshme.

Nuk ka të dhëna

Kontrollin e dëmtuesve dhe sëmundjeve

Kontroll i dëmtuesve

Kontrollin e dëmtuesve të ndryshëm përfshirë këtu edhe llojet invazive

Nuk ka të dhëna

Kontroll e sëmundjeve

Parandalimin e sëmundjeve te bimët, kafshët dhe njerëzit

Nuk ka të dhëna

Formimin e tokës dhe përbërjen e saj

Moti Mirëmbajtja e proceseve bio – gjeokimike të tokës përfshirë këtu fertilizuesit, ruajtjen e materive ushqyese, strukturën e tokës, etj.

Nuk ka të dhëna

Dekompozimi Mirëmbajtja e proceseve bio-gjeokimike të tokës nga dekompozimi/mineralizimi i biomasës organike, fiksimi i azotit, etj.

Nuk ka të dhëna

Mirëmbajtja e cilësisë së ujit

Përbërja kimike e ujerave të ëmbla

Mirëmbajtja e cilësisë së ujit që mundëson kushte të favorshmen për zhvillimin e organizimeve të gjalle në ekosistemet e lumenjëve

Nuk ka të dhëna

Rregullimin e përbërjes së atmosferës dhe rregullimin e klimës

Rregullimin e klimës në nivel global

Zvogëlimin e gazeve serrë, sekuestrimin e karbonit, transportin e karbonit në oqean, etj.

Nuk ka të dhëna

Rregullimi klimatik rajonal/lokal

Modifikon temperaturën, lagështin relative të ajrit/ shpejtësinë e lëvizjes së erës, cilësinë e ajrit, sasinë e reshjeve etj.

Nuk ka të dhëna

Kulturor

Ndërveprimet fizike dhe kulturore

Ndërveprimet fizike dhe përvojat

Përvoja e përdorimit të bimëve, kafshëve dhe peizazheve

Përdorimi eksperimental I bimëve, kafshëve dhe pejsazheve tokësore dhe / ose ujore në mjedis.

Në zonë numërohen 350-400 turistë në vit. Nga të cilët 150 janë turistë të huaj, ndërsa pjesa tjetër janë vendas.

Përdorimi fizik i zonës

Ecja, Hiking, gjuetia dhe aktivitete tjera rekreativ

Janë 220 gjahtarë të regjistruar. Ekzistojnë 2 shtigje të njohura për hiking: 1) Shtegu Cahan-Mali I Pashtrikut; 2) Itineraret nëpërmjet monumenteve kulturore.

Ndërveprimet intelektuale

Shkencore Sigurimi I të dhënave shkencore studimore

Nuk ka të dhëna të tilla.

Edukative Mundësi edukimi in situ ose nërmjet media

Nuk ka të dhëna të tilla.

Trashëgimisë kulturore

Të dhëna kulturore 30 monumente natyre dhe kulture

Estetike Kuptimi artistik i një vendi, përfaqësimi artistik i natyrës

Nuk ka të dhëna të tilla.

Ndërveprimet shpirtërore, simbolike të biotës

Ndërveprimet

Simbolike Bimë ose kafshë emblematike Shqiponja e maleve, Tulipani shqiptar, Cefalarie e Pashtrikut

Kërcënimet dhe presionet Kërcënimet dhe presionet janë një faktor shumë i rëndësishëm për vlerësimin e statusit të ruajtjes në një zonë të caktuar. Në tabelën 4 janë listuar: a) Presionet, të cilat janë ndikimet ekzistojnë në territorin e Bashkisë dhe cënojnë qëndrueshmërinë aktuale të biodiversitetit; b) Kërcënimet, të cilat janë ato ndikime që parashikohen do të ekzistojnë edhe në të ardhmen, pra një ndikim afatgjatë në qëndrueshmërinë e biodiversitetit. Kërcënimet nuk shikohen në ndara por si në vazhdimësi të presioneve.

Vlerësimi i përgjithshëm i presioneve dhe kërcënimeve është dhënë sipas shkallëve: a) 0 (pa ndikim); b) ndikim i ulët (1); c) të mesëm (2), për kërcënimet dhe presionet që gjenden në mënyrë të lokalizuar në territorin e bashkisë dhe ndikimi në mjedis është në mënyrë të moderuar; d) i lartë (3), janë ato ndikime, të cilat gjenden pothuajse në të gjithë territorin e bashkisë dhe ndikojnë në rënie të menjëhershme në cilësinë dhe qëndrueshmërinë e biodiversitetit. Për zonën e Hasit, ekspertët dhe aktorët e intieresit kanë dakortësuar vlerat më poshtë:

Tab. 4: Karakterizimi dhe vlerësimi i kërcënimeve dhe presioneve mbi vlerat në Has

Nr Lista e kërcënimeve dhe presioneve5 Vlera e presioneve Vlera e kërcënimeve 1. Kullotja 2 2 2. Prerjet e pyjeve 2 2 3. Erosioni 2 1 4. Rrugët, shtigjet 1 1 5. Mosmenaxhimi i mbetjeve 2 6. Ujërat e zeza 2 7. Zjarret 2 1 8. Mbigrumbullimi i bimëve mjekësore 3 3 9. Ndotja e ujrave nga bujqësia 2 2 10. Gjuetia e paligjshme 2 11. Proceset natyrore të eutrofikimit dhe acidifikimit 2

Përcaktimi i faktorëve që ndikojnë në vlerat natyrore dhe kulturore është shumë i rëndësishëm. Për këtë është e domosdoshme përllogaritja e shkallës së ndikimit që kanë kërcënimet/presionet në çdo vlerë natyrore, duke marrë parasysh edhe shkallën e vulnerabilitetit të tyre. Këto vlerësime janë kryer me një bazë rrjete, të ndarë në kuadrate 1 me 1km në programin ArcMap 10.5. Në studim janë marrë në konsideratë kërcënimet që kanë ndikim të lartë në qëndrueshmërinë e biodiversitetit. Sipas vlerësimit tabelar ato janë: Kullotja intensive, zjarret, dhe prerja e pyjeve. Për secilën prej tyre janë ndërtuar hartat e kërcëimeve dhe presioneve mbi secilën vlerë natyore.

5 https://cdr.eionet.europa.eu/help/habitats_art17

emblematike

Të shenjta/fetare

Vende të shenjta, pjesë e peligrinazheve

Vorri i Pashtrikut, Vendi i Tre Kishave

Outpute të tjera kulturore

Ekzistenca Kënaqësia e ruajtjes së specieve të egra të natyrës

Ngritja e Administratës së Zonave të Mbrojtura Indikatorë mund të jenë pyetsorë, në turistë, banorë dhe aktorë të interesit

Testament Dëshira për të ruajtur kafshët, bimët, ekosistemet, pejsazhet në gjeneratat e reja

Nuk ka të dhëna testamenti

• Bimësia nën ndikimin e kullotjes Intensive Kullotja intensive vjen si kërcënim për grupimet bimore kryesisht nga blegtoria, i cili është një nga aktivitetet kryesore ekonomike në zonë. Kullotja përbën kërcënimn më të lartë për grupimet bimore si livadhet e thata, tokat bujqësore pa kanalizim dhe zonat bujqësore heterogjene. Ndërkohë që ka ndikim më të ulët në pyje dhe në shkorreta tranzitore.

Fig. 12: Bimësia nën ndikimin e kullotjes

• Bimësia nën ndikimin e prerjeve të pyjeve Fenomeni i prerjeve të pyjeve është i vazhdueshëm në zonë. Në fund të viteve 60’ sipërfaqe të mëdha u shpyllëzuan për tu kthyer në toka buke. Prerjet e drurëve në ditët e sotme kryhen për energji dhe funksione industriale. Aktiviteti i prerjes është një nga kërcënimet kryesore, pasi sjell ndryshime në formacionet e drurëve gjethegjerë, të cilat marrin edhe shkallën më të lartë të ndikimit nga ky kërcënim.

• Bimësia nën ndikimin e zjarreve Zjarret janë një kërcënim i rëndësishëm për pyjet dhe livadhet në zonë (figura 13). Aktualisht në zonën e Hasit sipas CLC, tokat e djegura përbëjnë vetëm 0.12% të territorit bashkiak. Ndryshimet klimatike kanë sjellë gjithmonë e më shumë zgjatjen e sezonit të verës, rritjen e temperaturave dhe thatësirës, të cilat rrisin rastet e zjarreve në pyje. Në hartë është përllogaritur shkalla e kërcënimit nga zjarre natyrore ose antropogjene. Shkallën më të lartë të ndikimit e kanë grupimet bimore të pyjeve gjethegjerë, shkorretave tranzitore dhe vegjetacionit sklerofitik, ndërsa vlera më të ulta marrin livadhet dhe kullotat e thata.

Fig.12: Bimësia nën ndikimin e prerjeve

Fig. 13: Bimësia nën ndikimin e zjarreve

Ndikimi i kërcënimeve dhe presioneve në speciet e bimëve dhe të kafshëve është analizuar vetëm për speciet e rëndësishme sipas Listës së Kuqe Shqiptare, IUCN dhe Direktivës së Habitateve. Për secilën specie, brenda çdo kuadrati është përcaktuar shkalla e rrezikut nga 0-3. Të dhënat janë grupuar sipas metodës së Jenks në 5 klasa, të cilat diferencohen nga njëra-tjetra nga gradienti i ngjyrave.

Meqenëse për hartimin e hartave të qarta dhe përfaqësuese për kërcënimet dhe presionet në speciet florike dhe faunistike, kërkohen si domosdoshmëri të dhëna të gjeoreferencuara të shpërndarjes së specieve në zonë, ndërtiimi i këtyre hartave është bërë me ekstrapolim për disa zona ku informacioni nuk mungon. Megithatë, ato nuk japin pasqyrim të realitetit të pasurisë së specieve dhe si të tilla janë vendour vetëm në anekset e këtij dokumenti për referencë dhe llogaritje model (Shtojca V). Më poshtë janë renditur vetëm në mënyrë narrative speciet e prekura nga kërcënime dhe presione të ndryshme.

• Speciet e bimëve me rëndësi nën rrezikun e kullotjes intensive Speciet bimore që kërcënohen nga kullotja janë pjesë e grupimeve bimore të kullotave dhe livadheve natyrore, tokave bujqësore, sidomos pranë zonave rurale. Speciet e rrezikuara janë Gentiana lutea, Origanum vulgare, etj.

• Speciet e bimëve me rëndësi nën rrezikun e prerjeve

Nga harta vihet re që speciet e kërcënuara nga prerjet, janë kryesisht pjesë përbërëse e formacioneve pyjore, shkurrore dhe më rrallë të kullotave dhe livadheve natyrore. Të tilla janë Fagus sylvatica, Carpinus betulus, Carpinus orientalis, Corylus colurna, Pinus heldreichii, Juniperus oxycedrus, Juniperus communis etj.

• Speciet bimore nën kërcënimin e zjarreve Speciet e rrezikuara nga zjarret kryesisht i përkasin formacioneve pyjore dhe shkurrore, livadheve natyrore, të tilla Fagus sylvatica, Carpinus betulus, Carpinus orientalis, Corylus colurna, Pinus heldreichii, Juniperus oxycedrus, Juniperus communis, Aster albanicus, Saturea montana etj.

• Fauna e rëndësishme nën rrezikun e gjuetisë Gjuetia mbetet një tjetër kërcënim i vazhdueshëm për faunën e zonës. Edhe pse moratoriumi i gjuetisë ka një ndikim pozitiv në biodiversitet, gjithësesi nuk mungojnë rastet e gjuajtjes së shpendëve, kafshëve të egra, për qëllime tregtie.

• Fauna e rëndësishme nën rrezikun e zjarreve Zjarret ndikojnë negativisht në llojet e faunës. Në përgjithësi speciet faunistike, por sidomos gjitarët e mëdhenj kanë të nevojshme një hapsirë të gjërë. Një habitat me cilësi të lartë mundëson vlera ushqyese të shumta, gjë e cila ndikon drejpërdrejt në dëndësinë e specieve.

• Fauna e rëndësishme nën rrezikun e prerjeve Dëmtimi i pyjeve ka një ndikim të drejtpërdrejtë në habitatin strehues dhe sigurimin e ushqimit, për llojet e faunës. Kjo sjell që në zonë të mbizotërojnë speciet që jetojnë në habitatet e hapura. Gjithashtu reduktohet numri i specieve të shpendëve folenizuese.

Shërbimet e ekosistemit, kërcënimet dhe mirëqënia e njeriut

Agroekosistemet

Pyjet

Livadhet dhe kullotat

Lumenjtë

Tipet e ekosistemeve

Flora dhe Fauna

Burimet natyrore

Produkte bimore dhe shtazore që përdoren për ushqim

Të mira materiale

Produkte bimore dhe shtazore që përdoren për zhvilimin e indusrive të tjera

Biomasa bimore dhe shtazore që përdoret për qëllime energjitike

Uji i pijshëm dhe uji për zhvillime bujqësore, akuakulture etj.

Shërbime rregullatorë dhe të mirëmbajtjes

Zbërthimi dhe eliminimi i mbeturinave, helmeve nga biodiversiteti dhe ekosistemet

Stabilizimi/zbutja e lëvizjeve të tokës, ujit

dhe ajrit

Sigurimi i kushteve të favorshme fizike, kimike dhe biologjike

Shërbimet kulturore

Sigurimi i aktiviteteve rekreative dhe shpirtërore të bazuar në bukurit e

peizazheve, vendet e shenjta dhe speciet emblematike

Siguri:

Siguri personale Qasje të sigurt në resurse natyrore Siguri nga katastrofat natyrore

Materiale biologjike për një jetë mirë të mirë:

Jetesë normale Sasi të mjaftueshme të ushqimit Strehë Qasje në të mirat materiale

Shëndet:

Forcimi i trupit dhe mendjes Njësi të mirë Qasje në ajër dhe ujë të pastër

Marrëdhënie të mira sociale:

Kohezion social Edukim Respekt të ndërsjellët Ndihmë e ndërsjelltë

Ekzi

sten

cë; L

iri p

ër zg

jedh

je d

he v

eprim

; Jet

esë

harm

onik

e dh

e e

lum

tur

Faktorët kërcënues Vlerat natyrore Shërbimet e ekosistemeve Mirëqena e njeriut kryesore të zonës

Prerja dhe zjarret

Plehrat kimikë dhe pesticidet

Kullotja

Hapja e rrugëve

Mbetjet urbane

Ujërat e zeza

Grumbullimi intensiv i bimëve

të egra

Gjuetia

Gërmimet

VLERA EKONOMIKE E SHËRBIMEVE TE EKOSISTEMIT Vlerësimi ekonomik i shërbimeve të ekosistemit është një mënyrë cilësore dhe sasiore (monetare) për të krahasuar përfitimet që merren prej një shërbimi. Sipas MEA6 (Millenium Ecosystem Assesment) janë identifikuar katër vlera ekonomike, të cilat tregojnë gamën e gjerë të mënyrave të përfitimit nga natyra. Në tabelën 5 jepet më e detajuar ndërlidhja e drejtpërdrejtë, e sektorëve dhe aktorëve të interesit me shërbimet e ekosistemit dhe vlerat ekonomike që përfitohen prej tyre. Në këtë pikë nxirret në pah kontributi i shërbimeve të ekosistemit në sektorët kryesorë të politikave aktuale të Bashkisë Has, por edhe ato shërbime që mund të përdoren si mundësi për investime në të ardhmen. Termi “vlerë ekonomike”, në këtë rast, është përdorur për të përshkruar rëndësinë e një ekosistemi për individin ose sektorin dhe përfitimet në mirëqënien sociale dhe jo një llogaritje monetare.

Tab. 5: Lidhja e Shërbimeve të Ekosistemit me sektorët dhe grupet kryesore të përfituesve dhe vlerat kryesore ekonomike

Shërbimi Sektorët dhe grupet kryesore të përfituesve dhe përdoruesve

Vlerat kryesore ekonomike

Sigurimi i ushqimit nga produkte bimore dhe shtatoze (të egra dhe të kultivuara)

Bujqësia -Bujq -Peshkataret -Fermerët -Gjahtarët -Industria e përpunimit të ushqimit -Fermat bujqësore -Konsumatorët ruralë dhe urbanë -Bashkia Has, Komunat, Entet shtetërore

-Të ardhurat nga shitja e lëndës së parë. -Të ardhura nga shitja e lëndëve të përpunuara -Përfitime nga punësimi në prodhimin, përpunimin dhe tregtinë e ushqimit -Përfitime ekonomike nga eksportet e lëndës së parë ose e produkteve të përpunuara -Të ardhura publike nga taksat dhe tarifat.

Sigurimi i fibrave, materialeve dhe energjisë

Pylltaria, Bujqësia, Energjitika -Ndërmarrjet shtetërore, kolektive dhe private për përdorimin e pyjeve dhe kullotave -Koncesionaret e pyjeve -Drejtoria e shërbimit pyjor -Fermerët -Industria e përpunimit të drurit dhe letres -Komuniteti lokal -Konsumatoret e drurit per djegie -Bashkia Has, Komunat, Entet shtetërore

-Të ardhura nga lëndës drusore dhe lëndës djegëse drusore -Të ardhurat nga tregtimi i produkteve të përpunuara -Përfitime nga punësimi në procesin e korrjeve, industrinë e përpunimit

Mbrojtja nga erozioni Turizmi, Bujqësia, Energjitika, -Përdoruesit e tokave bujqësore -Komuniteti dhe infrastruktura urbane dhe rurale -Turistët

- Evitohen dëmtime në shtëpitë, ndërtesat, infrastrukturën njerëzore në Bashki dhe Komuna - Evitohet humbja e prodhimit bujqësor dhe e bagëtisë - Reduktohen kosto në riparimin e pajisjeve dhe makinerive - Evitohet shpërngulja e banorëve nga vendbanimet e tyre

Mirëmbajtja dhe rregullimi i cilësisë dhe qarkullimit të ujrave

Turizmi, Agrobiznesi, Pylltaria, -Konsumatorët e ujit të pijshëm -Përdoruesit e ujrave për ujitje -Industria e vogël ose e madhe private e përdorimit të ujit për energji elektrike -Prodhuesit e produkteve blegtorale

- Të ardhura nga shitja e ujit - Reduktimi i kostove nga përdorimi i burimeve private të ujrave (psh. Hapja e puseve shtepiake) - Reduktimi i kostove për trajtimin e ujrave

6 https://www.millenniumassessment.org/

-Bashkia, Komunat dhe Entet shteterore - Reduktimi i kostove për pajisjet dhe proceset e mirëmbajtjes të burimeve ujore

Mbrotja nga përmbytjet dhe rrëshkitjet e tokës

Turizmi, Bujqësia, Energjitika, -Përdoruesit e tokave bujqësore -Banorët dhe infrastruktura urbane dhe rurale -Turistët

- Evitohen dëmtime në shtëpitë, ndërtesat, infrastrukturën njerëzore në Bashki dhe Komuna - Evitohet humbja e prodhimit bujqësor dhe e bagëtisë - Reduktohen kosto në riparimin e pajisjeve dhe makinerive - Evitohet shpërngulja e banorëve nga vendbanimet e tyre

Mbrotja nga stuhitë Turizmi, Bujqësia, Energjitika, -Përdoruesit e tokave bujqësore -Komuniteti dhe infrastruktura urbane dhe rurale -Turistët

- Evitohen dëmtime në shtëpitë, ndërtesat, infrastrukturën njerëzore në Bashki dhe Komuna - Evitohet humbja e prodhimit bujqësor dhe e bagëtisë - Reduktohen kosto në riparimin e pajisjeve dhe makinerive - Evitohet shpërngulja e banorëve nga vendbanimet e tyre

Polenizimi dhe përhapja e farave

Bletërritësit, Kultivuesit e bimëve foragjere Fermerëve

-Rritja e të ardhurave nga prodhmtaria e bimëve foragjere -Rritja e të ardhurave nga shit/blerja e produkteve -Ulja e kostove të polenizimit artificial

Mirëmbajta e popullatave dhe habitateve

Peshkatarët Grumbulluesit e bimëve mjekësore Bujq

-Rritja e të ardhurave nga prodhimtaria, eksporti -Ulja e kostove në perdorimin e fertilizuesve artificial

Mirëmbajta e cilësisë së tokës

Bujq -Rritja e të ardhurave nga shitja, eksporti i prodhimeve bujqësore -Ulja e kostove të përdorimin e fertilizuesve artificiale

Rregullimi klimatik rajonal/lokal

Turizmi, Agrobiznesi, Pylltaria, Peshkimi, Ujrat, Energjia, Infrastruktura Njerëzore Bujq dhe peshkatarët Infrastruktura urbane dhe rurale Banorët Turizmi Pylltaria, dhe sipërmarrjet e energjisë dhe ujrave

- Rritje e të ardhurave nga përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore - Rritja e të ardhurave nga turizmi

Mbrojtja e specieve në natyrë

Turizmi, Specialistët kërkimorë, shkencorë, edukativë Banorët

-Rritja e vlerave të pasurive të paluajshme - Rritja e të ardhurave nga turizmi -Rritja e vlerave të pasurive të paluajshme -Shkëmbimi kulturor -Të ardhura nga taksat dhe tarifat

Ruajtja e pejsazheve, ose monumenteve të natyrës

Turizmi, Banorët Bashkia, Komunat dhe Entet shteterore

Rekreacioni dhe turizmi Turizmi, Banorët Bashkia, Komunat dhe Entet shteterore

VIZIONI DHE DREJTIMET STRATEGJIKE Vizioni

Bashkia Has: qytet - portë mikëpritëse rajonale dhe ndërkufitare me përdorim të qendrueshëm të burimeve natyrore dhe investime inteligjente, në mbështetje të zhvillimit turistik, bujqësor dhe infrastrukturor ku qytetarët gëzojnë një jetesë të shëndetshme dhe mirëqenie!

Drejtimet strategjike të zhvillimit

Për të jetësuar vizionin e zhvillimit të Bashkisë Has, në përputhje dhe me planet rajonale dhe vendore të zhvillimit të zonës, 5 drejtime strategjike zhvillimi ku mund të integrohen investimet inteligjente dhe parimet e ekonomisë së gjelbër janë identifikuar:

• Përmirësimi i shërbimeve publike • Përmirësimi dhe promovimi i bujqësisë vendase • Zhvillimi dhe fuqizimi i turizmit të përgjegjshëm natyror dhe kulturor • Nxitja e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme • Fuqizimi i bashkëpunimit ndërkufitar

Të gjitha këto drejtime mbështeten nga parimi i përbashkët, i cili qëndron si kupolë e strategjive të zhvillimit dhe është Mbrojtja e Mjedisit.

IDENTIFIKIMI I AKTIVITETEVE TE ZHVILLIMIT DHE INVESTIMEVE INTELIGJENTE Bashkia Has, si të gjitha bashkitë në vend, gëzon autonominë financiare dhe vendimmarrëse si rezultat i reformës së decentralizimit, dhe në të njëjtën kohë vuan pasojat e ngërçit ekonomik dhe të të ardhurave vendore për ta “ushtruar” këtë autonomi. Pasuritë natyrore dhe shërbimet e ekosistemit globalisht njihen si një rrugëdalje për zhvillimin vendor, ndaj dhe Bashkia Has, e pasur në këto vlera, angazhohet të nxisë përdorimin e tyre në mënyrë të qëndrueshme për forcimin e ekonomisë vendore. Në të njëjtën kohë, Bashkia Has, pranon në filozofinë e saj të qeverisjes parimet e ekonomisë së gjelbër dhe përfitimet nga investimet inteligjente si një aset për menaxhimin efektiv të buxhetit. Si rrjedhojë angazhohet të integrojë në planet e saj të zhvillimit alternativat e investimeve inteligjente dhe të gjelbërta. Disa nga këto alternativa, sipas objektivave strategjikë, janë identifikuar në këtë plan veprimi për tu konsideruar dhe integruar në projektet e zhvillimit në 5 vjeçarin e ardhshëm.

Objektivi strategjik 1 Përmirësimi i shërbimeve publike

Aktiviteti Nismat dhe/ose investimi inteligjent Parashikimi i kostove (EUR)

Burimet e mundshme te financimit

Sektori: Uji i pijshëm

Furnizimi me ujë Sistemi inteligjent i matjes: aparat me bateri, me jetëgjatësi 10 vjeçare, i cili instalohet në çdo ndërtesë. Siguron:

a) Të dhëna ditore për furnizimin dhe përdorimin e ujit

b) Informacion për të kuptuar nëse tubacionet janë në rrezik ngrirjeje

50,000.00 Fondet bashkiake

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Bankat e Zhvillimit

Fondacioni Vodafone

Informimi dhe edukimi qytetar

Publikimi i statistikave ujore me qëllim transparencën dhe nxitjen e investimeve dhe kreativitetit nga kapitali privat.

Krijimi i politikave komunale që nxisin zvogëlimin e konsumit të ujit/banor.

Hartimi dhe krijimi i programeve nxitëse për konservimin e burimeve ujore.

15,000.00 Fondet Bashkiake

Bashkëpunimi me OJF-të

Bashkëpunimi me institucionet akademike

Sektori: Ndriçimi publik

Ndriçimi rrugor Ndriçimi rrugor LED me sistem të dimueshëm me energji nga rrjeti

Ndriçimi rrugor LED me sistem të dimueshëm dhe me energji diellore

53,000.00

100,000.00

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Bankat e Zhvillimit

Sektori: Menaxhimi i mbetjeve urbane

Grumbullimi i mbetjeve

Pajisje me sensor për secilin kontenier mbetjesh, me jetëgjatësi 10 vjeçare dhe funksion me bateri. Transmeton të dhëna ditore mbi:

a) Sasinë e mbetjeve në kosh b) Nëse koshi është rrëzuar c) Nëse i është vënë flaka

mbetjeve në kosh

35,000.00 Fondet bashkiake

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Bankat e Zhvillimit

Fondacioni Vodafone

Sektori: Ndërtim, rehabilitim dhe mirëmbajtje e ndërtesave publike

Ndërtesa publike eficiente

Matja e performancës së energjisë në ndërtesa dhe ngritja e databazës vendore

Termoizolimi i jashtëm i ndërtesave publike: fasada, dyer dhe dritare

25,000.00

150,000.00

Fondet bashkiake

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Bankat e Zhvillimit

Ndërtesa publike të gjelbërta

Sigurimi i energjisë dhe ujit të ngrohtë me panele dhe energji diellore

Tarracat e gjelbërta

120,000.00 Fondet bashkiake

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Bankat e Zhvillimit

Zhvillimi dhe promovimi i financimit të gjelbërt

Krijimi i mjeteve dhe stimujve financiare në bashkëpunim me sektorin bankar për kredi të gjelbërta

10,000.00 Fondet Bashkiake

Bashkëpunimi me bankat

Bashkëpunimi me institucionet akademike

Sektori: Ndotja e Ajrit

Cilësia e Ajrit Sistem matjeje i lidhur me një pajisje telemetrike që mat një sërë variablash dhe punon me energji. Mund të instalohet në çdo vend.

20,000.00 Fondet bashkiake

Bashkëpunimi me Institutin e Shëndetit Publik

Donatorët e ndryshëm

Fondacioni Vodafone

Objektivi strategjik 2 Bujqësia vendase

Aktiviteti Nismat dhe/ose investimi inteligjent Parashikimi i kostove Burimet e mundshme te financimit

Ujitja Pompa fotovoltaike për sistemin e ujitjes

53,000.00 Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Ministria e Bujqësisë

Serra inteligjente Ngritja e serrave me sistem ujitjeje dhe ngrohje me energji diellore dhe sensorë monitorimi

100,000.00

Kapitali privat

Objektivi strategjik 3 Turizmi i përgjegjshëm natyror dhe kulturor

Aktiviteti Nismat dhe/ose investimi inteligjent Parashikimi i kostove Burimet e mundshme të financimit

Markimi dhe hartëzimi i shtigjeve

Markimi ekologjik i shtigjeve natyrore

Hartëzimi i shtigjeve dhe itinerareve

25,000.00 Fondet bashkiake

Bashkëpunimi me operatorët turistikë

Kapitali privat

Donatorët e ndryshëm

Agro-turizimi Zhvillimi dhe shndërrimi i fermave, bujtinave dhe restoranteve në ndërtesa ekologjike dhe me praktika të qendrueshme

Përfshirja e këtyre investimeve në nismat promovuese të zonës

100,000.00 Kapitali privat

Zhvillimi i staneve si pika atraksioni turistik

Shndërrimi i staneve në pika akomodimi. Investimi i tyre me panele diellore për sigurimin e energjisë për shërbimet bazë si ndriçim dhe komunikim

15,000.00 Kapitali privat

Bashkëpunimi me OJF-të dhe donatorë të ndryshëm

Objektivi strategjik 4 Nxitja e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

Aktiviteti Nismat dhe/ose investimi inteligjent Aktiviteti Investimi inteligjent

Skema nxitëse Hartimi dhe zbatimi i skemave nxitëse financiare vendore për ndërmarrjet që përdorin praktika të gjelbërta

30,000.00 Fondi bashkiak

Rritja e hyrjes në treg të produkteve vendore nga ndërmarrjet e gjelbërta

Ngritja e markës vendore për produktet e prodhuara sipas standardeve të prodhimit organik dhe modeleve ekologjike të qendrueshme

Sigurimi i mjediseve të përshtatshme për depozitimin, ruajtjen dhe më pas shpërndarjen e produktit bujqësor

Sigurimin e transportit rural të produkteve për ato ndërrmarje të gjelbërta të cilat nuk e kanë mundësinë

100,000.00

150,000.00

Fondi bashkiak Donatorë të ndryshm

Fondet bashkiake

Programet ndërkufitare IPA

Donatorët e ndryshëm

Objektivi strategjik 5 Fuqizimi i bashkëpunimit ndërkufitar me Kosovën

Aktiviteti Nisma nxitëse Parashikimi i kostove

Burimet e mundshme të financimit

Promovimi turistik i rajonit ndërkufitar

Lehtësimi i bashkëpunimit të operatorëve turistik midis dy vendeve

Nxitja e ndërtimit dhe markimit të itinerareve natyrore dhe kulturore që lidhin Bashkinë Has dhe Klinë si destinacione turistike

5,000.00 Programet ndërkufitare IPA

Fondet bashkiake dhe komunale

Bashkëpunimi me bizneset

Promovimi i një tregu të përbashkët për prodhimet vendore

Fuqizimi i ndërlidhjes ekonomike në rajon përmes rrjetëzimit të bizneseve dhe ndërrmerjve prodhuese

Skema të përbashkëta nxitëse për bizneset/ndërrmarjet e gjelbërta të cilat ndërveprojnë/shkëmbejnë produkte në të dy rajonet, Shqipëri dhe Kosovë

35,000.00

Promovimi i prodhimeve artizanale

Nxitja e ndërveprimit të artizanëve të zonës ndërkufitare

Shkëmbimi i eksperiencave dhe metodave tradicionale për promovim turistik dhe ruajte identiteti kulturor

30,000.00

Aktivitete të përbashkëta promovuese

Organizimi i panaireve të përbashkët rajonalë

Identifikimi i festive rajonale dhe festimi i organizuar ndërkufitar i tyre

50,000.00

Veprimet me elementë ndërkufitarë janë një vlerë e shtuar e këtij plani, të cilat jo vetëm nxisin në përmirësimin e mardhënieve ndërkufitare por ndihmojnë në ruajtjen e qendrueshmërisë natyrore dhe ekonomike të zonës. Pavarësisht nismave të identifikuara në këtë tabelë, të dy bashkitë partnere, Klina dhe Hasi, i janë përkushtuar nismave ndërkufitare edhe nëpërmjet: si palë të këtij projekti të dyja po ndërhyjnë në mënyrën e tyre të qeverisjes përmes parimive të ekonomisë së gjelbër; të dy bashkitë kanë një karakter dhe profil rural zhvillimi i cili mbështet tek pasuritë natyrore (biodiversiteti në veçanti dhe mjedisi në tërësi) dhe tek zhvillimi i turizmit dhe bujqësisë e blegtorisë. Jo të specifikuar në mënyrë të veçantë, por të identifikuar po njësoj si prioritete, këto përfaqësojnë elementë binjakëzues për planet dhe bashkitë.

MONITORIMI DHE RAPORTIMI Për të siguruar integrimin e drejtimeve dhe produkteve të këtij plani në hartimin e politikave vendore dhe projekteve zhvillimore, si dhe për të nxitur buxhetimin e investimeve të këtij plani në hapësirat buxhetore të krijuara, Bashkia Has cakton grupin teknik të ngritur për mbikqyrjen dhe zbatimin e projektit ndërkufitar, si grupi i cili ka përgjegjësi për monitorimin dhe raportimin e zbatueshmërisë së këtij plan veprimi. Grupi teknik do të përgatisë raporte vjetore për të pasyruar gjetjet e monitorimit dhe për të komunikuar me anëtarët e Këshillit Bashkiak, Administratën dhe qytetarët.

Ky plan veprimi hyn në fuqi pas miratimit të tij në Këshillin Bashkiak të Bashkisë Has.

REFERENCAT

1. Baylan, E., Karadeniz, N.(2017): Identifying landscape values and stakeholder conflicts for the protection of landscape multifunctionality: the case of Ekşisu wetlands (turkey)

2. Bego F., Preliminary report on Amphibians and Reptiles of Pashtrik Mnt 3. Bego F., RUAJTJA E BIODIVERSITETIT NË PLANIN E MBARËSHTRIMIT TË EKONOMISË PYJORE

“KOLESJAN” KUKËS 4. Bela M., Përzhita L., (1990): Harta arkeologjike e zonës së Hasit (rrethi i Kukësit). Iliria, vol. 20

n°2. pp. 227-248 5. cices.eu/resources/ver 4.1 6. Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats; ETS No.104: Bern,

19/09/1979. https://ëëë.coe.int/en/ëeb/conventions/full-list/-/conventions/treaty/104 7. Dinga L., Hoda P.,(2004): Fitogjeografia, SHBLU 8. Emerton L., (2013): Montenegro: the economic value of biodiversity and ecosystem services 9. Euro+Med Plantbase (2006-): The information resource for Euro-Mediterranean plant diversity:

http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/ 10. European Commission, DG Environment (2013): Interpretation Manual of European

Union.Habitats,. EUR.28: http://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/habitatsdirective/docs/Int_Manual_EU28.pdf

11. European Commission, Directive 2009/147/EC on the Conservation of Ëild Birds: http://data.europa.eu/eli/dir/2009/147/oj

12. Gjeomonumentet e Qarkut Kukës: http://ëëë.gsa.gov.al/ZbuloGjeologjine/monumentet.html 13. Group of Authors, (2019): A Participatory and Ecosystem-Based Approach to Define the

Boundaries of a Natura 2000 Proposed Site: the case of Llogara-Karaburun-Orikum-Mt. Cika Complex Site (AL0000001). Preparation toëards implementation process of Natura 2000 netëork in EU candidate countries: the case of Albania. Final results report and technical guidelines. Società Botanica Italiana. Firenze, Italy.

14. Hartimi i Planit të Përgjithshëm Vendor Bashkia Has - I pa publikuar 15. Haxhiu, I . 1994: The herpetofauna of Albania, Amphibia: Species composition, distribution,

habitats, Zool.Jahrb.Syst.121: 109-115. 16. Haxhiu, I. 1998: The Reptilia of Albania: Species composition, distribution, habitats. Bunn

Zool.Beitr bd 48: 35-37. 17. http://aboutvalues.net/method_navigator/ 18. http://databaza.instat.gov.al/ 19. https://cdr.eionet.europa.eu/help/habitats_art17 20. https://geoportal.asig.gov.al 21. https://power.larc.nasa.gov/data-açess-vieëer/interannual_temperature data 22. https://www.iucnredlist.org/ 23. https://www.millenniumassessment.org/ 24. https://www.bashkiahas.gov.al/bashkia-has/ 25. https://portavendore.al/wp-content/uploads/2018/03/Raport-Studimor-Ministria-per-Ceshtjet-

Vendore-Analiza-e-Situates-se-Qeverisjes-Vendore-2014.pdf

26. http://www.co-plan.org/administrative-territorial-reform-mt-ag/ 27. https://www.greeneconomycoalition.org/neës-analysis/the-5-principles-of-green-economy 28. http://www.gsa.gov.al/ZbuloGjeologjine/monumentet.html 29. http://iktk.gov.al/site/ëp-content/uploads/2020/10/Monumentet-_-Qarku-Kukes.pdf 30. https://cdr.eionet.europa.eu/help/habitats_art17 31. Indikatorët e performancës janë referuar sipas http://www.ippm.al/wp-

content/uploads/2020/09/Indeksi-i-Performances-se-Bashkive-2020-compressed.pdf 32. INSTAT (2014): Tipologjia e Komunave dhe Bashkive 33. Jablonski, D. 2011: Reptiles and amphibians of Albania with new records and notes on

occurrence and distribution. Acta Soc. Zool. Bohem. 75: 223–238 34. Jenks G. (1967) The Data Model Concept in Statistical Mapping. International Yearbook of

Cartography 7: 186–190. 35. Cent et. al., (2014): Emerging multilevel environmental governance – A case of public

participation in Poland 36. Krasniqi F., Vangjeli J., Mullaj A., (2003): Fjalor i emrave të bimëve: latinisht, shqip, anglisht,

gjermansiht, frengjisht, ASHSH, Inst. i Kërkimeve Biologjike, 556 f 37. Ligj Nr. 115/2014 “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në

Republikën e Shqipërisë” 38. Ministria e Arsimit dhe e Kulturës me nr.1886, dt.10.06.1973, monumentet e kulturës:

http://iktk.gov.al/monumentet e kultures - qarku Kukes 39. Ngjeci K., (2017): “vlerësimi dhe Menaxhimi i Resurseve Natyrore dhe njerëzore të Hasit për

zhvillimin e qëndrueshëm të tij”, Universiteti I Tiranës, Disertacion. 40. Open Standards for the Practice of Conservation https://conservationstandards.org/ 41. Plani Operacional i Zhvillimit Lokal (POZHL) është përgatitur nga Bashkia Has në kuadër të

projektit STAR dhe zbatuar nga Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM). 42. Rakaj M., (2009): Floristic and chorological neës from north Albania, Botanica serbica, 33 (2), pp.

177-183 43. Shtylla V., (1998): Rrugët dhe urat e vjetra të Shqipërisë. Tiranë 44. Shuka, L. & Xhulaj M., (2013): Iris variegata L. and Iris pumila subsp. attica (Boiss. & Heldr.) K.

Richt, tëo neë taxa for the flora of Albania, BSHN (UT), Nr.15: 172-178. 45. Shuka et. al (2020): Additions to the flora of North Albania 46. Shumka S., Miho A., Hallaçi B., Shahini R. (2014): Peshkëzimi i ujëmbledhësve – rëndësia

ekologjike dhe ekonomike– në fokus liqeni i Fierzës 47. Vendim i Keshillit të Ministrave, 2013. Lista e Kuqe e Flores e Faunes.

http://www.nationalredlist.org/red-list-of-albania-flora-and-fauna-2013 48. VKM Nr. 676, datë 20.12.2002 49. www.geo.edu.al/skedaret 50. www.kesh.al/asset/fierza

SHTOJCAT

I. Studim realizueshmërie: Ndriçimi rrugor LED në Bashkinë Has me energji nga rrjeti dhe me nergji diellore