Srpska Varos Uzice

UŽICE NEKAD I SAD Užice u obnovljenoj Srbiji Srpska varoš Užice (1863-1914)

m u l t i s o f t . r s 1

Srpska varoš Užice (1863-1914)

dr Vladimir Macura

Sva dokumenta, prepiske ili putopisi označavaju Užice druge polovine prošlog veka kao varoš. Ova najviša odrednica u sistemu mreže naselja tadašnje Srbije označavala je ne samo mesto koje je imalo ozbiljan ekonomski i privredni pontecijal, pre svega čaršiju, već i naselje sa najvišim oblicima vlasti, mesto sa već razvijenim načinom urbanog života, pomalo diferencijalnim slojevima stanovništva, dakle na moderan način ustrojenom podelom zanimanja i, razume se, naselje koje se već svojim likom, strukturom sadržaja, sistemom javnih građevina i arhitekturom važnih zgrada izdvajalo iz reda okolnih mesta-varošica i sela. Početkom polovine prošlog veka ni jedna od ovakih odlika, kada se govorili o Užicu, nije dovođena u pitanje. Ovakvo određenje - da je Užice varoš - dolazilo je iz njegovih spoljnih odlika i broja žitelja, ali između ostalog, i iz tradicije koja je još uvek pamtila priče o najmnogoljudnijoj varoši u Srbiji posle Beograda, o Užicu za koje su legendarne priče da je imalo 60.000 stanovnika, o prirodnom položaju kakav imaju samo dva šehera, Meka i Užice, o “malom Carigradu”. Pre ovoga, početkom XIX veka, sigurno je da su i Turci i Srbi, svako sa svojim molitvama, Užicu pridavali poseban značaj. Jedini jer je to bio i “tvrdi grad”, kako bi Vuk Karadžić rekao, odnosno značajna tačka u održavanju vlasti Carevine na tlu Srbije, drugi jer se budućnost zemlje nije mogla ni zamisliti bez jačeg sistema modernih naselja duž buduće gradince na Drini, među kojima je Užice moralo imati poseban značaj. Vojni i strategijski razlozi sigurno su bili dopunjavani i privrednim, što je sve zajedno sa tradicijom, ulogom naselja u prošlosti, ali i anticipiranom funkcijom u budućnosi, davalo mogućnosti da se svakodnevnom komuniciranju i zvaničnim prepirkama Užice označi najvišim urbanim stepenom. Planinska gradnja takođe potvrđuje da je reč o varoši. U jednom dokumentu iz 1862. godine Okružno načelstvo nalaže da se “plan od varoši ove načini”. Zatim se pominje “plan od izgorele časti varoši”, “premeravanje izgorele časti varoši”, “novosačinjeni plan pogorele časti varoši” idt. U jedanom kasnijem dokumentu, regulacionom planu iz 1891. godine, nalzimo da je ovaj izgrađen za “okr. varoš Užice”. Hijerarhijska klasifikaciona mesta u Srbiji nije postajala sve od 1866. godine. Tada, “Zakonom o tome koja su mesta u Srbiji okružne varoši, varošice a koja sela”, Užice se prvi put i legislativno svrstava u najviši rang, bez obzira što je tadašnji njegov izgled još uvek morao nositi pečat strašnog požara iz 1862. godine i bez obzira što je Užice tada imalo jedan od najmanjih brojeva stanovnika u svojoj bližoj istoriji. Kasnija Dopuna zakona o mestima iz 1885. godine potvrđuje Užicu statsu varoši. Jezik planova, dopisa ili zakona, po prirodi stvari, nije mogao dublje da se upušta u semantičke vrednosti pojma “varoš”. Putopisci, ljudi od pera ili književnici čini se da su bliži ovome. Uskoković, koji je nesumnjivo imao istančan osećaj za pisanje urbanog i pesudourbanog, za Užice poslednjih decenija XIX veka kaže da su se “duboko dole oko zaleđene Đetinje šćućurile (...) dve-tri gomile kuća. To je Užice”. Na drugom mestu će reći da Užice “ćuti kao onesvesnuo od jare i besposlice”, ili da u Užicu “(...) i zdrav čovek može da umre od dosade i monotonije”. Njegova najteža kvalifikacija jeste da je Užice “(...) umrla palanka, daleko od talasa života”. Ovi opisi suštine reči varoš, kad govorimo o Užicu s kraja XIX veka, mogu biti dopunjeni signalima “srpski Sibir” i “karakteristična palanka”, po Skerliću, ili neverovatno jasnom slikom da su u Užicu “mačke spavale na sred ulice”.



Osećenje unutrašnjeg života varoši svakoko treba dovojiti od njenog spoljnjeg, pojavnog vida. F. Kanic, koji je varoš posetio u dva navrata, 1860. i 1888. godine, ne skriva svoje oduševljenje uspesima koje su Srbi postigli u razvijanju fizičkog lika Užica; “Ja sam bio ushićen i dodelio sam tom veoma ramantičnom Užicu nagradu među varošima Srbije”. Ništa manje oduševljenje ne nalazimo ni u opisima Mage Magazinović pa i na nekim mestima kod Miladina Radovića. No kolebanja u značenju nisu bila praćena zakonskim ili planetarskim dilemama oko toga kakvo je mesto Užice. Tokom čitave druge polovine XIX veka ono je varoš. Užice tog vremena nije grad ni u modernom ni u Vukovom značaju te reči, bez obzira što se na nekim mestima gradom naziva. Varoški karakter mesta dolazio je pre sveka do njegove privredne osnove. Tokom čitave druge polovine XIX veka Užice nije uspevalo da se otrgne od zanatlijske proizvodnje niti mu je polazilo za rukom da stvori jači kapital na drugim osnovama izuzev trgovačko-zanatlijskim. Napori na modernizaciji privrede, počev od kupovine mašina iz Državne čohare u Topčideru 1867. godine, preko otvaranja Fabrike kože Orlovića i Braunštajna, pa do Radovićevih i Čađevićevih ideja o mlinu sa turbinama na Đetinji, završili su se ili samo na zamisli ili siromašenjem. Osnivanje “Prve povlašćene užičke akcionarske tkačke radionice”, ovog veka ili kasnije, 1904. godine, Strugare, a svakako i prosecanje pruge 1912. i 1925. godine predstavljalo je prve korake ka industrijalizaciji mesta, ali još uvek nedovoljne da bi se Užice moglo označiti kao moderan industrijski grad. Činjenica je da su se neki od znakova modernog grada javili čak sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka među promene se može ubrojiti i besprimerna seča voćnjaka i otvaranje mogućnosti za erodiranje zemljišta tokom hladne 1875. i 1876. godine, na jednoj strani, i težnje ka formiranju modernog parka i ozelenjavanju Užica na drugoj. Razvija se radnički pokret, ali ne fabričkih radnika, dok se na drugoj strani sve okrutnije javlja eksploatacija ženske i dečje radne snage. Propadaju stare trgovačke porodice, a pojačava se migracija došljaka iz neposredne okoline. Rađaju se ideje o modernom načinu korišćenja hidroenergije i jačanju komunalne infrastrukture, i javljaju prve javne građevine. Veća briga se poklanja središnjim delovima grada, čaršiji i pijacama, nasuprot zapuštenim i do sloma dovedenim zonama na Pašinovcu i u Ciganskoj mali. Vlada shvatanje da je Užice samo onaj deo naselja koji se prostire sa leve strane reke i vrši se devastiranje Međaja i zone Jazova. Sve su to nagoveštaji jednog ranograđanskog, odnosno ranokapitalističkog urbanog okružja, u ovom slučaju zasnovanog najvećim delom na trgovačkom kapitalu. Bilo je potrebno da prođe skoro pola veka, presečena sa dva svetska rata i jednom ekonomskom recesijom, pa da ne samo privrednom strukturom već i prostornom organizacijom i načinom izgradnje Užice dosegne stepen modernog grada, svakako drugačijeg od ranokapitalističkog ili kapitalističkog. Za razliku od Niša ili Kragujevca, koji su u fazu modernog gradskog razvoja ušli u međuratnom periodu, Užice je sticajem prilika moralo na to duže da čeka. Razloge ovome svakako treba tražiti, pre svega, u ozbiljno poremećenoj privrednoj situaciji posle zatvaranja granice ka Bosni 1878. godine, koja je čak dovela i do blagogo opadanja stanovništva, a sigurno i u saobraćajnoj odsečenosti u skoro dve decenije kasnom provlačenju pruge u odnosu na moravski pravac. Prema tome, kada se govori o Užicu druge polovine XIX veka, reč je o patrijarhalno - građanskoj varoši a ne o modernom gradu. Varoš je 1862. godine teško popaljena. Prema statističkom izveštaju Primiritelnog suda varoši Užica ukupan građevinski fond koji su Srbi držali brojao je oko 370 kuća, 190 dućana i oko 80 mehana. Izveštaj posle paljenja govori da je požar odneo 44 kuće, znači oko osmine ukupnog fonda, zatim oko 100 dućana, odnosno preko polovine, i oko jedne četvrtine mehana, ukupno 26. Štete koje je pretrpela turska strana bile su manje. To je u osnovnome



Užice, oko 1910

Kasapčića most se pomiwe kao most Asan-bega Kasapčića i most Mehmed-bega Kasapčića.

(Petar Pržuljević)

bilans ovog događaja koji ne samo da je izazvao poroterivanje Turaka za Bosnu i početak takozvanog “zlatnog doba” Užica, već je i iz korena promenio sliku varoši-matricu Užica, način izgradnje i definisao bitne prostorne repere varoškog razvoja za narednih stotinak godina. Putopisac F.Kanic je u vezi sa ovim zapisao: “Na ruševinama turskog dela varoši (...) postale su postepeno pravilne ulice sa solidnim državnim i privatnim kućama”. Promena koju je ovaj naumorni istraživač Srbije uočio prilikom svoje druge posete Užicu bila je moguća jedino zahvaljujući opštoj težnji Srbije da se što pre, koristeći svaku priliku, otrgne od nemilih uspomena dugovekovnog robovanja i da se što pre priključi Evropi. Varoški izgled, shvaćen najšire, bio je jedna od takvih prilika. Evropski uzori u uredđenju varoši nisu bili strani Srbima. Čitav pokret izgradnje novih varoši, začet za vreme kneza Miloša Obrenovića, nastavljen je u drugoj polovini XIX veka kroz rekonstrukciju onih mesta koja su od Turaka nasleđena. Pre svega, neumorno su brisani tragovi istočnjačkog modela varoši i uvođene ortogonalne ulične mreže. Prava linija za ulicu, prav ugao za raskrsnicu bili su ne samo sinonimi varoške lepote već i znaci evropeizacije. Ovaj način uređenja mesta počivao je na planovima. Rekonstrukcioni planovi su se uvek trudili da odgovore evropskim standardima. U tom kontekstu treba posmatrati planiranje i izgradnju Užica. Uobičajeno je da se u današnjoj urbanoj istoriji Srbije kao početak perioda rekonstrukcije varoških jezgara uzima 1867. godine kada arhitekta Emilijan Josimović radi plan za Beogradsku varoš u Šancu. Postojanje plana za rekonstrukciju užičkog jezgra iz 1863. godine menja ovu pretpostavku. Vreme rekonstrukcije varoši u Srbiji počinje zapravo sa Užicem. Prostor koji je bio spaljen prema izjavama svedoka i drugim dokumentima protezao se do tadašnje pijace kod crkve Sv. Đorđa do Medrese, a sa juga od Kasapčića mosta i Đetinje pa do “na Slanušu, do Bojanića kuće”. Vatra je uništila poslovno središte varoši ili, kako bi to jedan od očevidaca rekao, “vatra se je po celoj čaršiji širila i uz čaršiju i niz čaršiju”, tako da je “po pet-šest dućana u jedna mah hvatala”. Na planu Emanuela Šefera, između ostalog, prikazan je i prostor koji je zahvaćen požarom. Ključni planovi za rekonstrukciju Užica, plan tadašnjeg stanja i plan nameravane gradnje i uređivanja nisu sačuvani. Prvi je rađen u komisiji koja je odmah iza vatre stiga u Užice i koju je predvodio Avgust Lange, dok su drugi radili užički okružni inženjer E. Šefer i okružni inženjer iz Čačka Josif Klinar. No, kao ne manje značajno, treba istaći da su sačuvani već pomenuti Šeferov plan iz 1863. godine i jedna radna skica Šefera i Klinara za plan od 26. avgusta iste godine. Prvi dokumenat sadrži tadašnje stanje i plan, drugi tri različite varijante uređivanja prostora najužeg jezgra i svedoči o tadašnjem odnosu varoši prema vezi čaršije i pijace. Tako iz ovog vremena imamo, kada se pažljivo analiziraju oba dokumenta i razlože preklopljeni crteži, četiri varijante u to doba mogućeg rešenja užičkog jezgra, četiri predloga o kojima se tada razmišljalo. Sve četiri regulacije pripadaju ortogonalnom stilu, ovde nešto deformisanom zbog vezivanja s delovima varoši koji nisu popaljeni. To je rađeno u stilu koji je tada bio



važeći u Evropi i za koji je Šefer, kao student tehničkih nauka u Beču i Karlsrueu, bio obučavan. Prvi Šeferov plan uglavnom se drži nasleđene ulične mreže i starog rasporeda blokova poštujući pri tom i tadašnju pijacu, koja se pružala od Načelstva okružnog, preko nove crkve i Pravitelstvene kuće do početka čaršije ka Megdanu. Novo varoško jezgro - nova čaršija (mapa1), trebalo je da se gradi počev od pijace pa bliskom staroj čaršijskoj trasi ka Medresi. Kako se veliki deo prometa čaršije odvijao upravo preko pijace i kontakata koje je ona pružala sa okolnim, vanvaroškim stanovništvom, što nije bila odlika samo Užica već i većine varoši tog vremena, to su Užičani brzo shvatili da će neki od njih ostati sa manjim mogućnostima prometa, jer, kako kaže Živković, tadašnja pijaca nije bila u središtu varoši. Preko Primiritelnog suda podnet je zahtev da se pijaca preseli negde između Megdana i Medrese, što znači u težište nove varoške izgradnje.

“Generalni regulacioni plan” iz 1891. godine.

U pomoć Šeferu, koji se u međuvremenu razboleo, stigao je čačanski okružni inženjer

Josif Klinar. Još dok nije bio definisan zahtev za preseljenjem pijace, razmatrana je nova varijanta ulične mreže koja se odlikuje simetrijom, trapeznim oblikom blokova i drastičnim napuštanjem stare turske matrice (varijanta “olovka - brisana olovka “). Čini se da je odmah po definisanju zahteva za novom pijacom u okviru ove varijante razmatrana mogućnost smanjenja jednog bloka, danas onoga sa leve strane Trga partizana pa do ulice Bana Strahinjića. Kasnije je, verovatno zbog suviše male pijace, ova mogućnost napuštena i u okviru sledećih crteža ispitivano je otvaranje jedne, za to doba velike pijace, koja bi po površini odgovarala današnjem Trgu partizana. Poslednje rešenje, znači ono koje je izvedeno i koje se sreće i na planu iz 1891. godine, bilo je simetrično usecanje pijačne ravni u tkivo dva bloka između ulica Bana Strahinjića i Petra Ćelovića. Tako je pijaca kroz veći broj proba i niz pogađanja samih Užičana, varoških vlasti, ali i onih u Beogradu, konačno dobila svoj oblik. Ova najstarija regulaciona osnova kasnije je sa više ili manje uspeha realizovana kroz dorade u kojima su učestvovali sigurno i sam Šefer, ali i Drag. J. Grujičić, Stevan Čađević,



koji je od 1874. godine radio kao podinženjer i bio prvi školovani građevinski stručnjak rodom iz Užica, i drugi. “Generalni regulacioni plan okr. varoši Užica” iz 1891. godine potvrđuje uspešnost poslednjeg projekta koji su sačinili Klinar i Šefer. Najveći broj zamisli do devedesetih godina prošlog veka bio je ostvaren uz neznatne promene na nekim raskršćima (današnje ulice Vite Pantovića, Slanuške i Trebinjske ili spoja Proleterskih brigada i Bana Strahinjića) ili detaljima kakva je bila veza između današnje ulice Petra Ćelovića i same Žitne pijace (kasnije Rajićeva ulica). Za prostor glavne varoške pijace, kao i u kasnijem Josimovićevom planu Beogradske varoši u šancu, Šefer i Klinar su odabrali nekadašnje Tursko groblje, “Grobnicu”, od čijih je spontano nastalih međa 1891. godine postojala još jedino izlomljena krajnja severoistočna trasa. Ona se zadržala u obliku nepravilne uličice Trg partizana, kada je na tom mestu podignut soliter koji je sada na trgu. Uspeh Šefer - Klinarovog projekta ležao je u većem broju činjenica. Bili su tu i želja da se sada čisto srpsko Užice obnovi, zatim potreba da se ka Bosni ima jako urbano središte, ali je svakako jedan od činilaca bio i brisani prostor koji je požar za sobom ostavio. Za to Užice jedna Uskokovićeva ličnost će reći: “Užice mi se dopada više nego što sam očekivao. Ulice su čiste i prave”. San iz početka šezdesetih godina ostvaren je u roku od dve decenije. Kasniji planerski dokument, “Generalni regulacioni plan okr. varoši Užica” koji je 1891. godine sačinio Vječislav Čihar, inženjer opštine Užica, ne donosi nikakve značajne novine. U to vreme, a počev od donošenja Dopune zakona o mestima iz 1885. godine i Raspisa od 24. 8. 1886. goidne da “sve varoši i varošice imaju u roku od tri godine dati izraditi pravilne planove regulacije i nivelacije...” mesta širom Srbije rade ovu dokumentaciju. Užice tih godina doživljava depresiju, zaostaje, postaje prognaničko mesto, odsečeno od sveta. Čiharov plan sve to odražava. Ovaj dokumenat, značajan pre svega što svojim tankim linijama ilustruje tadašnje stanje varoši, bitno odudara od ambicioznih planova koji su rađeni u to doba i za manje važna mesta, kao na primer Surdulicu ili tek oslobođenu Kuršumliju. I za Negotin su urađeni vrlo ambiciozni projekti. Čiharov plan se zadržava na proširivanju postojeće krivudave, nasleđene i ne retko urbane ulične mreže. Kako u jezgru Užica nema potreba za intervencijama, Čihar se koncentriše na rubne zone varoši. Težnja za poštovanjem nasleđene ulične matrice na nekim mestima je dovedena do apsurda - kao u slučajevima regulisanja postojećih, neprihvatljivo strmih ulica na Pašinovcu, iznad Uremovca, ili u zoni Gradske mahale. Reklo bi se da ovaj projekat više zadovoljava zakonsku formu, nego što anticipirajući budući razvoj, pomaže Užicu da se bolje prostorno organizuje. Treba sigurno dodati i to da su zone koje je Čihar zahvatio planom bile u to vreme pretežno nenastanjene i da su mogućnosti njihovog prostornog uobličavanja bile velike da je samo bilo više planerske mašte i varoškog samopouzdanja. Iz godina bliskih požaru ne postoje, na žalost, grafički podaci o prostornom razmeštaju varoških delova ili rasporedu pojedinih funkcija. Lange Šefer i Klinar su izradili snimke jedino za šire jezgro. Na tim snimcima se pojavljuju “Slanuška” - zona sadašnje ulice istog imena, “Tursko groblje”, kasnija Nova pijaca. Tu je i “Sadašnja pijaca” ili, kako će je Kanic nazvati, “Forum varoši”, što je današnji Trg Slobodana Penezića Krcuna i, najzad, “Megdan”, što bi odgovaralo raskršću između današnjih ulica Petra Ćelovića i maršala Tita. Pod “Megdanom” A. Milojević kaže da se početkom ovoga veka podrazumevao deo Užičke čaršije od Stare pa do Nove pijace. Što se tiče imena mesta, koja srećemo na Šeferovom i Klinarovom crtežu, to bi bilo sve. Oni su linijama ulica i nekim zgradama prikazali i krajeve čije nazive nalazimo kod Lj.Stojanovića. Zona ispod Nove pijace do Đetinje i Kasapčića mosta nazivala se “Tabane”, a prostor oko današnje Ulice maršala Tita, od Trga partizana pa do blizu Dositejeve ili Višegradske ulice, zvao se “Donja čaršija”. Na Šeferovom planu nalazimo još jedan putokaz - “ka Lipi”, znači ka prostoru približno današnjem spoju ulica



Maršala Tita i Heroja Dejovića u blizini današnjeg Carinskog potoka. Na jednoj “Situaciji Pošte i Telegrafa u Užicu” iz 1931. godine ovaj se potok naziva i “Lipski potok”. Naznake o položaju pojedinih varoških krajeva - mahala, koje ostavlja Lj.Stojanović, možemo povezati sa grafičkim informacijama sa Regulacionog plana iz 1891. godine. Ovakvu mogućnost dozvoljava činjenica da su se toponimi ne samo slabo menjali već i da nisu imali većih teritorijalnih pomeranja. Prema Stojanoviću, ispod Stare pijace nalazio se Kadinac sa “vodom Kadinac” koju pominje i Radović. Ispod Lipe ležao je “Studenac”, a na brdu iznad “Dovarje”. Tradicionalni srpski delovi Užica bili su sve do 1854. “Varoš” - prostor od Rakijske pijace do Carine i “Carina” na izlaznom i nekada glavnom drumu ka Požegi, Valjevu i Beogradu. Na brdu iznad “Varoši” ležalo je staro srpsko groblje zvano “Belo groblje” ili “Beli grob”, kako ga zove Uskoković. Nešto niže, na trasi za Slanušu bio je “Pašinovac”. Na krajnjem zapadu Užica nalazila se “Gradska mahala” ili “pod gradom”. Ovaj drugi toponim sreće se još kod Čelebije. Iznad ovog prostora, koji je, ceneći prema Planu iz 1891. godine, zahvatao najverovatnije zone oko današnje ulice Gradske i Mihaila Ilića, znači iznad ovoga na severozapad, prema Stojanoviću, nalazile su se “Terazije”. U potoku ispod njih bila je “Koštica”, a iznad ove “Pora”. Sa severne strane Donje čaršije i Nove pijace bio je “Uremovac” a nešto više na zapad “Rosulje”. “Ciganska mala” ležala je na Đetinji između Gradske male i Donje čaršije, a sa njene severne strane uz Koštički potok bila je “Džindžefin mala”, negde oko današnjih ulica Lazara Mutapa i Kurlagine.

Ovaj poslednji toponim se sreće jedino kod Stojanovića i nije isključeno da je reč o imenu iz turskog vremena koje kasnije Srbi nisu prihvatili. Nasuprot, čini se da se u drugoj polovini XIX veka kraj od nekadašnje Musale - lokacija sadašnje škole “Andrija Đurović”, pa do mosta na Koštičkom potoku nešto češće nazivao “Terazijama”, kao, uostalom, i čitavo brdo iznad Koštičkog potoka, padina kojom se pružaju današnje ulice Bosanska i Hercegovačka, kao i sam prevoj ka Turici. A. Milojević kače “sa kraja varoši od Terazija, sa zvonare stare osnovne škole” i na drugom mestu “ na kraju Donje čaršije, kod Drvarske pijace, nalazi se terazijska osnovna škola”. Moguće je da je reč “Terazije” korišćena sa dva značenja - jedno je bilo topografsko - kada je označavan prevoj ka Turici i kosa ka Užicu i, drugi kada se njime označavao kraj varoši iz koga se izlazilo na kosu i prevoj.

Užice, oko 1917

Stari Uremovački potok ili Uremovac, danas je on pokriven i na njegovom toku je nastala današnja Ulica Marije Mage Magazinović.




Svi ovi krajevi Užica nisu bili podjednako značajni za varoš. Ako bismo pratili učestalost javljanja toponima u pisanoj građi ili lepoj književnosti, jasno bi se uočilo da se neki od njih, kada je reč o funkcionisanju varoši, skoro uopšte ne pojavljuju. Pora, Rosulje, Gradska mala, Ciganska mala, Koštica, imena su koja sa stnaovišta svakodnevnog funkcionisanja varoškog sistema ne znače mnogo. Bili su to tradicionalno turski krajevi Užica i sa njihovim odlaskom urbani život na tim prostorima je praktično zamro. Na drugoj strani se sreće aktivno i živo Užice koje se proteže od Lipe, preko Stare pijace, Megdana, Nove pijace, do Donje čaršije, Terazija, u Milojevićevom označavanju, potez na kome je praktično i danas koncentrisan svekoliki život grada. Snimak iz 1891. godine jasno pokazuje i potvrđuje da je Užice druge polovine XIX veka pomerilo svoje poslovno središte od Donje čaršije ka Megdanu i, s druge strane, da je redukovalo svoju aktivnu varošku teritoriju praktično do linije Koštičkog potoka. Biće potrebno da prođe skoro čitav vek, sve do promena posle drugog svetskog rata, pa da se grad vrati ovim prostorima. Desna obala Đetinje je takođe bila i slabo korišćena i slabo nastanjena. Srbi su ovaj prostor, u čijem je središtu za Čelebijinog vremena ležala nadaleko čuvena Međajska musala, shvatali kao prostor nužnih komunalnih aktivnosti varoši. Tu su se nalazili Jazovi sa dve poznate, do danas sačuvane vodenice, nešto siromašnih kuća i “Konjsko groblje”, jedan urnisima i zapuštenošću ispunjen prostor na kome će kasnije, sedamdesetih godina, početi da se formira Veliki park. No taj prostor će takođe biti viđen i za provlačenje prve železničke pruge uskog koloseka i izgradnju stanice. Vergović kaže da se tada “iz osnova menjao život približnog Begluka”, da su se “ništili baštovanluci, crepane i ciglane”. Uz Đetinju, na istoj obali, početkom ovoga veka biće izgrađena prva hidrocentrala. Sve je to govorilo da Srbi nisu umeli da shvate prednosti aktivne varoši na obe strane reke na način kako su njene obale umeli koristiti Turci neki vek ranije. Tokom druge polovine XIX veka ova zona je imala tako nizak stepen iskorišćenja zemljišta, tako male gustine stanovanja i radnih mesta, da bi slobodno mogli reći da je Užice tog vremena napustilo i ovaj prostor.

Užice, 1906

Zgrada hidrocentrale na Đetinji, građena u periodu maj 1899. avgust 1900. godine po projektu ing. Aćima Stevovića.

(Narodni muzej - Užice)



Jedini kraj koji od odlazka Turaka pa do početka ovoga veka nije napredovao, ali ni ozbiljnije nazadovao, u kome je tekao jedan skroman život, bio je onaj pružen uz Carinski potok - Varoš i Carina. Ovu poslednju četvrt M.S.Đuričić je nazvao mumificiranom varoši iz vremena Hadži-Kalfe ili Evlije Čelebije. Najkraće rečeno: Užice druge polovine XIX veka živi najaktivnijim životom upravo na prostoru koji je posle požara rekonstruisan. Dalje, ono zaboravlja na desnu obalu reke isto kao što ne mari ni za prostore koje su na zapadnoj strani nekada nastanjivali Turci i, najzad, njegova “najstarija hrišćanska varoška četvrt sa crkvicom Sv. Marka” polovini XIX veka bilo podeljeno “na Varoš, Glavnu čaršiju, Donju čaršiju, Gornju čaršiju, Cigansku malu, Lipe i Terazije: Prostorno skučena varoš u odnosu na vreme pred prvi srpski ustanak”

Užice, oko 1920

Zgrada stare, druge po redu, užičke hidrocentrale u Velikom parku puštene u rad 1913. godine.

(Radovan Vujović)

Užice, 1960

Stara crkva na Rakijskoj pijaci (crkva Svetog Marka).


Užice, oko 1960

Drveni zvonik Stare crkve (Sv. Marko), istočna strana.




Godine 1860, prema Kanicu, u Užicu je živelo oko 5.700 osoba od kojih je 2.000 bilo Srba. Naredne godine, prema statiskičkom izveštaju Primiritelnog suda varoši Užica, broj srpskog življa je porastao na 2.310, što bi značilo da je Užice mogli imati oko 6.000 stanovnika. Posle iseljenja Traka, 1863. godine, kada je sproveden popis stanovništva u čitavoj Srbiji, Užice ima 2.490 žitelja. Drugim rečima, varoš se prepolovila. Ovaj broj se uz nepoznata opadanja u vreme krize posle zatvaranja granice ka Bosni 1878. godine sporo penje do nekih 6.000 - 6.200 stanovnika u 1910. godini. Ovo stanovništvo je tokom čitave druge polovine XIX veka radilo i oko raznovrsnih i razdraganih čaršijskih poslova. Tek sa prvim prodorom industrizacije početkom veka, javiće se i neznatan broj fabričkih radnika. Čaršije srpskog Užica su bile delimično nasleđene iz vremena pre požara ali su, ipak, najvećim delom formirane na novim regulacijama evropskog tipa. Sistem je činila ne mogo složena mreža lokacija pojedinačinh radnji i nizova dućana o kojima imamo i grafičke i pismene izveštaje. Prema Kanicu, u sistemu su se izdvajale tri osnovne čaršije od kojih su dve pružene duž pravaca koji su vezivali Užice sa drugim mestima. Jedna čaršja je bila locirana na “ulica prema Bajnoj Bašti”, što bismo mogli označiti kao Donju čaršiju. Druga je bila na “ulici prema Požegi” što bi odgovaralo tradicionalnoj srpskoj čaršiji u “Varoši” i ka “carini”.

Užice, oko 1920 Deo glavne ulice, tačnije raskršće koje se nekada zvalo Megdan. Danas je na ovom

mestu levo zgrada "Obnove" (Banka Intesa), a desno apoteka. Kuća na sprat je

bila vlasništvo trgovca Dragog Vukosavljevića


Užice, oko 1930 Izgled glavne ulice (Radovan Vujović)



Treća, koju Kanic naziva Glavna, bila je ona koja se pružala od Stare pijace i

Megdana ka Donjoj čaršiji. Na početku ovoga veka ovaj sistem se i dalje zadržao. A. Milojević kaže da “glavnom ulicom od Stare pijace pa sve od Nove pijace nastaje Megdan (...) od Megdana, odnosno od Nove pijace pa sve do Drvarske pijace pruža se tzv. Donja čaršija, u svemu slična Megdanu. Tu su, kao i na Megdanu, bile glavne radnje i dućani i užički korzo”. U to vreme čaršija ka Carini u Varoš i dalje postoji i “ove (su) kuće kao i obično, sa spratovima; dole radnje, može ih biti i po dva pa i po tri, a gore na spratu je domaćinov stan. U prepisci s početka šezdesetih godina, u vezi sa otvaranjem Nove pijace, pominju se tri dućana na Lipi, što bi značilo da je jedan ogranak čaršije, svakako ređe izgrađen, postojao i na ovom izlaznom pravcu. Ovaj pravac, koji je predstavljao poseban ogranak užičke čaršije, datirao je iz starijeg vremena kada su se ovde ovde nalazili i jedna džamija i jedna turska mehana. Nije isključeno da su neki od dućana postajali i u zonama koje su imale više stambeni karakter a koji su se nastanjivale na samo jezgro. Da bi se dobila kompletna slika užičke čaršije u drugoj polovini XIX veka, treba pomenuti da su “pored Đetinje po esnafima grupisane zanatske radionice kovača, opančara, sarača itd.” jedna od ovih kovačkih kuća, sa radionicom u prizemlju i stanom, podignuta 1877. godine od nekog Jovana Bjelića, sačuvana je i danas u ul. Jugovića br.5.

Više puta pominjani “Generalni regulacioni plan” iz 1891. godine, iako se ne bavi posebno opisivanjem same čaršije, na dobar način ilustruje opisane pravce. Na nekim mestima bili su to čvrsti dućanski nizovi, kao u zoni Stare i Nove pijace, dok su na drugim mestima kuće međusobno bile i nešto odvojene, kao u Varoši ili na Lipi. Sve varoši Srbije druge polovine XIX veka imale su vrlo prisan kontakt čaršije i pijace, ali se taj kontakt u Užicu posebno ističe. Za razliku od ostalih varoši - Jagodine, Kraljeva, Požege, Zaječara i drugih, koje su mahom imale jednu ili dve pijace, Užice je tokom druge polovine prošlog stoleća uspelo da razvije vrlo bogatu skalu pijačnih prostora. Na planu iz 1891. godine nalazi se pet otvorenih, velikih prostora. U Varoši je ležala “Obilićeva pijaca” (Rakijska), kod nove crkve “Pijaca Sv. Đorđa”, a u njenom neposrednom nastanku “Karađorđeva pijaca”, u jezgru čaršije “Knez Miloševa pijaca” (Nova pijaca) i , najzad, na kraju čaršije na Terazijama bila je “Svetosavska pijaca” (Drvarska). Treba naglasiti da je sistem čaršija i pijaca Užica jednim delom spontano nastao -Stara pijaca koja je osnovana 1854. godine i čaršijski prostor Varoši, a da je drugim delom planiran-Šefer i

Užice, oko 1950

Jugovićeva ulica, od Zelene pijace do Osnovne škole, danas Prva osnovna škola Kralja Petra II - poznatija kao ulica kovača i kolara.

(Istorijski arhiv - Užice)



Klinar predviđaju i Novu pijacu i Drvarsku. Posebnost užičkoj jezgra je upravo u toj smeni čaršija i pijaca različite funkcije. Koliko je poznato, ovakav sisatem nije posedovala ni jedna druga varoš u Srbiji. Pored nesumnjivih ekonomsko - privrednih prednosti, ovakve prostrane organizacije - prednosti koje su se zasnivale i na mogućnostima kontrastiranja ponude ali i na komuliranoj atraktivnosti povezanih dućana iste strukture, jezgro Užica je imalo i nesumljivo lepu matricu. Smena otvorenih pijačnih površina i uskih čaršijskih tokova u mnogome podseća na zahteve koje će krajem prošlog stpoleća istaći jedan od poznatih teoretičara grada Kamilo Zite. Ovaj sistem je u isto vreme otvarao i velike mogućnosti za budući razvoj samog jezgra Užica za podizanje novih zgrada, što takođe predstavlja posebnost ovog grada. Feliks Kanic je zapisao za Staru pijacu da je “forum varoši”. Određenje je krajnje precizno i za varoši u Srbije krajem XIX veka krajnje neuobičajno. Na ovom su se prostoru sticali nova crkva Sv. Đorđe (1842), Načelstvo okružno (1862), zgrada Opštine, Grčki konzulat, “prodavnica gotovog nameštaja bečkog stila” i otmena Janićeva kafana za strane putnike. Nad svim ovim bila je zgrada Realke (1894) za koju Uskoković kaže da se “svojom simetrijom, opštom sladnošću i prijatnim stilom može meriti sa najvećim i najlepšim zgaradma u unutrašnjosti Srbije pa i Beograda”, što je nesumnjivo bilo tačno. Na drugom kraju varoši, na Donjoj čaršiji, na samoj Drvarskoj pijaci podignuta je 1884. godine Narodna osnovna škola, jedno za svoje vreme volumenom i izradanjom značajno zdanje. Reklo bi se da je izgled Nove, kasnije Žitne , a još kasnije “Knez Miloševe pijace” bio najskromniji. Milojević opisuje ovaj prostor početkom ovoga veka sledećim rečima:” Na novoj pijaci bilo je naokolo samo nekoliko kuća, prizemnih i na sprat, inače su bile većinom piljarnice sa povrćem, voćem i belim mesom”. Ovome treba dodati i jednu apoteku, zatim kafanu Tome Naumovića i jednu gvožđarsku radnju. To je sve. No ovaj je prostor daljem razvoju Užica omogućio da formira jedan od najvažnijih gradskih trgova u Srbiji novijeg vremena -Trg partizana. Ono što je u jednom periodu urbanog razvoja bilo pomalo periferija sedišta, u drugome vremenu postaje njegov centar. U periodu druge polovine XIX veka nesumnjiva žiža Užica jeste prostor Stare pijace sa okolnim zgradama. Slika užičkog jezgra ipak ne bi bila potpuna kada se ne bi dodirnula sadržajna struktura čaršije. Jesno je da je njen osnovni sadržaj dalje bio dućan - skroman ili otmen ili nasleđen iz pretpožarnog doba, u zgradi koja je mogla da bude prizemna ili spratna - ali u svakom slučaju to je i dalje dućan. Izveštaji o tome šta su Srbi izgubili u velikom požaru 1862, ali i kasniji opisi, među kojima su oni od Mage Magazinović najupečatljiviji, govore nedvosmisleno da je užička čaršija u toku čitave druge polovine prošlog stojeća bila prošarana i stanovanjem. Ovo je u novijim gradanjama najčešće bilo na spratu zgrade u kojoj je bio i sam polsovni prostor, ali je moglo da bude smešteno i u posebnoj kući na samoj čaršijskoj parceli. ako je šta Užicu davalo predvaroški, ruralni karakter, onda to nije bila izmešanost stanovanja i poslovanja, već karakter samog života domaćinstva, koje se još uvek nije odreklo držanja stoke. Vergović kaže da “veći deo imućnijih kuća i tek po koja sirotinjska drži po kravu-dve” koje svakoga jutra odmiču glavnom ulicom put opštinskih utruna. Maga Magazinović se seća da su njeni u kući na čaršiji takođe držali kravu. Ovaj preurban spoj su poznavale i druge varoši Srbije, nesumljivo je davalo Užice nešto od onoga što je Kanic nazivao romantikom. Depresija koja je zahvatala Užice posle 1878. godine i zatvaranja trgovine ka Bosni, nesumnjivo je uticala i na rađanje jednog drugog lika varoši o kome postoje izrazito slikovita svedočanstva. Na suprotnoj strani jezgra, u rubnim pojasevima grada, na nasleđenim turskim, ali i srpskim uličnim mrežama, rađalo se Užice siromašnih. Uskokovićevi opisi bednih četvrti na Pašinovcu, delu Slanuše, ili u Ciganskoj mali, predstavnjaju podjednako teške optužbe kao i tekstovi radničkih prvaka. O stanovanju iza krajnje granice bede pišu i drugi, među kojima



su posebno dragocena svedočenja M. S. Đurića o izgledu, kako se danas kaže, slamova koja su početkom veka postojali na Ciganskoj mali, Gradskoj mali, Rosuljama, Pori i opet Slanuši. Bila su to mesta na kojima su živele “garave zanatlije, dronjavi radnici, nosači i poluseljaci”, ljudi u “zacrnelim bluzama”, “prosijaci, slepci, bogalji, gatare, gluvonemi, devojke-majke i lude”. Bile su to “kuće i kućerci”, “zidani od blata i pruća, niskih prozora, pokrivene počađavelom trskom, usečeni u padine strmog terena, krova naslonjenog na kaldrmu, gde u kutovima njihovih smetlišta vrebaju prolaznike smrtonosnom zarazom, kuće koje nisu imale dvorišta, kuće oko kojih se rasprostranjivao zadah na kuvano žito, na tajman, na strvine”. Nešto od ovog građanskog fonda postaji na Pašinovcu i danas: kuće br. 1 i 3 u Nerandžićevoj, ili kuća u Hadži - melentijevoj broj 7, ili u ulici Kosančićevoj, koja spaja Pašinovac sa Varoši.

Preplitanjem bogate i siromašne varoši bilo je pravi odraz stepena modernizacije Užica početkom ovoga veka. S jedne strane, postojao je još uvek stari čaršijiski oblik preplitanja siromaštva i bogatstva, u kome je radnički svet - mahom pomoćno osoblje - živeo pod bednim uslovima na istim parcelama na kojima su bile gazdinske radnje ili kuće. Na drugoj strani, postojala su naselja bede kao izolovana ostava, o kojima čaršija uglavnom nije želela ništa da zna. Dimitrije Tucović opisuje jednu radničku povorku sa početka druge decenije ovoga veka koja je izazvala na samo zgražanje građanstvam već ih je bilo “i koji su se sklaljali jer nisu mogli da gledaju sirotinju koja je nažalost u njihovom gradu živela, a za koju oni nisu znali”. Moguće je proceniti - sabiranjem Tucovićevih podataka o broju zanatlijskih radnika u 1911, godini i preduzeća - da je ukupna radnička populacija oko 1910. godine iznosila 10% stanovništva Užica. Negde oko trećine ovoga broja stanovalo je i hranilo se kod svojih gazda, što bi značilo da je negde oko 400 osoba živelo u sopstvenim kućama ispod praga bede. Najbolje opise najčešćih, znači jednostavnih užičkih domova, koje nam otkrivaju i fotografije s početka veka, ostavila je M. Magazinović. Ona govori o dve kuće u kojima je provela svoje detinjstvo. Varoški krajevi u kojima je stanovao prosečan svet, činile su pojedinačne parcele na kojima je pored građevina postojao i manji vrt, bašta, ponekad venjak sve to uz ne tako retku staju. Novo Užice posle požara prekinulo je izgradnju potpuno drvenih kuća i prešlo na nešto bolji način u kome je postojala i dalje kombinacija lakih bondručnih konstrukcija i tvrdih, mahom prizemnih, partija zgrade. Kako se bližio XX vek,

Užice, 1964

Sokak koji polazi iz Nerandžićeve ulice. (Narodni muzej - Užice)



Zrnjova vodenica

Užice, 1960 Vodenica u Međaju na pola puta između današnje Buvlje pijace

i autobuske stanice. (Narodni muzej - Užice)

to se i pokrivač menjao od šindre ka ćeramidi. Nekadašnju “osaćanku” varoškog tipa polako smenjuje tvrda stambena građevina. Iako Užice nije poznavalo palatu beogradskog tipa, niti vilu, bilo je nekoliko stambenih zgrada koje su stajale na vrhu piramide bogatsva i stamdarda. M.S. Đuričić opisuje jednu zgradu u današnjoj ulici maršala Tita, kuću koja još uvek postoji (i u kojoj je, peko puta sadašnje pijace, prodavnica “Tara”) za koju kaže da se može meriti sa onim koje se podižu u Krunskoj ulici u Beogradu. Kuća je imala veliku i prostranu baštu, mermerni vodoskok sa zlatnim ribicama, voćke i retka drveta, “aleje ruža, cvetni ćilim, mozaik-travu”, sve to naravno ograđeno gvozdenom ogradom čiji su vrhovi bili svetložuti kao pozlaćeni. Između Slanuše i gravne ulice Uskoković opisuje jednu drugu, bogataškog ambijenta, zgradu, punu bujne flore, zidova prekrivenih puzavim ružama, raznolikog voća i “istočnjačkih kioska povučenih u hlad žbuna od belog jorgovana”. Pa ipak, “kada se oduzmu najuglednije stambene građevine i one druge koje su stajale na dnu, Užice s kraja prošlog veka je bilo jedno relativno skromno zidnao naselje u kome nije bilo značajnijih kontrasta. Za Užice s kraja prošlog veka Uskoković kaže da “nema palata koa u Beogradu, ali ni onih čartlja koje se podižu pored tih palata. Kuće su proste; ipak nisu turske...” Gustina stanovanja, ceneći na osnovu plana iz 1891. godine, kretala se ismeđu svega 20-30 osoba na 1 hektar u perifernim zonama varoši, pa do nekih 80 ili 100 stanovnika po 1 hektaru u delovima bliže jezgru. Bila je to u svakom slučaju retko zidana varoš. Iako je Užice tokom čitave druge polovine XIX veka, zahvaljujući oslanjanju na trgovinu i zanatsku proizvodnju, bilo varoš, ipak se u njegovom tkivu postepeno javljaju zone koje su , kao što je već rečeno, obeležja modernog grada. Polako formiranje jednog pretežno proizvodno-industrijskog pojasa uz Đetinju, koji će kansije biti iskorišćen i kao najvažniji saobraćajni koridor, i prvi znaci pojave modernih rekreativnih zona- velikog gradskog parka, bili su sigurni znaci da se Užice krajem veka polako transformiše ka ranom kapitalističkom gradu. Zona oko Đetinje, pogotovu njena desna obala, reklo bi se da tokom XIX stoleća Srbima nije bila posebno zanimljiva za naseljavanje, ali je zato postala atraktivna za podižanje proizvodnih objekata, radionica i fabrika. Na prostoru desne obale još ranije su, zajedno sa jazovima, bile izgrađene dve vodenice - jedna je pripadala Radoviću, druga Zrnjeviću. Na ovom prostoru kasnije je od jedne turske kuće napravljena i jedna tabakana, zgrada koja na Jazovima i sada postoji. Pored ovih objekata piminje se da je duž jazova bilo još nekoliko vodenica. Reklo bi se da čitav taj sadržaj deluje krajnje siromašno u odnosu na opise vodenica koje daje Evlija Čelebija. No Srbi će uskoro postati zainteresovnai za korišćenje i ove strane reke i to će postati privalčno tek sa prvim prodorima moderne industrije.



Prve pokušaje modernog korišćenja ovog prostora nalazimo još 1867. godine kada se rađa zamisao da se Topčiderska fabrika čohe, čije su mašine otkupljene i prenete u Užice, obnovi na Đetinji. Lokacija za izgradnju ovog pogona izabrana je uz sam tok, u zoni zvanoj “biser voda”, koju Spasojević ubicira ispod sadašnje Fabrike koža. Ova zamisao je kasnije propala. Činjenica da je Užice bilo mesto sa znatnom sirovinskom bazom, relativno jeftinom random snagom i mogućnostima korišćenja vodene energije bili su osnovni razlozi da se od ideje podizanja pogona koji bi radio na preradi vune ne odustaje. Godine 1868. Stojan Popović, otkupivši mašine od prethodnih vlasnika, osniva novu fabriku za koju će biti podignuta zgrada, brana i jaz sa desne strane reke, južno od klanice i severozapadno od Vašarišta. Na planu iz 1891. godine objekat i jaz za njega su ucrtani. Ova fabrika je radila do 1885. godine. Najznačajniji, ne samo sa privrednog, društvenog i tehničkog stanovništva, već i korišćenja varoškog prostora bio je sigurno trenutak otvaranja Tkačke radionice koja je bila vlasništvo akcionarskog društva. Godine 1901. četiri godine posle osnivanja društva, radionica je puštena u rad. Dve godine docnije podignuti su magacini sirovina, gotove robe i kancelarije radionice. Godine 1904. uz radionicu je podignuta i strugara, a 1906. izgraćena nova fabrička hala. Za lokaciju radionice izabran je prazan i ravan prostor ispod gradskog brda i blizu reke, prostor koji je u to vreme bio na krajnjoj periferiji varoši. Pored nesumnjivih prednosti koje je sa ekonomskog stanovništva imala ova pozicija, blizina hidrocentrale i blizina vode, ovaj varoški kraj nosio je u sebi negativan značenjski naboj - bila je to lokacija nekadašnjeg turskog Užica, podalje od čaršije, podalje od “foruma varoši”, podalje i od tradicionalne Carine. Izbor ovog prostora za smeštaj industrije bio je jedan od dobrih znakova da je reč o delu varoši bez ugleda i prestiža, o siromašnoj četvrti, o delu varoši koji je bio najzaostaliji. Godine 1912. Užice je purgom vezano za već formirani sistem železničkih puteva Srbije. Prirodno i ovaj je objekat, zajendo sa svojim pratećim postrojenjima - stanicom i odvojcima, bio izgrađen u dolini reke. Tako je dolina Đetinje, u roku od svega nekoliko decenija počela da izrasta u komunalno -industrijsku zonu varoši. U njoj je bilo locirano sve

Užice, 1966

Stare turske kuće: gore levo kuća popa Gliga na Carini, desno: kuća Trifunovića iznad Artiljerijskog kruga, dole levo: kuća abadžije

Radulovića - Golubovića, rodom iz Ribaševine. (Istorijski arhiv - Užice)



ono što je čaršija smatrala nečistim. Ta vrsta funkcije - opsluživanje grada u specifičnim sektorima, koja je rođena na prelazu dva veka, ostaće sve do danas dominantna. Pojam rekreacije u današnjem smislu reči, ili čak u onom u kome su ga poznavali Turci, kao teferič, Užicu XIX veka je bio nepoznat. U uslovima kada je radni dan za neke trajao i po 18 sati, kada je slobodno vreme omaldine bilo strogo kontrolisano, kada su stariji dokoličarili u kafani, u uslovima malovaroške patrijarhalne sredine, teško da je bilo mogućno govoriti o provođenju slobodnog vremena kakvog će Užice tek kasnije upoznati. No za vreme praznika ljudi su odlazili na neku vrstu izleta do Ade ili Pore. Prvo mesto, - Ada - ostrvo u Đetinji, ako bi tako moglo da se nazove, imalo je opremu dosta sličnu današnjem poimanju. U sredini prirodnog, prijatnog ambijenta nalazila se mehana, sa kaldrmom pred ulazom, baštom i venjakom iza. Pora je bila mnogo arhaičnija. Njena jedina rekreativna oprema bila je najverovatnije paganskog porekla: na velikoj krušci, na njenim najvišim granama nalazila se ljuljaška, sredstvo rasterivanja zlih čini i veštica. Uskoković kaže da je o Pokladama i “staro i mlado izlazilo da se ljulja jer se to valja”. Treće važno “izletničko” mesto bilo je Veliki park zasađen upornošću nekolicine entuzijasta. Posle seče voćaka 1875/1876. godine formiran je na devastiranom i strmom zemljištu Malog Zabučja park koji je ubrzo dobio opremu srodnu onoj koju su poznavali evropski parkovi: kupatilo na Đetinji, uređene šetnice sa klupama, mesta za predah i zaklon od nevremena, neku vrstu kafane, “jednom rečju stvori od pustinje bašču” kako to slikovito opisuje Radović. Činjenica da se ovo mesto pominje često i sa simpatijama, govori o tome da je onovremeno postalo jedna od važnih posebnosti Užica. Užice druge polovine XIX veka je zrela, zaokružena varoška formacija kakve su se u to vreme sretale širom Srbije. Njegova prostrana organizacija izrasta iz potpunog razaranja islamske varoši, stvara se na planski zasnovanoj rekonstrukciji, teži uzorima koje nudi evropsko planiranje sredine XIX veka. Sadržajna struktura varoši je jednostavna. Ona se iscrpljuje u svega nekoliko funkcija - u čaršiji i stanovanju pre svih. Tek krajem prošlog i početkom ovog veka Užice će pokušati da duž Đetinje formira jednu novu vrstu prostora - industrijsku zonu, i da uvede tipično gradske sadržaja - slam i park. No, do potpunog prerastanja u savremeni grad biće potrebno da protekne više od pola veka.

Documents

Srpska Varos Uzice