Embed Size (px)
Citation preview
1
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I STATISTIKËS
DHE INFORMATIKËS SË ZBATUAR
Studimi i ndikimit të skemave mbështetëse
në rritjen e të ardhurave të fermerëve dhe
Zhvillimin Rural të vendit
Kandidati: Udhëheqës Shkencor:
Arjana Misha Prof. Dr. Fatmir Memaj
_____________ _____________
Data e mbrojtjes ____/___/2017
1. Kryetar ______________________________
2. Anëtar (Oponent) ______________________________
3. Anëtar (Oponent) ______________________________
4. Anëtar ______________________________
5. Anëtar ______________________________
2
Deklaratë
Unë, e nënshkruara Arjana Misha deklaroj që: (1) Ky dokument përfaqëson punimin tim
origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave dhe (2) Ky dokument nuk është
përdorur më parë si mikrotezë apo projekt kursi në këtë Universitet apo në Universitete të
tjera.
Arjana Misha
Tiranë, 2017
3
Fëmijve të mij Silva dhe Theron duke dashur t’u jap një mesazh, se në jetë
duhen ndërmarrë e përballuar sfida, duhen bërë përpjekje për të ecur
përpara, pavarësisht pengesave, vështirësive e kohës !
4
Përmbledhje Mbështetja ndaj sektorit bujqësor me politika, programe dhe instrumenta financiar ka qenë e
konsiderueshme në periudhën 2007 – 2012 dhe në vijim. Bujqësia dhe zhvillimi rural konsiderohet
nga qeveria si sektor prioritar strategjik. Synimet kryesore kanë qenë rritja e qëndrueshme e sektorit
dhe përafrimi me standardet evropiane drejt aksesit të financimeve nga Fondet e Bashkimit
Evropian për Zhvillimin Rural. Mbështetja financiare në formën e skemave mbështetëse është rreth
1 bilion lek për periudhën 2007-2012. A është kjo rritje një rezultat i ndikimit të mbështetjes vjetore
të qeverisë me skema ndaj fermave bujqësore? Për qëllimet e studimit tonë, kemi zgjedhur të
vlerësojmë ndikimin e subvencioneve për fermerët në sektorët e ullirit dhe vreshtave, ku sipas të
dhënave, mbështetje të konsiderueshme janë dhënë gjatë periudhës referuese të studimit tonë. Për
qëllime krahasimore, studimi është fokusuar në dy momente të kohës: në vitin 2008 dhe 2012.
Studimi i matjes së ndikimit të skemave mbështetëse tek fermerët, bazohet në analiza empirike
quasi eksperimentale sipas modelit shkakësor Rubin, në thelb të të cilit qëndron krahasimi i
efekteve në grupin e trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar, me karakteristika të ngjashme. Kemi
ngritur disa hipoteza për të vlerësuar efektet shkakësore në të ardhurat dhe prodhimin dhe të tjerë
tregues kryesorë në zinxhirin e vlerës.
Me anë të metodës së njehsimit të probabilitetit (Propensity Score Matching-PSM) krijuam grupet e
trajtimit që janë fermerë të subvencionuar dhe të kontrollit (grupi jo i trajtuar) që janë fermerë të pa
subvencionuar. Të dy grupet janë të ngjashëm në disa karakteristika. Me anë të analizave të
regresionit, testeve të rëndësisë dhe analizës së variancës provuam të vërtetojmë hipotezat e
ngritura.
Rezultatet empirike tregojnë se ka ndikim pozitiv, statistikisht të rëndësishëm, në rritjen e
sipërfaqeve të mbjella, në rritjen e prodhimit, investimeve dhe mobilizimit të burimeve. Ndërkohë
nuk del qartë ndikimi i skemave në rritjen e të ardhurave të fermerëve, ndonëse të ardhurat nga
puna janë rritur ndjeshëm në 2012 krahasuar me 2008.
Fjalët kyçe: skema mbështetëse, zhvillim rural, fermerë, ndikim, analiza shkak-pasojë
5
Abstrakt
The support to agricultural sector with policies, programs and financial instruments has been
significant in the period 2007 - 2012 and so far. Agriculture and rural development is considered by
the government as a strategic priority sector. The main objectives have been the steady growth of
the sector and alignment with European standards to access funding from the European Union
Funds for Rural Development. The financial support schemes has been about 1 billion lek for the
period 2007-2012. Is this a result of the growing impact of annual government support schemes to
agricultural farms?
For the purposes of our study, we have chosen to measure the impact of the subsidies to farmers in
the olive and vineyards sectors, where according to data, consistent support have been given during
the reference period of our study. For comparison reasons the study is focused in two points of
time: in 2008 and 2012.
Quasi experimental design with treatment and control groups using Propensity Score Matching
method has been used to assess the impact of the support schemes allocated to farmers. The method
basically consists in comparison of effects in the treated group compared to the untreated group
with similar characteristics. We raised some hypotheses to estimate the causal effects on income
and production and other main variables of importance in the value chain. Through regression
analysis, tests of significance and analysis of variance we intended to verify the hypothesis raised.
The empirical results show that there is a positive impact, statistically significant, in the increase of
the planted area, production growth, investments and mobilizing resources. While there is not a
clear impact of schemes in increasing farmers' income, although income from work increased
significantly in 2012 compared to 2008.
Keywords: support schemes, rural development, farmers, cause-effect analysis
6
Falenderime
Në fakt kam shumë falenderime për të bërë dhe më vjen mirë që më jepet kjo mundësi. Jeta
ka qenë dashamirëse me mua në shumë drejtime. Jam lindur dhe rritur në një familje shumë
të madhe, me të rritur të edukuar dhe arsimuar, të cilët u përkujdesën për mua me shumë
dashuri, mirësi, por dhe me përkushtim për të më ushqyer, përveç dëshirës për shkollë dhe
gjuhët e huaja, dëshirën për të lexuar, për punë dore, gatime e delikatesa të mbajtjes së një
shtëpie.
Një gjë të veçantë më ushqyen, dëshirën për të studjuar!
Në këtë rrugëtim dua te falenderoj në radhë të parë bashkëshortin tim për mbështetjen pa
kufi dhe nxitjen e palodhur ndaj meje .
Falenderoj prindërit e mi, që secili me mënyrën e tij më nxitën të studjoj shumë duke e
konsideruar të vetmen rrugë për të ecur përpara në rrugët e jetës.
Falenderoj Udhëheqësin e temës, Prof. Fatmir Memën, për inkurajimin, bashkëpunimin,
ndihmesën e tij të çmuar në arritjen e realizimit të këtij punimi.
Një falenderim më vjen natyrshëm për Fakultetin Ekonomik dhe drejtuesit e tij, për
mundësinë që më dhanë të kryej këtë punim. Një falenderim të veçantë për Prof. Dr.
Kozeta Sevrani për mbështetjen e saj të vazhdueshme, frymëzuese e nxitëse në arritjen e
këtij momenti.
Një falenderim për kolegët e Universitetit Bujqësor të Tiranës për bashkëpunimin e
vazhdueshëm dhe mbështetjen profesionale në rrugëtimin për të realizuar dokumenta të
rëndësishëm strategjik për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural .
Përshëndes e falenderoj kolegët e departamentit për ndarjen e eksperiencës dhe mbështetjen
e tyre në një bashkëpunim midis kolegësh e miqsh.
7
Lista e Tabelave
Tabela 1 Popullsia sipas dy Censuseve të Popullsisë dhe Banesave 2001 dhe 2011 .................... 28
Tabela 2 Popullsia sipas ndarjes urbane-rurale në % .................................................................... 28
Tabela 3 Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2011 ........................................................................ 29
Tabela 4 Forcat e punës për periudhën 2007-2012........................................................................ 30
Tabela 5 Inflacioni mesatar vjetor për vitet 2000-2012 ................................................................ 31
Tabela 6 Treguesit e varfërisë ....................................................................................................... 32
Tabela 7 Varfëria sipas zonave ...................................................................................................... 32
Tabela 8 Treguesit e varfërisë sipas rajoneve ................................................................................ 33
Tabela 9 : Dinamikat e Vlerës së Shtuar Bruto dhe produktivitetit të punës në Shqipëri, 2007 - 2012
.......................................................................................................................................... 35
Tabela 10 Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare ............................................ 36
Tabela 11Treguesit kryesor makroekonomik (2013-2014 me çmimet korente) ........................... 37
Tabela 12 Tregtia produkteve bujqësore dhe ushqimeve .............................................................. 37
Tabela 13 Dinamika e prodhimit të rrushit, sipas tipit 2000 - 2012 .............................................. 40
Tabela 14 Dinamika në prodhimin dhe furnizimin e rrushit (MT) ................................................ 40
Tabela 15 Prodhimi, tregtia dhe oferta për verë sipas viteve (Hl) ................................................. 41
Tabela 16 Prodhimi në fermë/familje i verës dhe rakisë sipas viteve (Hl) .................................... 43
Tabela 17 Dinamika e prodhimit të verës nga kantinat ................................................................. 44
Tabela 18 Shpërndarja e prodhimit të verës dhe rakisë për vitin 2013 ......................................... 45
Tabela 19: Tabela 19 Prirjet e furnizimit me verë në Shqipëri, Evropë dhe Botë (Kg/frymë/vit) 46
Tabela 20 Tregtia ndërkombëtare e verës 2000 - 2012 ................................................................. 48
Tabela 21 : Importi i verës në 2012 sipas vendeve ........................................................................ 48
Tabela 22 : Importi i verës nga BE -27 sipas tipit të ambalazhimit .............................................. 49
Tabela 23 Pjesa e import-eksportit të verës në total ndaj import-eksportit të pijeve..................... 50
Tabela 24 Dinamika e prodhimit në Mt dhe plantacioneve në 000 /rrënjë ................................... 51
Tabela 25 Bilanci i Prodhimit të vajit të ullirit në ton ................................................................... 52
Tabela 26 Prodhimi i vajit të ullirit në ton .................................................................................... 56
Tabela 27 Subvencionet për produktet bio, autoktone e çertifikimi 2007-2014 .......................... 63
Tabela 28 Skemat mbështetëse dhe numri i aplikantëve 2007-2011 ............................................. 66
Tabela 29 Shpenzimet e Ministrisë së Bujqësisë të Maqedonisë mbi zhvillimin rural në MKD '000
(2005-2007) ...................................................................................................................... 88
Tabela 30 Kontributi maksimal i BE për fondet IPARD 2007-2013, në 000 EUR ....................... 89
Tabela 31 : Plani Financiar sipas akseve Prioritare në EUR, 2007-2013 ...................................... 89
Tabela 32 Shpërndarja e buxhetit te skemave IPARD-like ........................................................... 99
Tabela 33 Pyetjet vlerësuese për përcaktimin e ndikimit ............................................................ 109
Tabela 34 Shpërndarja e kampionit sipas sektorëve dhe qarqeve ............................................... 112
Tabela 35 Variablat në regresion logistik që parashikojnë përfshirjen në grupin e trajtuar ........ 115
Tabela 36 Efekti neto i trajtimit................................................................................................... 118
Tabela 37 Shpërndarja e buxhetit të Shkodrës, Fierit dhe Lushnjës në buxhetin total të skemave
mbështetëse për ullirin dhe vreshtin, total 2007 – 2012 ................................................. 120
8
Tabela 38 Shpërndarja e buxhetit të skemave të mbështetjes për ullirin dhe vreshtin në buxhetin
total të skemave të mbështetjes, total 2007 – 2012 ........................................................ 120
Tabela 39 Subvencionet për kultivim vreshta dhe Ullishte për vitet 2013-2015......................... 121
Tabela 40 Informacioni mbi fermerët të përfshirë në studim sipas trajtimit, sektorit dhe qarkut 122
Tabela 41 Mosha e fermerit të përfshirë në vrojtim .................................................................... 122
Tabela 42 Niveli i arsimit të fermerit .......................................................................................... 123
Tabela 43 Punësimi kryesor ........................................................................................................ 123
Tabela 44 Përmasa e fermës në 2008 .......................................................................................... 124
Tabela 45 Ndikimi subvencionit nga qeveria në prodhim ........................................................... 125
Tabela 46 Rëndësia e ndikimit subvencionit nga qeveria në prodhim ........................................ 125
Tabela 47 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në rendiment ...................................................... 126
Tabela 48 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në përmasën e fermës ........................................ 127
Tabela 49 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në përmasën e fermës .................... 127
Tabela 50 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në sipërfaqen e mbjellë ...................................... 128
Tabela 51 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në sipërfaqet e mbjella .................. 128
Tabela 52 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në numrin e pemëve .......................................... 128
Tabela 53 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në numrin e pemëve ...................... 129
Tabela 54 Investimet, subvencioni dhe raporti i mobilizimit të investimeve ............................. 130
Tabela 55 A do të kishit investuar pa subvencionin nga qeveria? ............................................... 130
Tabela 56 A keni plane të investoni në një të ardhme të afërt? ................................................... 131
Tabela 57 Ndikimi i subvencionit në planet për të investuar në të ardhmen ............................... 131
Tabela 58 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në planet për të investuar në të ardhmen ........... 132
Tabela 59 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në të ardhurat e familjes .................................... 133
Tabela 60 Të ardhurat dhe statusi i përgjithshëm i fermerit ........................................................ 133
Tabela 61 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në punësimin me kohë të pjesshme në fermë .... 134
Tabela 62 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në fermerët e punësuar me kohë të
pjesshme ......................................................................................................................... 135
Tabela 63 Koha totale e punës në fermë...................................................................................... 135
Tabela 64 Të ardhurat për të punësuarit me kohe të plotë në 2012 ............................................. 136
Tabela 65 Ndikimi subvencionit ................................................................................................. 137
Tabela 66 Ndryshimi në inputet e blera ...................................................................................... 139
Tabela 67 ANOVA: Ndryshimi në inputet e blera – faktori S_2008 .......................................... 139
Tabela 68 Shpenzimet me para në dorë për prodhimin të shpjeguara nga subvencioni nga shteti.140
Tabela 69 Ndryshime në këshillimet që merren .......................................................................... 140
Tabela 70 Ndryshime në produktin e shitur ................................................................................ 141
Tabela 71 Prodhimi i shitur shpjeguar me subvencionin nga qeveria ......................................... 141
Tabela 72 Nevoja për kooperim midis fermerëve ....................................................................... 142
Tabela 73 Perceptimet e përfituesve mbi transparencën dhe qartësinë e proçedurës. ................. 143
Tabela 74 Perceptimi i përfituesve mbi bashkëpunimin me autoritetet përkatëse ...................... 143
Tabela 75 Arsyet e deklaruara nga jo përfituesit për mos përfitimin e subvencionit .................. 144
9
Lista e figurave
Figura 1 Papunësia dhe Pagat ........................................................................................... 31
Figura 2 Sipërfaqja e kultivuar me vreshta (Ha) ............................................................... 39
Figura 3 Importet e rrushit 2007-2012 dhe Importet në 2012 sipas origjinës .................. 47
Figura 4 Importi nga vendet e BE 27 sipas tipit të ambalazhimit në HL dhe Euro .......... 50
Figura 5 Sipërfaqja e mbjellë me ullinj dhe prodhimi për periudhën 1993-2013 ............. 56
Figura 6 Eksporti dhe importi total i vajit të ullirit për periudhën 1991-1993 ................. 61
Figura 7 Shpërndarja e fondeve për skemat e ullirit sipas qarqeve .................................. 62
Figura 8 Eksporti i Produkteve Bujqësore Bazë dhe BAM në periudhën 2008-2014 ..... 64
Figura 9 Shpërndarja e skemave mbështetëse në vite (Euro) ........................................... 67
Figura 10 Principi i bashkë-financimit ............................................................................. 98
Figura 12 Hapat e nevojshëm për kryerjen e njehsimit të probabilitetit. ........................ 114
Figura 13 Ndikimi i subvencionit në planet për të investuar në të ardhmen .................. 131
Figura 14 Ndikimi subvencionit në aplikimin për grante ............................................... 137
10
Lista e shkurtimeve
AZHBR Agjencia e Zhvillimit Bujqësor dhe Rural
AKU Autoriteti Kombëtar i Ushqimit
AM Autoriteti Menaxhues
BE Bashkimi Evropian
FAO Food and Agriculture Organisation
INSTAT Instituti i Statistikave
IPA Instrument of pre-accession
IPARD Instrument of pre-accession for Rural Development
ISKSH Instituti i Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor
ASPA Instituti i Trajnimeve të Administratës Publike
KE Komisioni Evropian
MAS Ministria e Arsimit dhe Sportit
MPB Ministria e Punëve të Brendshme
MBRZHAU Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave
MZHETTS Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes
MF Ministria e Financave
MMSR Ministria e Mirëqënjes Sociale dhe Rinisë
MPJ Ministria e Punëve të Jashtme
MIT Ministria e Infrastrukturës dhe Transportit
MSH Ministria e Shëndetësisë
World Bank Banka Botërore
11
Përmbajtja e punimit
Përmbledhje ............................................................................................................................4
Falenderime.............................................................................................................................6
Lista e Tabelave ......................................................................................................................7
Lista e figurave .......................................................................................................................9
Lista e shkurtimeve ...............................................................................................................10
i. Hyrje ..............................................................................................................................13
ii. Identifikimi i problemit .................................................................................................14
iii. Qëllimi i studimit dhe objektivat e përgjithshme ..........................................................16
iv. Hipotezat ........................................................................................................................18
v. Përkufizimet e koncepteve kryesore ..............................................................................19
vi. Filozofia dhe metodologjia e kërkimit .............................................................................23
vii. Përmbajtja e studimit. ....................................................................................................24
1. KAPITULLI 1 “LITERATURA “ ............................................................................27
1.1 Zhvillimi Rural në Shqipëri .......................................................................................... 27
1.1.1 Hyrje ................................................................................................................................. 27
1.1.2 Zhvillimi bujqësor dhe rural ........................................................................................... 28
1.1.3 Zhvillimi i përgjithshëm ekonomik, bujqësor dhe rural ............................................ 33
1.2 Rishikim i sektorit .......................................................................................................... 36
1.3 Analiza e Sektorit të Verës në Shqipëri ....................................................................... 39
1.4 Analiza e sektorit të Ullirit ............................................................................................ 51
1.5 Produktet bio dhe mbështetja me subvencione ........................................................... 63
1.6 Skemat mbështetëse kombëtare .................................................................................... 65
1.6.1 Historiku i skemave të subvencionit në Shqipëri ....................................................... 65
1.6. 2 Filozofia e partneritetit me fermerët ............................................................................ 68
1.7 Ndikimi i skemave, përvoja evropiane ........................................................................ 70
1.7.1 Politika e Përbashkët Bujqësore e Bashkimit Evropian ............................................ 70
1.7.2 Politika e Zhvillimit Rural 2007-2013 drejtimet kryesore ........................................ 73
1.7.3 Instrumentat e PPB të BE .............................................................................................. 75
1.7.4 Vlerësimi i skemave direkte tek të ardhurat e fermerëve .......................................... 85
1.7.5 Pagesat Direkte dhe masat e tregut .............................................................................. 90
12
1.7.6 Sistemi Këshillimor i Fermës........................................................................................ 91
1.8 Ndikimi i skemave direkte mbi shpërndarjen e të ardhurave të fermerëve ............ 91
1.8.1 Vlerësimi i ndikimit të masave eksizstuese ................................................................ 91
1.8.2 Impakti mbi të ardhurat e fermës.................................................................................. 91
1.8.3 Impakti mbi të ardhurat në disa vende anëtare të reja të BE .................................... 92
1.8.4 Vrojtimi Kontabilitetit të Fermave (FADN). .............................................................. 94
1.9 PPB 2014-2020 sfidat e reja për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural ........................... 95
1.9.1 Integrimi i sektorit bujqësor në tregun Evropian........................................................ 95
1.9.2 Strukturat, organizimi dhe funksionimi institucional ................................................ 97
1.9.3 Orientimi i politikës së përbashkët bujqësore për periudhën 2014-2020 ................ 99
1.9.4 Politikat e ardhshme të mbështetjes së drejtpërdrejtë .............................................. 100
2 KAPITULLI 2 “METODOLOGJIA” .....................................................................103
2.1 Metoda e kërkimit .......................................................................................................... 103
2.1.1 Arsyet pse PSM ............................................................................................................ .105
2.1.2 Përdorime të metodës PSM në studime të impaktit të politikave .......................... 106
2.2 Hipotezat bazuar në analizat shkak-pasojë ................................................................. 108
2.3 Zgjedhja .......................................................................................................................... 110
2.4 Pyetsori ........................................................................................................................... 112
2.4 Variablat e Studimit ...................................................................................................... 113
2.5 Zbatimi i Proçedurës së njehsimit të probabilitetit ................................................... 114
3 KAPITULLI 3: ANALIZA E TË DHËNAVE DHE REZULTATET ..................119
3.1 Sektori target dhe qarqet e studimit.............................................................................. 119
3.2. Rezultatet e studimit ....................................................................................................... 121
3.2.1 Ngjashmëria e grupit të trajtuar dhe grupit të kontrollit ............................................. 121
3.2.2 Ndikimi tek prodhimi dhe rendimenti ........................................................................... 124
3.2.3 Ndikimi në përmasën e fermës....................................................................................... 126
3.2.4 Ndikimi tek sipërfaqet e mbjella .................................................................................... 127
3.2.5 Ndikimi në mobilizimin e burimeve ............................................................................. 129
3.2.6 Ndikimi tek investimet .................................................................................................... 129
3.2.7 Ndikimi në të ardhurat e familjes .................................................................................. 132
3.2.8 Disa rezultate mbi teknologjinë, inputet dhe kooperimin .......................................... 138
“PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME “ ................................................................145
“Bibliografi” ......................................................................................................................150
13
Aneks 1: Pyetsori...............................................................................................................154
i. Hyrje
Shqipëria është një vend mesdhetar i mbuluar me kullota, pyje dhe gjelbërim, që shtrihet në
drejtim të ujërave blu të deteve Adriatik dhe Jon. Dy të tretat e sipërfaqes së vendit prej
28,748 km2 është malore dhe toka e përdorur për kultura bujqësore është mjaft kodrinore.
Megjithatë, ka shumë kultura bujqësore si ullinj, vreshta, agrume, kumbulla, domate, qepë
dhe perime. Në blegtori ku mbizotëron rritja e qengjave (INSTAT, 2013). Dieta
mesdhetare, plazhet e mrekullueshme dhe peshku i freskët, si dhe kultura dhe historia e
lashtë dhe e pasur janë pjesë e vlerave dhe thesareve mesdhetare.
Një vend që aspiron për t'u bërë anëtar i Bashkimit Evropian që nga viti 2007, Shqipëria ka
negociuar marrëveshje të shumta ekonomike dhe politike me institucionet e BE-së. Sot,
procesi i pranimit i kërkon autoriteteve shqiptare të zbatojë reforma të mëtejshme
ekonomike drejt pajtueshmërisë me tregun e përbashkët në vitet e ardhshme.
Një program ambicioz i reformës ekonomike filloi në vitin 1992 për të udhëhequr vendin
drejt ekonomisë së tregut. Programi përfshinte liberalizimin e sistemit të çmimeve dhe
kursit të këmbimit, kontrollin fiskal dhe monetar dhe një paketë të plotë të reformave
strukturore, mbi privatizimin, reforma të sektorit të ndërmarrjeve dhe atë financiar, si dhe
ngritjen e zbatimin e sistemit ligjor dhe parimet e tregut.
Në shkëmbimet tregtare të produkteve bujqësore dhe agro-ushqimore, regjimi tregtar
shqiptar zbatohet në përputhje të plotë me (i)Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit
ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian (MSA), (ii) Angazhimet e Shqipërisë ndaj
Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT) dhe (iii) Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë të
Evropës Qendrore- CEFTA. Shqipëria u bë anëtare e OBT-së në vitin 2000. Më pas,
reformat në legjislacion dhe politika janë zbatuar në përputhje me regjimin e OBT-së. Si
14
rezultat, Shqipëria ka zhvilluar dhe zbatuar një regjim shumë liberal për tregtinë e
produkteve ushqimore dhe bujqësore.
ii. Identifikimi i problemit
Shqipëria është një vend me të ardhura të mesme të lartë sipas klasifikimit të Bankës
Botërore (GAR 2011). Bujqësia është një nga degët e rëndësishme ekonomike me 20% të
GDP-së (INSTAT, 2015) dhe 42.7% të popullsisë në moshë pune, janë në zonat rurale
(INSTAT 2015). Në periudhën 2000-2008, Shqipëria ishte midis vendeve me rritje më të
lartë ekonomike në Evropë me një rritje vjetore të PBB-së prej 6%. Nga viti 2007 në 2012,
ekonomia shqiptare u rrit me 22% .
Megjithëse Shqipëria kapërceu mjaft mirë ndikimin e krizës financiare globale 2007 –
2008, efektet s u ndjenë pas vitit 2008 me një rritje të PBB-së prej 3 për qind gjatë vitit
2011 e 1.7 % në vitin 2012.
Stabiliteti makroekonomik është ruajtur edhe gjatë periudhës 2013-2014, por rritja
ekonomike ka pësuar ulje. Gjithsesi sektori bujqësor ka vijuar me një rritje më të lartë se se
rritja në nivel kombëtar. Sipas INSTAT, rritja reale ekonomike e vendit për 2014 ishte
2.02 % krahasuar me vitin 2013. Sektor i bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit llogaritet në 20,0
% të PBB dhe rritja e sektorit për vitin 2014 ishte 2,25 % në terma real, duke kontribuar me
0.44 pikë përqindje në rritjen e PBB. (INSTAT, 2015).
Sipas përkufizimit kombëtar për llogaritjen e popullsisë rurale / urbane dhe rezultateve të
Censusit të Popullsisë dhe Banesave 2011, 46.5 % e popullsisë jeton në zonat rurale
kundrejt 53.5 % që jetojnë në zonat urbane. Sikurse theksohet në publikimin e INSTAT,
për herë të parë, popullsia që jeton në zonën urbane e ka tejkaluar numrin e popullsisë që
jeton në zonën rurale. Kjo çvendosje e popullsisë nga zonat rurale në zonat urbane u
shoqërua me zhvillim ekonomik dhe për pasojë stimuloi rritjen e të ardhurave. Sipas Instat,
15
në 1 Janar 2016, 42% e popullsisë jeton në zonat rurale dhe 58% në zonat urbane. Nga 1.2
milion banor që jetojnë në zonën rurale, rreth 50% janë gra.
Importet e produkteve agro-ushqimore janë rritur me 4.4 % në vitin 2014 krahasuar me
vitin 2013 dhe 1.28 herë krahasuar me 2007, ndërsa eksportet janë rritur me një ritëm më të
lartë, përkatësisht 11.5 % në vitin 2014 krahasuar me vitin 2013 dhe 2.21 herë krahasuar
me 2007, kështu deficit tregtar është rritur me një ritëm më të ulët, nga 1 me 9 në 2011), në
1 me 5.4 në 2014. (MBRZHAU), duke mbetur gjithsesi një sfidë për sektorin.
Censusi i Përgjithshëm i Ekonomive Bujqësore në Shqipëri ka rregjistruar 324,013 ferma
agrare (INSTAT, 2012) . Nga këto: 232,700, ose 79%, ndodhen në zona kryesisht rurale
dhe 21% në zona urbane. Madhësia mesatare e fermës është e vogël - 1.20 ha (2012).
Rreth 46% e fermave kanë një sipërfaqe nën 1 ha dhe 86% e fermave nën 2 ha.
Norma e rritjes reale vjetore ekonomike e sektorit bujqësor ka qenë e konsiderueshme
(5,4% në vitin 2012), por është karakterizuar nga luhatje.
Një arsye ndër të tjera për këto luhatje është shpesh infrastruktura jofunksionale e ujitjes
dhe kullimit që e ekspozojnë sektorin e bujqësisë ndaj kushteve të këqija të motit dhe
ndikimeve të ndryshimeve klimatike.
Një tjetër arsye është madhësia e fermës dhe fragmentimi i saj, faktor që pengon
ekonomitë e shkallës në përdorimin e teknologjive të moderne dhe shkakton degradimin e
tokës si dhe impakte të tjera negative në sektorin bujqësor me ndikim të theksuar mbi
shumicën e popullsisë rurale.
Investimet në bujqësi janë shumë të ulëta për shkak të burimeve të kufizuara të brendshme
të fermerëve dhe vështirësive të aksesit në kredi. Në vitin 2011, formimi bruto i kapitalit në
bujqësi arriti në vetëm 60.4 milionë euro ose më pak se 4% të Vlerës së Shtuar Bruto. Për
këtë arsye nevojiten përpjekje më të mëdha për të rritur edhe më tej konkurrueshmërinë e
këtij sektori.
Nga sipërfaqja totale e vendit prej 2,875,000 ha, rreth 696,000 ha janë tokë bujqësore ose
24% e totalit të sipërfaqes (MBRZHAU, 2013). Toka bujqësore është kryesisht kodrinore,
rreth 44% e saj ka një pjerrësi prej më pak se 5%. Rreth 44% e tokës së punueshme shtrihet
përgjatë bregdetit kryesisht në fusha, dhe pjesa e mbetur prej 37% dhe 19% - përkatësisht
16
në zonat kodrinore dhe malore. Relievi dhe shtrirja gjeografike janë një faktor që ndikon
negativisht në nxjerrjen në treg të produkteve të prodhuar nga fermerët dhe për pasojë në të
ardhurat që ata duhet të sigurojnë nga puna në fermën e tyre.
Qëllimi kryesor i politikave të zhvillimit rural dhe bujqësor në Republikën e Shqipërisë
është të kontribuojë për një zhvillim të barabartë të të gjitha rajoneve rurale në Shqipëri, të
përmiresojë cilësinë e jetës në zonat rurale, të reduktojë varfërinë si dhe nxitjen e zhvillimit
të integruar e të qëndrueshëm rural dhe diversifikimin (zhvillimin e aktiviteteve ekonomike
jo bujqësore).
Nga ana tjetër, hyrja e Shqipërisë në rrugën e integrimit në Bashkimin Evropian, ka sjellë
sfida të reja për sektorin Bujqësor. Si një vend kandidat, integrimi në sektorin bujqësor sjell
tregëti më të gjerë, zgjedhje më të madhe të produkteve, cilësi më të mirë dhe siguri të
ushqimit si dhe komunitet më të fuqishëm rural.
Për këtë, qeveria ka ndërmarrë veprime politike duke alokuar skema mbështetëse për
fermerët duke filluar nga 2007. Skemat jepen me baza vjetore dhe ndihmojnë fermerët dhe
agro-bizneset të rrisin prodhimin e të përmirësojnë investimet. Me një mesatare vjetore prej
rreth 1 bilion lek, fondet për skemat mbështetëse kanë ndikuar në rritjen e produktivitetit,
rritjen e tregtisë dhe rritjen e të ardhurave të fermerëve. Sektorë si vreshtaria e ullishtet por
edhe pemë frutore të tjera si arrorët, janë mbështetur fuqimisht me fondet kombëtare.
Studime të ndikimit të alokimeve tek ekonomia e fermës janë të pakta dhe kryesisht
fokusohen në analizën e skemës, shpërndarjes së saj dhe numrit të aplikantëve. Me anë të
këtij studimi jemi përpjekur të bëjmë një analizë të kufizuar në dy sektorë, vreshta dhe
ullinj, duke dashur të nxjerrim në pah ndikimin e financimeve në fermat që kanë kultivuar
vreshta dhe ullinj.
iii. Qëllimi i studimit dhe objektivat e përgjithshme
Skemat mbështetëse shtetërore në Shqipëri janë një qasje e kombinuar e mbështetjes dhe
pagesave direkte për rritjen e prodhimit në sektorët më të rëndësishëm bujqësor. Mbështetja
për fermerët jepet nëpërmjet një sërë skemash mbështetëse mbi baza vjetore, kryesisht në
formën e pagesave direkte e shumë më pak skema investimesh. Kohët e fundit janë
ndërmarrë hapa për të mbështetur promovimin e kredive rurale në agro-përpunim dhe në
mekanizimin e fermave. Qeveria shqiptare ka alokuar një shumë prej rreth 9.1 miliard
17
lekësh në periudhën 2007-2014 në formën e mbështetjes direkte dhe investimeve në fermë
dhe agro-biznes.
Vëmendja e qeverisë ndaj sektorit mbështetet në faktin që sektori i bujqësisë mbetet një
sektor i rëndësishëm i ekonomisë shqiptare. Prodhimi bujqësor zë 20% të GDP forcat e
punës në sektorin bujqësor zenë 43% të të punësuarve gjithsej (Forcat e Punës 2014,
INSTAT 2015).
Në analizat e kryera në kuadër të monitorimit të strategjive për sektorin dhe periudhën
referuese vlerësohet rritja e shkallës së mbështetjes financiare të bujqësisë dhe agro-
industrisë (kreditimi, skema mbështetje specifike, etj) si një risi të rëndësishme në politikat
tona bujqësore. Këtyre masave ju atribuohen efektet pozitive në rritjen e prodhimit të
brendshëm bruto për sektorin, rritjen e produktivitetit, eksportet e produkteve bujqësore si
dhe rritjen e të ardhurave dhe përmirësimin e nivelit të jetesës së fermerëve.
Faktorë negativë të sektorit do të ishin numri tejet i madh i fermave bujqësore, (325 mijë
ferma agrare, Instat 2011) me një sipërfaqje mesatare prej 1.2 ha dhe të parcelës prej 0.4
ha. Fragmentarizimi është një faktor që pengon ekonomitë e shkallës në përdorimin e
teknologjive të përshtatshme, dhe shkakton degradimin e tokës si dhe impakte të tjera
negative në sektorin bujqësor me ndikim të theksuar mbi shumicën e popullsisë rurale.
Investimet në bujqësi shumë të ulëta për shkak të burimeve të kufizuara të brendshme të
fermerëve dhe vështirësive të aksesit në kredi.
Në këtë kontekst, duke pasur parasysh trajektoret e zhvillimit të Politikës së Bashkimit
Evropian për bujqësinë, në dokumentat strategjik të hartuar synohet që të rritet
produktiviteti dhe aftësia konkurruese e bujqësisë, përmirësimi i standardeve, specializimi i
prodhimit në sektorët e perimeve, vreshtarisë, frutikulturës dhe blegtorisë, përmirësimi i
rrjetit të marketingut. Këto objektiva mbeten në themel të angazhimeve për strukturat e
bujqësisë shqiptare.
Qëllimi kryesor i punimit është të studjojë impaktin e skemave mbështetëse në fuqizimin e
fermave dhe rritjen e të ardhurave të fermerëve si rezultat i ndikimit të skemave
mbështetëse, sipas llojit të skemave, sektorëve, tipit, madhësisë së fermës dhe zonës
gjeografike .
18
Për të arritur qëllimin e studimit kemi parashtruar objektivat e mëposhtëm:
Të identifikojë faktorët që ndikojnë në zhvillimin e sektorit ;
Të vlerësojë rezultatet e politikave të mbështetjes direkte-përfitimet direkte dhe
indirekte të përfituesve nga skemat mbështetëse;
Të analizojë impaktin e politikave të mbështetjes direkte-përfitimet indirekte të
përfituesve të tjerë nga skemat mbështetëse;
Të sigurojë një vlerësim të masave politike direkte dhe rekomandime për përmirësim.
Të sigurojë një lidhje të duhur me Politikën e Përbashkët Agrare Evropiane në kuadër
të rrugëtimit të bujqësisë shqiptare drejt përfshirjes në këtë politikë si rezultat i
zgjerimit.
iv. Hipotezat
Duke u nisur nga objektivat e studimit të paraqitur më sipër, kemi ngritur hipoteza të
bazuara në analizat shkak-pasojë, të cilat mbështeten në kërkime e fakte mbi efektet direkte
dhe indirekte të skemave shtetërore të subvencionit mbi ekonominë bujqësore dhe të
ardhurat e fermerëve.
Hipoteza 1: Subvencionet kanë një ndikim neto të rëndësishëm në prodhimin dhe
rendimentin e ullinjve dhe vreshtit.
Hipoteza 2: Madhësia e fermave të subvencionuara rritet si rezultat i përftimit nga
skemat mbështetëse.
Hipoteza 3: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në rritjen e
sipërfaqeve frutore.
Hipoteza 4: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në mobilizimin e
burimeve.
Hipoteza 5: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në investimet.
19
Hipoteza 6: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të qartë në të ardhurat në
sektorët në studim.
v. Përkufizimet e koncepteve kryesore
Vlerësimi i ndikimit
Vlerësimi i ndikimit në mënyrë të thjeshtë, është procesi i identifikimit të pasojave të
ardhshme të një veprimi të tanishëm ose të propozuar .
Koncepti "mjedis" në Vlerësimin e Ndikimit ka evoluar nga një fokus fillestar në
komponentet biofizike në një përkufizim më të gjerë, duke përfshirë edhe komponentet
fizike-kimike, biologjike, vizuale, kulturore dhe socio-ekonomike të mjedisit të
përgjithshëm. Definicioni i miratuar nga International Association for Impact Assesssment
(IAIA) si: Vlerësimi i Ndikimit në Mjedis (VNM) është "procesi i identifikimit, nëpërmjet
parashikimit, vlerësimit dhe zbutjes së efekteve biofizike, sociale, dhe të tjera efekte të
propozimeve të bëra më parë se të merren angazhime apo vendime të mëdha. "
Komisioni Evropian, vlerëson nevojën për një veprim të BE dhe ndikimin potencial
ekonomik, social dhe mjedisor opsioneve alternative të plotikave, duke ndërmarrë një
vlerësim impakti. Është e rëndësishme të theksohet se Vlerësimi i Impaktit kërkohet kur
inisiativat e Komisionit parashikohet të kenë ndikime të dukshme ekonomike, mjedisore
dhe sociale.
Zhvillimi Rural
Zhvillimi rural në përgjithësi i referohet procesit të përmirësimit të cilësisë së jetës dhe
mirëqenies ekonomike të njerëzve që jetojnë në zona relativisht të izoluara dhe pak të
populluara. Zhvillimi rural është përqendruar tradicionalisht në shfrytëzimin intensiv të
burimeve natyrore si bujqësisë dhe pylltarisë. (Wikipedia).
Çfarë është Zhvillimi Rural
Nuk ka asnjë përkufizim të pranuar universalisht mbi zhvillimin rural.Termi është përdorur
në mënyra të ndryshme në kontekste shumë të ndryshme. Si koncept, nënkupton zhvillimin
e përgjithshëm të zonave rurale për të përmirësuar cilësinë e jetës në këto zona. Si
fenomen, kjo është rezultat i faktorëve të ndryshëm fizikë, teknologjike ekonomike socio-
20
kulturore dhe institucionale. Si një disiplinë, është shumë-disiplinore pasi që përfaqëson një
ndërthurje të sjelljes bujqësore, sociale dhe menaxhimin e shkencave.
Zhvillimi rural është procesi i përmirësimit të cilësisë së jetës dhe mirëqenien ekonomike të
njerëzve që jetojnë në zona relativisht të izoluara dhe pak të populluara. Zhvillimi rural
është përqendruar tradicionalisht në shfrytëzimin e burimeve natyrore me bazë tokën si
bujqësia dhe pylltaria. Ai është një proces i integruar, që përfshin zhvillimin social,
ekonomik, politik dhe shpirtëror të shtresave më të varfra të shoqërisë.
Zhvillimi rural mund të përkufizohet si: të ndihmosh popullsinë rurale të përcaktojë
prioritetet në komunitet përmes organeve të efektshme dhe demokratike, duke siguruar
kapacitetin lokal; Investim në infrastrukturën themelore dhe në shërbimet sociale, drejtësi,
barazi dhe siguri, që kanë të bëjnë me padrejtësitë e së kaluarës dhe për të siguruar
mbrojtjen dhe sigurinë e popullsisë rurale, veçanërisht atë të grave.
zhvillimi rural është një strategji për të mundësuar një grup të veçantë të njerëzve, gra dhe
burra të varfër rurale, për të fituar për vete dhe fëmijët e tyre më shumë për atë që ata duan
dhe kanë nevojë. Përfshin ndihmën për më të varfrit midis atyre që jetojnë në zonat rurale
që t’ju mundësohen përfitimet e zhvillimit rural dhe të mund të kontrollojnë më shumë këtë
zhvillim. Grupi përfshin fermerët e vegjël, qiramarrësit dhe familjet pa tokë (R. Chambers,
1998).
Kështu, termi zhvillim rural mund të përdoret për të nënkuptuar ndonjë nga konotacionet e
lartpërmendura. Për qëllime të studimit, ndër përkufizimet e panumërt, kemi zgjedhur të
përcaktojmë zhvillimin rural në kuptimin e ngushtë si një proces i përmirësimit të cilësisë
së jetës dhe mirëqenies ekonomike të njerëzve të përqëndruar tradicionalisht në
shfrytëzimin e burimeve natyrore me bazë tokën si bujqësia dhe pylltaria.
Skemat mbështetëse
Skemat mbështetëse kombëtare aktuale në Shqipëri janë një instrument në mbështetje të
fermerëve dhe agro-bizneseve, në formën e pagesave direkte për rritjen e prodhimit dhe
subvencioneve në sektorët më të rëndësishëm bujqësor. Mbështetja për fermerët është
siguruar nëpërmjet një game skemash mbështetëse vjetore, kryesisht në formën e pagesave
21
direkte e shumë më pak skema investimesh. Në vitet e fundit janë ndërmarrë veprime për të
mbështetur promovimin e kredive rurale në agro-përpunim dhe në mekanizimin e fermave.
Bazuar në Ligjin. Nr.9817, datë 22.10.2007. Për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural:
"Politikat bujqësore" janë politika shtetërore, që përqendrohen në objektivat dhe masat, që
veprojnë drejtpërsëdrejti në tregjet agroushqimore dhe të ardhurat nga ferma.
"Politikë e zhvillimit rural" është një politikë shtetërore, që përqendrohet në zhvillimin e
qëndrueshëm të zonave rurale, në konvergjencën e tyre ekonomike dhe sociale, si dhe në
mbrojtjen e mjedisit. "Masat e politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural" janë
instrumentet ligjore dhe financiare për arritjen e objektivave, në përputhje me dokumentet
programuese.
"Bujqësi e qëndrueshme" është bujqësia, e cila, nga ana ekonomike dhe sociale, është e
aftë të mbijetojë dhe që për një periudhë të gjatë nuk e degradon mjedisin. Koncepti i
bujqësisë së qëndrueshme është i bazuar në parimin e shumëfunksionalitetit, duke
nënkuptuar se bujqësia, krahas produkteve fitimprurëse (ekonomike), prodhon edhe të mira
publike, që lidhen me mjedisin, sigurimin e ushqimit, sigurinë ushqimore dhe
konvergjencën rajonale dhe sociale. Këto funksione të jashtme të bujqësisë nuk drejtohen
drejtpërdrejt tek tregjet dhe, për këtë arsye, duhen mbështetur me masa gjithëpërfshirëse të
politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural.
Format e mbështetjes së brendshme
Mbështetja e brendshme për produktet bujqësore dhe agroushqimore zbatohet nëpërmjet:
a) masave për stabilizimin e tregjeve;
b) pagesave të drejtpërdrejta.
Pagesat e drejtpërdrejta janë pagesa, që bëhen drejtpërsëdrejti nga Qeveria te prodhuesit,
për të arritur objektivat e politikës, kryesisht, për të rritur konkurrueshmërinë dhe për të
mbështetur të ardhurat në fermë.
Pagesat e drejtpërdrejta direkte iu jepen fermerëve bazuar në tokën bujqësore. Shuma e
pagesës caktohet për ha të tokës bujqësore.
22
Partneriteti Publik-Privat
Partneriteti Publik-Privat (PPP) në përgjithësi përkufizohet si formë bashkëpunimi e
sektorit publik dhe privat, me qëllim zbatimin e projekteve në fushën e financimit,
ndërtimit, menaxhimit, mirëmbajtjes, shërbimit. Një PPP formësohet nëpërmjet një sërë
marrëveshjesh të lidhura midis sektorit publik e privat, në të cilat përcaktohen të drejtat dhe
përgjegjësitë e palëve.
Partneriteti publik-privat siguron metoda novatore ndaj sfidave të zhvillimit dhe zhdukjes
së varfërisë, mekanizma të rinj për të aftësuar secilin sektor të tregojë kompetencat e
kapacitetet për të arritur qëllimet e përbashkëta dhe plotësuese më efektivisht, legjitimisht
dhe në mënyrë të qëndrueshme. Siguron akses në më shumë burime, duke përdorur burime
teknike, njerëzore, fizike, financiare të të gjithë sektorëve si dhe rrjete të reja dinamike,
duke i ofruar secilit sektor rrugë më të mira angazhimi në një komunitet më të gjerë dhe
kapacitet më të madh për të influencuar axhendën politike, perceptim më të mirë të vlerave
e tipareve të çdo sektori për të ndërtuar një shoqëri më të integruar dhe më të qëndrueshme.
Partneriteti midis Qeverisë-Sektorit privat-Shoqërisë civile konsiderohet faktor i
rëndësishëm për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm global dhe qeverisjen e mirë. Në këtë
kontekst lidhja midis Qeverisjes dhe Partneritetit sjell një ndikim reciprok. Qeverisja e mirë
përmirëson Partneritetin dhe Partneriteti përmirëson Qeverisjen. Lidhjet midis Qeverisjes
dhe Partneritetit vendosen përmes konsultimit, koordinimit, pjesëmarrjes dhe dialogut.
Partneriteti publik-privat është një mënyrë financimi, nëpërmjet së cilës një autoritet publik
u bën thirrje investitorëve privatë për të financuar dhe menaxhuar një instalim, që siguron
ose kontribon në shërbimin publik. Partneri privat merr si kundërparti një pagesë prej
partnerit publik dhe/ose prej përdoruesve të shërbimit që ai menaxhon. Kjo mënyrë pagimi
përdoret në shumë vende në forma të ndryshme.
Kreditë rurale
23
Kredi rurale është çdo lloj i programi kreditimi apo linjë e kredisë që ka për qëllim të
ndikojë në ndonjë mënyrë një popullsi rurale. Janë bankat dhe kooperativat që
specializohen në shtrirjen e këtij lloji të kredive për fermerët dhe të tjerë të angazhuar në
detyrën e bujqësisë. Varësisht nga natyra e organizatës, planet e kreditit mund të fokusohen
në ofrimin e ndihmës për hipotekë, sigurimin e pajisjeve të reja, apo edhe fonde për të
mbështetur kërkimin në aspekte të ndryshme të zhvillimit të tokës në një komunitet rural.
vi. Filozofia dhe metodologjia e kërkimit
Lloji i kërkimit i përdorur në këtë studim mbështetet në shqyrtim literature dhe kryesisht në
analizën empirike të të dhënave për të vlerësuar ndikimin e skemave mbështetëse për
fermerët, duke krahasuar efektet në dy grupe të trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar.
Hipotezat e ngritura në funksion të objektivave që studimi kërkon të arrijë janë të bazuara
në analizat shkak-pasojë, të cilat mbështeten në kërkime e fakte mbi efektet direkte dhe
indirekte të skemave shtetërore të subvencionit mbi ekonominë bujqësore dhe të ardhurat e
fermerëve.
Gjatë analizës empirike synojmë të krahasojmë të ardhurat e fermerëve që përfitojnë
subvencione (grupi i trajtuar) ndaj grupeve të ngjashme të fermerëve që nuk përfitojnë
subvencione (grupi i patrajtuar).
Metoda për vlerësimin e ndikimit të skemave mbështetëse shtetërore ndaj fermerëve është
Metoda e Njehsimit të Probabilitetit (Propensity Score Matching ose PSM), që është
probabiliteti me kusht i marrjes së trajtimit (subvencionit) sipas disa karakteristikave të
vrojtuara .
Baza e të dhënave që kemi përdorur përbëhet nga të dhëna primare, deduktuar nga analiza e
pyetsorit, si dhe të dhëna sekondare me burim Ministrinë e Bujqësisë, Agjencinë e
Pagesave AZHBR, INSTAT, FAOSTAT, EUROSTAT, etj.
Njehsimi i variablave për grupet e trajtuar dhe patrajtuar është bërë duke përdorur
procedurat MatchIt në R software që janë procedurat joparametrike të përpunimit paraprak
për analizat shkak-pasojë.
24
Analiza statistikore e të dhënave të vrojtimit të kryer sipas një zgjedhje me tre shkallë dhe
ndërtimi i variablave të trajtuar dhe të patrajtuar, është kryer duke përdorur programin
statistikor SPSS.
vii. Përmbajtja e studimit.
Hyrje : Në hyrje jepet një permbledhje e studimit, hyrje në problemin e ngritur, prezantimi
me qëllimin dhe Rëndësinë e studimit. Në këtë kapitull ngrihet i gjithë Kuadri teorik i
dizertacionit, duke shtjelluar Pyetjet Hulumtuese, Hipotezat e mundshme dhe impakti i tyre,
Variablat e Studimit, Përkufizimi i Termave te trajtuara, Supozimet dhe Kufizimet e
Studimit.
Kapitulli i parë: Në kapitullin e parë paraqesim literaturën, në mbështetje të përgatitjes dhe
shtjellimit të studimit tonë. Studime të mirëfillta mbi temën e zgjedhur dhe trajtuar vështirë
se gjenden, për shkak të historisë së shkurtër mbi politikat e reja të qeverisë mbi zhvillimin
rural dhe qasjes së lidhur me të, mbështetjes me subvencione të fermerëve dhe agro-
bizneseve. Kështu, të dhëna statistikore dhe administrative, që pasqyrojnë gjerësisht ecurinë e
sektorit në periudhën referuese, zenë një vend të konsiderueshëm në këtë kapitull, me
synimin që të mbështesim më pas, analizën konkrete, statistikore, mbi ndikimin e politikave
subvencionuese të qeverisë në mbështetje të fuqizimit të fermerëve dhe agro-bizneseve. E
kemi gjykuar oportune, prezantimin e literaturës që hedh dritë mbi Politikën e Përbashkët
Bujqësore (PPB) të Bashkimit Evropian, pasi harmonizimi me këtë politikë, është pikësynimi
afatgjatë i vendit, dhe kështu jemi në gjendje të kuptojmë se ku jemi me politikat tona
kombëtare dhe cila është rruga që na pret, cilat janë shtigjet që duhet të ndjekim, dhe me
çfarë instrumentash do të arrijmë pikësynimet kaq madhore.
Kapitulli i dytë. Metodologjia. Në kapitullin e dytë zhvillohen dhe shtjellohen çështjet që
lidhen me metodologjinë e vlerësimit të impaktit të skemave mbështetëse në të ardhurat e
fermerëve, përpunimi hipotezave.
Lloji i kërkimit i përdorur në këtë studim mbështetet në shqyrtim literature dhe kryesisht në
analizën empirike të të dhënave për të vlerësuar ndikimin e skemave mbështetëse për
fermerët, duke krahasuar efektet në dy grupe të trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar.
25
Hipotezat e ngritura në funksion të objektivave që studimi kërkon të arrijë janë të bazuara
në analizat shkak-pasojë të cilat mbështeten në kërkime e fakte mbi efektet direkte dhe
indirekte të skemave mbështetëse mbitë ekonominë bujqësore dhe të ardhurat e fermerëve.
Gjatë analizës synojmë të krahasojmë të ardhurat e fermerëve që përfitojnë subvencione
(grupi i trajtuar) ndaj grupeve të ngjashme të fermerëve që nuk përfitojnë subvencione
(grupi i patrajtuar).
Metoda për vlerësimin e ndikimit të skemave mbështetëse shtetërore ndaj fermerëve është
Metoda e Njehsimit të Probabilitetit (Propensity Score Matching ose PSM), që është
probabiliteti me kusht i marrjes së trajtimit (subvencionit) sipas disa karakteristikave të
vrojtuara .
Kapitulli i tretë. Analizat e rezultateve
Studimi i matjes së ndikimit të skemave mbështetëse tek fermerët, bazohet në analiza
empirike quasi ekperimentale sipas modelit shkakësor Rubin, në thelb të të cilit qëndron
krahasimi i efekteve në grupin e trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar me karakteristika të
ngjashme.
Metoda e Njehsimit të Probabilitetit përdoret për të reduktuar biasin, duke bërë të ngjashëm
grupet bazuar në karakteristikat e vrojtuara. Si në çdo procedurë njehsimi, PSM mat efektin
mesatar të trajtimit nga të dhënat e vrojtuara. Avantazhet kryesore të përdorimit të kësaj
metode janë se duke përdorur një kombinim linear të kovariateve për një rezultat të vetëm,
balancon grupet e trajtuara dhe ato të kontrollit mbi një numur të madh kovariatesh, pa
shumë humbje në numur vrojtimesh. Metoda PSM u publikua për herë të parë nga Paul
Rosenbaum dhe Donald Rubin në 1983, në zbatim të modelit shkakësor Rubin për studimet
vëzhguese.
Njehsimi i variablave për grupet e trajtuar dhe patrajtuar është bërë duke përdorur
procedurat MatchIt në R software që janë procedurat joparametrike të përpunimit paraprak
për analiza shkak-pasojë.
Nëpërmjet analizës së regresionit, Analizës së Variances ANOVA, testeve të rëndësisë jemi
përpjekur të vërtetojmë ose të hedhim poshtë hipotezat e ngritura dhe të nxjerrim
konkluzione mbi gjetjet.
26
Përfundime e rekomandime
Vlerësimi i ndikimit të skemave të subvencionit nga qeveria shqiptare duke përdorur një
strukturë pothuajse eksperimentale ku aplikohet metoda e njehsimit të probabilitetit, vlen
për monitorimin e politikave qeveritare për mbështetjen me subvencione. Me anë të kësaj
metode të shtrirë në përmasa kombëtare dhe për skema të rëndësishme, mund të nxirren
rezultate të rëndësishme dhe të matet ndikimi i tyre në shumë tregues. Mbi bazën e këtyre
të dhënave, politikë-bërësit vlerësojnë politikat dhe marrin masa për rishikimin e tyre në
periudha të caktuara.
Instrumentat e politikave kanë një rol kyç në suksesin e implementimit të tyre. mbështetja
për fermerët e vegjël në pamundësi financiare për investime dhe fuqizim të fermës, e
shoqëruar me mbështetje për kredidhënie do të jepte rezultate pozitive në nxitjen e tyre për
të rritur prodhimin bujqësor.
Fermerët e vegjël përbëjnë shumicën e popullsisë bujqësore në vend. Lehtësimi i
procedurave administrative dhe të pagesave për fermerët e vegjël në mënyrë që ata mund të
bëjnë më shumë bujqësi dhe më pak dokumenta. Fermerët përfaqësojnë hallkën e parë në
zinxhirin e vlerës nga ferma në tryezë. Por ata janë më pak të organizuar krahasuar me
agro-bizneset e përpunimit ushqimor dhe më pak të fuqishëm. Politikat e qeverisë për
zhvillimin rural dhe mbështjetjen për sektorin duhet të ndihmojnë fermerët të organizohen
në grupe në mënyrë që të mund të negociojnë së bashku për grumbullimin dhe shitjen e
prodhimeve të tyre.
Në fund, kemi paraqitur një listë të referencave të përdorur në këtë dokument.
27
1. KAPITULLI 1 “LITERATURA “
1.1 Zhvillimi Rural në Shqipëri
1.1.1 Hyrje
Mbështetja financiare e qeverisë shqiptare për bujqësinë dhe zhvillimin rural realizohet
nëpërmjet skemave të përfitimit të drejtpërdrejtë nga Fondi i Programit për Bujqësinë dhe
Zhvillimin Rural dhe skema për nxitjen e kreditimit bankar në sektorin e agro-përpunimit
dhe mekanikës bujqësore.
Për këtë qëllim janë hartuar strategji dhe politika mbështetëse si dhe është përgatitur
kuadri ligjor në vend për zhvillime të tilla. Ndikimi i këtyre politikave mund të matet nga
analiza e sektorit dhe prirjet e tij. Që nga viti 2007 deri më sot, ky sektor ka njohur rritje të
qëndrueshme, duke qenë kontribuesi kryesor në rritjen ekonomike.
Bazuar në dokumentat strategjik, zhvillimi i sektorit bujqësor dhe i ekonomisë rurale jo-
bujqësore është orientuar drejt zhvillimit të integruar rural duke përfshirë edhe zhvillimin e
infrastrukturës dhe shërbimeve, ruajtjen dhe zhvillimin e mjedisit, si edhe menaxhimin
efektiv në konsolidimin e tokës bujqësore. Në sajë të politikave të ndërmarra është nxitur
konsolidimi i fermave nëpërmjet ngritjes dhe fuqizimit të shoqatave të fermerëve, futjes së
teknologjisë bujqësore, si edhe forcimit të sistemit të marketingut dhe nivelit të arsimit
teknik të operatorëve të fermave, krijimin e mundësive për hyrje në treg të fermerëve,
vazhdimit të politikës së rritjes së zhvillimit si mënyra më efektive për të ulur varfërinë në
zonat rurale. Rehabilitimi dhe përmirësimi i menaxhimit të infrastrukturës rurale që
përfshin rrugët rurale, kullimin dhe ujitjen, si dhe furnizimin e zonave rurale me ujë dhe
energji elektrike ka si qëllim përmirësimin e aksesit në shërbimet bazë dhe mundësitë e
zhvillimit ekonomik për popullsinë rurale, përfituese në zonat e rrugëve të rehabilituara.
(MBRZHAU).
Qeveria Shqiptare mbështet dhënien e subvencioneve për mbjelljen e pemëve të reja të
ullirit, pemë frutore dhe vreshtat me filozofinë e investimeve në sipërmarrjet bujqësore.
Pagesa për ha është vetëm një tregues.
28
1.1.2 Zhvillimi bujqësor dhe rural
Zhvillimi Social-Ekonomik
Shqipëria numuronte rreth 2.800 mijë banor në vitin 2011 sipas Censusit të Popullsisë
(INSTAT 2012). Rezultatet e censusit treguan një rënje të popullsisë prej rreth 8% ndaj
vitit 2001. Shkaqet kryesore të kësaj rënje janë kryesisht ulja e lindshmërisë dhe
emigracioni gjatë periudhës së krahasuar.
Table 1 Popullsia sipas dy Censuseve të Popullsisë dhe Banesave 2001 dhe 2011
000 banorë
2001 2011 2012
Popullsia 3.069 2.800 2.816
0-14 899 579 582
15-59 1.826 1.773 1.783
60+ 344 448 451
Instat-Shqipëria në shifra 2013
Mosha mesatare e popullsisë banuese është rritur nga 30,6 vjeç në vitin 2001 në 35,3 vjeç
në vitin 2011. Indeksi i moshës së vjetër, (raporti i popullsisë mbi 65 vjeç ndaj popullsisë
gjithsej), është më i lartë se në çdo census të mëparshëm të kryer në Shqipëri. Ky tregues
është rritur nga 8% në 2001 në 11% në 2011.
Table 2 Popullsia sipas ndarjes urbane-rurale në %
2001 2011
Urbane 47 54
Rurale 53 46
Gjithsej 100 100
Instat: Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011
Për herë të parë, popullsia që jeton në zonën urbane e ka tejkaluar numrin e popullsisë që
jeton në zonën rurale. Popullsia banuese në zonën urbane është 53,5% dhe 46,5% e
popullsisë jeton në zonën rurale.
Ndryshimi i raporteve të popullsisë sipas ndarjes urbane-rurale vjen kryesisht nga lëvizjet e
brendshme demografike. Lëvizjet e brendshme të popullsisë kanë vazhduar me ritme të
larta gjatë periudhës 2001-2011 kryesisht nga zona rurale në zona urbane. Krahasuar me
censusin e mëparshëm, rreth 10,6 % e popullsisë banuese ka ndryshuar vendbanimin e
29
zakonshëm brenda vendit, ndërkohë 4,0 % e popullsisë deklaron se në censusin e
mëparshëm kanë qenë jashtë vendit (INSTAT 2012).
Pas vitit 1990 vendi përjetoi migrime masive të cilat, të ndërthurura me lëvizjet e
brendshme sollën ndryshime në shpërndarjen e popullsisë dhe karakteristikat e saj
demografike. Që nga viti 1990, afërsisht një e pesta e popullsisë gjithsej ka lënë vendin dhe
jeton jashtë, duke bërë që Shqipëria të përjetojë lëvizje të mëdha të popullsisë nga zonat
rurale në zonat urbane. Në periudhën 1989 - 2001, popullsia u pakësua me 4%, në
3,069,275 dhe popullsia rurale me 15 përqind.
Sipas Barjaba 2000, numri i emigrantëve shqiptarë ka qenë rreth 800 mijë. Qeveria
shqiptare në 2005 publikon shifrën prej 1 milion emigrantësh. Banka Botërore ka studiuar
këtë fenomen në shtrirjen, veçoritë dhe prirjet e tij,bazuar në të dhënat e LSMS 2005. Një
nga konkluzionet e arritura është se meshkujt përbëjnë 75% të emigrantëve Carletto et al.,
2004) dhe shumica e tyre janë të rinj që vijnë nga zonat rurale.
Table 3 Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2011
Treguesit Urbane Rurale Total Rurale/Totali
Total 1,498,508 1,301,630 2,800,138 46.5%
Meshkuj 742,671 660,388 1,403,059 47.1%
Femra 755,837 641,242 1,397,079 45.9%
Femra/totali 50.4% 49.3% 49.9%
Instat: Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011
Megjithatë, kohët e fundit është vënë re që disa emigrantë nga zona rurale po kthehen në
Shqipëri duke sjellë së bashku me kursimet edhe njohuritë e tyre bujqësore. Kriza
ekonomike dhe financiare që ka prekur Greqinë dhe Italinë, ku gjenden shumica e
emigrantëve shqiptarë, po detyron të kthehen në vend shumë emigrantë shqipëtarë. Rreth
16,5% e emigrantëve shqipëtarë e konsiderojnë kthimin në Shqipëri si strategjinë e tyre
kryesore për t'u përballur me krizën në Greqi dhe Itali, dhe 15% po marrin parasysh të
investojnë në bujqësi (Gëdeshi, 2012).
Pavarësisht emigracionit të lartë, përqindja e popullsisë në zonat rurale vazhdon të jetë e
lartë dhe si rrjedhojë edhe një burim i rëndësishëm i forcave të forcave të punës për vendin.
30
Table 4 Forcat e punës për periudhën 2007-2012
Treguesi
200
0
200
1
200
2
200
3
200
4
200
5
200
6 200
7
200
8
200
9
201
0
201
1
2012
Popullsia në
moshë pune,
e aftë për
punë ('000)
1,26
1
1,08
6
1,08
0
1,07
7
1,07
6
1,07
4
1,07
2
1,08
2
1,11
4
1,04
1
1,05
9
1,07
0
1,09
7
Numri i të
punësuarve
(000)
1.06
8
920
920
926
931
932
935 939 974 899 917 928
955
Numri i të
punësuarve
në sektorin e
bujqësisë
(000)
767 531 531 539 546 545 542 542 568 501 496 504 522
Përqindja e
punësimit në
bujqësi
kundrejt
numrit total
të të
punësuarve
(%)
71,8 57,7 57,8 58,2 58,6 58,5 58,0 58,0 60 55,7 54,1 54,3 54,7
Numri i të
papunëve
(000)
193 166 160 151 145 142 137 143 140 142 143 142 142
Shkalla e
papunësisë
(%)
16,8 16,4 15,8 15 14,4 14,1 13,8 13.2 12.5 13,6 13,5 13,3 13,0
Meshkuj 14,9 14,2 13,6 12,9 12,4 12,1 11,8 11,2 10,4 11,5 11,2 12,4 11,5
Femra 19,3 19,9 19,1 18,2 17,5 17,2 16,8 16,3 15,9 16,7 16,7 14,3 14,8
Instat-të dhëna administrative
Në tabelën 4 jepet shpërndarja e forcave të punës në vend në periudhën 2000-2012.
Vërejmë se forcat e punës në sektorin bujqësor zenë 50% të popullsisë në moshë pune ose
rreth 55% të të punësuarve gjithsej (522 mijë të punësuar në vitin 2012). Në vitin 2012,
kemi një rritje të të punësuarve në bujqësi prej 3.6% ose 2/3 e rritjes së numrit total të tyre,
gjë që ndoshta vërteton gjetjet dhe përfundimet e studjuesve lidhur me trendet e
emigracionit shqiptar pas krizës ekonomike botërore.
Punësimi i femrave në sektorin e bujqësisë është më i lartë krahasuar me meshkujt, por
ende ka vetëm 22 864 drejtuese femra të fermave në vitin 2011 krahasuar me 330 447
drejtues meshkuj, gjë që shënon një ndryshim të vogël krahasuar me vitin 2007.
31
Figura 1 PBB për frymë WAGES
UNEMPLOYED PERSONS
Figura 2 Papunësia dhe Pagat
Situata makro-ekonomike është karakterizuar nga stabiliteti i çmimeve që reflektohet në
nivelin e ulët të inflacionit dhe stabiliteti relativ i monedhës vendase. Shkalla mesatare
vjetore e inflacionit në 2008 ishte 3.7% në 2009 – 3.4%, ndërsa në 2011 dhe 2012 luhatej
midis 2, 4 dhe 2.3 %.
Table 5 Inflacioni mesatar vjetor për vitet 2000-2012
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
4.2 3.5 1.7 3.3 2.2 2 2.5 3.1 3.4 2.4 2.3
Burimi: Instat
32
Në 2011 popullsia e moshës 20-64 vjeç në zonat rurale ishte 1.203.400 (Censusi i Popullsisë dhe
Banesave 2011).Niveli i arsimimit të forcës së punës në rajonet e banuara rurale është shumë më
e ulët se në zonat urbane. Pjesa e popullsisë të moshës 20-64 vjeç me arsim të mesëm dhe të lartë
në zonat rurale është 44% në krahasim me 60% në zonat kryesisht urbane (Censusi 2011). Ka një
hendek gjinor të ndjeshëm në nivelin arsimor - përqindja e femrave me arsim të mesëm dhe të
lartë në zonat rurale është 41% në krahasim me 48% të meshkujve(Censusi 2011).
Në periudhën 2002-2012 treguesi i përqindjes së të varfërve ka pësuar luhatje (Tabela 6).
varfëria ka rënë nga 25.4% në 2002 në 18.5% në vitin 2005 dhe 12.4% në vitin 2008. Ndërkohë
treguesit e varfërisë janë përkeqësuar në periudhën pas vitit 2008 që korrespondon me krizën
financiare globale. Shkalla e varfërisë (pjesa e popullsisë konsumi mujor real për frymë i së cilës
është nën 4.891 Lekë (me çmimet e vitit 2002), u rrit nga 12.4% në 2008 në 14.3% në vitin 2012.
Në vitin 2012, varfëria ekstreme është rritur si në zonat urbane 2.2% ashtu dhe në ato rurale
2.3%.(INSTAT-Shqipëria, Trendi i Varfërisë 2002-2005-2008-2012).
Table 6 Treguesit e varfërisë
2002 2005 2008 2012
I
varfër
Tejet i
varfër
I varfër Tejet i
varfër
I varfër Tejet i
varfër
I varfër Tejet i
varfër
Përqindja 25.4 4.7 18.5 3.5 12.4 1.2 12.4 1.2
Hendeku 5.7 0.8 4.0 0.5 2.3 0.2 2.3 0.2
Ashpërsia 1.9 0.2 1.3 0.1 0.7 0.0 0.7 0.0
Burimi: Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës, LSMS 2002, 2005, 2008, 2012
Megjithatë, shifrat tregojnë se rritja e varfërisë ka prekur, pas vitit 2008, më shumë zonat urbane
se ato rurale. Shkalla e varfërisë në zonat rurale, është rritur me 0.7 pikë përqindje (nga 14.6% në
2008 në 15.3% në vitin 2012), ndërsa në zonat urbane u rrit me 1.35 pikë përqindje (nga 10.1%
në 13.6%). (INSTAT-Shqipëria, Trendi i Varfërisë 2002-2005-2008-2012).
Table 7 Varfëria sipas zonave
Numri i të
varfërve
Ndryshimi në varfëri
2,002
2,005
2,008
2,012
% e
ndryshimit
2005-2002
% e
ndryshimit
2008-2005
% e
ndryshimit
2012-2008
Zona Urbane 257,690
151,811
150,052 205,273 ‐41,1 ‐1,2 36.8
Zona Rurale 555,506 423,848 223,085 196,760 ‐23,7 ‐47,4 ‐11,8
Popullsia në varfëri 813,196 575,659 373,137 402,033 ‐29,2 ‐35,2 7,7
Burimi: Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës, LSMS 2002, 2005, 2008, 2012
33
Ndryshimi i trendit të varfërisë është shoqëruar edhe me një ndryshim përsa i përket shpërndarjes
rajonale të saj. Sipas studimit të INSTAT, në zonat malore vërehet një ulje e shkallës së varfërisë
përkundër zonave bregdetare , qendrore e Tiranës. Sipas ekspertëve, lëvizjet demografike nga
këto zona drej zonave të tjera kanë sjellë edhe eksportimin e fenomenit të varfërisë.(Instat).
Table 8 Treguesit e varfërisë sipas rajoneve
Tirana Bregdetar Qëndror Malor Gjithsej
I
varfër
Tejet i
varfër
I
varfër
Tejet i
varfër
I
varfër
Tejet i
varfër
I
varfër
Tejet i
varfër
I
varfër
Tejet i
varfër
2002
Përqindja 17.8 2.3 20.6 3.6 25.6 4.6 44.5 10.8 25.4 4.7
Hendeku 3.8 0.6 4.4 0.7 5.7 0.5 11.1 2.0 5.7 0.8
Ashpërsia 1.3 0.2 1.5 0.2 1.8 0.1 4.1 0.5 1.9 0.2
2005
Përqindja 8.1 1.0 16.2 2.2 21.2 5.2 25.6 3.2 18.5 3.5
Hendeku 1.6 0.1 3.2 0.3 5.0 0.9 5.1 0.4 4.0 0.5
Ashpërsia 0.5 0.0 1.0 0.1 1.8 0.2 1.5 0.1 1.3 0.1
2008
Përqindja 8.7 0.2 13.0 1.4 10.7 0.9 26.6 3.7 12.4 1.2
Hendeku 1.2 0.0 0.2 0.2 1.9 0.2 5.6 0.5 2.3 0.2
Ashpërsia 0.2 0.0 0.7 0.1 0.5 0.0 1.7 0.1 0.7 0.0
2012
Përqindja 12.6 1.7 17.6 2.8 12.5 2.3 15.3 1.3 12.4 1.2
Hendeku 2.6 0.2 3.7 0.5 2.6 0.5 2.5 0.2 2.3 0.2
Ashpërsia 0.8 0.0 1.2 0.1 0.9 0.2 0.7 0.1 0.7 0.0
Burimi: Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës, LSMS 2002, 2005, 2008, 2012
1.1.3 Zhvillimi i përgjithshëm ekonomik, bujqësor dhe rural
Gjatë dekadës së fundit , Shqipëria ka qenë një nga ekonomitë me rritje më të shpejtë në Evropë,
me norma mesatare vjetore reale të rritjes prej 6 për qind, shoqëruar me ulje të shpejtë të
varfërisë . Mes viteve 2002 dhe 2008 , varfëria në vend ra me 50% ( në rreth 12.4 për qind ). Nga
viti 2007 në 2012, ekonomia shqiptare u rrit me 22% . Eksportet u dyfishuan në vitet 2009-2011
(Banka Botërore).
Megjithëse Shqipëria kapërceu mjaft mirë ndikimin e krizës globale financiare, efektet e kësaj të
fundit u ndjenë pas vitit 2008 dhe me një rritje prej 3 për qind gjatë vitit 2011 moderuar në vitin
2012, duke reflektuar përkeqësimin e situatës në zonën euro dhe situatën e vështirë në sektorin e
energjisë . Tregu i punës në Shqipëri ka pësuar zhvendosje dramatike gjatë dekadës së fundit,
duke kontribuar në rritjen e produktivitetit . Punësimi formal jo- bujqësor në sektorin privat është
34
më shumë se dyfishuar në vitet 1999 dhe 2011, nxitur kryesisht nga investimet e huaja.
Emigracioni dhe urbanizimi solli një ndryshim strukturor nga bujqësia drejt industrisë dhe
shërbimeve, duke bërë të mundur që ekonomia të fillojë prodhimin e një shumëllojshmërie
shërbimesh si ato bankare, të telekomunikacionit dhe turizmit .
Pavarësisht nga ky ndryshim, bujqësia mbetet një nga sektorët më të mëdhenj dhe më të
rëndësishëm në Shqipëri. Bujqësia është një burim kryesor i punësimit dhe të ardhurave -
veçanërisht në zonat rurale të vendit - dhe kontribuon me rreth 17.7 përqind të PBB-së , për vitin
2011 dhe 50% të të punësuarve total .
Vlera e prodhimit bujqësor e shprehur (kontributi në PBB) është rritur nga 122,9 miliardë lekë
(878 milionë Euro) në vitin 2000, në 165,6 miliardë lekë në vitin 2007 (1184 milionë Euro) dhe
në 248,8 miliardë lekë në vitin 2012 (1788 milionë Euro) (shih tabelën 4). Norma e rritjes reale
vjetore ekonomike e sektorit bujqësor ka qenë e konsiderueshme (5,4% në vitin 2012), por është
karakterizuar nga luhatje. Një arsye ndër të tjera për këto luhatje është shpesh infrastruktura
jofunksionale e ujitjes dhe kullimit që e ekspozojnë sektorin e bujqësisë ndaj kushteve të këqija
të motit dhe ndikimeve të ndryshimeve klimatike.
Rritja e sektorit bujqësor dhe në produktivitetin e punës është pjesërisht rezultat i investimeve.
Niveli i investimeve bujqësore në Shqipëri është ende i ulët. Gjatë vitit 2011 në sektorin bujqësor
janë investuar minimalisht 20 milionë Euro (këtu përfshihen investime private si edhe financimi i
skemave mbështetëse publike), shifër e cila është një koeficient ende i ulët investimesh. Raporti
mesatar vjetor midis vlerës së prodhimit bujqësor në 10 SHRA dhe nivelit vjetor të investimeve
(i shprehur me Formimin bruto të kapitalit fiks ) ka qenë 6,4 në periudhën nga viti 2005 deri në
vitin 2011(EUROSTAT,2013)1.
Produktiviteti i punës për sektorin e përpunimit agroushqimor midis viteve 2007 dhe 2011 në
këtë sektor është rritur me 11,7%: nga 4,7 milionë lekë (33 600 Euro) në vlerë prodhimi për të
punësuar në vitin 2007, në 5,25 milionë lekë (37 500 Euro) për të punësuar në vitin 2012, por
edhe këtu niveli i investimeve është ende i ulët, edhe pse pësoi rritje në vitet 2012 dhe 2013.
1 Një Euro investime krahasuar me 6,4 Euro Vlerë e Shtuar Bruto.
35
Investimet në përpunimin bujqësor gjatë vitit 2012 janë ishin 8,9 milionë Euro (MBRZHAU
2013) dhe nevojat për investime në përpunimin bujqësor do të rriten me të njëjtin ritëm si në
sektorin bujqësor.
Table 9 : Dinamikat e Vlerës së Shtuar Bruto dhe produktivitetit të punës në Shqipëri, 2007 - 2012
Treguesi Njësia 2007 2008 2009 2010 2011 2012
PBB Lekë (miliardë)
çmimet
aktuale/korrente
967,7 1089,3 1148,1 1222,5 1282,0 1326,0
Rritja reale e PBB-së Përqindje 5,9 7,5 3,3 3,8 3,1 1,3
Kontributi i sektorit në
PBB
Lekë (miliardë)
çmimet
aktuale/korrente
165,6 182,1 192,3 211,3 226,6 248,8
Niveli i rritjes
ekonomike reale
sektorit të bujqësisë, %
Përqindje 2,7 7,1 1,9 7,9 3,9 7,2
Produktiviteti i punës
në sektorin e bujqësisë
VSHB / Të
punësuar (000
lekë)
306 310 388 417 447 492
Burimi: INSTAT, 2013. Të dhënat për PBB-në dhe sektorin bujqësor për vitin 2012 raportohen nga Ministria e Financave.
Nënsektorët kryesorë të bujqësisë tregojnë rritje të madhe. Megjithatë, performanca ekonomike e
sektorit bujqësor është ende e pamjaftueshme për shkak të fermave të vogla dhe të fragmentuara,
nivelit të ulët të teknologjisë dhe produktivitetit total të faktorëve të prodhimit krahasuar me
mesataret e BE-së. Për këtë arsye nevojiten përpjekje më të mëdha për të rritur edhe më tej
konkurrueshmërinë e këtij sektori.
Importi i produkteve agroushqimore është rritur me 39% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2007,
ndërsa eksportet janë rritur me ritëm edhe më të lartë, përkatësisht 72% për periudhat përkatëse;
kështu, deficiti tregtar po rritet me ritëm më të ulët, por disbalanca në raportin tregtar është ende
një sfidë e madhe për sektorin.
Në Shqipëri, më shumë se 75% të sipërfaqes së përgjithshme është kodrinore dhe malore.
Prandaj, toka e përdorur për bujqësi është mjaft kodrinor, me vetëm rreth 44% të paturit e një
pjerrësi prej më pak se 5%. 44%, E tokës së punueshme shtrihet përgjatë bregdetit kryesisht në
fushat, dhe pjesa e mbetur prej 37% dhe 19% - përkatësisht në zonat kodrinore dhe malore.
36
Table 10 Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare
Treguesi Njësia 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Kontributi (në përqindje) i
sektorit të bujqësisë në
PBB
Në % të PBB-së
(çmimet
aktuale)
17,1 16,7 16,7 17,3 17,7 18,3
Eksportet agroushqimore Lekë (milionë) 7522 7399 7536 9154 12 098 12 983
Importet agroushqimore Lekë (milionë) 62 896 73 087 69 217 80 293 84 794 87 493
Deficiti tregtar Lekë (milionë) 55 374 65 688 61 681 71 139 72 696 74 510
Deficiti tregtar/volumi
tregtar
Përqindje 79 82 80 80 75 74
Bilanci tregtar
agroushqimor
Eksporti:
Importi
1:8 1:10 1:9 1:8 1:7 1:6,7
Burimi: INSTAT, (PBB dhe punësimi) dhe MBZHRAU (shifra tregtare)2013
Në 2012 ka qenë rreth 51.000 kompani aktive në zonat kryesisht dhe në mënyrë të
konsiderueshme rurale që llogariten për rreth gjysmën e kompanive aktive në Shqipëri. Rreth
96% janë kompani mikro me deri në 10 punonjës. Në pjesën më të madhe (70%) të kompanive të
vogla vetëm një person është i punësuar. Në 2012 kishte vetëm 1760 kompani të vogla me 10-49
të punësuar dhe 330 kompanitë me 50 dhe më shumë punonjës. Shkalla e krijimit të kompanive
të reja 'ishte 12%, i cili është i afërt me mesataren e vendit.
Regjistrimi i ndërmarrjeve i 2010 tregoi se 45% e të gjitha kompanive në zonat rurale i përkisnin
sektorit të tregtisë dhe 38% - në sektorët e tjerë të shërbimeve.
1.2 Rishikim i sektorit
Stabiliteti makroekonomik është ruajtur edhe gjatë periudhës 2013-2014, por rritja ekonomike ka
pësuar ulje. Gjithsesi sektori bujqësor ka vijuar me një rritje më të lartë se se rritja në nivel
kombëtar. Sipas INSTAT, rritja reale ekonomike e vendit për 2014 ishte 2.02 % krahasuar me
vitin 2013. Sektor i bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit llogaritët në 20,0 % të PBB dhe rritja e
sektorit për vitin 2014 ishte 2,25 % në terma real, duke kontribuar me 0.44 pikë përqindje në
rritjen e PBB. (Tabela 11). (INSTAT, 2015).
Shqipëria është një vend me të ardhura të mesme të larta, me të ardhura për frymë prej 4587 $ në
2014. Ndërkohë, popullsia ka patur një rritje negative. Në 2014 Shqpëria ka një popullsi prej of
2.894 milion banorësh, krahasuar me 2897 milion në 2013 dhe 3162 millon në 2007 (Tabela 11).
Sipas të dhënave të INSTAT (2014), forcat e punës në bujqësi llogariten në 50 % të popullsisë
në moshë pune ose rreth 47.7% të totalit të të punësuarve (442,806 të punësuar në 2014).
37
Table 11Treguesit kryesor makroekonomik (2013-2014 me çmimet korente)
2013* 2014**
Prodhimi i Brendshëm Bruto me çmimet korente ( milion lek) 1.350.555 1.400.549
Të ardhurat Kombëtare bruto (milion lek) 1.353.368 1.383.843
Rritja reale vjetore e PBB me çmime konstante krahasuar me vitin e
mëparshëm (në %) 1,11 2,02
Popullsia mesatare vjetore (në mijë banor) 2.897 2.894
Prodhimi i Brendshëm Bruto për frymë në:
Mijë lek 466 484
Euro 3.323 3.457
USD 4.411 4.587
2013* Të dhënat janë gjysëm-finale 2014** Të dhëna preliminare me baza vjetore
Burimi: Instat, Dhjetor 2015
Forcat e punës në zonat rurale janë karakterizuar nga një numur i lartë i femrave krahasuar me
meshkujt, ndërsa ekonomitë bujqësore drejtohen nga meshkujt në 93.5% të rasteve.
Importet e produkteve agro-ushqimore u rritën me 4.4 % në 2014 krahasuar me 2013 dhed 1.28
herë krahasuar me 2007, ndërsa eksportetu rritën me një ritëm më të shpejtë, përkatësisht me
11.5 % në 2014 krahasuar me 2013 dhe 2.21 herë krahasuar me 2007, kështu deficit tregtar po
rritet me ritme më të ulta, nga 1 me 9 në 2011, në 1 me 5.4 në 2014, por gjithsesi hendeku mbetet
i konsiderueshëm dhe përbën një nga sfidat e sektorit. (tabela 12).
Table 12 Tregtia produkteve bujqësore dhe ushqimeve
Nj.m. 2007 2013 2014 2014/2013
In %
2014/2007
In %
Eksporti i produkteve agri-ushqimore mln. EUR 54.8 108.7 121.2 111.5 221.2
Pjesa e të gjithë produkteve në eksport % 7.0 6.2 6.6 106.5 94.3
Importi produkteve agri-ushqimore mln. EUR 503.9 622.1 649.4 104.4 128.9
Pjesa e të gjithë produkteve në import % 20.9 16.8 16.5 98.2 78.9
Bilanci tregtar produkteve agri-ushqimore mln. EUR -449.1 -513.4 -528.2 1/5.4 1/7.7
Burimi: Instat
Produktiviteti i punës në bujqësi i matur me Vlerën e Shtuar Bruto (Gross Value Added -GVA)
për njësinë vjetore të punës (Annual Working Unit-AWU) është rritur ndjeshëm me më shumë se
46% në 2011 krahasuar me 2007 ndërsa në 2012 arriti vlerën e 3,615 Euro për AWU
(MBRZHAU, 2015)
Pavarësisht trendit pozitiv të prodhimit bujqësor në Shqipëri, performanca është ende e ulët në
krahasim me vendet e BE. Kjo situatë i dedikohet madhësisë së vogël dhe të fragmentuar të
38
fermave, nivelit të ulët të përthithjes të teknologjisë dhe investimeve në bujqësi (ende të ulëta në
20 milionë euro), infrastrukturës së dobët të ujitjes dhe kullimit ekspozojnë sektorin e bujqësisë
ndaj kushteve të rënda atmosferike dhe efekteve të ndryshimve klimatike. Në vitet e fundit ka
pasur një rritje të madhësisë së fermës, por Sipërfaqja Bujqësore e shfrytëzuar (UAA) për fermë
në Shqipëri është ende shumë e ulët, vetëm 2.8 ha, në krahasim me BE-në 27 me 14.5 ha,
Bullgaria 12.1 ha, Italia 7.9 ha ose Sllovenia 6.5 (Zhllima et al, 2015).
Lidhja midis instrumentave të zhvillimit Rural dhe nivelit të jetesës se fermerëve
Zhvillimi bujqësor është gjithashtu i rëndësishëm edhe për sa i përket përmirësimit të standardit
të jetesës dhe zbutjes së varfërisë. Përveç efekteve të drejtpërdrejta, rritja e të ardhurave dhe
ushqimit për familjet bujqësore, do të ketë ndikim edhe në standardin e jetesës, si në zonat
urbane, ashtu edhe në ato rurale, përmes produkteve ushqimore me çmime më të ulëta. Në
periudhën 2007-2012, niveli i përgjithshëm i çmimeve u rrit me 15% (IÇK, i llogaritur nga
INSTAT), ndërsa çmimet e ushqimeve u rritën me 25%. Rritja më e madhe (44%) u shënua në
kategorinë "bukë dhe drithëra", çmimet e së cilës përcaktohen gjerësisht nga prirjet botërore.
Megjithatë, krahasuar me indeksin e përgjithshëm të çmimit të ushqimeve, çmimet e produkteve
të mishit dhe të bulmetit shënuan një rritje më të vogël (përkatësisht 19% dhe 23%). Ndërsa
çmimet e perimeve (njëri nga nënsektorët i cili shënoi një nga rritjet më të mëdha të prodhimit
gjatë viteve të fundit, duke rezultuar në suficit tregtar strukturor dhe plotësim të nevojave të
vendit) shënuan një rritje prej vetëm 2% gjatë periudhës së referencës, duke treguar që rritja e
prodhimit kontribuon në çmime më të ulëta.
Sektori ka pasur zhvillim pozitiv nga mbështetja e dhënë për të nga MBZHRAU. Buxheti vjetor
total i MBZHRAU-së është rritur me 28%, nga 5264 milionë lekë (37,6 milionë Euro) në vitin
2007 në 6781 milionë lekë (48,8 milionë Euro) në vitin 2012 dhe 7899 milionë lekë (56 milionë
Euro) për vitin 2014.
Ndërsa mbështetja totale në bujqësi në vitin 2012 ishte 1014 milionë lekë (7,3 milionë Euro), e
cila është një rritje thelbësore në raport me vitin 2007, kur fondi ishte 449 milionë lekë (3,2
milionë Euro). Trendi i skemave ka pwsuar rritje nw 2013 dhe 2014 Skemat e mbështetjes
financiare dhe mbështetja e teknologjive të reja kanë kontribuar në krijimin e plantacioneve të
reja me drufrutorë dhe rritjen e prodhimit në disa nënsektorë. Sistemi i përmirësuar i ujitjes ka
39
kontribuar në rritjen e produktivitetit dhe menaxhimin e burimeve. Mbështetja e investimeve
është rritur edhe më shumë dhe në vitin 2014 ka arritur në 2 520 milionë lekë (18 milionë Euro).
Panorama e përgjithshme e zhvillimit të sektorit vazhdon me një analizë sektoriale të sektorit të
verës, një nga sektorët që është mbështetur me subvencione të qeverisë dhe njëkohësisht ka pasur
një performancë në rritje pas vitit 90.
1.3 Analiza e Sektorit të Verës në Shqipëri
Në përputhje me objektivat për zhvillimin rural, përtej konceptit të prodhimit bujqësor fermer si
një pjesë e prodhimit agro-bujqësor me synim final rritjen e të ardhurave të fermerëve, tentojmë
të ofrojmë një analizë të zinxhirit të vlerës për vreshtat e verën dhe rakinë si dhe prirjet e
zhvillimit. Kjo analizë sektoriale bazohet në një shqyrtim të të dhënave ekzistuese dytësore
(statistika, raporte, literaturë tjetër) dhe në të dhënat primare të mbledhura nëpërmjet intervistave
me operatorët e zinxhirit të vlerave.
Shqipëria ka një traditë të vjetër në kultivimin e vreshtave dhe prodhimin e verës. Pas Luftës së
Dytë Botërore, sipërfaqja e kultivuar me vreshta u rrit mbi 5 herë - nga 2430 Ha në 1950 në
12.320 Ha në 1970 dhe arriti kulmin e saj në 1980-tën me një sipërfaqe totale prej 20.000 ha,
organizuar në kooperativa shtetërore dhe ferma . Në fillim të viteve 1990, në vijim të reformave,
trazirave civile dhe shpërbërjes së menjëhershme të sistemit të kooperativave, sektori i bujqësisë
u dëmtua rëndë. Sipërfaqja e vreshtave në Shqipëri ra me rreth ¾ midis 1989 dhe 1994 si pasojë
e kolapsit të plotë të sistemit të bujqësisë kolektive që solli një de-kolektivizim radikal dhe
fragmentimin e bujqësisë shqiptare (Figura 3). Performanca produktive e pjergullave të reja të
mbjella në vitet e para të tranzicionit u karakterizua nga disa kufizime të tilla si madhësia e vogël
e fermave dhe efikasiteti i ulët në përdorimin e inputeve (BB, 2007).
Figura 3 Sipërfaqja e kultivuar me vreshta (Ha)
Burimi: FAOSTAT
40
Tabela 13 ofron shifra mbi numrin e pemëve, prodhimin dhe rendimentet për periudhën 2000-
2012 për frutat, agrumet dhe rrushin.
Table 13 Dinamika e prodhimit të rrushit, sipas tipit 2000 - 2012
Përshkrimi 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Pjergulla (rrush)
Total (000 rrënjë) 4 638 5 364 5 488 5 520 5 483 5 503 5 501 5 743 5 859
Në prodhim (000 rrënjë) 3 856 4 536 4 708 4 757 4 713 4 916 5 100 5 208 5 380
Rendimenti (kg/ rrënjë) 11.9 12.3 13 15 13.6 13.5 16.2 16 15.2
Prodhimi (000 ton) 46 56 61 71 64 66 83 83 81
Rritja vjetore 4%* 10% 17% -10% 4% 26% 0% -2%
Vreshtat (rrush)
Total (ha) 5 824 7 994 8 357 9 103 9 755 9 806 9 712 10 073 10 136
Në prodhim (ha) 4 613 6 637 6 915 7 497 8 061 8 532 8 630 9 077 9 348
Rendimenti (kv/ha ) 70.5 90.1 96.6 97 111 113 118.6 123.4 123
Prodhimi (ton) 33 60 67 73 89 96 102 102 115
Rritja vjetore 17%* 12% 9% 23% 8% 6% 0% 13%
Rrushi total (000 MT) ** 78 116 128 144 154 163 185 185 196
Rrushi total (000 Mt) *** 79 115 128 147 154 163 184.9 195.2 196
* Rritja mesatare vjetore gjatë 2000 – 2005. **Burimi: MBUMK 2011 dhe INSTAT 2013
Sipas vlerësimeve të ekspertëve të ekstensionit publik, në shumicën e rajoneve pjesa e rrushit të
përdorur si rrush tavoline varion nga 10-35 për qind - nuk raportohen statistika zyrtare për
ndarjen e dy llojet të rrushit në nivel kombëtar ose rajonal. Prodhimi vendas dominon tregun e
furnizimit me rrush. Pjesa e importeve është ulur ndjeshëm në vitet e fundit - duke shënuar më
pak se 5% të furnizimit të brendshëm në 2012 - si rezultat i rritjes së prodhimit vendas dhe uljes
në vlerë absolute të importeve. Një nga faktorët stimulues për prodhimin vendas ka qenë futja e
subvencioneve shtetërore për plantacionet e reja të vreshtave. Tabela më poshtë tregon
dinamikën në prodhimin dhe furnizimin e rrushit në periudhën 2000 deri në 2012.
Table 14 Dinamika në prodhimin dhe furnizimin e rrushit (MT)
Zërat 2000 2006 2007 2010 2011 2012
Prodhimi total 79 300 127 800 146 500 184 900 195 200 196 800
Importet 5 419 11 000 6 726 5 109 7 427 5 032
Eksportet 12 10 0 13 48 240
Oferta total (konsumi i
dukshëm)
84 707 138 790 153 126 189 996 202 580 201 592
Import/ofertë (total rrush)* 6% 8% 4% 3% 4% 2%
Burimi: MBUMK (prodhimi), UNSTAT (import – eksport) * Llogaritjet e autorit bazuar në vlerësimin e ekspertëve
41
Prodhimi i verës ka shënuar rënie në nivelin e fermës me pothuajse 1/3, ndërsa prodhimi i verës
nga kantinat është rritur me 27% që nga 2005. Prodhimi vendas i verës dominon konsumin/
furnizimin e brendshëm; megjithatë, pjesa e importit në konsumin e brendshëm është rritur
ndjeshëm (me 55%) që nga viti 2005. Në tabelën 15 më poshtë tregohet se raporti midis verës të
prodhuar në fermë dhe verës së prodhuar në kantinat e verës ka ndryshuar në periudhën 2005-
2012: nga 6,7: 1 në vitin 2005 në 3.5: 1 në vitin 2012.
Table 15 Prodhimi, tregtia dhe oferta për verë sipas viteve (Hl)
Emërtimi 2005 2010 2012 2012/2005
Ferma 115453 83758 75872 66%
Agroindustria 17144 19928 21769 127%
Prodhimi Total 132597 103686 97641 74%
Ferma/ prodhimi total 87% 81% 78%
Import 20948 25492 26157 125%
Eksport 3 263 66
Oferta (konsumi i dukshëm) 153542 128915 123732 81%
Import/ofertë 14% 20% 21% 155%
Burimi: MBUMK Sektori Statistikës & MBUMK Vjetari Statistikor, tregtia UNSTAT
Ky trend tregon një profesionalizëm në rritje në sektor - i cili gjithashtu u vërejt gjatë intervistave
në terren.
Harta dhe aktorët e zinxhirit të vlerës
Rrjedha e produktit nga fermeri tek konsumatori shkon përmes tri kanaleve kryesore që janë ai i
rrushit të tryezës, përpunimit në fermë, dhe përpunimit industrial.
Prodhimi dhe konsumi i rrushit për tryezë është ende modest. Një pjesë e rrushit për tryezë
konsumohet në fermë dhe pjesa tjetër shkon në tregun me pakicë, qoftë përmes shitjes direkte në
anët e rrugës ose u jepet familjes dhe të afërmve, ose nëpërmjet tregtarëve të shumicës.
Përpunimi në fermë është kanali kryesor i marketingut. Prodhimi i verës në fermë arrin në
75.872 hl që është 3,5 herë më i madh se prodhimi i verës industriale (21.769 HL). Rakia
kryesisht prodhohet në fermë dhe nga prodhimi gjithsej (136.715 hl) një sasi e papërfillshme
bëhet në kanale industriale. Sasi të mëdha vere dhe veçanërisht rakie konsumohen në shtëpi,
njerëzit kanë tendencë të konsumojnë më shumë verë se më parë. Pjesa tjetër e verës dhe rakisë
së prodhuar në shtëpi shkon tek konsumatorët (restorante popullore, shitjet e drejtpërdrejta në
anët e rrugëve apo shitje për miqtë dhe të afërmit), kjo pa pasur nevojën e tregtarëve të shumicës
për futjen e produktit nëpërmjet këtij kanali.
42
Kanali i përpunimit industrial është i përbërë prej prodhimit të integruar dhe prodhimit të
koordinuar. Ndërsa në prodhimin e integruar, sasi të konsiderueshme të rrushit të verës vijnë nga
ferma e integruar si pjesë e të njëjtit biznes, në rastin e prodhimit të koordinuar, sasi të mëdha të
rrushit të furnizuara nga fermerët nuk janë pjesë e biznesit të prodhimit të verës. Prodhimi i
integruar është mjaft i zakonshëm, veçanërisht në rastin e kompanive të prodhimit me cilësi të
lartë të verës. Në rastin e prodhimit të koordinuar, kantinat e verës kanë tendencë të krijojnë
marrëdhënie të ngushta me fermerët furnizues, duke u ofruar atyre këshilla teknologjike dhe
nganjëherë madje edhe inpute.
Shpesh përpunuesit industrial funksionojnë edhe si tregtarë të shumicës (disa prej tyre kanë
tregje pakice në qytetet kryesore, kryesisht Tiranë). Tregu i pakicës për prodhimet industriale
janë restorantet, pikat e shitjes me pakicë dhe supermarketet.
Sektori informal i përpunimit është mjaft i madh dhe përfaqësohet nga kompani që prodhojnë
verë të paregjistruar apo restorante që blejnë rrush dhe prodhojnë verë për restorantet e tyre.
Formalizimi i këtij sektori pritet të çojë në përfitime të mëdha në aspektin e konkurrencës më të
drejtë ndërmjet prodhuesve të verës, përmirësimin e sigurisë dhe të cilësisë së verës,
përmirësimin e standardeve mjedisore dhe rritjen e të ardhurave tatimore.
Në periudhën 2000 - 2006, zinxhiri i vlerave karakterizohej nga një ndarje midis prodhimit të
rrushit dhe prodhimit industrial të verës: kultivuesit e rrushit kanë prodhuar raki dhe verë në
shtëpi, me mjete të improvizuara, ndërsa kantinat më të mëdha (p.sh. kantina e verës
Skëndërbeu) e filluan biznesin me mbushjen e shisheve me verë të importuar në sasi të mëdha
dhe pastaj me përpunimin e rrushit të importuar nga Maqedonia. Avantazhet e kësaj sipërmarrje
ishin: rrushi i verës nga Maqedonia ishte më i lirë dhe më i standardizuar në cilësi ; gjithashtu,
logjistika ishte shumë më e lehtë (importohej nga një operator i vetëm në vend që të mblidhte
rrush nga shumë kultivues të vegjël) duke marrë një faturë zyrtare, gjë që bënte më të lehtë dhe
më transparent kontabilitetin.
Në Shqipëri, pjesa më e madhe e fermave, 69.4%, janë të përzjera dhe (gjysëm)për mbijetesë.
Kjo situatë ekziston edhe për fermat që kultivojnë vreshtarinë. Më pak se 1 % e fermave me
vreshta kanë më shumë se 1 Ha sipërfaqe të kultivuar, pjesa tjetër varion nga 0.2 në 1 ha .
43
Kultivuesit gjysëm-profesionalë ose profesionalë të rrushit kanë zakonisht rreth 1 ha vreshta, por
madhësia mesatare është në rritje. Sipas anketës së fermës zhvilluar në 2013, vetë-konsumi dhe
shitjet tek tregtarët me pakicë janë destinacioni kryesor i verës, dhe anasjelltas për raki.
Restorantet dhe baret janë tregu i tretë kryesor për të dy produktet.
Ndërsa sipas studimit të Imami (2011), studim që mbulon rajone të ndryshme në Shqipëri,
destinacionet kryesore të rakisë janë restorantet dhe baret - 47 për qind e fermerëve që
përpunojnë rrushin shesin më shumë se gjysmën e rakisë të prodhuar tek kjo kategori blerësish.
Vetë-konsumi është destinacioni i dytë më i rëndësishëm. Destinacioni i verës janë restorantet
dhe baret. Në 2012, në ferma janë përpunuar 75.872 Hektolitra verë, që shënon rënie me 1/3 në
krahasim me 2005, dhe 136.715 Hektolitra raki (Tabela 16) - ulja për të njëjtën periudhë është
9%.
Table 16 Prodhimi në fermë/familje i verës dhe rakisë sipas viteve (Hl)
Prodhimi 2005 2010 2012 2012/2005
Raki 149769 128254 136715 91%
Vere 115453 83758 75872 66%
Burimi: MBRZHAU, Sektori i Statistikës
Rënia e ndjeshme e prodhimit artizanal të verës, vjen nga orientimi i konsumatorit drejt blerjeve
të verës së cilësisë më të lartë të importit (siç tregohet nga statistikat e importit) dhe deri në një
farë mase, verës së prodhuar në kantinat tona të verës.
Nuk ka statistika zyrtare mbi prodhimin e rrushit për tryezë dhe rrushit për prodhimin e verës.
Sipas vlerësimeve nga ana e ekspertëve nga shërbimet e ekstensionit publik (GIZ, 2010 dhe
FAO, 2013) në disa rajone pjesa e rrushit e përdorur si rrush tavoline shkon në nga 10% në 35%,
ndërsa vlera mesatare kombëtare është rreth 16%. Në bazë të këtyre vlerësimeve, është llogaritur
se rreth 30.000 Mt e rrushit janë konsumuar si rrush tavoline.
Ndër varietetet më të zakonshme të mbjella janë të varietetet e rrushit autokton shqiptar, të tilla si
Sheshi i Zi dhe Sheshi i Bardhë. Shqipëria ka 57 varietete autoktone të rrushit. Por asnjë prej
varieteteve të rrushit nuk janë të njohura ndërkombëtarisht si varietete autoktone shqiptare. Kjo
është një sfidë për zhvillimin e skemave të cilësisë të verës të tilla si Markë me Origjinë të
Mbrojtur dhe skema të tjera. Plantacionet e reja janë mbjellë kryesisht me varietete
ndërkombëtare si Merlot, Cabernet Sauvignon, Sangiovese, Chardonnay, Sauvignon Blanc dhe të
44
tjerë.
Prodhimi i rrushit ka një shpërndarje gjeografike relativisht të njëtrajtshme në të gjithë vendin.
Zona kryesore e prodhimit është e vendosur në mes të kodrave dhe bregdetit të Shqipërisë së
Mesme. Fier, Berat, Elbasan dhe Vlorë, janë rajonet me përqindjen më të lartë të prodhimit; këto
katër rajone përbëjnë më shumë se gjysmën e prodhimit kombëtar të rrushit.
Prodhimi në fermë i verës është përqëndruar në qarqet Fier, Vlorë, Shkodër dhe Lezhë - këto
qarqe prodhojnë pothuajse 4/5 e totalit të verës të fermës së prodhuar në Shqipëri . Fieri i vetëm
prodhon pothuajse 29% të prodhimit të brendshëm të verës të fermës. Ky përqendrim i lartë i
prodhimit të verës është i lidhur me traditën dhe hap rrugën për futjen e markave rajonale.
Ndërsa prodhimi i rakisë në fermë është i shpërndarë në mënyrë më shumë uniforme në të gjithë
Shqipërinë (MBRZHAU).
Industria përpunuese
Në fillimet e viteve 1990, prodhimi dhe konsumi i rrushit dhe verës ra në mënyrë të
konsiderueshme. Baza e prodhimit të rrushit u shkatërrua në masë të madhe si pjesë e reformës
bujqësore, ndërsa ish-kompanitë shtetërore u privatizuan dhe u ndal ose zvogëlua aktiviteti i tyre
i prodhimit. Prodhimi i verës dhe rakisë u zhvillua kryesisht në fermë, jozyrtarisht, kryesisht për
vetë-konsum dhe u mbështet në shitje direkte në ekonomitë familjare.
Table 17 Dinamika e prodhimit të verës nga kantinat
Përshkrimi 2000 2005 2010 2011 2012 2013
No e ndërmarrjeve 22 40 104 100 98 94
Prodhimi (Hl) 7413 17144 19928 20764 21769 22353
Burimi: MBRZHAU
Megjithatë, gjatë dekadës së fundit, prodhimi i verës në nivel Agroindustrie u rrit ndjeshëm,
pothuajse 3 herë nga 2000 (7,413 Hl) në 2012 (22,353 Hl. (Tabela 17). Faktorët kryesorë për
këtë rritje janë të lidhur si me kërkesën dhe me ofertën. Oferta ndryshoi pasi u kryen investime të
rëndësishme si në nivel ferme për shtimin e sipërfaqeve me vreshta ashtu edhe në nivel
përpunimi për të rritjen e kapaciteteve përpunuese. Në rritjen e investimeve një pjesë të
rëndësishme zënë investimet nga emigrantët e kthyer si në nivel ferme dhe përpunimi. Rëndësi
për t’u theksuar përbën fakti që emigrantët përveç parave sollën edhe know how si në
teknologjinë e verës dhe në njohuritë oenologjike. Shumë investitorë më parë emigrant i mbajnë
45
akoma lidhjet profesionale me profesionistë ne vende të tjera të BE, kryesisht Italinë. Përsa i
përket kërkesës, janë vërejtur ndryshime të dukshme në stilin e jetës së konsumatorëve– duke
kaluar nga konsumi i rakisë në konsumin e verës.
Potenciali për verë me cilësi të lartë është i rëndësishëm dhënë kushtet aktuale të furnizimit dhe
kërkesës. Në madhësinë e kërkesës, do të ndikojë zhvillimi i turizmit, veçanërisht zhvillimi i
turizmit bregdetar që pritet të krijojë një kërkesë në rritje për verë me cilësi të lartë.
Kantinat janë të përqëndruara në qarqet / rajonet e Durrësit, Beratit, Tirane, Fier dhe Shkodër.
Ndërsa Durrësi dhe Tirana kanë një avantazh si zonat më të mëdha urbane ku është e
përqëndruar fuqia blerëse, numri i lartë i kantinave në Berat është i lidhur me krijimin e një
grupi, duke përfshirë edhe disa prodhues të kualitetit të lartë.
Prodhimi i verës (në nivel të agro industrisë) është përqendruar më shumë në Durrës (45% të
prodhimit të përgjithshëm), ndërsa prodhimi i rakisë është e përqëndruar në Berat (pothuajse 1/3
e prodhimit) (Tabela 18). Duhet të theksohet, megjithatë, se jo të gjitha kantinat janë regjistruar,
dhe jo të gjithë kantinat e regjistruar raportojnë të gjithë prodhimin - pjesë të madhe të prodhimit
të kantinave të regjistruara janë bërë direkt te familjeve (mbi baza informale). Prandaj, duhet
kujdes në analizën e shifrave.
Table 18 Shpërndarja e prodhimit të verës dhe rakisë për vitin 2013
Vere Raki
Rajonet Hl Shpërndarja Rajonet Hl Shpërndarja
Durres 9998 45% Berat 1090 31%
Vlore 3570 16% Durres 607 17%
Berat 2250 10% Vlore 390 11%
Gjirokaster 1460 7% Gjirokaster 326 9%
Shkoder 1045 5% Kukes 289 8%
Fier 1000 4% Korce 274 8%
Lezhe 945 4% Shkoder 153 4%
Korce 936 4% Lezhe 153 4%
Elbasan 628 3% Tirane 105 3%
Tirane 520 2% Fier 50 1%
Kukes 0 0% Elbasan 40 1%
Total 22,352 100% Total 3477 100%
Berati është një nga rajonet më të rëndësishëm në Shqipëri për prodhimin e verës dhe vendi i
grumbullimit më të madh të kantinave (13 njësi të përpunimit të regjistruara), duke përfshirë
edhe "Luani", një nga ish kantinat më të mëdha në shkallë shtetërore, e cila është privatizuar dhe
"Çobo" , e cila është një nga kantinat e para shqiptare që ndoqi një politikë të cilësisë të lidhur
46
me territorin. Përmeti është një zonë e njohur për verërat cilësore. Megjithatë, kjo cilësi mbetet
një potencial, pasi prodhimi është i vogël. Më pas vjen Lezha, një zonë me pak kantina, por
është e lidhur ngushtë me varietetin e rrushit "Kallmet", që prodhohet kryesisht në këtë rajon,
dhe vlerësohet shumë nga konsumatorët shqiptarë. Grupimet e tjera të prodhimit janë të
vendosura në Fier dhe Vlorë dhe zonën midis Tiranës dhe Durrësit.
Rritja e industrisë përpunuese si në numur prodhuesish dhe shtrirje gjeografike kërkon të
shoqërohet me një përmirësim të infrastrukturës, në mënyrë që të përshpejtohet transporti i
produkteve ushqimore në kompanitë agro-ushqimore dhe transporti i produkteve të përpunuara
në depot e grumbullimit/ruajtjes dhe përfundimisht në tregjet e brendshme apo eksportet jashtë
vendit. Zhvillimi i Industrisë së përpunimit agro-ushqimor mbetet një prioritet i politikave të
investimeve me një fokus mbi vlerën e shtuar të produkteve tradicionale dhe lokale që do të
arrijnë Standardet e Bashkimit Evropian në drejtim të cilësisë.
Tregjet dhe Tregtia
Si në shumicën e vendeve me një traditë të gjatë në prodhimin e verës, vera dhe pijet alkoolike
nga rrushi janë pjesë e modelit të konsumit të shumicës së shqiptarëve. Brenda vendit, Shqipëria
bregdetare dhe Jugore ka pasur një traditë më të konsoliduar të prodhimit dhe konsumit të verës
dhe rakisë. Ndryshimet në mënyrën e jetesës rezultojnë edhe në ndryshimin e modeleve të
konsumit: Kërkesa për raki po zvogëlohet, sidomos në zonat urbane, ndërsa konsumi i verës
është në rritje dhe struktura e kërkesës është bërë më e artikuluar dhe e sofistikuar.
Tabela 19: Table 19 Prirjet e furnizimit me verë në Shqipëri, Evropë dhe Botë (Kg/frymë/vit)
Vendi/viti 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Evropa Jugore
= 100
Evropa Jugore 45.3 42.1 38.5 35.5 34.7 32.2 31.8 31.4 100.0%
Evropa 21.8 21.2 20.4 22 21.6 21.3 19.8 20.3 64.6%
Evropa Lindore 7.2 6.7 5.9 8 8.2 8.7 8.6 8.2 26.1%
Shqipëria 3.6 5.9 2.5 6.2 6 6.4 5.9 6.3 20.1%
Bota 4.4 3.9 3.7 3.7 3.6 3.6 3.4 3.5 11.1%
Burimi: FAOSTAT 2014
47
Megjithatë, mesatarja e konsumit për frymë është ende shumë më poshtë mesatares botërore, dhe
gjithashtu mbetet pas asaj evropiane, veçanërisht mesatares së Evropës Jugore. Furnizimi me
verë për banor është 6.3% e atij të Evropës Jugore (Tabela 19 më sipër).
Importi i rrushit është vazhdimisht duke u luhatur nga viti në vit. Niveli më i lartë i importeve të
rrushit në vitet e fundit është shënuar në vitin 2011 rreth 7400 Mt, në atë vit importi i rrushit
përbënte rreth 10% të totalit të importeve të frutave. Në vitin 2012 importi i rrushit ka rënë
përsëri me rreth 5,000 Mt. Maqedonia është furnizuesi kryesor i rrushit për Shqipërinë, me më
shumë se gjysmën e importeve të rrushit dhe 1/3 e importeve të rrushit nga Italia, pjesa e mbetur
prej 13% importohet nga vendet e tjera (Figura 4).
Në mënyrë tipike, rrushi i importuar nga Italia dhe vende të tjera të BE-së përbëhet kryesisht nga
rrush tryeze, ndërsa rrushi i importuar nga Maqedonia është mesatarisht më i lirë dhe përdoret
kryesisht për përpunimin nga kantinat si dhe familjet.
Importet sipas viteve (Mt) Shpërndarja e Importeve sipas shteteve në
2012 (%)
Figure 4 Importet e rrushit 2007-2012 dhe Importet në 2012 sipas origjinës
Burimi: UNSTAT
Si importet dhe eksportet e verës kanë qenë në rritje në vitet e fundit. Niveli më i lartë i
eksporteve është i regjistruar në 2010 me rreth 264 hektolitra, ose rreth 70.000 USD. Në vitet në
vijim, eksportet kanë rënë përsëri në nivelet e vitit 2008. Importet kanë qenë në rritje duke arritur
maksimumin në vitin 2011 me rreth 26.971 hektolitra, ose 7 milion USD. Nga tabela 22 më
poshtë është e qartë se eksporti ende mbetet shumë i ulët në krahasim me importin. Në vitin 2012
eksporti ishte vetëm 0.5% të importeve (Tabela 20).
48
Table 20 Tregtia ndërkombëtare e verës 2000 - 2012
Viti Eksporti hl Eksporti USD Eksporti hl Eksporti USD Eksport/ Import
2000 - - 2,920.8 314,890 0.0%
2005 0.3 606 20,948 2,872,779 0.0%
2006 182.3 21,216 19,644.9 3,155,613 0.9%
2007 0.2 3,204 22,938.3 4,765,412 0.0%
2008 52.4 18,374 24,587.3 5,986,292 0.2%
2009 39.0 15,849 25,291.1 5,770,568 0.2%
2010 263.7 69,221 25,491.6 6,002,486 1.2%
2011 56.3 28,921 26,971.2 7,173,918 0.4%
2012 66.6 35,130 26,157.3 6,868,351 0.5%
Burimi: UNSTAT
Italia është partneri më i rëndësishëm i importit që përbën rreth 2/3 e totalit të importeve të verës
ose rreth 17.000 hektolitra e ndjekur nga Spanja, Mali i Zi dhe Franca të cilat së bashku përbëjnë
25% të importeve totale (Tabela 21).Vera nga Franca është më e shtrenjtë rreth 649 USD për
hektolitër. Më pas vjen vera italiane me rreth 265 USD për hektolitra.Vera më e lirë është ajo që
vjen nga Greqia me rreth 144 USD për hl.
Table 21 : Importi i verës në 2012 sipas vendeve
Vendi USD HL Shpërndarja USD/Hl
Bota 6,869,351 26,157.30 100% 263
Italia 4,456,151 16,818.20 64% 265
Franca 1,040,199 1,602.80 6% 649
Mali Zi 548,440 2,456.40 9% 223
Spanja 400,569 2,572.60 10% 156
Greqia 105,723 732.6 3% 144
Maqedonia 99,607 501.1 2% 199
Burimi: UNSTAT
Duke marrë parasysh madhësinë e zinxhirit të vlerës, segment i verërave të cilësisë është ende
mjaft i pazhvilluar. Kantinat lokale nuk janë ende konkurruese në krahasim me prodhuesit
kryesore rajonale dhe të prodhuesve kryesore të BE-së në drejtim të raportit çmim / cilësi.
Prandaj, importi i verës së cilësisë është i lartë dhe është zhvilluar gjatë dekadës së kaluar, si
kërkesa për verë me cilësi të lartë, e cila po rritet me rritjen e standardeve të jetesës dhe të
ndryshimit të stilit të jetës. (Mediterra, 2014).
Importet e verës në paketa deri në dy litra janë rritur deri në vitin 2012. Niveli i lartë i importeve
të verërave në paketa deri në dy litra u regjistrua në vitin 2009 rreth 18.000 hektolitra, ose 3.2
49
milionë euro. Në 2013 importi i verës në pako të vogla ka rënë përsëri duke shkuar në nivelin e
regjistruar në vitin 2007 rreth 12.000 hektolitra, ose 2.3 milionë euro (tabela 22).
Table 22 : Importi i verës nga BE -27 sipas tipit të ambalazhimit
Viti HL Euro
Më pak/ baraz me 2 L Më shumë se 2 L Më pak/ baraz me 2 L Më shumë se 2 L
2007 11,362 5,126 2,001,750 481,961
2008 13,308 3,981 2,454,782 378,008
2009 17,962 3,286 3,144,031 264,822
2010 14,470 4,181 2,818,092 321,685
2011 16,393 3,478 3,153,092 367,615
2012 16,772 2,088 3,326,944 211,101
2013 11,988 2,337 3,461,884 293,266
Burimi: EUROSTAT
Ky trend tregon qartë një ndryshim drejt verës më të shtrenjtë me cilësi të lartë, si pasojë e rritjes
së të ardhurave të familjeve shqiptare, ndryshim në stilin e jetës, ndryshim të përgjithshëm të
preferencave të brezit të ri, larg nga rakia, dhe rritjen e vetëdijes së konsumatorit për cilësinë.
Nga ana tjetër, përpunuesit vendorë kanë tendencë të mbështeten më pak në paketimin e verës së
importuar, për shkak të deficitit në prodhimin e rrushit dhe çmimeve mjaft të larta. Ndërsa
importi i verës në paketime mbi dy litra është përgjysmuar nga viti 2007 deri në vitin 2013.
Në HL Në EUR
50
Figura 5 Importi nga vendet e BE 27 sipas tipit të ambalazhimit në HL dhe Euro
Burimi: EUROSTAT
Importi i verës është i dominuar nga vera në paketa deri në dy litra me rreth 85% të totalit të
importeve të verës.
Niveli më i lartë i importeve të rrushit në vitet e fundit është shënuar në vitin 2011 me rreth 7200
Mt, me rreth 10% të totalit të importeve të frutave. Në vitin 2012 importet e rrushit ka rënë
përsëri do të rreth 5,000 Mt. Ndërsa importet e frutave ranë përsëri nga rreth 95,000 Mt në 2007
në rreth 74.000 Mt në 2012 një rënie prej 21.000 Mt ose 22% (Tabela 23).
Megjithëse eksporti i rrushit është në rritje, mbetet ende i ulët në krahasim me importet. Në vitin
2012 eksportet ishin vetëm 5% e importeve, dhe eksporti i rrushit ndaj totalit të eksportit të
frutave ishin vetëm 2.3%.
Table 23 Pjesa e import-eksportit të verës në total ndaj import-eksportit të pijeve
Importet (000 lek) Eksportet ( 000 lek)
Pije, pije
alkoolike
dhe uthull
Verë Verë /Pije Total Pije, pije
alkoolike dhe
uthull
Verë Verë /Pije Total
2007 5,430,138 463,810 8.5% 754,796 289 0.0%
2008 7,545,645 541,901 7.2% 123,084 2,237 1.8%
2009 8,208,432 588,518 7.2% 223,637 1,599 0.7%
2010 9,397,402 663,403 7.1% 175,050 7,213 4.1%
2011 10,222,969 760,155 7.4% 163,461 2,919 1.8%
2012 9,728,847 752,449 7.7% 354,130 4,129 1.2%
Burimi: UNSTAT
Importi i verës është rritur vazhdimisht gjatë viteve të fundit duke arritur nivelin më të lartë për
vitin 2011 rreth 760 mln lekë. Eksporti i verës është rritur dhe arriti nivelin më të lartë në vitin
2010 me rreth 7.2 milion lekë nga vetëm 0.3 milion në vitin 2007. Pas vitit 2010, eksporti i verës
u ul përsëri, por ende mbetet më i lartë krahasuar me vitin 2007. Pjesa më e madhe e eksporteve
të verës në totalin e eksportit të pijeve është regjistruar në vitin 2010 me rreth 4.1% (Tabela 23
më sipër).
Megjithatë, duhet të theksohet se kontributi i verës në totalin e eksporteve është i parëndësishëm
(pavarësisht nga rritja e kohëve të fundit), dhe ka ende një deficit të lartë në tregtinë
ndërkombëtare.
51
1.4 Analiza e sektorit të Ullirit
Sektori i ullirit dhe vajit të ullirit është një segment i rëndësishëm i prodhimit të vendit. Prodhimi
primar i ullinjve llogaritet në rreth 16% të prodhimit të përgjithshëm të frutave në vlerë, duke
përfshirë rrushin. Numri i pemëve të mbjella i kalon 8 milion dhe është rritur me shpejtësi, si një
përgjigje ndaj kërkesës së qëndrueshme, çmimeve të mira dhe subvencionet e qeverisë për të
zgjeruar bazën e prodhimit.
Shqipëria është një vend me kapacitet prodhues në ulli prej rreth 50 000 ton ullinj në vit dhe rreth
6000 ton vaj. Ullishtja zë 41 000 ha të shpërndarë në rreth 90 mijë ferma të vogla. Në sipërfaqen
bujqësore ullishtja zë rreth 6.3% të tokës së punueshme. Vlera e prodhimit bujqësor të sektorit të
ullirit është rreth 16 miljon €. Puna e krahut për shërbime e vjelje arrin në rreth 1 milion ditë
pune. Këto të dhëna i japin rëndësi ullirit jo vetëm në planin socioekonomik por edhe në atë
pejsazhistik.
Në terma cilësore, të dhënat janë në përputhje me mendimin e të gjithë aktorëve të intervistuar,
duke pasur parasysh një rritje të ullirit dhe prodhimit të vajit të ullirit, si një zinxhir ushqimor me
perspektivë të mirë. Rritja është konsoliduar tashmë me rreth 5% të fondit të përgjithshëm në
rritje çdo vit.
Sipas statistikave nga viti 1992 ne 2008 janë shtuar rreth 2 milion mijë bimë të mbjellë në oborre
ose parcela të vogla në zonat fushore dhe kodrinore, ndërsa në fund të vitit 2014 numuroheshin
8.994 milion rrënjë ullinj (MBRZHAU, 2015).
Table 24 Dinamika e prodhimit në Mt dhe plantacioneve në 000 /rrënjë
Emërtimi 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 14/00 14/10
Total 3,611 4,264 6,255 7,443 8,000 8,620 8,994 149% 44%
Ndryshimi 3.62% 9.34% 18.99% 7.48% 7.75% 4.34%
Prodhimi 36.2 30.2 70 65.4 108 92 98 171% 40%
Ndryshimi -3.31% 26.36% -6.57% 65.14% -14.81% 6.52%
Burimi: INSTAT
Të dhënat e mëposhtme në tabelën 25, tregojnë tendencat e prodhimit dhe furnizimit të vajit të
ullirit në tregun e brendshëm në vitet e fundit.
52
Table 25 Bilanci i Prodhimit të vajit të ullirit në ton
Emërtimi 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014
Prodhimi 1875 3454 7816 6939 13745 10996 8900
Eksportet 38.129 1.783 15.304 18.956 11.17 16.245 0
Importet 666 904 1378 1354 1512 1077 987
Oferta e vendit në total 2,503 4,356 9,178 8,274 15,246 12,057 9,887
Raporti Import/oferte 26.60% 20.75% 15.01% 16.37% 9.92% 8.93% 9.98%
Burimi: INSTAT (prodhimi) UNSTAT (Tregtia)
Struktura e zinxhirit të vlerave
Sipas MBUMK, janë 151,784 familjet që jetojnë me prodhimin e pemëve frutore. Është
vlerësuar se më shumë se 108,000 familje janë pronare ullinjsh, shumica e tyre janë të
përqëndruar në pjesët qendrore dhe jugperëndimore të vendit. Fermerët u bënë pronarë të
ullishteve me ligjin nr. 7501”Për tokën”. Në bazë të tokës në dispozicion në çdo fshat dhe numrit
të pemëve të ullirit ekzistues në atë vend, secili familje fermere zotëron një mesatare prej 20-150
pemë ulliri.
Prodhimi i ullinjve është përqendruar në qarkun e Beratit (26,4% e prodhimit total), ndjekur nga
Fieri (19,2%), Vlora (17%) dhe Elbasani (13,4%), të cilët të marrë së bashku zënë 76% të
prodhimit total në Shqipëri. Në të gjitha këto qarqe ekziston një prodhim i përzier i ullinjve për
tavolinë dhe ullinjve për vaj ulliri - në rastin e Beratit, është bërë një punë e madhe në drejtim të
prodhimit të ullinjve për tavolinë.
Sipas statistikave prodhimi i ullirit është luhatur nga 12 mijë ton në vit në vitet '50, në 26.7 mijë
ton/vit në vitet 81-85, ndërsa rendimenti lëviz nga 7 në 17 kg/bimë, maksimale e arritur në vitet
61-65. Prodhimi i vajit të ullirit në vitet 1975-90 luhatet nga 1311 ton (1979) në maksimalen
5048 ton në 1983. Prodhimi i vajit për frymë në vitet 1986-90 është mesatarisht 0.82 litra, ndërsa
konsumi është më i ulët për arësye se një pjesë, për të cilën nuk ka të dhëna, eksportohej.(
MBUMK, QTTB Vlore).
Në periudhën 1992-2008 ka një prodhim mesatar vjetor rreth 35-55 000 ton ulli, ose rreth 6000
ton vaj, rreth 2 litra/banorë. Duke llogaritur importet, konsumi i vajit të ullirit është rreth 3
litra/banor. Kjo sasi është e ulët në krahasim me vendet e tjera prodhues të vajit të ullirit.
Aktualisht konsumi në këto vende është : Italia 16 litra/banorëë Greqia 21 litra/banorë, Spanja
18 litra/banorë, Kroacia 1,8- 2 litra/banorë, Tunizia dhe Marroku 1.9-3 litra/banorë.
53
Gjatë dekadës së fundit në këtë sektor janë investuar mbi 11 milion dollarë kryesisht në ngritjen
e linjave të reja me teknologji të përparuar. Por nuk shfrytëzohen plotësisht kapacitetet e
instaluara si pasojë e mungesës së lëndës së parë (ullirit) si dhe cilësisë së dobët të tij në shumë
raste, gjë që ndikon direkt dhe në cilësinë e vajit të ullirit. Mungojnë gjithashtu kapacitetet
depozituese sipas standarteve dhe linjat e amballazhimit sipas standarteve moderne. Ende
mungon kreditimi për blerjen e lëndës së parë, mungojnë laboratorët e specializuar pranë
fabrikave të vajit të ullirit, etj.
Prodhimi vendas po përmirësohet për sa i përket cilësisë dhe sasisë, ndonëse çmimi i ullinjve të
papërpunuar është ende i lartë. Fermerët preferojnë t’i përdorin punishtet e vajit si ofrues
shërbimi, duke paguar një tarifë për përpunimin e ullinjve të tyre. Shumica e prodhimit vendas
shitet direkt te konsumatorët nga fermerët apo punishtet e vajit të ullirit.
Megjithatë, në pesë vitet e fundit, një prirje e re është vënë re tek fermerët me kultivimin e
pemishteve të reja dhe zgjerimin e plantacioneve të ullirit. Megjithatë plantacionet e reja, nuk
janë bërë duke përdorur fidane të certifikuara dhe pas marrjes së analizave të tokës, kështu që, jo
të gjithë prej tyre janë të suksesshëm. Pemët e reja të ullirit hyjnë në prodhim pas pesë vitesh.
Janë kryer disa investime edhe në ujitje e mekanizim.
Sektori i ullirit shfaqet e fragmentuar, që pengon ekonomitë e shkallës dhe prodhimin e ullinjve
me çmime konkuruese. Çështjet e të drejtave të pronësisë ende vazhdojnë në shumë fshatra të
Shqipërisë së Mesme dhe të bregdetit Jug-Perëndim. Prodhimi është ende i fragmentuar dhe
prodhimtaria është relativisht e ulët, sepse fermerët nuk u bëjnë pemëve shërbimet e duhura
agronomike, sidomos në plantacionet e vjetra ekzistuese, ndërkohë që më së shumti aplikojnë
praktika të papërshtatshme për vjeljen e ullinjve dhe kushte të papërshtatshme të ruajtjes së vajit.
Mbledhësit
Mbledhësit e rregullt / furnizuesit janë mbledhësit të cilët rregullisht furnizojnë përpunuesit nga
viti në vit; çdo përpunues ka marrëdhënie të qëndrueshme tregtare me një numër mbledhësish.
Mbledhësit blejnë ullinj nga fermerët me një çmim të caktuar dhe i shesin për ppërpunuesit me
një çmim më të lartë. Marzhi i tyre është nga 10-20 lekë / kg dhe kjo përfshin edhe kostot e
transportit në linjën e përpunimit. Mbledhësit përdorin furgona 2-3 ton për të transportuar
ullinjtë. Meqënese e ullinjve nuk është e qëndrueshme, përpunuesit konkurrojnë me njëri-tjetrin
54
për të siguruar ullinj për prodhim vaj ulliri, kështu roli i mbledhësit është bërë shumë i
rëndësishëm.
Një praktikë e ndryshme, e zakonshme në bregdetin Jug-Perëndim, konsiston në marrëveshjet me
mbledhësit në fshatrat të tjera për furnizimin e lëndëve të para. Në këto raste, mbledhësit i
paguhet një tarifë dhe transporti është i mbuluar nga përpunuesi, i cili e dërgon mjetin e tij në
objektin e magazinimit të mbedhësit.
Mbledhës individual janë ata që ngarkojnë furgonat e tyre me ullinj të mbledhur nga ferma në
fshatra dhe përpiqen ti shesin tek përpunuesit që paguajnë një çmim më të lartë. Për këtë qëllim
ato mund të udhëtojnë në një distance të gjata nga bregu jugperëndimor në Vlorë.
Prodhuesit e Vajit të Ullirit
Në dy dekadat e fundit, përpunuesit e vajit të ullirit janë ata që kanë investuar më shumë për të
përmirësuar kapacitetet në zinxhirin e vlerave. Investimet janë bërë në linja të reja përpunimi me
origjinë Italiane kryesisht Pieralisi, Alfalavale, etj. Prodhuesit e vajit të ullirit përpunojnë në
këto linja kryesisht ullinj nga të tretë (fermerë) në masën 80-90% dhe më pak përdorin ullinjtë e
tyre (10%-20%). Kryesisht linjat e përpunimit janë vendosur në zona ku ndodhen plantacionet e
ullirit.
Përpunimi i ullinjve për vaj është një biznes i ndarë nga përpunimi i ullinjve për tavolinë. Vetëm
në Berat, kryesisht Sidnei, përpunuesit e ullinjve për tavolinë prodhojnë edhe vaj ulliri.
Kompanitë e amballazhimit
Kompanitë e amballazhimit zakonisht furnizohen me vaj ulliri nga përpunuesit vendas të vajit të
ullirit e ambalazhojnë në shishe dhe e shesin atë në tregjet urbane nën markën e tyre. Këto
kompani gjithashtu mund të importojnë vaj ulliri nga Italia apo Greqia dhe e përziejnë me vajin e
ullirit të prodhuar në vend. Ata shesin kryesisht vaj ulliri normal dhe të virgjër në shishe qelqi
dhe plastike 0.5 dhe 1 Lt dhe shpërndajnë produktet e tyre në minimarketet vogla dhe
supermarkete në zonën Tiranë- Durrës dhe janë furnizuesit kryesore të vajit të ullirit në tregjet
urbane.
Kompanitë e shisheve janë të bazuara në Tiranë dhe përdorin linja mbushje manuale ose gjysmë-
automatike dhe punësojnë 1-5 të punësuar. Ata kanë personel shitjeje që shpërndajnë produkte
për shitësit me pakicë në baza të rregullta.
55
Aktualisht, të gjithë konkurrentët më të mëdhenj që furnizojnë tregjet urbane janë ose
amballazhues (të tilla si Alor, O & B, Sarandë, Dhërmiu, Borshi "origjinali", FIOL) ose
amballazhues / përpunues (të tilla si Borshit "Ylli Hajdini", dhe Sidnej).
Përpunuesit e Ullinjve për tavolinë
Biznesi i përpunimit profesional të ullinjve të tavolinës është e përqendruar kryesisht në Berat.
Vetëm dy aktorë të madhësisë së mesme janë të vendosur edhe në zona të tjera (Amarilto, në
Lezhë, Xhafa në Tiranë). Lloji kryesor i ullirit të kultivuar për tavolinë në Berat është ulliri i
gjelbër "Kokërrmadh i Beratit" sasitë e llojeve të tjera të ullinjve të tavolinës si ai i "Bardhë” i
Tiranës dhe varieteteve të zeza nga Berati, të përpunuara në mënyrë profesionale janë shumë të
vogla.
Faktorët kryesorë për grupimin e përpunuesve të ullirit për tavolinë janë sasia e ullinjve të
tavolinës të përpunuara dhe llojin e paketimit të përdorura. Për këtë arsye kompanitë ndahen në
dy grupe, përkatësisht: i) ndërmarrjet e vogla dhe të mesme të specializuara në paketimin e
shitjes me pakicë; dhe ii) ndërmarrjet e vogla dhe të mesme e specializuar në paketimin me
shumicë.
Ka vetëm 6 kompani me markë të regjistruar dhe etiketë të autorizuar; duke krahasuar rezultatet
e anketës për shitjet me pakicë me bazën e të dhënave të etiketave të miratuar, mund të
konkludojmë se ullinjtë e tavolinës që shiten me pakicë të paketuara janë prodhuar kryesisht nga
kompanitë e licencuara, ndërsa shumica e ullinjve të tavolinës shitur me peshë vijnë kryesisht
nga përpunimi informal.
Shpërndarja Territoriale
Rajonet që janë në krye të prodhimit janë Fieri dhe Berati. Meqenëse fermerët e ullirit përbëjnë
bazën kryesore të konsumatorëve për linjat e përpunimit të ullirit, të gjitha linjat e përpunimit
janë krijuar në rrethet ku zhvillohet prodhimi i ullirit. Ulliri shtrihet në Zonën Klimatike
Mesdhetare, që përfaqëson 36.2 % të sipërfaqes teritoriale të Shqipërisë dhe ku jeton rreth 60 %
e popullsisë. Përhapja e tij njeh një diversitet të dukshëm klimatik dhe gjeografik.
Prova të tentativave për zgjerim në zonalitetin vertical, dhe në zonat margjinale janë ullishtet e
vjetra në Krujë, Tepelenë, Tiranë, Vlorë, Berat etj. Ka një ndryshueshmëri të lartë territoriale
dhe në kohë për shkak kryesor ndikimin e kushteve të ndryshme të tokës dhe klimës dhe në
vecanti alternanca ka vartësi nga rreziqet klimatike si thatësira.
56
Table 26 Prodhimi i vajit të ullirit në ton
2014 2015
Rajoni Prodhimi % Progresive Rajoni Prodhimi % Progresive
Fier 27,436 28.00% 28.00% Berat 26,557 27.66% 27.66%
Berat 23,082 23.55% 51.55% Fier 23,666 24.65% 52.32%
Elbasan 14,833 15.14% 66.68% Elbasan 14,398 15.00% 67.31%
Vlore 13,916 14.20% 80.88% Vlore 14,390 14.99% 82.30%
Tirane 7,507 7.66% 88.54% Tirane 5,830 6.07% 88.37%
Durres 3,971 4.05% 92.60% Durres 5,208 5.42% 93.80%
Gjirokaster
3,681 3.76% 96.35% Gjirokaster 2,918 3.04% 96.84%
Shkoder 1,996 2.04% 98.39% Lezhe 1,692 1.76% 98.60%
Lezhe 1,579 1.61% 100.00% Shkoder 1,343 1.40% 100.00%
Total 98,000 Total 96,000
Brënda arealit të tanishëm të përhapjes, ullirin e gjejmë në 9 qarqe të vendit. Më të rëndësishmit
janë qarqet: Vlora me 36.1 % të numrit të ullinjve, Fieri 17.3 %, Berati 16.4 %, Tirana 11 %,
Elbasani 7 % (MBRZHAU).
Madhësia e fermës së ullirit është me sipërfaqe nga 0.25 deri 2.5 ha. Si fazë fillestare e aktivitetit
bujqësor nuk përjashtohet mundësia e rritjes së madhësisë së tyre si nëpërmjet zgjerimit me
mbjellje të reja ashtu dhe nga shitblerja (tregu i tokës) ndërmjet fermerëve.
Figure 6 Sipërfaqja e mbjellë me ullinj dhe prodhimi për periudhën 1993-2013
Rëndësia që qeveria i atribuon sektorit është demonstruar nga mbështetja financiare që jep për
zhvillimin e saj: në vitin 2009, 43 për qind e të gjitha subvencionet e ndara nga Ministria e
Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK) shqiptare dhe 60.7 për qind e
57
atyre ndarë për zgjerimin e bazës së prodhimit bujqësor shkoi tek ulliri dhe zinxhiri i vlerës i
vajit të ullirit.
Struktura e ndërmarrjeve të përpunimit të vajit të ullirit
Struktura e ndërmarrjeve të përpunimit të vajit të ullirit konsiston në ndërmarrje të vogla locale,
të vogla moderne, përpunues të mesëm dhe përpunues/amballazhues industrial.
Kategoria e ndërmarrjeve të vogla locale, përfshin, kryesisht përpunues në fshatra, duke
prodhuar vaj ulliri virxhin. Këto kompani janë shtylla e kapaciteteve përpunuese në vend, edhe
pse nuk shfaqen tek konsumatori privat.
Përpunuesit e vegjël lokal, ofrojnë linjat e tyre të përpunimit si shërbim për fermerët ose për të
prodhuar sasi të kufizuara të ullinjve të vet.
Facilitetet, teknologjia e përpunimit dhe ekspertiza në këto kompani janë heterogjene: shumica e
tyre janë vendosur në objekte të papërshtatshme, me paisje të vjetra, por ka edhe disa prej tyre që
kanë ngritur linja të përpunimit të dorës së dytë apo të reja, të marra me ndihmë nga projekte
zhvillimi të ndryshme. Kapaciteti i magazinimit të kësaj kategorie të përpunuesve në përgjithësi
është i kufizuar dhe cilësia e tankeve në përgjithësi është e varfër.
Këta operatorë nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me shitësit e pakicës apo supermarketet, ata e
shesin vajin e tyre të ullirit tek kompanitë amballazhuese si dhe konsumatorëve që vizitojnë
fshatrat e tyre.
Operatorët e vegjël modern, përbëjnë kategorinë kryesore të përpunuesve që prodhojnë vaj ulliri
ekstra të virgjër në një bazë të rregullt. Ka 5-10 operatorë të këtij lloji. Përpunuesit e vegjël
modern përdorin linjat e tyre të përpunimit për të ofruar shërbime të përpunimit për fermerët, por
ata gjithashtu prodhojnë 4 deri 10 Mt vaj ulliri, që e shesin si markë të tyre gjatë vitit. Kjo
kategori e ppërpunuesve prodhojnë vaj ulliri me cilësi të lartë, duke përfshirë, vaj ulliri të virgjër,
ekstra të virgjër dhe organik. Shumica e tyre ka investuar më shumë se 20 milion lekë (dmth
rreth 150.000 Euro) në teknologji të reja si dhe në ambientet e fabrikës. Pjesa më e madhe e
shitjes është bërë direkt për konsumatorët, në mënyrë që shpenzimet e tyre të marketingut janë
shumë të ulëta; secili prej këtyre përpunuesve ka rreth 50-100 klientë të rregullt të blerjes së vajit
të ullirit me cilësi të lartë në paketim me 5-6 litra. Këta operatorë rrallë e shesin vajin e tyre të
58
ullirit për kompanitë e shisheve. Këto kompani prodhojnë edhe për eksport, si psh në Zvicër, por
kjo sasi ze një pjesë të vogël të eksporteve shqiptare të vajit të ullirit.
Përpunuesit e mesëm prodhojnë dhe magazinojnë sasi më të mëdha të vajit të ullirit të vet, në
kufijtë e 20-80 ton vaj ulliri. Ata prodhojnë vaj ulliri ekstra të virgjër, të virgjër, vaj normal dhe
vaj ulliri për përpunim të mëtejshëm. Sasitë më të mëdha të prodhuar prej tyre janë vaj ulliri i
virgjër dhe vaj për përpunim të mëtejshëm. Ka rreth 15-30 operatorë në këtë kategori.
Këto kompani furnizojnë me vajin e tyre të ullirit kompanitë më të mëdha të mbushjes së
shisheve, restorantet, konsumatorët si edhe për eksport. Disa prej tyre, ambalazhojnë në shishe
vajin e tyre me markën e tyre për të furnizuar shitësit, supermarkete dhe restorante. Nga ana e
tyre, këto kompani furnizohen nga kultivuesit e të njejtës zonë ku ata janë vendosur, nga pjesë të
tjera të ndryshme të vendit, si dhe të blejnë vaj ulliri nga përpunuesit e vegjël lokal.
Përpunuesit industrialë / ambalazhuesit zakonisht prodhojnë dhe shesin sasi të mëdha të vajit të
ullirit në rangun e mbi 80 ton në vit. Biznesi kryesor i këtyre kompanive është prodhimi,
mbushja dhe shitja e vajit të ullirit. Në shumicën e rasteve ata të blejnë vaj ulliri në sasi të mëdha
nga fabrika të tjera të vajit ose prodhuesit vendor apo e importojnë atë. Kompanitë më të mëdha
kanë edhe linjat e tyre të përpunimit. Ndërmarrjet e këtij grupi janë të gjithë lider në treg. Ka 2-3
kompani të tilla.
Këta operatorë kanë organizuar shitjesn duke shpërndarë direkt në dhjetëra apo qindra pika
shitjeje me pakicë, tregjet me shumicë dhe restorante në të gjithë vendin. Secili prej tyre ka
përafërsisht 2-3 furgona furnizimi me një shofer dhe një person për shitjen. Kjo bën që
shpenzimet e marketingut të kësaj kategorie përpunuesish, të jenë mjaft të larta.
Përpunimi i ullinjve për tavolinë
Kompanitë e përpunimit janë specializuar në paketimin për shitje me pakicë të ullinjve për
tavolinë të vendit dhe të importuar. Ullinjtë e importuar për tavolinë blihen në sasi të
ambalazhuara prej 200 kg dhe më pas përpunohen dhe ri-paketohen. Ka 5 deri në 6 kompani të
kësaj kategorie, pasi kompanitë e vogla nuk janë të pranishme në treg në mënyrë të rregullt.
Kompania lider është Sidnej, që përpunon një gamë të gjerë perimesh për shitje me pakicë dhe
59
proceson mesatarisht 300-400 ton në vit ullinj për tryezë. Kompanitë e tjera (të tilla si Shpiragu,
Alb-Berat, Amarilto, Xhafa etj) kanë një volum përpunimi me më pak se 100 Mt në vit. Këto
kompani i shpërndajnë prodhimet e tyre kryesisht direkt, nëpërmjet transportit të tyre, por janë
përdorin gjithashtu edhe tregtarët e shumicës dhe shpërndarësit.
Kompanitë lider
Përsa i përket tregut të produkteve të markës, tre kompanitë kryesore me peshën më të madhe në
tregun e brendshëm janë: Borsh "Ylli Hajdini", Alor dhe O & B. Nga këto tri marka, Alor dhe O
& B "janë paketues, dmth blejnë vaj ulliri në sasi të mëdha dhe e ambalazhojnë në shishe, ndërsa
" Ylli Hajdini " Borshi edhe prodhon edhe ble vaj ulliri dhe e paketon atë. Marka të tjera
përfshijnë 'Natyral' prodhuar nga Agrotal, Sidnej dhe Fiol.
Siç mund të shihet ndërmarrjet kryesore janë kompanitë e ambalazhimit në shishe që kanë të
bëjnë ekskluzivisht me vaj ulliri, dhe dy kompani të tjera që shesin produkte të tjera dhe kanë
zgjeruar gamën e tyre me vaj ulliri, Fiol dhe Sidnej. Sidnej, është prodhuesi kryesor vendas i
turshive, reçelrave dhe të tjera perime të konservuara, zotëron një prej linjave më të mëdha të
përpunimit në vend, me një kapacitet 17 kuintal / h, të shfrytëzuar deri më tani vetëm pjesërisht.
Fiol është ambalazhues kryesor për vaj vegjetal (vaj luledielli kryesisht) në vend. Në vitin 2008
kompania vendosi të hyjë edhe në biznesin e ambalazhimit të vaj ullirit. Kompania ka një
kapacitet marketingu dhe logjistike të fortë, por është ende i kufizuar në treg.
Agrotal është një kompani e madhe që ka investuar në një linjë të madhe përpunimi dhe në
blerjen e një sipërfaqe toke të madhe ku janë kultivuar pemë të reja ulliri. Megjithatë, shet vetëm
vaj ulliri extra vergine në kuti teneqeje 10 Lit dhe ka një treg të kufizuar, që nuk justifikon
investimet e mëdha.
Konkurrueshmëria
Aktualisht, çmimet ndërkombëtare me shumicë të prodhuesve kryesor të vajit të ullirit ekstra të
virgjër variojnë nga 3.1 euro / lt. (Itali) për 2.3-2.4 euro / lt. për produktet greke dhe spanjolle.
Edhe duke pasur parasysh transportin, tarifat doganore, kufijtë e tregtarëve dhe mosefikasitetit të
gjithë sistemit të shitjes me shumicë shqiptare, ambalazhuesit mund të importojnë vaj ulliri me
cilësi të mirë me më pak se 500 lekë / CIF (550 lekë në vitin 2007, kur çmimet ndërkombëtare
ishin më të larta). Kjo do të thotë se, duke pasur parasysh një diferencë mesatare prej 20% të
kompanive të përpunimit dhe kostos mesatare të përpunimit të ullinjve (nga 70 deri në 110 lekë /
60
kg), çdo çmim i ullinjve mbi 70 lekë / kg ka të ngjarë të çojë në një rritje graduale, por të
qëndrueshme të importit të vajit të ullirit.
Çmimi i tillë do të konsiderohej shumë i ulët në Shqipërinë e mesme (fushat kryesore të
prodhimit në Tiranë dhe Elbasan) dhe i ulët në Vlorë dhe në Bregun jugperëndimor, ku
plantacionet e reja janë bërë me pritshmërinë që çmimet e ullinjve nuk do të ulen shumë nga
niveli i 2007 (kur çmimi ishte më shumë se 110 lekë / kg).
Për të qenë me të vërtetë konkurruese, kostoja e përpunimit nuk duhet të kalojë 80 lekë / lt,
çmimi i përpunimit jo më i lartë se 10% dhe kostoja e ullinjve lëndë e pare, duhet të jetë tek 40
lekë / kg - me një cilësi më të mirë. Në këtë mënyrë, çmimi në fabrikë i vajit të ullirit do të jetë i
krahasueshëm me çmimin me shumicë të vajit të ullirit grek dhe spanjoll dhe më i lartë se vaji
tunizian.
Shifrat e mësipërme tregojnë se sa larg është sektori nga të qenit konkurrues në tregjet
ndërkombëtare dhe se përpjekjet kryesore duhet të përqëndrohen në zëvendësimin e importit,
duke e mbajtur pjesën e vajit të ullirit të importuar nën 10% të konsumit urban, duke përfshirë jo
vetëm vajin e ullirit me pakicë, por edhe vajin e ullirit që importohet në sasi të mëdha dhe që
ambalazhohet në fabrikat shqiptare.
Në vitet e ardhshme, prodhimi i ullinjve gradualisht do të rritet, pasi bimët e reja do të fillojnë të
hyjë në prodhim. Megjithatë, rendimenti për bimë do të mbetet i ulët dhe ndryshimi i lartë ndër
vite, pasi investimet janë të përqëndruara në mbjelljen e pemëve të reja më tepër se në kujdesin
ndaj atyre ekzistuese. Kjo është një alternativë shumë më e lehtë, pasi rritja e produktivitetit
kërkon bashkëpunimin ndërmjet fermerëve (p.sh. për kontrollin e insekteve apo për akses në
burimet ujore), apo investimeminimale më të larta (p.sh. për të gërmuar një pus individual apo
për të ndërtuar një rezervuar uji.
Si rezultat, çmimi deri në nivel të prodhimit është shumë i lartë (në shumë raste mbi 100%), por
të ardhurat nga një ullishte mesatare janë të ulta, për shkak të madhësisë së kufizuar të parcelës
dhe produktivitetit të ulët.
Nga ana tjetër, rritja e prodhimit, që vërehet dukshëm sot në zona intensive si Berati, etj.
Fermerët ankohen se kanë male me ullinj të vjelë por nuk ka kush tua marrë. Ata shprehen se iu
kanë thënë të mbjellin ullinj, duke premtuar dhe grumbullimin e shpërndarjen, por ka fshatra
61
kodrinore të mbjellë tërësisht me ullinj, që për shkak të mungesës së infrastrukturës, janë të
izoluar dhe mbeten jashtë zinxhirit.
Gjithsesi, kërkesa për ullinj për vaj ulliri dhe ullinj të tavolinës është rritur në vitet e fundit.
Trendet e shitjeve në supermarkete të mesme dhe të vogla e konfirmojnë këtë tendencë. Sasia
shitur në vitin e fundit është rritur me 10-15% në krahasim me një vit më parë.
Meqënëse vaji i ullirit është një përbërës kryesor i gatimit tradicional shqiptar, shumë
konsumatorë janë mësuar me vajin "tradicional" të ullirit, që është një produkt i vetëm, pa
specifikim të cilësisë (për përpunim të mëtejshëm, virgjër, ekstra-virgjër etj). Në fakt
konsumatori mesatar nuk ka njohuri të produktit. Kjo situatë po ndryshon me shpejtësi dhe
ndërmarrjet lokale po reagojnë duke futur një gamë të gjerë të produkteve.
Çmimi mbetet faktori kryesor, kështu që vaji normal i ullirit (kategoria e tretë e vajrave të
virgjëra të ullirit sipas standardit shqiptar) mbetet deri tani më i kërkuar. Hulumtimi në terren
tregon se vajrat e ullirit të virgjër dhe ekstra të virgjër përbëjnë respektivisht 2% dhe 5% të
furnizimit në supermarkete, që do të thotë se oferta në tërësi është dhe më e ulët. Duke përfshirë
edhe vajin e ullirit të importuar, 70% e shitjeve në supermarkete përbëhet nga vaj ulliri normal.
Në të gjithë tregun kjo pjesë e tejkalon 80%.
Suksesi i kompanive shqiptare të ambalazhimit është i dukshëm në zëvendësimin e vajit normal /
për përpunim të mëtejshëm të ullirit. Pothuajse e gjithë sasia e vajit të ullirit për sallatë dhe vajit
të ullirit normal që shiten në minimarketet urbane dhe supermarkete i përket markave shqiptare.
Eksportit total i vajit të ullirit Importi total i vajit të ullirit
Figure 7 Eksporti dhe importi total i vajit të ullirit për periudhën 1991-1993
Burimi: FAOSTAT
62
Pjesa e vajit të ullirit të importuar i shitur me pakicë është rreth 20% e totalit të shitjeve të vajit të
ullirit. Kurba e importit të vajit të ullirit, pas një piku në vitin 1993 dhe rënie në 94-95
(FAOSTAT), ka një trend pothuajse konstant rritjeje në periudhën 1995-2012. Në 2013, vit që
supozohet të ketë ndikimin e futjes në prodhim të pemëve të reja të mbjella me subvencione pas
2007, kemi një rënie të importit me pothujase 67% krahasuar me vitin 2012, duke arritur në
nivelin e periudhës 2005-2007.
Figure 8 Shpërndarja e fondeve për skemat e ullirit sipas qarqeve
Mbështetja për sektorin është rritur mbështetjen në 4-5 vitet e fundit, nëpërmjet masave
mbështetëse të specifikuara në vijim:
Subvencionim i mbjelljes së ullishteve në masën e 250 000 lek/ha për format tradicionale
dhe 350 000 lek/ha për format intensive. Madhësia minimale është 0.2 Ha (2 dynym).
Subvencionim vaditjes me pika për pemishtet, ullishtet dhe vreshtat në masën prej 300
000 lek/ha. Madhësia minimale është 0.2 Ha.
Mbështetje për prodhimet bujqësore bio, 50 000 lek/fermë/vit.
Subvencionim i prodhimit të vajit të ullirit extra vergine, 100 lek/litër, deri në 15 ton/vit.
Subvencionim i 70 % të interest të kredisë për 3 vjet rrjesht për investime në fermë dhe
agro-industri.
Fondi i Garancisë, që mbulon 50 % të principalit, për hua deri në 15 milion Lek.
63
1.5 Produktet bio dhe mbështetja me subvencione
Në listën e produkteve/politikave për mbështetje zë një vend edhe bujqësia organike dhe
prodhimi bio. Kjo pasi, politikat e cilësisë dhe integrimi i tyre me politikat e BE është një
detyrim i shtetit dhe institucioneve përgjegjëse.
Shqipëria ka kushte të favorshme për rritjen e kulturave intensive, të tilla si: perime, bimë
medicinale dhe aromatike, kërpudha, gështenja, lloje të ndryshme të frutave të tilla si manaferra,
fiq, qershi, thana, kaki. Nisur nga pagat shumë të ulëta në krahasim me vendet e tjera evropiane,
Shqipëria ka një pozitë të mirë për të luajtur një rol të rëndësishëm në ofrimin e produkteve të
tilla organike, në formë të lëndëve të para ose ushqime të përpunuara (dmth produkte të markës).
(Bujqësia organike në Shqipëri, studim sektori 2011).
Produktet organike u evidentuan në mes të viteve 1990, si rezultat i rritjes së kërkesës për bimët
mjekësore, për tregjet evropiane dhe SHBA. Në vitin 2011 më shumë se 120 ferma u çertifikuan
si prodhues organikë. Numri i mbledhësve, përpunuesve dhe eksportuesve të certifikuar është
rreth njëzet. Fermat organike veprojnë në të gjithë vendin. Ato janë të vendosura kryesisht në
zonat me bujqësi të zhvilluar (Durrës, Tiranë, Fier, Lushnje, Kavajë, Vlorë), por prodhues
organike veprojnë edhe në disa zona të largëta (Korçës, Skrapar, Pogradec, Kruja).
Çertifikimi organik është i përhapur më shumë për Bimët Aromatike e Medicinale (BAM) -
335,883 ha janë çertifikuar për mbledhjen e tyre në gjendje të egër në zonat rurale (MBRZHAU
2015). Megjithatë, përveç BAM, vërehet një trend në rritje edhe për produkte të tjera si perimet,
ullinjtë (70 ha), vreshtat (20 ha) dhe 113 ha me pemë (Tomas B. 2011).
Skemat kombëtare akorduara çdo vit nga Qeveria, inkorporojnë masa për të nxitur zbatimin e
politikës së cilësisë dhe bujqësinë organike. Këto masa përfshijnë prodhimin e fidanëve
autoktone të rrushit, prodhimi i perimeve autoktone, Bimë aromatike medicinal dhe certifikimin
e produkteve bio. Megjithatë, pavarësisht subvencioneve me financimin e shtetit dhe ndihma e
huaj nuk do të thotë domosdoshmërisht se progresi i madh është arritur në këtë drejtim.
Table 27 Subvencionet për produktet bio, autoktone e çertifikimi 2007-2014
Skemat kombëtare Nr. i Projekteve Lek Euro
Çertifikimi i produkteve bio 114 5,345,529 38,182
Prodhimi i fidaneve të rrushit autoktone 22 6,884,544 49,175
Prodhimi i perimeve autoktone 79 9,371,600 66,940
Bimë Aromatike Medicinale 602 200,261,106 1,430,436
Burimi: Agjencia për Zhvillim Bujqësor e Rural (AZHBR)
64
Duke pare në të dhënat në dispozicion, mund të vërehet një numër i kufizuar çertifikimesh (shih
tabelën 27). Gjithashtu shumë të kufizuara janë projektet që nxisin prodhimin e perimeve dhe
fidanëve autoktone të rrushit. Vlera më e lartë prej rreth 1,4 milionë eurosh është ndarë për
prodhimin e Bimëve Aromatike Medicinale për periudhën 2007-2014.
Nga tabela kuptojmë se BAM janë një nën-sektor i rëndësishëm në ekonominë e vendit, me
orientim drejt eksportit dhe një burim kryesor të ardhurash. Bimët Aromatike Medicinale
kontribuojnë me 18% të eksporteve bujqësore dhe 35% të të ardhurave familjare. Rreth 95% e
tyre eksportohet (AZHBR).
Pjesa e eksporteve të BAM në eksportet e Produkteve Bujqësore Bazë është rritur me mesatarisht
28.2% që nga viti 2008, duke zënë një preshë prej afërsisht 35% në vitet e fundit. Në të kundërt,
produktet e përpunuara kanë një peshë të ulët në eksportet gjithsej të produkteve bujqësore, duke
zënë 4.8% of the total agriculture products and 1.05 % of the imports value në 2014.
Figure 9 Eksporti i Produkteve Bujqësore Bazë dhe BAM në periudhën 2008-2014
Karakteristikë e zhvillimeve në nën-sektorin e produkteve aromatike medicinale është përpunimi
bazë që konsiston në përpunim të thatë. Vetëm një numur i vogël prej tyre kanë investuar në
distileri për prodhimin e vajërave të esencave, për pasojë eksportet konsistojnë në produktet
bazë, gjë që ndikon në cilësi dhe çmim si dhe në shtimin e eksporteve.
65
1.6 Skemat mbështetëse kombëtare
1.6.1 Historiku i skemave të subvencionit në Shqipëri
Qeveria Shqiptare mbështet dhënien e subvencioneve për mbjelljen e pemëve të reja ulliri, pemë
frutore dhe vreshtat me filozofinë e investimeve në sipërmarrjet bujqësore. Pagesa për ha është
vetëm një tregues.
Skemat mbështetëse kombëtare aktuale në Shqipëri filluan të zbatohen në vitin 2007, në
mbështetje të Ligjit për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural . Skemat janë programuar mbi baza
vjetore. Në vitin e parë të zbatimit, mbështetja për fermerët u dha nëpërmjet 3 skemave
mbështetëse: Mbështetje për sektorin e ullirit, të vreshtit dhe mbjellje pemësh. Nga viti në vit,
numri i skemave u rrit deri sa arriti në 23 në vitin 2013.
Sektorët që u mbështetën me skema janë:
Që nga viti 2007 sektorët e mbështetur ishin:
prodhimi i frutave, arrorëve, ullinjve dhe vreshtit përmes mbështetjes për krijimin e
kopshteve frutore, investimeve në puse dhe sisteme të ujitjes, në sistemin dhe mbrojtjen e
bimëve dhe përhapjen e varieteteve autoktone,
prodhimi i perimeve në zona të mbrojtura (serra/tunele), përmes mbështetjes së investimit me
material plastik për serrat, sisteme të ujitjes me pika, serra të reja të bazuara në energjinë
diellore,
prodhimi i qumështit, bazuar në pagesat e kryera ndaj fermës blegtorale për qumështin e
shpërndarë në baxho, paguar për litër qumësht; mbështetje në proçesin e mjeljes së lopëve
dhe deleve paguar për kokë; mbështetje për mbarështimin e deleve dhe lepujve, prodhimi i
vajit të ullirit extra vergin, paguar për litër të prodhuar; mbështetja në koshere për bletët dhe
prodhimin e mjaltit,
prodhimi i produkteve organike dhe certifikimi i tyre,
promovimi i kredive rurale në agro-përpunim dhe mekanizimin e bujqësisë përmes
subvencioneve me interes,
promovimi i bashkëpunimit bujqësor,
mbarështimi i kërmillit,
kultivimi i BMA.
66
Pagesat direkte që aplikohen nga skemat e mbështetjes kombëtare, në Shqipëri janë të bazuara në
pagesat për kokë dhe për hektar. Në fakt, pagesat direkte nuk zbatohen sipas rregulloreve të KE-
së për shkak të mungesës së regjistrave përkatës për zbatimin e këtyre pagesave.
Table 28 Skemat mbështetëse dhe numri i aplikantëve 2007-2011
Burimi: AZHBR
Nga viti në vit ka pasur ndryshime përsa i përket sektorëve target (p.sh.fillimisht rëndësi e
veçantë i është kushtuar vreshtave, ndërsa kohët e fundit mbështetja është shtrirë në kultivimin e
Bimëve Medicinale e Aromatike (BAM).
Përfituesit kryesorë ishin fermerët të cilët investuan në plantacionet e ullirit, duke qenë se sektori
i ullinjve ka qënë një sektor prioritar për qeverinë. Kjo skemë mbështetëse ka marrë më shumë se
1/3-ën e buxhetit total (tabela 34). Sektorë të tjerë të mbështetur përfshijnë sipërfaqet me dru
frutorë (plantacione), agro-përpunimin, vreshtat dhe bagëtinë.
Gjatë viteve 2007-2012 rreth 6 miliardë lekë u akorduan për skemat, nga të cilat 75% kanë
mbështetur investime, 15 % për prodhimin dhe 10% subvencionim i interesit të kredisë.
Skemat mbështetëse kanë ndikuar në rritjen e numrit të plantacioneve dhe rritjen e prodhimit në
disa nënsektorë. Nga njera anë, janë përdorur toka djerrë për qëllime bujqësore (pemishte, ullinj
dhe vreshta). Nga an tjetë, është zvogëluar sipërfaqja e mbjellë me drithëra duke u zëvendësuar
me pemishte, ullinj ose vreshta. Specifikisht, sipërfaqja e tokës bujqësore të shfrytëzuar është
rritur në më shumë se 20 000 ha që nga viti 2007 kryesisht në plantacione të reja. Tashmë
shfrytëzohet pothuajse 2/3 e tokës bujqësore gjithsej.
Sipas të dhënave të AZHBR, në periudhën 2007-2012, pjesa më e madhe e fondeve (60%) u
programuan në tre skema: 36% në sektorin e ullirit, 16% në plantacionet me dru frutorë dhe 8%
Nr Skemat mbeshtetese 2007 2008 2009 2010 2011
1 Nr i skemave 3 13 17 11 17
2 Nr i aplikanteve 3,178 8,614 12,051 10,090 14,783
3 Nr i perfituesve 2,109 7,603 10,584 8,045 4,078
4 Mbjelljet e reja total ha 1,169.4 1,772.3 2,535.6 2,522.7 1,929,7
5 Mbjellje ullishtesh ha 337.0 705.9 1590.5 1848.5 1981.5
6 Mbjellje arrore ha 0 0 0 0 465.5
7 Mbjellje vreshtash ha 275.9 246.7 200.8 119.1 51.8
8 Mbjellje pemtore 556.5 819.7 744.3 555.1 206.6
9 Mbjellje subtropikale ha 0 0 0 0 0
67
në sektorin e vreshtit. Pjesa tjetër u programua në agroindustri, arrorët,blegtori, ujitje me pika,
mbështetje që mbulon përqindjen interesit, prodhuesit e mjaltit, etj.
Në vitin 2013, skemat mbështetëse kombëtare pësuan një rritje në vlerë prej 10.9% krahasuar me
vitin 2012, ndoshta për shkak se ky ishte një vit elektoral. Për më shumë këto masa u shoqëruan
dhe me dy masat nën IPARD si skema granti për fermerët dhe agro-bizneset. Buxheti total për
2012-tën dhe 2013-tën ishte respektivisht 6.23 milion euro dhe 6.91 milion euro (përfshirë dhe
skemat grant të bashkëfinancimit kombëtar të IPARD).
Trendi vijon në rritje në vitet 2014 dhe 2015, me një rritje respektivisht prej gati dy të tretat ndaj
vitit 2013 dhe 14.2 % ndaj vitit 2014. Planifikimi për vitin 2016 është bërë në trendin rritës, por
me një rritje më të vogël prej 8.8% ndaj vitit 2015.
Politikat e mbështetjes ndaj fermerëve, u realizuan në vitin 2015 përmes skemave mbështetëse që
përfshinë skema të mbështetjes direkte nga Programi për Zhvillim Bujqësor dhe Rural, për rritjen
e prodhimit në sektorët më të rëndësishëm si dhe masa që promovonin kreditë rurale në agro
përpunim dhe mekanikë bujqësore. Politika favorizuese janë hartuar për zonat malore për të cilat
janë miratuar kritere përzgjedhje më pak kufizuese. Numri i aplikantëve për 21 masa ishte 12
715, me një fond prej rreth 11 milion Euro, nga i cili 47% shkoi për të mbështetur në masën 50-
60 % të investimeve në biznesin agro ushqimor.
Figure 10 Shpërndarja e skemave mbështetëse në vite (Euro)
Burimi: AZHBR
68
Politikat për mbështjetjen ndaj fermerëve u shoqëruan dhe me një dimension të ri përsa i përket
rajonalizimit të skemave. Synimi i orientimit të politikave të zhvillimit rural drejt rajonalizimit
ëshë orientimi më i mirë i politikave të mbështetjes financiare, rritja e nivelit të eksporteve,
shfrytëzimi i potencialeve për rritje, specializimi i prodhimit dhe fuqizimi i lidhjeve midis
bujqësisë, tregtisë dhe industrisë përpunuese.
1.6. 2 Filozofia e partneritetit me fermerët
Politika e Zhvillimit Rural mbështetet në një program shumë- vjeçar, korniza e veprimit
përcaktohet nga Ligji nr. 9817, datë 22.10.2007 ”Për bujqëinë dhe zhvillimin rural”.
Programi bazohet në akset dhe masat mbështetëse të përcaktuar në Strategjinë për Bujqësinë dhe
Zhvillimin Rural 2007-2013, e cila përmban një analizë të sektorit .
Programi parashikon mbështetjen për fermerët dhe agro-bizneset në partneritet me ta, duke
përfshirë kriteret dhe standardet për përzgjedhje. Procedurat e përmbajnë që fermerët dhe
bizneset (aplikantët) të përgatisin projekte për zhvillim, që i nënshtrohen përzgjedhjes.
Aplikantët kryejnë punimet/investimet, strukturat përgjegjëse verifikojnë punimet/investimet për
konformitet. Në rast të plotësimit të kritereve, masat e zhvillimit rural mbështesin me 50% të
vlerës kundrejt kontrollit dhe verifikimit për përmbushjen e kritereve dhe zbatimin e
standardeve. Fermerët/aplikantët paguajnë 50% të vlerës së investimit/prodhimit të kryer. Nga
ana e tyre bankat mund të kreditojnë fermerët për të inkurajuar kryerjen e investimeve apo
përmirësimin e prodhimit.
Kreditë rurale
Kredi rurale është çdo lloj programi kreditimi apo linjë e kredisë që ka për qëllim të ndikojë në
ndonjë mënyrë një popullsi rurale. Janë bankat dhe kooperativat që specializohen në shtrirjen e
këtij lloji të kredive për fermerët dhe të tjerë të angazhuar në detyrën e bujqësisë. Varësisht nga
natyra e organizatës, planet e kreditit mund të fokusohen në ofrimin e ndihmës për hipotekë
(mortgage assistance), sigurimin e pajisjeve të reja, apo edhe fonde për të mbështetur kërkimin
në aspekte të ndryshme të zhvillimit të tokës në një komunitet rural.
Financimi rural është ndoshta pika më kritike sistemin bankar shqiptar, i cili në 20 vitet e fundit
ka treguar pak interes për kreditimin e sektorit bujqësor. Madhësia e vogël e fermave,
produktiviteti dhe të ardhurat nga bujqësia i ulët, pretendimet të vazhdueshme mbi pronësinë e
69
tokës, mungesa e kapacitetit për të paraqitur një plan të shëndoshë të biznesit, dhe më e
rëndësishmja mungesa e kolateralit, i kanë bërë bankat skeptike për kreditimin e bujqësisë.
Bujqësia është një nga sektorët kryesorë të ekonomisë, duke gjeneruar rreth 20.0% të Prodhimit
të Brendshëm Bruto dhe që mban potencialin më të madh për rritje. Është e qartë se
marrëdhëniet bankier-fermer nuk kanë kaluar pa vështirësi, por kur potenciali dhe rritja është
parashikuar, të dy palët janë të prirur që të rishikojë kushtet e marrëdhënieve të tyre duke i
përmirësuar ato, natyrisht me ndihmën e ndërmjetësimit të palëve të treta. Kjo është pikërisht ajo
që do të bëjë një instrumenti të ri " Fondi Kombëtar për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural". Synimi
është zhbllokimi i kreditimit në sektorin e bujqësisë duke trajtuar mungesën e kolateralit në nivel
fermeri dhe nxitjen e bankave për të rritur aktivitetin e tyre të kreditimit në bujqësi. (©
Agroweb.org). Qëllimi i këtij veprimi është mundësimi i granteve të investimeve në agro-biznes.
Nën ombrellën e Fondit, BERZH është duke punuar ngushtë me qeverinë dhe me bankat dhe
institucionet financiare për të krijuar një Institucion të Financimit të Agrobiznesit . Fondi ka
gjeneruar interes të veçantë nga komuniteti agro dhe bankar. Zhbllokimi i financimit të
agrobizneseve do të bëhet duke ndarë riskun e kredisë në mes tri palëve: (1) banka tregtare ose
institucioni mikrofinanciar (2) Qeveria e Shqipërisë nëpërmjet Fondit Kombëtar të Garancisë,
dhe (3) EBRD. Në mënyrë të veçantë, ideja është që Qeveria e Shqipërisë të sigurojë një sasi të
caktuar të mjeteve buxhetore si garanci, ose një të ashtuquajtur mbulesë e humbjes së parë.
Kjo është për të mbrojtur një portofol të kredive agro-biznesit nga humbjet që mund të ndodhin.
Përveç kësaj, BERZH do të sigurojë një garanci shtesë për të ndarë rrezikun e portofolit të
kredisë agrobiznesit me bankën ose institucion mikrofinanciar. Kjo skemë siguron mbrojtje të
institucioneve financiare të cilat duhet të ndjehen më të rehatshme dhe të inkurajohen për të rritur
kreditimin e këtij sektori të rëndësishëm të ekonomisë. Duke ndarë rrezikun me BERZH-in,
institucionet financiare mund të marrin ndihmë kapitalit - një përfitim i rëndësishëm shtesë që
pritet edhe për të mundësuar atyre për rritjen e kreditimit. Përveç garanci për ndarjen e rrezikut,
BERZH mund të sigurojnë fonde për bankat ose institucionet mikrofinanciare që kanë nevojë për
fonde për on-japin hua për sektorin e agrobiznesit.
Përveç fermerëve, kjo përfshin të gjithë zinxhirin e vlerës së agrobiznesit, duke përfshirë edhe
përpunimin e ushqimit, logjistikën, ruajtjen, shumicën dhe pakicën. Kjo do të lejojë
sipërmarrësit të realizojnë projektin e tyre të investimeve dhe të rritin bizneset e tyre.
70
Nga zhbllokimi i financimit ndaj agrobizneseve dhe duke u lejuar atyre për të përfunduar
projektet e tyre të investimeve, ne besojmë se sektori mund të kontribuojë edhe më shumë në
rritjen ekonomike dhe punësimin në vend.
Një tjetër fond mbështet fermerët në zonat e largëta, nëpërmjet një granti është bashkë-financim i
Qeverisë gjermane dhe daneze. Përfitues janë të gjithë fermerët dhe përpunuesit agro në gjashtë
rrethet e Shkodrës, Kukësit, Korçës, Dibër, Elbasan dhe Berat që mund të aplikojnë për grante të
cilat mbulojnë 75% të vlerës së tyre të investimeve. Skema do të ofrojë mbështetje për fermerët
në kuadër të zinxhirëve të vlerave për të imta, fruta dhe arra, dhe bimët mjekësore dhe aromatike
(BAM).
1.7 Ndikimi i skemave, përvoja evropiane
1.7.1 Politika e Përbashkët Bujqësore e Bashkimit Evropian
Politika e përbashkët bujqësore (CAP) ka për qëllim të ndihmojë fermerët evropiane të
plotësojnë nevojat për ushqim për më shumë se 500 milionë evropianë. Objektivat e tij kryesore
janë sigurimi i ushqimit të prodhuar në mënyrë të qëndrueshme, të sigurt me çmime të
përballueshme për konsumatorët, duke siguruar edhe një standard të denjë jetese për 22 milionë
fermerë dhe punëtorë të bujqësisë.
Politika e Përbashkët Bujqësore (PPB), një gur themeli i integrimit evropian, mbushi përvjetorin
e 50 në vitin 2012. Qëllimi për të cilin u krijua është që njerëzit të mund të gëzojnë ushqim të
mirë me çmime të përballueshme dhe fermerët të fitojnë një jetë të ndershme. Pas pesëdhjetë
vjetësh, këto qëllime janë ende të vlefshme në një partneritet dinamik midis fermerëve dhe
Evropës.
PPB ka evoluar me kohën dhe brezat për t’iu përshtatur zhvillimit të qëndrueshëm dhe mbrojtjes
së mjedisit. Fillimet e saj janë në 1962, synimi i të cilës ishte sigurimi i ushqimit për të gjithë me
moton “çmime të mira për fermerët”.
Sicco Mansholt, i cili konsiderohet babai i PPB, ishte një fermer Danez, një politikan dhe
arkitekti kryesor i politikës Europiane të bujqësisë. Ai pilotoi elementët e saj kyç, bazuar në
çmimet e garantuara dhe ndau fondet midis vendeve antare, përmes negociatave maratonë të
përmbyllura në 1962. Mansholt ishte largpamës. Në vitin 1968 paralajmëroi se ishin krijuar
71
teprica dhe se nevojitej veprim i shpejtë për modernizimin e bujqësisë dhe rritjen e efiçiencës.
(The CAP a story to be continued). Politika stimuloi prodhimin, fermerët prodhuan më shumë se
nevojat, dhe si rrjedhojë u krijuan “malet me ushqim”. Rrjedhimisht, u morën masa për të
përputhur prodhimin me nevojat e tregut.
Në 1992, PPB kalon nga mbështetja e tregut tek mbështetja e prodhuesit. Mbështetja për çmimet
u reduktua dhe u zëvëndësua me pagesat direkte për fermerët. Reforma koinçidon me Samitin e
Rios për Tokën, ku u lançuan principet e zhvillimit të qëndrueshëm.
Në mesin e viteve 1990, PPB u fokusua më shumë në cilësinë e ushqimeve. Politika futi masa të
reja për të mbështetur investimet në ferma, trajnime, përmirësimin e përpunimit dhe marketingut.
U zbatua legjislacioni i parë evropian për bujqësinë organike.
Viti 2000 karakterizohet nga një fokusim i PBB në Zhvillimin Rural. Politika e Përbashkët
Bujqësore i kushton më shumë vëmëndje zhvillimit ekonomik, social dhe kulturor të Evropës
rurale. Në të njejtën kohë, reformat e filluar në vitet 1990 vazhduan me qëllim orientimin e
fermerëve drejt tregut.
Reforma e PPB e vitit 2003, vendos shkëputjen e subvencioneve nga prodhimi. Fermerët janë më
të orientuar drejt tregut dhe bazuar në kufizimet specifike mbi bujqësinë Evropiane, ata marrin
ndihmë në të ardhura. Në shkëmbim ata duhet të respektojnë rigorozisht sigurinë ushqimore,
standardet mjedisore dhe mirëqënjen e kafshëve.
Në mesin e viteve PPB hapet ndaj botës. Bashkimi Evropian bëhet importuesi më i madh në botë
i produkteve bujqësore nga vendet në zhvillim, duke importuar më shumë se USA, Japonia,
Australia dhe Kanadaja sëbashku. Nën marrëveshjen “çdo gjë veç armëve” BE iu dha liri aksesi
të gjitha vendeve më pak të zhvilluara. Asnjë vend tjetër i zhvilluar nuk i ka dhënë një hapje dhe
angazhim të tillë, si dhe akses të vërtetë tregu fermerëve të vendeve në zhvillim.
Viti 2007, shënon dyfishimin e popullsisë fermere të BE pas zgjerimit me 12 vende në 2004 dhe
2007. Pas 18 viteve të rënies së murit të Berlinit, Bashkimi Evropian numëron 27 vende me mbi
500 milion qytetarë. Për pasojë ndryshon dhe peisazhi rural e bujqësor i BE.
72
Një reformë e re e PPB në vitin 2011 synon fuqizimin e konkurueshmërisë ekonomike dhe
ekologjike të sektorit bujqësor, për të promovuar inovacionin, për të luftuar ndryshimet klimatike
dhe mbështetur rritjen e punësimit në zonat rurale.
Në kohën kur hartohej politika 2007-2013, sektori i bujqësisë dhe zhvillimit rural punësonte 15
milion njerëz dhe përbënte 4.4 % të PBB. BE është prodhuesi më i madh në botë i ushqimit dhe
pijeve me një vlerë prej 675 bln Euro. PPZHR promovon këtë zhvillim duke mbështetur çështje
të interesit të përbashkët me karakter ekonomik, social dhe mjedisor (European Commission
website).
Marrëveshja Financiare Kuadër 2014-2020 u miratua nga Parlamenti Evropian në 19 Nëntor
2013.
PPB përbëhet nga dy shtylla : shtylla e parë përfshin skemat direkte, ndërsa shtylla e dytë
përfshin Politikat e Zhvillimit Rural . Politika e Përbashkët për Zhvillimin Rural (PPZHR) është
një komponent i rëndësishëm i Politikës së Përbashkët Bujqësore. Kjo diktohet nga fakti që Zona
Rurale e Bashkimit Evropian -sipas një përkufizimi standard – përfshin 91 % të territorit, ku
jetojnë mbi 56 % e popullsisë e 27 Shteteve Antare të Bashkimit Evropian (BE). Me këtë shtrirje
zona rurale e BE është pjesë e pandarë e identitetit të saj (Rural Development Policy 2007-2013,
http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_en.htm).
Zona Rurale e Bashkimit Evropian përbën një potencial të madh për zhvillim të qëndrueshëm
dhe PPZHR e promovon këtë zhvillim. Pothuajse gjysma e tokës së BE kultivohet dhe 77% e
shfrytëzimit të tokës bëhet nga bujqësia dhe pylltaria, për këtë arsye zhvillimi rural është një
politikë jetësisht e rëndësishme (European Commission website).
Toka dhe menaxhimi i burimeve natyrore të BE mbështeten tek fermat dhe pyjet. Nga ana tjetër
fermat dhe pyjet janë një platformë për diversifikimin ekonomik në zonat rurale.
Politikat e Zhvillimit Rural 2007-2013 janë aktualisht aktive. Bashkimi Evropian zbaton një
politikë aktive të zhvillimit rural sepse ndihmon në arritjen e synimeve me vlerë për fshatin dhe
njerëzit që jetojnë dhe punojnë aty.
Aktualisht, sektori i bujqësisë i BE-së ka afërsisht 11 milionë ferma, të cilat ofrojnë punë për
rreth 22 milionë agro-punëtorëve. Por kjo shifër dyfishohet në 44 milionë në qoftë se përfshijmë
73
edhe vende pune të krijuara në përpunimin e ushqimit, pakicën dhe shërbimet e ushqimit, duke e
bërë sektorin agro-ushqimor të BE-sektorin më të madh të punësimit në ekonomi.
PPB, me një buxhet vjetor prej afërsisht €59 billion, mbështet fuqizimin e konkurueshmërisë
dhe qëndrueshmërisë së bujqësisë në Evropë, duke financuar një sërë masash mbështetëse
nëpërmjet Fundit të Garancisë Bujqësore Evropiane (EAGF) dhe Fondi Bujqësor Evropian për
Zhvillimin Rural (EAFRD).
1.7.2 Politika e Zhvillimit Rural 2007-2013 drejtimet kryesore
Rregullat themelore që drejtuan politikën e zhvillimit rural për periudhën 2007-2013 , si dhe
masat e politikave në dispozicion të Shteteve Anëtare dhe rajoneve , janë të përcaktuara në
Rregulloren e Këshillit ( EC ) Nr 1698/2005 .
Sipas kësaj rregulloreje , politika për zhvillim rural për 2007-2013 është fokusuar në tri tema ( të
njohur si " akse tematike ") . Këto janë :
Përmirësimi i aftësisë konkurruese të sektorit të bujqësisë dhe pylltarisë ;
Përmirësimi i mjedisit dhe i fshatit ;
Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale dhe inkurajimi i diversifikimit të ekonomisë rurale.
Për të siguruar një qasje të balancuar të politikës , Shtetet Anëtare dhe rajonet janë të detyruar të
shpërndajnë financimin e tyre të zhvillimit rural sipas të tre akseve tematike .
Një kërkesë tjetër është që një pjesë e fondeve duhet të mbështesë projektet në bazë të përvojës
me Iniciativa të Komunitetit (LEADER).
Tri akset dhe qasja LEADER (Liaison entre actions de développement rural-Links between
actions of rural development).
" Qasja Leader " për zhvillimin rural përfshin projekte shumë të veçanta hartuar dhe ekzekutuar
nga partneritetet lokale për të trajtuar probleme të veçanta lokale .
Çfarë përmbajnë akset e Zhvillimit Rural të BE
Aksi 1: Përmirësimi i aftësisë konkurruese të sektorit të bujqësisë dhe pylltarisë
74
Burimet për aksin 1 duhet të kontribuojnë për një sektor të fortë dhe dinamik agro-ushqimor
Evropian duke u përqendruar në prioritetet e transferimit të njohurive, modernizimit, risive dhe
cilësisë në zinxhirin e ushqimit, dhe në sektorët prioritar për investime në kapitalin fizik dhe
njerëzor.
Aksi 2: Përmirësimi i mjedisit dhe i fshatit
Burimet për aksin 2 duhet të kontribuojnë për: një sektor të fortë dhe dinamik të shoqëruar me
ruajtjen e mjedisit në zbatim të nismave,angazhimeve (Goteborg) dhe protokolleve (Kioto) për
politikat e ujit dhe zbutjen e ndryshimeve klimatike.
Aksi 3:Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale dhe inkurajimi i diversifikimit të
ekonomisë rurale.
Burimet për aksin 3 duhet të kontribuojnë në krijimin e mundësive të punësimit në sektorin jo -
bujqësor ,në promovimin e trajnimit, informacionit dhe sipërmarrjen, i jepet përparësi nevojave
të veçantë të grave, të rinjve dhe të punëtorëve më të vjetër .
Aksi 4: Qasja LEADER
Fillimi në vitin 1991, iniciativa Leader ka të veçantë: metodën e përfshirjes së partnerëve
lokalë në vendimmarrjen për zhvillimin e zonës së tyre.
Qasja Leader ka tërhequr një nivel të lartë të interesit brenda BE dhe përtej. Leader ka ngjallur
interes me ndikimin e saj në administratat lokale, kombëtare, rajonale si dhe në politikat me
përdorimin e formave të reja të partneritetit dhe ndërthurjes së aktiviteteve.
Cila është filozofia e partneritetit me fermerët
Politika e Zhvillimit Rural mbështetet në një program shumë- vjeçar, korniza e veprimit për
vendet anëtare dhe rajonet. Programi bazohet në akset dhe masat mbështetëse. Çdo vend anëtar
përshtat dhe përzgjedh masat mbështetëse për zhvillimin rural bazuar në analizën e sektorit dhe
atë SWOT.
Programi parashikon mbështetjen për fermerët dhe agro-bizneset në partneritet me ta,
Programi përmban kriteret dhe standardet për përzgjedhje,
Fermerët dhe bizneset (aplikantët) kanë përgatitur një projekt për zhvillim,
Aplikantët dorëzojnë aplikimet,
75
Aplikantët kryejnë punimet/investimet,
• Strukturat përgjegjëse verifikojnë punimet/investimet per konformitet
• Masat e zhvillimit rural mbështesin me 50% të vlerës kundrejt kontrollit dhe verifikimit
për përmbushjen e kritereve dhe zbatimin e standardeve
• Fermerët/aplikantët paguajnë 50% të vlerës së investimit/prodhimit të kryer
• Bankat mund të kreditojnë fermerët për të inkurajuar kryerjen e investimeve apo
përmirësimin e prodhimit
Dy të tretat e fermerëve në BE-së sot janë mbi 55 vjeç. Dorëzimi tek brezi i ardhshëm duhet të
organizohet. Ndryshe alternativa është e zymtë: Eksodi rural, plakja me shpejtësi e popullsisë
dhe një numur i pamjaftueshëm të rinjsh që hyjnë në sektor. Të vetëdijshëm për rëndësinë e
vazhdimësisë, PPB siguron trajnime dhe financime për të inkurajuar të rinjtë të përfshihen në
aktivitete bujqësore.
Fermerët e vegjël përbëjnë një të tretën e popullsisë bujqësore të BE-së. Edhe pse ata përbëjnë
vetëm 3% e tokës së saj punuar, ata përballen me burokracinë njësoj si fermerët e mëdhenj. Një
synim i Reforma së propozuar të PPB është lehtësimi i procedurave administrative dhe të
pagesave për fermerët e vegjël në mënyrë që ata mund të bëjnë më shumë bujqësi dhe më pak
dokumenta. Fermerët përfaqësojnë hallkën e parë në zinxhirin e që e vë ushqimin në tryezën
tonë. Por ata janë shpesh më pak të organizuar mirë se përpunuesit e ushqimit dhe shpërndarësit
poshtë vijës dhe kanë më pak pushtet për negocim. PPB i ardhshëm po synon të ndihmojë
fermerët të organizohen në grupe në mënyrë që ata të mund të negociojnë së bashku një pjesë më
të madhe të çmimeve finale që ne paguajmë për prodhimet e tyre.
1.7.3 Instrumentat e PPB të BE
Llogaritë standarde të PPB kanë lënë shpesh pas dore instrumentet e politikës ose i kanë trajtuar
ata si mjete administrative të dorës së dytë, duke neglizhuar kapacitetin e tyre si mjete për të
kuptuar ndryshimin e politikave dhe marrëdhëniet e pushtetit. Qasja e Instrumenteve të politikës
na lejon të zbulojmë dhe shqyrtojmë ndryshimin e politikave. Për shembull, ajo ndihmon të
kuptuarit se si disa ndryshime të politikave shpjegohen më mirë me lodhjen dhe kontradiktat
afatgjata të instrumenteve të politikës (Grant, W. (2010).
76
Po cilat janë instrumentat e Politikës së Përbashkët Bujqësore të Bashkimit Evropian dhe si
kanë evoluar ato me evoluimin e PPB. (Sipas Lascoumes and Le Galès, 2007: 7)
Instrumenti i Politikës Publike është ... një mjet për të orientuar marrëdhëniet mes shoqërisë
politike (nëpërmjet ekzekutivit administrativ) dhe shoqërisë civile (nëpërmjet subjekteve të saj të
administruara) përmes ndërmjetësve në formën e mjeteve që përziejnë komponentët teknike
(matjen, llogaritjen, sundimin e ligjit, procedurat ) dhe komponentët sociale (përfaqësimi,
simbolet). (Lascoumes and Le Galès, 2007: 7)
Cilat kanë qenë instrumentat dhe si janë përzgjedhur ato dhe cilat kanë qenë rrjedhojat e
qëllimshme dhe të paqëllimshme të tyre mjafton ti referohemi studimit të Lascoumes and Le
Galès, 2007 si dhe atij të Knudsen (2001) që ka shënuar një pikënisje në studimin dhe analizën e
tyre për të arritur në disa konkluzione se:
Gjashtë vendet anëtare origjinale por veçanërisht Franca dhe Gjermania kanë luajtur një rol kyç
në formësimin e politikave dhe instrumenteve të saj. Komisioni ka luajtur një rol të rëndësishëm
në zhvillimin teknik të instrumenteve përkatëse, duke negociuar njëkohësisht për planet e tij me
Këshillin dhe organizatat fermere.
Në kushtet e agjencisë, së pari komisioneri për Bujqësinë, Sicco Mansholt nga Holanda që
drejtoi në periudhën 1958-1972 luajti një rol kyç në formësimin e politikës. Ai kishte një
orientim federalist dhe e pa PPB si një bllok të rëndësishëm të ndërtimit të një Europe më të
integruar. (Lascoumes and Le Galès, 2007: 7).
Është e qartë se instrumentat e parë të politikave të PPB sollën një varg pasojash të
paqëllimshme. Në veçanti, ata krijuan tepricat strukturore të produkteve të veçanta dhe gjithashtu
një tendosje të konsiderueshme në buxhetin e Komunitetit Europian.
Këto çuan në një numër reformash të PPB prej të cilave më të rëndësishmet ishin reformat e
1992 ose reforma MacSharry që "ndryshoi për herë të parë instrumentat e politikave të PPB",
duke nënkuptuar një shkëputje të vërtetë me modelin historik të PPB. "(Cunha dhe Swinbank,
2009: 244). Në terma të gjerë këto reforma iniciuan shkëputjen ose "decoupling", të
subvencioneve nga prodhimi. Kjo do të thotë se fermerët nuk kishin nevojë të (mbi) prodhonin
për të marrë një subvencion.
Reforma e "Fishler" e 2003 çoi në ndryshime të tjera thelbësore. (Swinnen, 2008). Në kuptim të
fakteve forma e re e politikave post 2003 mund të përmblidhet si më poshtë:
77
Zëvendësimi i masave të hartuara për të mbështetur dhe inkurajuar prodhimin me masat e
hartuara për të siguruar ndihmë financiare për fermerët dhe jo të kushtëzuar me prodhimin, pra
masa që kanë më pak efekt mbi "mënyrën në të cilën do të sillen aktorët " (Lascoumes dhe Le
Galès, 2007: 9).
Një theks më i madh në format e mbështetjes projektuar për të siguruar që bujqësia vazhdon të
sigurojë eksternalitete pozitive në formën e të mirave publike.
Një theks më i madh në masat e politikave që janë horizontale në zbatimin e tyre dhe jo
vertikale. (të drejtuara në mallra të veçanta ose kategoritë e fermerit).
Një prirje drejt denacionalizimit të PPB me më shumë vendime që po merren në nivel e shtetit
anëtar ose rajonal.
Për qëllimet e këtij diskutimi, instrumentet e politikës PPB janë parë si kryesisht ekonomike dhe
fiskale, sidomos subvencionet e llojeve të ndryshme e në këtë rast legjitimiteti rrjedh nga
"Kërkimi i një legjitimiteti të dobisë kolektive "dhe" Efikasiteti Social dhe Ekonomik”.
Efikasiteti ekonomik dhe social i instrumenteve të PPB analizohen lidhur me instrumentat e PPB.
Një analizë e kryer nga (Grant, W. 2010) i ndan instrumentat në tre kategori:
Instrumentet e politikës që janë braktisur ose janë në mënyrë jo efektive (monedhat jeshile /
mekanizëm switchover; shuma monetare e kompensimit; metoda objektive, çmimi target, çmim
prag; taksa e importit, pragjet e garancisë, stabilizues buxhetore;
Instrumentet e politikës që janë ende në fuqi, por rëndësia e tyre ka të ngjarë të zvogëlohet me
kalimin e kohës ose në disa raste zhduket sikurse janë: intervenimi nëpërmjet blerjes;
subvencionet e eksportit, kuotat, pagesa bashkë-përgjegjësisë, të lënat mënjanë; tarifat.
(intervention purchasing (including distillation); export subsidies; quotas; co-responsibility
payments; set aside; tariffs).
Instrumentet relativisht të reja të politikave që ka të ngjarë të jetë me rëndësi në formimin e PPB
në të ardhmen :dekuplimi, pagesa e vetme e fermës; ndër-pajtueshmëria; mekanizmi i disiplinës
financiare; Sistemi i Interguar i Administrimit dhe Kontrollit (IACS).
Instrumentet e politikave që janë zhdukur
Instrumentat e politikës të lidhur me sistemin e gjelbër kompleks të parave të PPB e cila u hoq
me ardhjen e euros. Kjo origjinoi në zhvlerësimin francez dhe rivlerësimin gjerman të
monedhave të tyre në vitin 1969. Në mënyrë që të mbronte konsumatorët francezë nga rritjet e
mëtejshme të çmimeve, u bënë ndryshime në mënyrën në të cilën njësia e llogarisë u përkthye në
78
monedhë kombëtare në mbështetje për fermën. Prandaj u krijua një sistem i supozuar i
përkohshëm i taksave dhe subvencioneve të njohura si shumat e kompensimit monetar kufitar
për të mbështetur tregtinë bujqësore, sikur çmimet unike ende ekzistonin. Secili shtet anëtar
pastaj vazhdoi të zhvillojë monedhën e vet të gjelbër të përdorur si instrumente të politikës
ekonomike kombëtare dhe ishin pjesë e negociatave vjetore të çmimeve PPB. (pjese nga paper
(Grant, W. 2010)
Pas futjes së Sistemit Monetar Evropian (EMS), në 1984 u prezantua një ECU e gjelbër bazuar
në monedhën më të fortë në EMS (normalisht Markën Gjermane). Kjo përfshiu futjen e një
mekanizmi kalimtar i shoqëruar me një koeficient korrigjimi. Ndryshimet e 1984 kishin tre
efekte të rëndësishme: ato zvogëluan transparencën, rritën kompleksitetin në të mirë të tregtarëve
më të mëdhenj që e kuptuan se si të manipulojnë sistemin; dhe rriti çmimet që nga 1994, me 20
për qind më shumë se duhet të ishin. (Grant, 1997: 88-90).
Kritikët e metodës objektive kanë argumentuar se ajo nuk ishte as objektiv as një metodë.
Megjithatë, "Për një periudhë të shkurtër në mes të viteve 1970" metoda objektive "u shikua nga
shumë vëzhgues si një mjet i saktë që do të lejonte Komisionin e Komuniteteve Europiane për të
përgatitur në një mënyrë shkencore paketën vjetore të propozimeve të çmimeve të fermës për
shqyrtim nga Këshilli "(Swinbank, 1979: 303).
"Me kalimin e viteve, referencat ndaj metodës objektive u bënë më të pakta derisa, nga 1982,
Komisioni i referohej si" të ashtuquajturën "metodë objektive .... Efektivisht një koncept i
vdekur "(Fennell, 1997: 99).
Mësimet e nxjerra nga historia e trishtë e metodës objektive janë:
Së pari, ajo reflekton një periudhë në PPB kur fuqia institucionale e fermerëve në nivel
Komunitar, i mishëruar në Komitetin e Organizatave Profesionale Bujqësore , ishte në kulmin e
saj, duke treguar se si marrëdhëniet e pushtetit mund të ekspozohen në instrumente të politikës.
Së dyti, kjo tregon vështirësinë e konceptimit të disa masave statistikore të pranueshme që mund
të udhëheqin politikën për çështjet që lidhen me të ardhurat.
Së treti, "Historia e metodës objektive është një ilustrim i mirë i vështirësive të hasura në
përdorimin e politikave të çmimeve si mjetet kryesore të mbështetjes së " të ardhurave" të
79
fermerëve (Fennell, 1997: 99). Metoda humbi legjitimitetin për shkak se pretendimi i saj për të
qenë objektive ishte qartësisht jo i mirë konceptuar: me fjalë të tjera, politikëbërja e bazuar në
dëshmi mposhti ndjekjen e interesave të veçanta nën një maskë të neutralitetit instrumental.
Instrumentet e politikës që ende ekzistojnë, por janë në rënje
Subvencionet e eksportit formuan elementin e fundit në sistemin e mbështetjes së çmimeve dhe
proteksionit në PPB klasike. Në mënyrë tipike kjo i paguhej tregtarëve privat dhe njihet si një
rimbursim apo kthim "i barabartë me diferencën midis çmimit të ndërhyrjes dhe çmimit botëror
dhe në fakt pjesa më e madhe e prodhimit të tepërt është asgjësuar në këtë mënyrë." (Ritson,
1997 : 6). Subvencionet e eksportit kanë qenë veçanërisht të diskutueshme në negociatat e
tregtisë ndërkombëtare, sepse ato mund të nxjerrin prodhuesit vendas jashtë biznesit dhe
gjithashtu prishin tregjet e vendeve të treta. Marrëveshjet paraprake të arritura në Raundin e
Zhvillimit të Dohas përfshijnë një ofertë të BE-së për t’i suprimuar gradualisht duke filluar nga
2013, edhe pse u rifutën për produktet e qumështit në vitin 2009. Subvencionet e eksportit
humbën legjitimitetin si pasojë e kritikave të bazuara në dëshmi nga organizatat që merren me
Global South të tillë si Oxfam.
Ndërhyrja për Blerje, subvencionet e eksportit dhe proteksioni nga konkurrenca ndërkombëtare
tentuan të çojnë në mbi prodhim në shtetet anëtare, duke rezultuar në teprica strukturore të
mallrave të tilla si qumështi. Për këtë, PPB paraqiti një numër instrumentesh të politikës për të
kufizuar prodhimin, nga të cilët, një nga më të rëndësishmet ishte vendosja e kuotave. Kuotat
ishin futur, pothuajse pa sukses në sektorin e sheqerit në 1967, dhe fituan terren si një instrument i
përgjithshëm i politikave në vitet 1970.
Megjithatë, ato u përdorën që nga 1984 si një mjet për të adresuar problemet e sektorit të
qumështit që po prodhonte një tendosje të rëndë për buxhetin e KE-së. "Fermerët e qumështit
kishin stimuj veçanërisht të fortë për të prodhuar teprica pasi KE i garantonte atyre një çmim të
lartë për çfarëdo sasie qumështi që ata tregtonin. Rezervat e qumështit, nga 1983, tejkaluan të
gjitha rezervat e tjera të KE në vlerë dhe po rriteshin me shpejtësi "(Moyer dhe Josling, 1990:
67). Kuotat e qumështit avantazhonin prodhuesit ekzistues ndaj prodhuesve të rinj pasi iu dhanë
atyre një kapital të papritur në prodhim, që anëtarët e rinj duhej ta fitonin. Shtetet anëtare duhet
të vendosnin nëse dhe si kuotat mund të tregtohen dhe nëse marrëveshjet u bënë për ti bërë
kuotat të aksesueshme edhe për prodhuesit e rinj. Përkundër ekzistencës të një tregu të vetëm,
kuotat nuk mund të tregtohen përmes kufijve të shteteve anëtare. Përdorimi i kuotave kishte
80
efektin e përgjithshëm të ngadalësimit të rregullimit në një sektor që ishte jo konkurrues sipas
standardeve ndërkombëtare, veçanërisht në aspektin e madhësisë së fermës.
Regjimi i kuotave përfundoi në vitin 2015. Edhe pse shihet si një zgjidhje e përshtatshme për një
problem të caktuar të politikës, ai prodhoi një sërë pasojash të padëshirueshme të paqëllimshme
të cilat janë bërë të dukshme nga analizat e politikave të bazuara në dëshmi, duke shkaktuar një
proces të delegjitimit.
Nocioni i bashkë-përgjegjësisë u favorizua nga Komisioni gjatë fundit të viteve 1970 dhe 1980,
si një mjet për rivendosjen e bilancit të tregut, por pati rezistencë nga shtetet anëtare. Ideja
themelore ishte për të mbështetur prodhimin në dy pjesë, një pjesë në mbështetje të plotë nga
politika e çmimeve ndërsa "kostoja e pjesës tjetër do të ndahet ndërmjet Komunitetit dhe
prodhuesit sipas disa formulave, të cilat mund të ndryshojnë nga njëri mall në tjetrin "(Fennell,
1997: 157). Ajo ishte "menduar si një mënyrë që fermerët të mbajnë pasojat e veprimeve të tyre."
(Ackrill, 2000: 54).
Taksa me bashkë-përgjegjësi për qumështin u prezantua në 1977 dhe u përdor për të financuar
masat e zhvillimit të tregut, anketat e tregut ose kërkime mbi produktet, si dhe masa të caktuara.
Si instrument i politikës, nuk pati asnjëherë një sukses të madh pasi nuk ishte kurrë më shumë se
3 për qind e çmimit target dhe u kompensua nga rritja e mbështetjes së çmimeve dhe manipulimit
të sistemit të monedhës së gjelbër. Pjesë e reformave MacSharry ishte heqja e kësaj takse që nga
1993. Një taksë bashkë-përgjegjësie prej 3% u fut për drithërat në 1986-7 dhe u rrit me 5% për
fermerët e mëdhenj në 1991-2, por u hoq gjithashtu si pjesë e reformave MacSharry.
Arsyeja pse sipas analistëve, këto masa nuk ishin të sukssesshme është se pati një mungesë të
lidhjes të grupit mbizotërues të instrumenteve të politikës me atë të mbështetjes së çmimeve.
Çmimi i përgjithshëm i mbështetur mund të mbahet detyrimisht lart, shpesh në një mënyrë jo-
transparente, duke transferuar kështu taksën tek konsumatorët si një taksë e paguar përmes
çmimeve të ngritura. " Edhe kështu, ajo ishte një masë jopopullore për fermerët "(Hubbard dhe
Ritson, 1997: 90 (Hubbard dhe RITSON, 1997: 90).
Nuk ka dyshim se ata do ta kishin kontestuar nocionin e të qenit të penalizuar për rritjen e
prodhimit e cila ishte theksi kryesor i politikës në periudhën menjëherë pas luftës. Për këtë arsye,
ky ishte një instrument politikash që rezultoi i paefektshëm dhe jopopullor, probleme që çuan në
braktisjen eventuale efektive nga sponsorët e Komisionit.
81
“Set-aside u prezantua si një masë e detyruar, si pjesë e reformave MacSharry. Fermerët që
rrisnin të lashtat iu kërkua "të lënë mënjanë" një pjesë të caktuar të tokës së tyre dhe të mos e
kultivojnë atë (ose të paktën të rrisnin të lashta të ndryshme nga ato të PPB). Pra kjo ishte një
ekuivalent funksional i kuotave në sektorët e qumështit me synimin e vendosjes së kufizimeve
fizike në prodhim. Një problem ishte se fermerët ishin të prirur për të vënë mënjanë tokën e tyre
më pak produktive në mënyrë që ndikimi në prodhimin të ishte më pak se parashikimi. Ajo u pa
si një instrument jo i mprehtë i politikës. Shkalla e vënjes mënjanë ishte vendosur tek zero për të
korrat e 2007-8, duke e braktisur në mënyrë efektive instrumentin e politikës, i cili u perceptua si
një instrument i paefektshëm , edhe pse pati disa mbështetës.
Ajo që ne kemi parë në këtë seksion është rënia në rëndësinë e një game të instrumenteve të
politikës për shkak të një ndryshimi në natyrën e vetë PPB. Në formën e tyre origjinale
"instrumentet e politikës ishin përdorur për një qëllim të trefishtë: për të siguruar çmime të larta
në tregun e brendshëm të BE-së, izoluar prodhuesit evropianë nga tregjet ndërkombëtare dhe
përshpejtimin përshtatjen strukturore nëpër bashkësi të kufizuar të masave strukturore." (Garzon,
2006: 39). Reformat e nisura në 2002 "patën pasoja themelore për instrumentet të politikës."
(Garzon, 2006: 52). Ndihma "ndryshoi në mënyrë progresive nga një mbështetje ekonomike në
një ndihmë sociale për bujqësinë." (Garzon, 2006: 52). Ndërkohë që disa instrumente të vjetër të
politikës filluan të zbehen, instrumenta të reja u shfaqën për t’ia zënë vendin atyre.
Instrumentet relativisht të reja të politikave që ka të ngjarë të formësojnë të ardhmen CAP
Gjenerata e re e instrumenteve të politikës PPB pasqyron një zhvendosje nga mbështetja për
tregun tek mbështetja e të ardhurave, dhe rregullat që, për shkak se ato janë të lidhura me
objektivat zhvillimore mjedisore dhe rurale, janë më horizontale në karakter, pra, i përkasin më
pak sektorëve të veçantë. Pjesërisht, kjo është një reflektim i ndikimit në rritje të organizatave
mjedisore në procesin e reformës. (Cunha dhe Swinbank, 2009). Megjithatë këto instrumente
nuk mund të kenë një marrëdhënie sa të qartë midis qëllimeve dhe mekanizmave zbatues si
mund të shpresohet.
Duke evoluar nga një përzierje komplekse e instrumenteve të tregut dhe pagesave të
drejtpërdrejta, instrumenti i “pagesës së vetme të fermës” tenton të jetë një "ndihmë financiare",
një "pagesë kompensimi" dhe një pagesë për " menaxhimin e tokës ", e të gjitha në një pagesë.
82
Ky është një instrument lehtësues dhe jo i targetuar që, në përpjekje për të arritur shumë gjëra në
të njëjtën kohë, ndoshta do të arrijë asnjë shumë mirë, në mos të gjitha. (Atkin, 2007: 35).
Decoupling ose de-asociimi është në zemër të PPB të reformuar. Ideja është që pagesat nuk janë
të lidhura më me prodhimin, duke e cilësuar instrumentin përmes të cilit decoupling është
aplikuar, pagesa të vetme të fermës (single farm payment-SFP) të vendosura në "kutinë e
gjelbër" të OBT si një masë jo-deformuese të tregtisë, edhe pse s’ka siguri se SFP i kualifikon
për vendosjen në kutinë e gjelbër. Pagesat fillimisht të përkohshme, të SFPs kanë fituar një
karakter gjysmë të përhershëm, Komisioneri Fischer Boel ku thuhet se ata "do të jetë me ne për
një kohë të gjatë për të ardhur" (Agra Evropë, 30 mars 2007: EP / 2) që do të thotë se ata janë të
ngjarë të mbijetojnë pas 2013 kur rregullim tjetër i madh i PPB është parashikuar të bëhet.
SFPs tani janë duke u blerë dhe shitur përmes ndërmjetësit bujqësor apo faqeve të internetit. Kjo
nuk është një pasojë e padëshiruar e instrumentit të politikës. Kur SFP u ngrit, fermerëve u është
dhënë e drejta për të tregtuar drejtat të subvencioneve ndërmjet tyre, në modelin e tregtimit të
kuotave. Kjo ka kuptim sepse ajo lejon fermerët individualë për të rregulluar bizneset e tyre në
dritën e vlerësimit që ata i bëjnë kushteve të tregut.Tregu që është zhvilluar u ka mundësuar
fermerëve të ngrejnë fonde, të dalin në pension apo të investojnë në biznesin e tyre. Por që mund
të ishte arritur nga konvertimi i subvencioneve në bono. Ajo që duket të jetë një aspekt
krejtësisht racional i instrumentit të politikës SFP, në kuptimin që ajo është e lidhur me qëllimin,
ka ndezur polemika në lidhje me të gjithë politikën, pasi ajo nuk duket në përputhje me nocionet
e legjitimimit përmes "një utiliteti kolektiv." (Lescoumes dhe Le Galès, 2007b: 361). Në këtë
kuptim debati për instrumentin e politikës mund të konfigurojë politikën.
Vendet anëtare mund të zgjedhin një nga tre modelet SFP: de asociim të bazuar në të dhëna
historike (modeli historik), de asociim bazua në të dhëna historike rajonale (modeli rajonal), ose
një sistem të përzier. Nga këto, modeli historik, i përdorur në dhjetë vendet anëtare apo regjionet
e tyre, përjetëson shpërndarjen ekzistuese të pagesave ndërsa pagesat e sheshta për hektar i
dëmtojnë ato. Në mënyrë që të zbuten këto efekte, disa vende anëtare përdorin një kombinim të
modeleve historike dhe të sheshtë.
Shtrirja e decoupling ndryshon nga njeri shtet anëtar në tjetrin. Sipas nenit 69 të Rregullores
1782/03 një shtet anëtar mund të kanalizojë deri në 10% të zarfit të pagesës të vetme për të
siguruar mbështetje shtesë për llojet e mbjelljeve miqësore me mjedisin dhe / ose përmirësimin e
83
cilësisë dhe marketingut të produkteve. Për shembull, Skocia e përdor këtë dispozitë për të
mbajtur 10% të ndihmës në mbështetje të sektorit të mishit të viçit. Ekziston edhe hapësirë për
forma të tjera të decoupling që mund të çojnë deri në 100% për një mall të caktuar. Në të vërtetë,
vetëm katër shtete anëtare kanë zgjedhur për decoupling e plotë: Irlanda, Malta, Luksemburgu
dhe Britania e Madhe (përveç Skocisë), ndërsa Franca përdor forma të ndërthurura.
E gjithë kjo mund të duket të jetë një recetë që rrit kompleksitetin në një kohë kur politika synon
thjeshtimin. Megjithatë, pikëpamja e Komisionit është se këto marrëveshje janë kryesisht
kalimtare. Komisioneri Fischer Boel deklaroi kohët e fundit, "Pagesat e lidhura me Prodhimin
për fermerët - janë në dalje. Gati 90% e pagesave direkte do të shkëputen deri në vitin 2010.
"(Farmers Weekly, 18 maj 2007).
Kuptimi i modulimit ka ndryshuar me kalimin e kohës. Në kontekstin e reformave MacSharry
ajo nënkuptonte transferimin e fondeve nga fermat më të mëdha tek ato më të vogla. Ideja e kësaj
forme të modulimit socio-ekonomik nuk është zhdukur tërësisht nga agjenda e reformës CAP por
ajo tani është shprehur zakonisht në nocionin e tavanit (capping-plafonnement), dmth, duke
vendosur kufij për subvencione shtesë për fermat përtej një madhësie të caktuar. Ideja u
rigjallërua në kuadër të PPB Health Check, por hasi në rezistencën e zakonshme të Britanisë dhe
Gjermanisë, prandaj u hoq. Kjo tregon ndikimin që fermerët e mëdhenj janë në gjendje të
ushtrojnë mbi instrumentet e politikës.
Modulimi ka të bëjë me transferimin e detyrueshëm apo vullnetar të fondeve nga Shtylla 1 e
CAP, shpenzimeve të garantuara dhe pagesave të vetme të fermës, në Shtyllën 2, me politikën e
zhvillimit rural përfshirë masat agro-mjedisore. Këto ishin futur gjerësisht në BE-, si pjesë e
reformave MacSharry me të gjitha shtetet anëtare të nevojshme për zhvillimin e skemave të tilla
me bashkë-financim nga BE.
Modulimi u prezantua në baza vullnetare, si pjesë e reformës CAP Axhenda 2000, por nuk është
marrë në përgjithësi nga vendet anëtare. Reforma 2003 e bëri të detyrueshme për të aplikuar
SFPs dhe mjeteve të tjera të drejtpërdrejta në një normë prej 3 për qind në 2005, 4 për qind në
vitin 2006 dhe 5 për qind nga 2007 e tutje. Reduktimet në pagesat e drejtpërdrejta nuk do të
zbatohen për vendet e reja anëtare deri në vitin 2013. Pas një mosmarrëveshje që përfshin
Parlamentin Europian në pranverën e vitit 2007, rregullimi vullnetar u kufizua tek dy vendet që
janë të interesuar për ta aplikuar atë, Portugalia dhe Mbretëria e Bashkuar. Ekziston shqetësimi
84
se duke lejuar një modulim të gjerë vullnetar Politika e Përbashkët Bujqësore do të dëmtohet.
Marrëveshja Health Check 2008 mbi modulimin e detyruar do të rritet nga 5 në 10 % nga 2012
me të gjitha fondet e mbajtura nga shteti anëtar. Ka një normë suplementare të modulimit prej 4
për qind për pronat e mëdha, por kjo vlen vetëm për shumat mbi 300,000 €, që pas presionit të
fuqishëm gjerman u rrit nga një prag prej 100.000 €.
Nëse modulimi nuk është popullor me fermerët, pasi shihet si rritje e vështirësisë për aksesin në
fonde që ata e shohin si një të drejtë të tyren, cross-compliance ose përmbushja e detyruar është
edhe më pak popullore. Megjithatë, ajo është parë si një instrument qendror i politikave të PPB të
reformuar, si në aspektin e promovimit të qëndrueshmërisë pranueshmërisë për konsumatorët
dhe taksapaguesit. Në veçanti: Cross-compliance krijon një lidhje midis pagesës së plotë të
përkrahjes dhe pajtueshmërisë me rregullat e caktuara për tokën bujqësore dhe mjedisin,
shëndetin publik, shëndetin e kafshëve dhe bimëve, mirëqenien e kafshëve dhe kushteve të mira
bujqësore dhe mjedisore. Lidhja është shprehur në terma konkrete që, nëse rregullat nuk
respektohen, disa pagesa bujqësore të BE-së të reduktohen plotësisht apo pjesërisht ".
(Komisioni Evropian, 2007: 2)
Komisioni pranon se "Cross-compliance mund të paraqesë në të vërtetë një sfidë pasi kjo shpesh
rezulton në një grup mjaft të rënduar rregullash, të cilat zbatoheshin më parë në mënyrë të
pavarur nga njëri-tjetri". (Komisioni Evropian, 2007: 2). Sigurisht, shumë prej këtyre rregullave
mbulojnë ato që duhet të ndiqen si praktikat më të mira bujqësore apo kërkesat madje ligjore në
çdo rast. Ato mund të ndahen në dy kategori: kërkesat statutore të menaxhimit të cilat janë në
fuqi gjatë gjithë kohës dhe kërkesat për kushtet e mira bujqësore dhe mjedisore (GAEC) ku
shtetet anëtare janë të lejuara të përcaktojnë kërkesat minimale brenda kuadrit të BE.
Reformat e 2003 prezantuan një mekanizëm të disiplinës financiare me të cilat pagesat direkte
për fermerët do të reduktohen nëse tejkalohet kufiri vjetor i buxhetit bujqësor. PPB ka qenë nën
buxhet në të kaluarën e afërt, por është parashikuar që SFPs do të shkurtohet me 7 për qind në vit
nga 2013 nën Mekanizmin e Disiplinës Financiare. Kjo do të rezultojë nga futja e vazhdueshme
shkallë-shkallë e ndihmave të drejtpërdrejta në shtetet e reja anëtare, ndërsa shtimi i Bullgarisë
dhe Rumanisë ka marrë buxhetin e pagesës SPS përtej tavanit buxhetor të Shtyllës 1.
Sistemi i Administrimit dhe i Kontrollit të Integruar (IACS) është një sistem shumë kompleks
për administrimin e PPB i nevojshëm nga futja e pagesave direkte për fermerët, si pjesë e
85
reformave MacSharry. Një veçori e sistemit ka qenë përdorimi i satelitëve në afërsi të tokës për
t’u siguruar se tokat janë mbjellë, duke çuar në një rast të zbulimit se një fermer kishte bërë një
kërkesë për "fushat", të vendosura në mes të Atlantikut. Kostot e transaksionit të përfshira në
IACS, për Komisionin, autoritetet zbatuese në shtetet anëtare dhe fermerët kanë qenë subjekt i
kritikave. Megjithatë, në kuadrin e strategjisë së saj për thjeshtësim, "Pikëpamja e Komisionit
është se IACS" ka mbajtur barrën administrative për fermerët në një nivel të menaxhueshëm duke
siguruar një shkallë të lartë të sigurisë financiare dhe mbrojtjen e "parave" të taksapaguesve edhe
pse ata janë të përgatitur "të marrë në shqyrtim procedura më të efektshme ". (Komisioni
Evropian, 2005: 3).
Studime të kryera nga Shtete të ndryshme Antare, (Schmid et al., 2006b) raportojnë se reforma
PPB 2003 do të ketë efekte të vogla në shpërndarjen e të ardhurave, për shkak të
proporcionalitetit të mbështetjes në bujqësi me nivelin aktual ose të kaluar të nivelit të prodhimit,
e quajtur mundësi e të drejtave historike të reformës (Allanson, 2005;. Schmid et al, 2006a). Në
kundërshtim me pritshmëritë, reforma 2003 së bashku me dallimet e natyrshme në karakteristikat
natyrore dhe strukturore ndërmjet fermave bujqësore të paktën ruan në mos shton pabarazinë e të
ardhurave midis njësive ekonomike bujqësore (Schmid et al., 2006a). Megjithatë, duhet të merret
në konsideratë gjithashtu se shpërndarja e transfertave të politikës bujqësore mund të pasqyrojë
në një farë mase qëllime të tjera përveç mbështetjes së të ardhurave, të tilla si mbështetje që
synojnë mjedisin, qëndrueshmërinë ose zhvillimin rural (Allanson, 2004).
1.7.4 Vlerësimi i skemave direkte tek të ardhurat e fermerëve
Një nga pesë objektivat e CAP, është t'i garantojë Komunitetit rural, një standard të mirë të
jetesës, në veçanti duke rritur të ardhurat individuale të personave të angazhuar në bujqësi.
Rregullorja No 1782/2003 futi një sistem të ri të pagesës direkte, të njohur si skema e pagesës së
vetme, sipas së cilës ndihma nuk është e lidhur me prodhimin (decoupling). Mbështetja e de
asociuar (decoupling) llogaritet duke shumëzuar sipërfaqen e lejuar në ha me të drejtën e pagesës
së vetme. Fermerët mund të marrin ndihmë edhe nga skema të tjera specifike të lidhura me
sipërfaqen e mbjelle me të lashta ose me tipin e prodhimit. Vendet e reja anëtare, gjatë periudhës
tranzitore, mund të aplikojnë për Skemën e Pagesës për një sipërfaqe të Vetme (Single Area
Payment Scheme, SAPS) .
86
Vlerësimi i ndikimit të këtyre skemave tek të ardhurat e fermerëve, u krye në 27 vende anëtare,
në 2007 në nivel rajonal (NUTSII), për të matur ndikimin e kësaj skeme të lidhur me objektivin e
përmendur më sipër, pra në të ardhurat e fermerëve.
Metodologjia që u përdor për vlerësimin ishte me dy shkallë:
Analiza teorike mbi efektin e pagesave direkte në nivelin dhe stabilitetin e të ardhurave të
fermerëve;
Analiza sasiore empirike dhe vrojtim për të testuar supozimet teorike.
Analizat u kryen në nivel mako-ekonomik, bazuar në të dhënat statistikore të EUROSTAT.
Gjithashtu, analizat u kryen në nivel mikro, duke përdorur database të Vrojtimit të Fermës
(FADN) në 55 makro rajone.
Për shkak të disponibilitetit të kufizuar të të dhënave për të ardhurat totale ë familjeve fermere,
vlerësimi u fokusua në të ardhurat nga ferma që buronin nga statistikat, të dhëna me një cilësi
statistikore të kënaqshme.
Një nga përfundimet e vlerësimit ishte se, sa më e vogël ishte ferma, aq më i madh efekti i
pagesës direkte në stabilitetin e të ardhurave. Pa këtë pagesë, të ardhurat e fermave të vogla do të
ishin të paqëndrueshme.
Për të arritur në përfundime, u përdorën disa burime nga statistikat zyrtare të BE si paga
minimum zyrtare, GDP për punonjës, etj. Analiza u krye në nivel rajonal.
Në 60.5% të rajoneve, të ardhurat mesatare të fermës për njësi pune (duke përfshirë pagesat
direkte) për periudhën e analizuar, janë më të ulta se gjysma e GDP rajonale për punonjës. Pa
pagesat direkte, 84% e rajoneve nuk do të arrinin pragun e gjysmës së GDP për punonjës.
Nga vlerësimi për 4 sektorët më të mbështetur (bimët e arave, fermat blegtorale, fermat e
qumështit dhe fermat e përziera), mungesa e pagesave direkte do të çonte në zmadhimin e
mëtejshëm të hendekut midis të ardhurave të fermerëve dhe GDP për punonjës në një numur të
madh rajonesh.
87
Rasti i Sllovenisë
Në modulin e mësipërm sqaruam se risia më e rëndësishme e reformës së CAP 2003 është futja e
pagesave të shkëputura në formën e një pagese të vetme të fermave (SFP) (Agra Focus,
2003/2006), të cilat mund të paguhen ose në bazë të të drejtave të kaluara të fermës individuale
ose si një pagesë të vetme për zonë të barabartë për të gjithë prodhuesit në një zonë të caktuar
("rajonalizimi" i SFP ose skema e pagesës rajonale). SFP mund të kombinohet me pagesa të
caktuara (coupled) që i takojnë politikës para-reformave (Rregullorja e Këshillit 1782-1703,
2003, Agra Focus, 2003/2006).
Këshilli i Ministrave të BE, imponon shtetet e reja anëtare për të futur një version rajonal të SFP,
me elemente të caktuara që lejojnë të qëndrojnë të lidhur me prodhimin (Rregullorja e Këshillit
583/04, 2004). Sllovenia si një nga Shtetet e reja Anëtare vendosi të zbatojë skemën e kombinuar
të pagesës direkte (Sllovenia sqaron ..., 2006), e cila përfshin pagesën rajonale të sheshtë, të
ndryshme për tokë arë dhe kullota, pagesat e bazuara në të drejtat historike (qumësht, mish lope,
sheqer) dhe ruan disa pagesa të lidhura me prodhimin.
Studimi i kryer nga Emil Erjavec, Miroslav Rednak, Tina Volk, Maja Kožar, (Erjavec et. Al,
2006) ka vlerësuar rishpërndarjen e pagesave direkte të reformës 2003 të PBB të BE-së tek
fermerët Sllovenë. Në studim, krahasohet shpërndarja e pagesave direkte nën alternativat e
ndryshme të reformës PBB me shpërndarjen e skemës standard me 100% nivelin e pagesave të
BE. Futja e skemës rajonale neto me një pagesë të vetme të përcaktuar, do të rezultonte në rënien
e transfertave buxhetore për 23.3 % të fermave krahasuar me skemat standard. Këto ferma
merrnin një shumë pagesash direkte prej 46% nën skemat standard. Ndikimi i vlerësuar sipas
sektorëve zbuloi efektet negative të shpërndarjes që kanë prekur kryesisht sektorin e mishit dhe
qumështit. Një situatë e tillë kërkon nga vendimmarrësit të minimizojnë efektet rishpërndarëse
duke përdorur pagesa specifike kompensuese si dhe një futje graduale të pagesave të vetme.
Rasti i Maqedonisë
Shuma e planifikuar për mbështetjen e prodhimit në 2007 arriti në 1.09 bilion denarë, dhe në
krahasim me pagesat e vitit 2006 u rrit me 6.4%.
88
Table 29 Shpenzimet e Ministrisë së Bujqësisë të Maqedonisë mbi zhvillimin rural në MKD '000
(2005-2007)
2005 2,006 2,007
Mbështetja total për zhvillimin rural 1,842,592 1,086,992 1,329,088
Skema e investimeve e përfshirë në programin e Zhvillimit Rural - 637,904 720,000
Mbështetje për grupet e fermerëve - - 40,000
Ekonomia e ujërave 1,526,656 209,088 369,088
Ndërtimi & mirëmbajtja e skemave të vaditjes/kullimit 739,360 89,600 160,000
Ndërtimi & mirëmbajtja e skemave të mbrojtjes nga përmbytja 694,448 70,400 -
Zhvillimi i propozimeve teknike 92,832 35,776 103,840
Mbështetje për ristrukturimin e vaditjes - 13,312 105,248
Program për rivitalizimin e fshatrave 315,936 240,000 240,000
Burimi: MBPEU, 2007
Në strukturën e subvencioneve për 2007, prodhimi i kulturave bujqësore dominoi me 62%, e
mbështetja për prodhimin blegtoral me 36%.
Në vitin 2007, 82% e totalit të fondeve mbështetëse të prodhimit janë shpërndarë mbi pesë
produkte / grup produktesh. Duhani është në krye me 276.800.000 denarë (25,4% e totalit të
pagesave direkte), i ndjekur nga mbështetja për bagëti të imta (denarë 218.500.000, ose 20%),
gruri (185 milionë denarë, ose 17%), krijimi i vreshtave dhe pemishteve (112.700.000 denarë,
apo 10%) dhe kafshët (101 milion denarë, ose 9%).
Rrjedhimisht, nën IPA komponent i pestë, për zhvillimin rural (IPARD), vendi ka të drejtë të
përfitojë nga ndihma financiare e BE për bujqësi të qëndrueshme dhe zhvillim rural duke u
përqëndruar në përgatitjen për Politikën e Përbashkët Bujqësore dhe politikat përkatëse dhe për
Fondin Evropian Bujqësor për Zhvillim Rural (EAFRD) si dhe rregullimin e sektorit drejt Tregut
të Përbashkët. (Final version of the modified IPARD programme _ fifth modification,
22.11.2013).
Në përputhje me nenin 173 të Rregullores së Komisionit (KE) Nr 718/2007 të 12 qershorit 2007
për zbatimin e Rregullores së Këshillit (KE) Nr 1085/2006, pjesa e fondeve publike ndryshon
sipas masave individuale. Masat janë si më poshtë:
(a) Për investimet në kuadër të boshtit Prioritar 1, "Përmirësimi i efikasitetit të tregut dhe zbatimi
i standardeve të Komunitetit ", pjesa e fondeve publike në princip nuk duhet të tejkalojë 50% të
investimeve të lejuar, duke u siguruar që përfituesi bashkë-financimi privat është gjithashtu 50%.
89
Pjesa e fondeve të BE-së në fondet publike është 75% dhe kontributi i vendit është 25%.Në
veçanti, për Masën 101 “Investime në ekonomitë bujqësore”, janë 55% për investime në
ekonomitë bujqësore të bëra nga - Fermerë të rinj (në moshën nga 18 dhe 40 vjeç);
60% për investime në ekonomitë bujqësore në zonat malore;
dhe 65% për investime në fermat bujqësore në zonat malore të bëra nga Fermerët e rinj.
Për të përfituar në mënyrë të plotë të ndihmës, MAFWE ka përgatitur Listë të Zonave malore në
vend me referencë sipas nënparagrafit të nenit 50 (2) të Rregullores së Këshillit (KE) Nr.
1698/2005116.
(b) Për investimet në kuadër të boshtit Prioritar 3, për masën "Diversifikimi dhe zhvillimi i
aktiviteteve ekonomike rurale "ndihmë publike është 50% e Investimit të lejuar duke u siguruar
që 50% të investimeve të miratuara është bashkë-financuar nga përfituesi. Fondet publike
përbëjnë pjesë të fondeve të BE prej 75% dhe pjesa e bashkë-financimit Kombëtar prej 25%.
(c) Zbatimi i masës "Ndihma teknike" është financuar me 100% të shpenzimeve të pranueshme
nga të cilat 80% janë të mbuluara nga fondet e BE-së dhe kontribut 20% të fondeve kombëtare.
Tavani i kontributit të BE-së do të ngrihet deri në 100%, kur aktivitetet janë iniciativë e
Komisionit;
Table 30 Kontributi maksimal i BE për fondet IPARD 2007-2013, në 000 EUR
Komponenti
IPA
2,007
2,008
2,009
2,010
2,011
2,012
2,013
Total
Zhvillimi
Rural
2,100 6,700 2,806,1 12,500 16,000 17,991,6 2,157,7 60,255,4
Table 31 : Plani Financiar sipas akseve Prioritare në EUR, 2007-2013
Akset Prioritare Ndihma
publike në total
Shkalla e
Kontributit të
BE
Kontributi i
BE
Aksi Prioritar 1-Përmirësimi i eficiencës së tregut dhe
zbatimit të Standardeve të Komunitetit
70,370,822 75% 52,778,115
Aksi Prioritar 2-Veprimet përgatitore për zbatimin e
masave agro-mjedisore dhe Leader
- - -
Aksi Prioritar 3- Zhvillimi i ekonomisë rurale 7,572,493 75% 5,679,370
Masa 501- Asistenca teknike 2,247,467 80% 1,797,973
Total 80,190,782 60,255,458
90
1.7.5 Pagesat Direkte dhe masat e tregut
Përfituesit më të zakonshëm nga skemat direkte, si forma kryesore e financimit të buqësisë të
Bashkimit Evropian, jane fermerët ose menaxherët e tokës. Sistemi i pagesave direkte në
Politikën e Përbashkët Bujqësore bazohet në skemën e pagesës së vetme dhe skemën e pagesës
së sipërfaqes së vetme, sipas të cilave pagesa direkte që merret nuk lidhet (është e shkëputur
nga) me sasinë e outputit të fermës ose numrin e kafshëve, siç ishin kushtet më parë.
Qëllimi kryesor i pagesave direkte është të mbështesë të ardhurat e fermerëve. Në kthim fermerët
janë të detyruar të ndërmarrin aktivitet bujqësor në tokën e tyre dhe të respektojnë një numur
standartesh që lidhen me sigurinë ushqimore, mbrojtjen e mjedisit, mirëqënjen e kafshëve dhe
mirembajtjen e tokës në gjendje të mirë mjedisore dhe bujqësore.
Pagesat direkte administrohen përmes agjencive të pagesave të emëruar nga autoritetet
kombëtare. Cross-compliance ose përmbushja e kombinuar, si mekanisëm i prezantuar në 2003,
lidh mbështetjen e BE për fermerët me përmbushjen e standarteve të kujdesit mjedisor dhe
shëndetit publik/të kafshëve /bimëve dhe mirëqënien e kafshëve.
Mbulon pagesat direkte dhe disa pagesa për zhvillimin rural dhe sektorin e verës. Ndërkohë,
penalizon fermerët që shkelin ligjin e BE mbi menaxhimin e mjedisit, shëndetit publik dhe të
kafshëve, mirëqënien e kafshëve apo të tokës.
Madhësia e reduktimit të varet nga shkalla e shkeljes. Cross-compliance kryesisht mbulon
direktivat dhe rregulloret - "kërkesat e menaxhimit statutor" - që kanë ekzistuar për vite dhe
vlejnë për të gjithë fermerët (madje edhe ata që nuk marrin llojin e mbështetjes së BE-së mbuluar
nga cross-compliance).
Këtyre rregullave i janë shtuar - veçanërisht për fermerët që marrin pagesat e CAP - një grup
rregullash për kushte të mira bujqësore dhe mjedisore, me qëllim që të parandalohet erozioni i
tokës, ruhet përbërja organike dhe struktura e tokës, sigurohet një nivel minimal i mirëmbajtjes,
shmanget përkeqësimi i habitateve, mbrohet dhe menaxhohet uji.
Përveç kësaj ajo është e nevojshme që raporti i kullotave të përhershme në nivel kombëtar të
mbahet brenda kufijve të caktuar.
91
Pagesat që reduktohen janë: Pagesat direkte (të lidhura apo të shkëputura -decoupled or
coupled); Shumica e pagesave të zhvillimit rural nën aksin 2 (8 masa, përfshirë pagesat agri-
mjedisore dhe pagesat në zonat më pak të favorizuara); tre pagesa në sektorin e verës (përfshirë
shkuljen dhe ristrukturimin grubbing up and restructuring).
1.7.6 Sistemi Këshillimor i Fermës
Sistemi Këshillimor i Fermës është një sistem i ngritur në ndihmë të fermerëve për të kuptuar
dhe zbatuar më mirë rregullat e BE për ndër-përputhshmërinë.
Kërkohet që çdo vend i BE të ngrejë një sistem të tillë, që ti ofrojë fermerëve këshilla, duke
aplikuar disa kritere prioritare.
Politika e zhvillimit rural të BE ndihmon gjithashtu fermerët të përdorin shërbimet këshillimore
dhe ndihmon autoritetet kombëtare ti vendosin këto shërbime aty ku është e nevojshme.
1.8 Ndikimi i skemave direkte mbi shpërndarjen e të ardhurave të
fermerëve
1.8.1 Vlerësimi i ndikimit të masave eksizstuese
Pagesat direkte tregojnë një ndikim të rëndësishëm në bujqësinë e shumicës së ShRA dhe CC
(candidate countries) dhe PCC (potential candidate countries). Vlerësimet e ndikimit tregojnë
efektin pozitiv në prodhimin bujqësor dhe produktivitetit, të ardhurave dhe ndryshimeve
strukturore, dhe mbi zhvillimin rajonal.
1.8.2 Impakti mbi të ardhurat e fermës
Metodologjia e përbashkët e miratuar për analizën e ndikimit mbi të ardhurat është bazuar në
llogaritjet e kontributit tëDP (Direct payments) si përqindje e të ardhurave të prodhuesve të
fermës. Rritja e madhësisë mesatare të fermës dhe ulja e numrit të fermave janë kriteret për
analiza të ndikimit në ndryshime strukturore. Volumet e prodhimit bujqësor dhe ndryshimet në
modelet e prodhimit të shërbejnë si kriter për analizën e ndikimit në produktivitetin dhe
prodhimin. Ndikimi në zhvillimin rural është analizuar në bazë të ndryshimeve strukturën
demografike të prodhuesve bujqësorë dhe mbrojtjen e peisazhit natyror.
92
1.8.3 Impakti mbi të ardhurat në disa vende anëtare të reja të BE
Në përgjithësi, rritja e të ardhurave është regjistruar në Bullgari, Hungari, Lituania, Letonia,
Republika Çeke, Sllovakia, Estonia, Polonia si dhe në Kroaci dhe Bosnjë e Hercegovinë. Pagesat
direkte në Sloveni stabilizuan situatën e ardhurave me rënien e çmimeve të prodhimit (Agripolicy,
2010). Në Qipro dhe Serbi edhe pse është vërejtur ndikimi nuk ka studime në dispozicion për ta
vlerësuar atë. Politika bujqësore e Malit të Zi', pjesa e politikës së zhvillimit rural në total janë
vlerësuar pozitivisht nga autoritetet e KE (Agripolicy, 2010). Nuk ka analiza në dispozicion të
efektit të politikës së mëparshme bujqësore në Maqedoni (Agripolicy, 2010).Ministria e Bujqësisë,
Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit e Shqipërisë synon të rrisë efektivitetin e punës së saj,
për të përmirësuar politikat në mënyrë që të rritet prodhimi, të ardhurat dhe punësimin në zonat
rurale ka në plan të zbatojë vlerësimin ex ante e programit draft Zhvillimit Rural (Agripolicy,
2010).
Në Bullgari rritja mesatare mbi të ardhurat vetëm nga ndikimi i pagesave direkte (PD) për
fushën e fermave të operuara nga personat fizik ishte 16% në 2007 dhe 28% në 2008 (Ivanov dhe
Popov 2009). Kooperativat regjistruar 41% në rritje të të ardhurave në 2007 dhe 70% në vitin
2008. Prodhuesit e drithërave dhe kulturave vajore duket të jenë fituesit e situatave me
parashikimin me 5 herë rritjen e të ardhurave në krahasim me periudhën e para aderimit. Llojet e
tjera të fermave për shkak të kostove të larta të transaksionit nuk janë ndikuar në mënyrë të
konsiderueshme. Skema e shpërndarjes së pagesave direkte ndikuan negativisht në fermat e
mëdha blegtorale pa tokë që iu mungoi një mbështetje të tillë.
Në Hungari, 52% e totalit të pagesave të drejtpërdrejta kontribuan në të ardhurat e fermave
bujqësore, 32% të pronarëve të tokave, dhe 8% në përpunuesit, tregtarët e shumicës dhe
konsumatorët. Ofruesit e Inputeve morën vetëm 4%. Gjatë periudhës 2004-2008, pagesat
direkte siguruar fitimin për prodhuesit e grurit dhe zgjeruan fitimin e prodhuesve të misrit. Që
nga viti 2006, prodhuesit e qumështit të lopës do të kishin dalë me humbje pa pagesat e
drejtpërdrejta. Sektorët që janë të përjashtuar nga mbështetja e drejtpërdrejtë e pagesës që nga
2006 si ato të prodhimit të derrave dhe pulave janë me humbje. (Agripolicy, 2010).
Në Lituani të ardhurat e prodhuesve bujqësor janë rritur ndjeshëm që nga viti 2003. Megjithatë,
kjo rritje ishte e kushtëzuar nga disa faktorë; Pagesat direkte luajtën një rol të madh (LIAE
2009). Pjesa relative e subvencioneve në krahasim me fitimin bruto (duke përfshirë
93
subvencionet) e bëri pjesën më të madhe të të ardhurave tëe fermave me madhësi 20-100 ha; ose,
sipas tipit të fermave, në ferma të përziera ku predominojnë bagëtitë.
Në Letoni pjesa e pagesave direkte në të ardhurat e përgjithshme bujqësor është rritur nga 22%
në 2003 në 66% në 2008 (Agripolicy, 2010).
Të ardhurat e gjeneruara nga sektori i bujqësisë Polake u rritën me 60% në terma realë gjatë
viteve të para të anëtarësimit. Në vitet e mëvonshme, me zbatimin e masave të shtyllës II dhe
luhatjet e çmimeve fermerë, pagesat direkte u bënë faktori kryesor i stabilizimit në vend më
shumë se faktor i rritjes së të ardhurave të fermerëve. Në mesatare pagesat direkte në të ardhurat
e e fermerëve të arrijnë nivelin e 50%. Megjithatë, ata nuk janë të mjaftueshme sa për të mbuluar
ndikimin negativ të luhatjes së çmimeve. Nga ana tjetër, pagesat direkte janë jetike për
mbijetesën e prodhuesve të vegjël '(Agripolicy, 2010)
Në Kroaci subvencionet e qumështit llogariten në 35-40% të të ardhurave të prodhuesve të
qumështit.Mbështetja e shtetit për prodhimin e qumështit përbëjnë 84-86% të mbështetjes së
përgjithshme të prodhimit (pjesa tjetër është mbështetje për industrinë e qumështit) (Agripolicy,
2010).
Në Bosnjë dhe Hercegovinë pjesë e madhe e subvencioneve dhe pagesa direkte është drejtuar
tek prodhimi i qumështit dhe të mishit, kështu subvencionet e qumështit kanë ndikime pozitive
në të ardhurat e prodhuesve. Megjithatë, prodhuesit e qumështit formojnë një pjesë të vogël të
fermerëve, dhe rëndësia e pagesës së drejtpërdrejtë dhe subvencioneve për sektorin e tërë,
sidomos ndikimi i saj i përgjithshëm mbi të ardhurat dhe motivimin për të rriten prodhuesve
është e diskutueshme. Subvencionet që i paguhen prodhuesve të mollëve patën një efekt pozitiv
të shkurtër, duke mbuluar një pjesë të shpenzimeve gjatë viteve të para (Agripolicy, 2010).
Në Slloveni është regjistruar ndikim pozitiv mbi të prodhimin dhe situatën e të ardhurave
bujqësore (Agripolicy, 2010).
Kështu, në të gjitha ShRA analiza e trendit të përgjithshëm është se pagesat direkte kanë
kontribuar pozitivisht në të ardhurat e fermerëve. Megjithatë, pagesat direkte krijuan dhe kushte
jo të barabarta për ata fermerë që janë përjashtuar nga një mbështetje të tillë si prodhuesit e
qumështit pa tokë në Bullgari.
94
Përveç kësaj, në disa raste pagesat direkte janë më shumë një faktor i stabilizimit sesa stimulator
për rritje, si në rastin e Polonisë (Agripolicy, 2010). Në analizën për Poloninë, ndikimi i
subvencioneve tregohet pozitiv nga që mbulon një pjesë të kostove të prodhimit.
1.8.4 Vrojtimi Kontabilitetit të Fermave (Farm Accountancy Data Network-
FADN).
Rrjeti i të Dhënave të Kontabilitetit të Fermës (FADN) është një instrument për vlerësimin e të
ardhurave të fermave bujqësore dhe ndikimet e Politikës së Përbashkët Bujqësore. Rrjeti është
projektuar për të mbledhur të dhëna të kontabilitetit nga fermat për përcaktimin e të ardhurave
dhe analiza të biznesit të fermave bujqësore.
Baza ligjore për themelimin e këtij instrumenti është miratuar në vitin 1965 me Rregulloren e
Këshillit 79/65.
Anketa FADN është një mostër përfaqësuese e ekonomive bujqësore të të gjithë vendeve anëtare
të Bashkimit Evropian. Aktualisht, mostra vjetore mbulon rreth 80.000 prona. Ato përfaqësojnë
një popullsi prej rreth 5.000.000 ferma në BE, dhe rreth 90% të sipërfaqes totale të shfrytëzuar
bujqësore (UAA) dhe rreth 90% të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Informacioni i mbledhur,
për çdo fermë mostër, ka të bëjë me përafërsisht 1000 variabla. Këto variabla, të përshkruar në
një pyetsor specifik që quhet Farm Return përmbajnë:
Të dhëna strukturore dhe fizike, si vendndodhja, sipërfaqet e mbjella, numri I bagëtive, forcat e
punës, etj.
Të dhëna ekonomike e financiare si vlera e prodhimit për të të mbjellave, stoku, shitjet e blerjet,
kostot e prodhimit, asetet, pasivet, kuotat e prodhimit dhe subvencionet, përfshirë dhe ato të
lidhura me aplikimin e masave të PPB.
Nga të dhënat e fermës, prodhohen statistika që publikohen në mënyrë periodike nga Komisioni.
Anketa e FADN mbulon të gjithë gamën e aktiviteteve bujqësore në ferma, por edhe në aktivitete
jo-bujqësore (të tilla si turizmi dhe pyjet).
95
1.9 PPB 2014-2020 sfidat e reja për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural
Pas një eksperience 50 vjeçare Politika e Zhvillimit Rural për 2014-2020 është një partneritet
midis fermerëve dhe Evropës “për ushqimin tonë, për fshatin tonë, për mjedisin tonë (©
European Union, 2014).
Politika e Zhvillimit Rural do të ruajë konceptin bazë: Vendet anëtare dhe rajonet do të
vazhdojnë të hartojnë programet shumë-vjeçare të tyre bazuar në masat e hartuara në nivel të BE
në përgjigje të nevojave të zonave të tyre rurale me bashkëfinancim nga vendet antare
(parashikuar në marrëveshje financiare- [1]) . Risia e PPB konsiston në rregulla të reja më
fleksibël. Kjo politikë do të konsistojë jo më në akse por në prioritete në nivel BE. Shtetet
anëtare do të kenë vendimmarrje për masat që do të përdorin dhe si, për të arritur objektivat ndaj
6 “prioriteteve” dhe nën-prioriteteve.
Bazuar në analiza të shëndosha të sektorit, mbështetja do të fokusohet në gjashtë prioritete pwr
nxitjen e transferimit të njohurive dhe inovacionit, rritjen e aftësisë konkurruese të të gjitha
llojeve të bujqësisë dhe menaxhimi i qëndrueshëm i pyjeve, promovim i organizimit të zinxhirit
ushqimor, duke përfshirë përpunimin dhe marketingun, dhe menaxhimin e riskut, restaurimi,
ruajtja dhe zgjerimi i ekosistemeve; promovimi i efikasitetit të burimeve dhe kalimin në një
ekonomi me karbonit të ulët , nxitja e përfshirjes sociale, reduktimi i varfërisë .
Fondi për Zhvillimin Rural 2014-2020 është 95.6 bilion Euro. Nga ky fond, vendet e BE duhet të
shpenzojnë 30% për masa që lidhen me manaxhimin e tokës dhe luftën kundër ndryshimeve
klimatike 5% për qasjen Leader . Financimi bëhet nëpërmjet Instrumentave Financiar për
Zhvillimin Rural që janë: The European Agricultural Guarantee Fund (EAGF) që financon
pagesat direkte për fermerët dhe masat për të rregulluar tregjet bujqësore të tilla si intervencioni
dhe rifinancimi i eksportit, ndërsa Fondi Bujqësor Evropian për Zhvillimin Rural (EAFRD)
financon programet e zhvillimit rural të shteteve anëtare.
1.9.1 Integrimi i sektorit bujqësor në tregun Evropian
Për sektorin Bujqësor integrimi dhe zgjerimi sjell sfida të reja dhe konkurence më të madhe për
shtetet anetare, kandidate dhe kandidate poteciale siç ështe Shqiperia. Integrimi në sektorin
96
bujqësor sjell tregëti më të gjere, zgjedhje me të madhe të produkteve, kualitet më të mirë dhe
siguri të ushqimit si dhe komunitet më të fuqishëm rural.
Qëllimi kryesor i politikave të zhvillimit rural dhe bujqësor në Republikën e Shqipërisë është të
kontribuojë për një zhvillim të barabartë të të gjitha rajoneve rurale në Shqipëri, të përmiresojë
cilësinë e jetës në zonat rurale, të reduktojë varfërinë si dhe nxitjen e zhvillimit të integruar e të
qëndrueshëm rural dhe diversifikimin (zhvillimin e aktiviteteve ekonomike jo bujqësore). Ky
qëllim synohet të arrihet nëpërmjet:
Bashkëpunimit ndërmjet Shqipërisë dhe BE-së duke u fokusuar në zona prioritare lidhur me
Acquis të Bashkimit Evropian në fushën e bujqësisë. Bashkëpunimi synon modernizimin dhe
ristrukturimin e bujqësisë shqiptare dhe të sektorit të agro-industrisë duke u mbështetur në
përafrimin gradual të legjislacionit shqiptar me atë të praktikave, rregullave dhe standardeve
Komunitare.
Forcimit të kooperimit për një zhvillim rajonal dhe lokal, me objektiv kryesor, kontribuimin në
zhvillimin ekonomik dhe reduktimin e pabarazisë rajonale.
Përafrimi i legjislacionit tonë me acquis të BE përben një reformë legjislative të një karakteri të
veçantë, pasi standardet dhe normat që duhen adaptuar janë në shumicën e rasteve të huaja për
legjislacionin vendas. Por bërja e tyre pjese e normës se brendshme do të bëjë të mundur
eksportimin e produkteve bujqësore shqiptare te cilat aktualisht janë të bllokuara nga Bashkimi
Europian si mishi, qumështi dhe nënproduktet e tij, patatja, etj.
Garantimi i Sigurisë Ushqimore, standardeve veterinare apo fitosanitare, standardeve të
ambalazhimit, etiketimit dhe tregtimit të produkteve ushqimore ligjërisht do të mundësonte
lëvizjen e lirë të produkteve shqiptare në komunitet por prodhuesit shqiptarë duhet të përballen
me konkurrencën e një tregu të subvencionuar.
Gjithashtu, në kuadër të përmbushjes së detyrimeve në kontekstin e përafrimit të legjislacionit
Komisioni Europian, ashtu si edhe për shumë vende të rajonit prodhon raporte vjetor ku dalin në
pah një sërë rekomandimesh, ndër të tjera dhe për sektorin bujqësor.
Në pjesën më të madhe e këtyre raporteve përfshihet legjislacioni e përafruar që MBUMK ka
aprovuar ne përputhje me rekomandimet dhe direktivat e Bashkimit Evropian dhe që përfshin
97
mbi 300 akte ligjore, nën-ligjore, rregullore dhe direktiva të përafruar me legjislacionin evropian
në fushat e saj të kompetencës.
1.9.2 Strukturat, organizimi dhe funksionimi institucional
Strukturat për menaxhimin dhe sistemin e kontrollit të fondeve për financimin e skemave
mbështetëse të shtetit shqiptar janë respektivisht Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural
(AZHBR) ose Agjencia e Pagesave dhe drejtoria e politikave në Ministrinë e Bujqësisë,
përgjegjëse për hartimin e skemave mbështetëse.
Ngritja e Agjencisë se Pagesave, emërtuar Agjencia Për Zhvillim Bujqësor dhe Rural me vendim
të veçante të qeverisë (VKM nr. 1443 date 31.10.2008 “Për krijimin, organizimin dhe
funksionimin e Agjencisë për Zhvillim Bujqësor dhe Rural (AZHBR) si Agjencia e Pagesave”) .
Krijimi i institucioneve për programimin dhe zbatimin e ndihmës së paraaderimit për
zhvillimin rural – IPARD- Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural (AZHBR).
Strukturat për menaxhimin dhe sistemin e kontrollit të IPARD janë ngritur në përputhje me
Rregulloren e zbatimit të IPA-s së BE-së. Ato u caktuan formalisht me Vendim të Këshillit të
Ministrave “Për caktimin e funksioneve, të përgjegjësive dhe të marrëdhënieve ndërmjet
autoriteteve e strukturave të menaxhimit të decentralizuar të asistencës së Bashkimit Evropian,
në kuadër të instrumentit për asistencë paraaderimit për zhvillimin rural (IPARD), Komponenti
V”, nr. 846, datë 21.11.2012, dhe u ngritën me urdhra të Ministrit të Bujqësisë, Ushqimit dhe
Mbrojtjes së Konsumatorit si vijon:
Autoriteti Menaxhues (AM) në MBZHRAU, i cili është përgjegjës për programimin e
masave për zhvillimin rural si dhe për monitorimin dhe raportimin sipas rregullave.
Agjencia e Pagesave të IPARD në strukturat e AZHBR-së, e cila është struktura
përgjegjëse për zbatimin e programit IPARD.
Skema e granteve si IPARD u publikua në dhjetor 2012 me objektiv kryesor rritjen e
ndërgjegjësimit dhe kapacitetit të aktorëve të përfshirë në zhvillimin rural dhe lehtësimin e
përafrimit të zhvillimit të sektorit agroushqimor dhe cilësisë në fermë me standardet e BE-së.
Kjo skemë synonte të sigurojë fonde të mjaftueshme për fermerët dhe përpunuesit e ushqimit dhe
të kontribuojë në rritjen e konkurrueshmërisë së sektorit agroushqimor. Nëpërmjet zbatimit të
masave në përputhje me procedurat e IPARD, stafi i sistemit të menaxhimit dhe kontrollit të
98
IPARD, përfituesit e mundshëm, shërbimet këshilluese dhe institucionet huadhënëse, do të
bëheshin pjesë e një ushtrimi në kushte pothuaj reale për të fituar eksperiencë në zbatimin e
IPARD II.
Masat mbështetëse për fermerët dhe Industrinë agro-ushqimore sipas prioriteteve të identifikuar
në draft-programin IPARD:
Investime në ferma për ristrukturim dhe përmirësim drejt standarteve të BE.
Investime në përpunimin dhe marketingun e produkteve bujqësore.
Si rregull i përgjithshëm, do të financohet në bashkëpunim me autoritetet vendase 50% e kostove
totale të pranueshme për çdo investim me perjashtimet si më poshtë:
Deri në 55% të shpenzimeve të pranueshme për investime të kryera nga fermerë të rinj
(nën 40 vjeç në momentin e vendimit për mbështetje).
Deri në 60% të shpenzimeve të pranueshme për investime të kryera nga ferma në zonat
malore.
Deri në 60% të shpenzimeve të pranueshme për investime të kryera nga ferma në zonat
malore nga fermerë të rinj (nën 40 vjeç në momentin e vendimit për mbështetje).
Figure 11 Principi i bashkë-financimit
Kontributi i BE do të përbëjë 75% të shumës totale që do ti jepet përfituesit. Qeveria do të
kontribuojë me 25% të fondit të bashkëfinancimit. Privatët do të kontribuojnë me 50 % të
investimit.(figura 11).
Kontributet
kombëtare
deri më 25%
të ndihmes
shtetërore
Kontributet e
BE deri ne
75% të
ndihmës
shtetëroreKontributet
Priv ate
99
Në tabelën më poshtë jepen disa rezultate të zbatimit të skemave mbështetëse IPARD-like:
Thirrjes për aplikime iu përgjigjën 225 aplikime fermerë dhe agropërpunues, me një shumë
totale të investimeve të aplikuara .
Table 32 Shpërndarja e buxhetit te skemave IPARD-like
1.9.3 Orientimi i politikës së përbashkët bujqësore për periudhën 2014-2020
Sfida kryesore për Shqipërinë në lidhje me këtë fushë të politikës është nisja e një procesi
përafrimi me Politikën e Përbashkët Bujqësore (PPB) të BE-së, në veçanti për sa i përket
zbatimit të Skemës Bazë të Pagesave të BE-së dhe pagesave përkatëse.
Për periudhën 2014-2020 pagesat e drejtpërdrejta për fermerët në BE sipas PPB-së do të ofrohen
duke zbatuar skemat e mëposhtme:
Skema Bazë e Pagesave (SBP) ofron një pagesë të drejtpërdrejtë vjetore për fermerët, ose
për hektarë ose për krerë (LSU) në mënyrë që t’i orientojnë fermerët drejt tregut.
Skema bazë e pagesave plotësohet nga skema të tjera, të cilat ofrojnë mbështetje shtesë si
më poshtë:
o Për fermerët që ndërmarrin praktika bujqësore në të mirë të klimës dhe mjedisit;
o Për fermerët që punojnë në zona me kufizime natyrore;
o Për fermerët e rinj.
ALL EUR
1,083,280,000.00 8,270,000.00
Totali i kontraktuar 19 203,552,931.68 1,455,925.46
Totali i paguar 17 171,635,206.68 1,223,721.88 Thirrja e parë
Buxheti total për Skemën e Grandit IPARD-like
ALL EUR
879,727,068.32 6,814,074.54
Totali i kontraktuar 16 72,710,368.50 519,804.75
Totali i Paguar 12 19,277,607.97 137,716.87
ALL EUR
807,016,699.82 6,294,269.79
Totali i kontraktuar 52 490,395,421.20 3,502,824.44
Totali i Paguar 3 4,820,733.33 34,460.88
Thirrja e dytë
Thirrja e tretë
Buxheti total për Skemën e Grandit IPARD-like, thirrja e
dytë
Buxheti total për Skemën e Grandit IPARD-like, thirrja e
tretë
100
Skemat e mbështetjes ku pagesat lidhen me nivelin e prodhimit, p.sh. mbi bazën e
sipërfaqeve dhe rendimenteve fikse ose mbi një numër të caktuar kafshësh. Këto skema
përfshijnë mbështetjen për një numër të caktuar të produkteve bimore, produkteve
shtazore dhe frutave dhe perimeve.
Këto skema janë të kufizuara në rajone ku lloje specifike të fermave ose ku sektorë
specifikë të bujqësisë përballen me vështirësi të caktuara dhe që kanë rëndësi të veçantë
për arsye ekonomike, sociale dhe mjedisore.
Skemat për fermerët e vegjël, të cilat ofrojnë një mundësi për pjesëmarrje në një skemë të
thjeshtësuar si alternativë ndaj skemës bazë të pagesave sipas disa kushteve të caktuara.
1.9.4 Politikat e ardhshme të mbështetjes së drejtpërdrejtë
Objektivi në periudhën afatshkurtër është që të vazhdojë zbatimi i skemave aktuale të
mbështetjes me rritjen e nivelit të financimit total nga buxheti i shtetit. Skemat do të rishikohen
në bazë vjetore dhe do të përshtaten me nevojat prioritare që lindin për zhvillimin e sektorit
bujqësor dhe të përpunimit të ushqimit.
Disa nga skemat aktuale (skemat e investimeve, mbështetja për BAM-të, fermat organike,
mbështetja për prodhimin e kërmijve) do të mund të përfitojnë në një shkallë të gjerë nga masat
për zhvillimin rural nën programin IPARD II. Këto masa nuk do të finacohen më nga programet
kombëtare në përputhje me zbatimin e të njëjtit lloj investimesh sipas masave të zhvillimit rural
nën IPARD II. Masa të tjera mund të vazhdojnë të zbatohen deri në shkallën e nevojshme për të
plotësuar masat e IPARD-it.
Një shqetësim kryesor do të jetë qasja për të mbështetur fermerët të vegjël, të cilët mund të mos
jenë ekonomikisht të pranueshëm në kohën e dhënies së mbështetjes. Edhe në të ardhmen këta
fermerë do të përfaqësojnë një pjesë të rëndësishme të prodhimit bujqësor.
Problemet me të cilat hasen fermerët e vegjël do të trajtohen nga një qasje me dy nivele, si më
poshtë:
Fermerët e vegjël që prodhojnë për tregun do të vazhdojnë të mbështeten nëpërmjet skemave
ekzistuese kombëtare të mbështetjes. Skemat e mbështetjes në të ardhmen, gjithsesi, do të
hartohen në përputhje me qasjen strategjike të aplikuar në zbatim të masës për zhvillim rural
"Investimet në asetet fizike të fermave", ku mbështetja pikë së pari fokusohet në sektorët me
101
përparësi me potencial për zhvillimin e prodhimit konkurrues të produkteve cilësore për tregjet e
brendshme dhe të eksportit.
Për më tepër, ky grup fermerësh do të jetë një grup me përparësi për sa i përket rritjes së
promovimit për pjesëmarrjen në grupet e prodhuesve dhe në format e tjera të bashkëpunimit për
të ndihmuar në përmirësimin e tregtimit, planifikimit dhe në rritjen e cilësisë së prodhimit.
Shërbimet këshillimore do të luajnë një rol kryesor në mbështetjen e këtyre veprimtarive dhe
kapaciteti i tyre do të rritet me njohuri specifike nga ekspertët për të lehtësuar procesin.
Në përfundim, politika e vazhdueshme për të lehtësuar aksesin për kredi të bizneseve rurale, ndër
të tjera në zbatim të Fondit të Garancisë së Kredive, do të përmirësohet me perspektivën për
nxitjen e investimeve në prodhimin bujqësor dhe përpunimin ushqimor, edhe nën programin
IPARD II. Në periudhën afatmesme, skemat ekzistuese të mbështetjes së drejtpërdrejtë, aty ku
është e përshtatshme, do të përshtaten gradualisht në përputhje me parimet e BE-së për skema të
ngjashme sipas PPB-së.
Përmirësimi i strukturës së fermës
Sipërfaqja totale e tokës bujqësore në Shqipëri është 695 520 ha, nga të cilat 561 000 ha kanë
kaluar në pronësi private. Pjesa tjetër (rreth 20% e totalit) është në pronësi shtetërore.
Rishpërndarja e tokës bujqësore gjatë reformës së tokës në fillim të viteve 1990 krijoi një
strukturë fermash të vogla dhe të fragmentuara. Në vitin 2012 ishin 350 916 ferma me një
sipërfaqe mesatare prej 1,20 ha të ndarë në 4,6 parcela me sipërfaqe mesatare 0,26 ha.
Reforma për privatizimin e tokës pati një ndikim pozitiv pasi transferoi pronësinë e një aseti të
rëndësishëm te familjet rurale. Megjithatë, niveli i lartë i fragmentizimit që rezultoi nga kjo dhe
përmasa e vogël e fermave çuan në një ulje të prodhimit bujqësor, teknologji të papërshtatshme
bujqësore dhe degradim të tokës me një ndikim negativ të madh për popullsinë rurale.
Tregu i tokës bujqësore nuk është zhvilluar ende plotësisht. Gjatë vitit 2010, u regjistruan rreth
3600 transaksione të tokës që mbulojnë 830 ha tokë bujqësore. Megjithatë, shumë prej këtyre
transaksioneve nuk janë për qëllim të zhvillimit bujqësor, por për konvertimin e mëvonshëm të
tokës bujqësore për përdorime të tjera. Gjatë periudhës së zbatimit të strategjisë mund të
parashikohet një ulje në numrin e fermave. Deri në fund të vitit 2020, pritet që të zvogëlohet
102
ndjeshëm numri i fermave aktive bujqësore, duke mundësuar rritjen e përmasës së fermës në 3,5
ha për fermat e orientuara nga tregu.
Me qëllim lehtësimin e këtij procesi, konsolidimi i tokës duhet të mbulohet nga kuadri përkatës
ligjor. Përveç kësaj, duhet të zgjidhen një sërë vështirësish të tjera. Ato lidhen me regjimin e të
drejtave të pronësisë, të lidhura në mënyrë të veçantë me zbatimin e transaksioneve të pronave,
procedurat për regjistrimin e këtyre transaksioneve dhe rritjen e pagesave për transaksionet.
Zhvillimi rural. Prioriteti kryesor afat shkurtër është zbatimi i Programit IPARD për periudhën
2014-2020. Kjo kërkon që Programi të miratohet, dhe Struktura Operative IPARD -MA dhe
ARDA - të akreditohen në përputhje me kriteret e akreditimit të BE-së për të filluar zbatimin e
Programit sa më shpejt të jetë e mundur pas vitit 2014.
Me një objektiv për zhvillimin e turizmit rural dhe forcimin e ofertës së operatoreve turistikë në
periudhën e ardhshme, masa të reja janë parashikuar për mbështetjen e investimeve në turizëm
rural të cilat do të prezantohen përmes masës së diversifikimit të ekonomisë, sipas programit
IPARD II do të fillojë zbatimin masa për mbështetjen e njësive vendore.
Cilësia e jetës në zonat rurale mbetet një prioritet i lartë për periudhën e ardhshme, për të cilën
investimet në infrastrukturën rurale përmes mbështetjes buxhetore nuk janë të mjaftueshme.
Sipas Programit Kombëtar për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural 2014-2017, do të kryhen
aktivitete për investime në infrastrukturën për zhvillimin e bujqësisë apo rehabilitimin dhe
zgjerimin e sistemit të ujitjes dhe vaditjes . Në perspektivën afatmesme prioritet është që të
zhvillohen më tej kapacitetet e AZHBR, e cila të bëhet më vonë Agjencia e Pagesave për pagesat
e CAP pas hyrjes në BE.
Sistemi i informacionit të tokës (LIS) dhe Rregjistri i digitalizuar
Aktivitetet e planifikimit bujqësor kërkojnë gjithnjë e më shumë të dhëna për tokën për të bërë të
mundur një menaxhim të qëndrueshëm të saj. Përmirësimin e strukturës së mbledhjes së të
dhënave mund ta ofrojë Sistemi i Informacionit Gjeografik (GIS), duke e kthyer atë në një mjet
të dobishëm për MBZHRAU-në në sigurimin e një baze kombëtare të dhënash bazuar në
Sistemin e Informacionit të Tokës (LIS). Deri tani LIS mbulon 128 njësi vendore dhe rreth 309
446 hektarë, prej të cilëve 170 259 hektarë janë tokë bujqësore (në fund të vitit 2015). Ky
informacion kontribuon në përmirësimin e kërkesave për mbledhjen, përpunimin, organizimin
dhe përmirësimin e vazhdueshëm të të dhënave; proceseve të monitorimit të politikave,
strategjive dhe projekteve si dhe në përgatitjen e politikave të zhvillimit të sektorit të bujqësisë.
103
2 KAPITULLI 2 “METODOLOGJIA”
2.1 Metoda e kërkimit
Studimi i matjes së ndikimit të skemave mbështetëse tek fermerët, bazohet në analiza empirike
quasi ekperimentale sipas modelit shkakësor Rubin, në thelb të të cilit qëndron krahasimi i
efekteve në grupin e trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar me karakteristika të ngjashme.
Modeli shkakësor Rubin bazohet në konceptin e inferencës shkakësore mbi rezultatet e
mundshme nën trajtim dhe kontroll, nga të cilët vetëm njeri është nën vrojtim për çdo njësi.
(Holland 1986; Splawa-Neyman 1923; Rubin 1974, 1978, 1990).
Metoda e njehsimit të probabilitetit (Propoensity Score Matching-PSM) u publikua për herë të
parë nga Paul Rosenbaum dhe Donald Rubin në 1983, në zbatim të modelit shkakësor Rubin për
studimet vëzhguese.
Metoda e njehsimit është bërë gjithnjë e më shumë popullore si një metodë e inferencës
shkakësore në shumë fusha përfshirë statistikat (Rubin 2006; Rosenbaum 2002), mjeksisë
(Christakis and Iwashyna 2003; Rubin 1997), ekonomiks (Abadie and Imbens 2006; Galiani,
Gertler, and Schargrodsky 2005; Dehejia and Wahba 2002, 1999), shkenca sociale (Bowers and
Hansen 2005; Herron and Wand 2006; Imai 2005; Sekhon 2004b), sociologji (Morgan and
Harding 2006; Diprete and Engelhardt 2004; Winship and Morgan 1999; Smith 1997) dhe
drejtësi (Rubin 2001). Megjithatë, nuk ka konsensus se si duhet të bëhet njehsimi saktësisht, si të
masim suksesin e procedurës së njehsimit, dhe nëse estimatorët e njehsimit janë aq sa duhet
robuste ndaj pasaktësive, në mënyrë që të jenë të përdorshme në praktikë (Arceneaux, Gerber,
and Green 2006; Heckman, Ichimura, Smith, and Todd 1998).
Një shumëllojshmëri e gjerë procedurash njehsimi janë propozuar dhe Matching zbaton shumë
prej tyre. Gjatë përdorimit të metodave të njehsimit për të vlerësuar efektet shkaksore, problemi
kryesor qëndron në kryerjen sa më mirë të njehsimit.
Dy qasjet më të zakonshme janë Metoda e Njehsimit të Probabilitetit (Rosenbaum dhe Rubin
1983) dhe njehsimet multivariate bazuar në distancën Mahalanobis (Cochran dhe Rubin 1973,
Rubin 1979 1980). Metoda e Njehsimit të Probabilitetit (vlerësuar nga regresioni logjistik),
104
distanca Mahalanobis ose kombinimi i të dyjave kanë veçori terorike interesante nëse kovariatet
kanë shpërndarje të tilla si shpërndarja normale ose shpërndarja t.
Nëse kovariatet janë të shpërndara në këtë mënyrë, këto metoda kanë veçorinë e "reduktimit të
biasit në përqindje të barabartë" (Equal Percentage Bias Reduction (EPBR) (Rubin 1976a, b,
Rubin dhe Thomas 1992).
Kur kjo veçori qëndron, njehsimi do të reduktojë biasin në të gjitha kombinimet lineare të
kovariateve. Nëse veçoria EPBR nuk qëndron, atëhere, në përgjithësi, njehsimi do të rrisë biasin
e disa funksioneve lineare të kovariateve edhe në qoftë se të gjitha mesataret univariate janë më
afër në të dhënat e njehsuara se sa në ato të panjehsuara (1976a Rubin).
Rosenbaum and Rubin (1983b, Theorem 3) në teoremën 3, demostrojnë se :
(r1i, r0i) ⊥ zi|Xi ⇒ (r1i, r0i) ⊥ zi|e(Xi)
Që do të thotë se nën supozimin e zero bias në trajtim, pra kur një njësi në grupin e trajtuar dhe
një njësi korresponduese në grupin e kontrollit kanë të njejtin probabilitet të njehsuar, dy njësitë
e njehsuara do të kenë, në probabilitet, të njejtën vlerë të kovariatit Xi. Prandaj, analizat e të
dhënave të njehsuara pas procesit të njehsimit, tentojnë të prodhojnë të njejtin vlerësim të
pashmangur për efektet e trajtimit për shkak të biasit të reduktuar përmes ballancimit të
shpërndarjeve të kovariateve të vrojtuar ndërmjet grupit të trajtuar dhe atij të kontrollit
(“Causality” second edition, Judea Pearl, 2000).
Me intuitë, diferenca mesatare midis njësive të trajtuar dhe atyre të kontrollit në të dhënat e
njehsuar do të ishte një vlerësim i mjaftueshëm për efektin mesatar të trajtimit (ATE-average
treatment efect) që ka formën:
ATE= E(Y 1i|Ti = 1;0 ) – E(Y0i|Ti = 1;0);
Ku Eyi është vlera e pritur, T= 1 për grupet e trajtuar dhe T = 0 për grupet e kontrollit dhe ATE
mund të përkufizohet si efekti mesatar që do të vërehet në qoftë se të gjithë në grupet e trajtuara
dhe të kontrollit janë trajtuar, krahasuar me nëse askush në të dy grupet nuk janë trajtuar (Harder,
Stuart, dhe Anthony, 2010)
105
Megjithatë, për të kontrolluar ndonjë mospërputhje pas njehsimit, sepse në praktikë probabiliteti
i njehsuar e(Xi) nuk mund të prodhojë njehsim të përkryer, Rosenbaum dhe Rubin (1985)
rekomanduan përdorimin e regresionit për kontrollin e disa covariates të pabalancuara, quajtur
X* i1, . . . , X* iq, për eliminimin e bias të mbetur pas njehsimit. Atëhere, efekti neto i trajtimit
mund të vlerësohet si ATT = b1 ku b1 është një regresion i vlerësuar i koeficientit zi në modelin e
regresionit për të dhënat e njehsuar me kontrollin për kovariatet e pabalancuar:
ri = b0 + b1z1 + b2X* i1 + . . . + bq+1X* iq + ei
2.1.1 Arsyet pse PSM
Një nga arsyet e përdorimit të PSM është se shumë publikime në fushën manaxheriale bazohen
në të dhëna vëzhguese. Të dhëna të tilla të mëdha mund të jenë pa shumë shpenzime por janë më
shumë vezhguese se eksperimentale. Duke përshtatur kovariatet ndërmjet grupeve të trajtuar dhe
atyre të kontrollit, metoda PSM bën të mundur reduktimin e biasit, duke bërë të ngjashëm dy
grupet nën studim bazuar në karakteristikat e vrojtuara. Si në çdo procedurë njehsimi, PSM mat
efektin mesatar të trajtimit nga të dhënat e vrojtuara. Avantazhet kryesore të përdorimit të kësaj
metode janë se duke përdorur një kombinim linear të covariates për një rezultat të vetëm,
balancon grupet e trajtuara dhe ato të kontrollit mbi një numur të madh covariates pa humbur një
numur të madh vrojtimesh. Futja e një covariate si balancues të ri, rrit gjeometrikisht numrin
minimum te nevojshëm të vrojtimeve në kampion.
Së dyti, modelet ekonometrike të keq-specifikuara duke përdorur të dhënat vëzhguese
ndonjëherë prodhojnë vlerësues të shmangur. Një burim biasi është se të dy zgjedhjet nuk kanë
mbivendosje të shpërndarjes, dhe analiza e regresionit nuk mund t’i tregojnë shkencëtarëve
mbivendosjen e shpërndarjeve ndërmjet dy zgjedhjeve. Cochran (1957, f 265-266) ilustroi këtë
problem duke përdorur shembullin e mëposhtëm: '' Le të supozojmë se na duhet të përshtatim
diferencat në të ardhurat e prindërve në një krahasim të fëmijëve në shkollat private dhe publike,
dhe se të ardhurat e shkollave private varionin nga $ 10,000- $ 12,000, ndërsa të ardhurat e
shkollave publike varionin nga $ 4,000- $ 6,000. Covariance do të rregullojë rezultatet sikur të
kishin të ardhura mesatare prej $ 8,000 në secilin grup, edhe pse asnjeri grup nuk ka ndonjë
vrojtim në të cilën të ardhurat janë në këtë nivel ose afër tij. Procedura PSM mund të detektojë
me lehtësi mungesën e shpërndarjes së kovariate ndërmjet grupeve dhe do ta përshtasë atë në
përputhshëri.
106
Së treti, modele lineare ose logjistike janë përdorur për të përshtatur covariates të tjerë, por këto
modele mbështeten në supozimet në lidhje me formën funksionale. Për shembull, një supozim i
nevojshëm për një model linear për të prodhuar një vlerësues të paanshëm është se ajo nuk vuan
nga probleme të endogjenitetit. Edhe pse procedura për të llogaritur probabilitetin e njehsuar
është parametrike, përdorimi i probabilitetit të njehsuar për të llogaritur efektet shkak-pasojë
është gjerësisht jo-parametrike. Kështu, përdorimi i PSM për të llogaritur efektin shkak-pasojë
është më pak e ndjeshme ndaj shkeljes të supozimeve të modelit. Në përgjithësi, kur dikush është
i interesuar në hetimin e efektivitetit të praktikave të menaxhimit por në pamundësi të mbledhë të
dhëna eksperimentale, mund të përdoret PSM , të paktën si një provë të fortë për të justifikuar
gjetjet e vlerësuara nga modelet parametrike. ( Mingxiang Li, 2012).
2.1.2 Përdorime të metodës PSM në studime të impaktit të politikave dhe
ndërhyrjeve
Zbatimet më të shumta të PSM vijnë nga vlerësimi i politikave publike nga ekonomistët (p.sh.,
Dehejia & Wahba, 1999, Lechner, 2002). Zbatimi i hershëm i PSM kishte si qëllim të shqyrtonte
nëse kjo teknikë efektive redukton biasin që rrjedh nga heterogjeniteti i pjesëmarrësve.
Ekonomistët në përgjithësi ranë dakord se PSM është e përshtatshme për të shqyrtuar efektet
shkakësore duke përdorur të dhënat vëzhguese. Aplikimi i kohëve të fundit nga Couch dhe
Placzek (2010), për shembull, përdori PSM për të llogaritur ATT pa ndonjë shqetësim në lidhje
me legjitimitetin e teknikës. Duke kombinuar PSM me qasjen e mesatares së diferencave të
diferencave, Couch dhe Placzek (2010) ka gjetur se pushimet masive ulën të ardhurat me 33%.
Në studimin “Using the Propensity Score Method to Estimate Causal Effects: A Review and
Practical Guide” (Li W., 2012) synimi i të cilit është të fusë metodën PSM në fushën e
menaxhimit shkruan se për të bërë një pasqyrë të përmbledhur të PSM në fusha të tjera të
shkencave sociale, realizon një kërkim në fusha të tilla si ekonomia, sociologjia, dhe financat e
biznesit që janë relevante për menaxhimin. Në përgjithësi, në fillim të 2012, gjeti 674 artikuj në
këto tri fusha që kanë cituar artikullin e Rosenbaum dhe Rubin. Më pak se 100 artikuj janë
botuar para vitit 2002, por rreth 300 artikuj janë publikuar në mes të 2009 dhe 2011.
Në studimin: “Evaluating the Effects of Farm Programs: Results from Propensity Score
Matching” autorët Pufahl dhe Weiss kanë përdorur një metodë jo-parametrike e njehsimit të
probabilitetit për të vlerësuar efektet e dy programeve për fermën: agri-mjedisore dhe masa për
107
zonat më pak të favorizuara mbi përdorimin e inputeve dhe outputet e fermës në fermat
individuale në Gjermani. Analizat japin një efekt pozitiv domethënës të trajtimit të skemave për
shitjet e fermës dhe sipërfaqet nën kultivim. Nga analiza rezultojnë dhe diferenca të ndjeshme në
efektin e trajtimit ndërmjet fermave individuale. (Pufahl, A. and Weiss, C.R., 2008 ).
Një tjetër përdorim i metodës PSM nëlvlerësimin e ndikimit të politikave, ndërhyrjeve në
procese bujqësore është studimi “The Impact of Agricultural Extension on Farmer Nutrient
Management Behavior in Chinese Rice Production: A Household-Level Analysis ( Dan Pan,
2014) ekzaminon ndikimin e ekstensionit bujqësor mbi sjelljen e fermerëve në manaxhimin e
elementëve ushqyes. Janë studjuar fermerë të orizit në 7 provinca rurale të Kinës. Rezultatet
empirike tregojnë se pjesëmarrja në ekstensionin bujqësor ka patur një ndikim pozitiv në
racionalizimin e sjelljes së fermerëve në menaxhimin e lëndëve ushqyese. Megjithatë, ky ndikim
është i parëndësishëm, por rritet tek fermerët me nivel më të lartë arsimor, të gathsëm për të
riskuar dhe ferma të mëdha. Gjetjet e studimit tregojnë sfidat e Kinës lidhur me përdorimin e
lëndëve ushqyese organike ose jo në qindra million fermerë, gjithashtu kanë implikime të
rëndësishme për sistemin extension Kinës për të përmbushur objektivat e përmirësimit të
menaxhimit të lëndëve ushqyese.
Ne studimin e tyre, Bojnec and Latruff e (2013) “Farm size, agricultural subsidies and farm
performance in Slovenia”, analizojnë lidhjen midis madhësisë së fermës, subvencioneve dhe
performancës së fermave sllovene, duke përdorur metodën PSM. Analizat treguan se ka një
lidhje pozitive para dhe pas anëtarësimit në BE midis performancës së fermave me madhësinë e
fermës.
Gjetjet e studimit treguan se fermat e vogla ishin më pak eficiente nga pikëpamja teknike por më
shumë eficiente përsa i përket alokimeve të subvensioneve dhe fitimprurëse. Pra ka një lidhje
positive përsa i përket rentabilitetit, dhe lidhje negative përsa i përket eficiencës teknike të
fermave.
Në studimin e tyre, M. Kassie, P. Zikhali, J. Pender, & G Kohlin, 2008 , “Organic Farming
Technologies and Agricultural Productivity: The case of Semi-Arid Ethiopia “ ekzaminuan
rritjen e produktivitetit për shkak të adoptimit të praktikave të qëndrueshme të prodhimit
bujqësor duke përdorur metodën PSM të kombinuar me metoda parametrike me OLS dhe
108
vlerësues të efekteve të rastit. Rezultatet zbuluan një avantazh superior të praktikave të bujqësisë
organike ndaj plehrave kimike në përmirësimin e produktivitetit të kulturave nën studim dhe
nxorrën konkluzione politike bazuar në rezultatet.
2.2 Hipotezat bazuar në analizat shkak-pasojë
Synimi ynë është të analizojmë nëse subvencionet e alokuara nga qeveria në sektorët nën studim,
kanë dhënë impaktin e tyre në rritjen e prodhimit dhe të ardhurave të fermerëve të vreshtit dhe
ullirit, të trajtuar me subvencione në vitin 2007, si dhe në tregues të tjerë të rëndësishëm përgjatë
zinxhirit të vlerës.
Hipotezat u ndërtuan bazuar në analizat shkak-pasojë për efektet e skemave të subvencionit.
Hipoteza 1: Subvencionet kanë një ndikim neto të rëndësishëm në prodhimin dhe
rendimentin e ullinjve dhe vreshtit.
Hipoteza 2: Madhësia e fermave të subvencionuara rritet si rezultat i përftimit nga
skemat mbështetëse.
Hipoteza 3: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në rritjen e sipërfaqeve
frutore.
Hipoteza 4: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në mobilizimin e
burimeve.
Hipoteza 5: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në investimet.
Hipoteza 6: Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të qartë në të ardhurat në sektorët në
studim.
Metodologjia e zgjedhur për të realizuar këtë studim dhe analizat shkak-pasojë do të na ndihmojë
për t’u dhënë përgjigje pyetjeve të ngritura më sipër dhe gjithashtu për të diskutuar nëse
hipotezat e ngritura janë të vërteta apo jo.
Parë në këndvështrimin e zinxhirit të vlerës, kemi supozuar se rritja e sipërfaqeve të mbjella por
jo vetëm do të ndikonte në rritjen e prodhimit nga ana e fermerëve objekt i studimit tonë.
Gjitashtu, nga ky këndvështrim, mund të ketë edhe faktorë të tjerë përveç shtimit të sipërfaqeve
109
dhe krijimit të sipërfaqeve të reja me ullinj e vreshta, që ndikojnë në rritjen e prodhimit. Këta
faktorë mund të jenë: futja e teknologjive moderne përsa i përket varieteve dhe prodhimit, ofrimi
i këshillimeve dhe shpërndarja e njohurive nëpërmjet udhëzuesve që mbështeten në kritere dhe
praktika të mira bujqësore, të detyrueshme për t’u zbatuar nga përfituesit. Nga ana tjetër, politika
e mbështetjes me subvencione synon rritjen e përdorimit të tokës, duke kultivuar tokën djerrë, e
cila menaxhohet në nivel privat apo shtetëror në nivele qëndrore dhe njësi administrative
vendore.
Synimi kryesor sigurisht ka qenë ndikimi tek prodhimi dhe të ardhurat e fermerëve, objekt i
subvencioneve. Por kemi vlerësuar dhe përfitimet indirekte, përgjatë dhe si rezultat i zinxhirit të
vlerës. Vënia në përdorim e tokës dhe rritja e prodhimit jep një efekt zinxhir përsa i përket rritjes
së përdorimit të inputeve bujqësore. Nga ana tjetër, procedurat e alokimit të skemave
mbështetëse, të shoqëruara me udhëzues praktik mbi zbatimin e praktikave të mira bujqësore,
kërkojnë domosdoshmërisht përdorimin e shërbimit të ekstensionit dhe atij këshillimor.
Rrjedhimisht, kemi supozuar se fermerët, në kuadër të zbatimit të fondeve të subvencionuara nga
qeveria, kanë rritur kooperimin mes tyre, si dhe me biznese të tjera në zinxhirin e vlerës, gjë që mund
të ketë ndikuar në një status më të mirë për fermerët në përgjithësi.
Table 33 Pyetjet vlerësuese për përcaktimin e ndikimit
Zinxhiri i rezultateve dhe
çështje të tjera
Pyetjet vlerësuese
Të ardhurat ose përfitimet
direkte të përfituesve
target
1. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në rritjen e sipërfaqes
së mbjellë? A ka ndikuar ai në përmasën e fermës?
2. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në përdorimin e
teknologjive të reja? A ka pasur ai ndonjë efekt neto në rritjen e të ardhurave
për prodhimin?
3. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në rritjen e
produktivitetit të fermerëve?
Mobilizim i burimeve
shtesë nga përfituesit
target
4. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në investime? A ka
kontribuar ai në mobilizimin e burimeve shtesë nga burime të tjera duke
përfshirë grante, paratë e fermerit ose kredi nga banka?
Ndikimi ose përfitimet
indirekte të përfituesve të
tjerë nga skemat e
subvencionit nga qeveria
5. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në rritjen e kërkesës
për inpute, të dyja: materiale të papërpunuara dhe këshillim nga shërbimet e
ekstensionit dhe konsulencës? A ka pasur ai një ndikim në rritjen e shitjeve
në përfitim të fermerëve dhe në përfitim të blerësve më vonë?
6. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në promovimin e
koperimit midis fermerëve dhe koperimin e aktorëve të tjerë të zinxhirit të
vlerës?
7. A ka pasur subvencioni nga qeveria ndonjë efekt neto në statusin e
përgjithshëm të fermerit?
110
2.3 Zgjedhja
Zgjedhja është një selektim i të anketuarve me teknika të tilla që të përfaqësojnë popullsinë
gjithsej sa më mirë të jetë e mundur.Teknikat e zgjedhjes janë të shumta, e rëndësishme është të
kemi një zgjedhje optimale që të plotësojë kërkesat tona për një saktësi të kënaqshme rezultatesh
me një kosto të ulët. Një zgjedhje shumë e madhe shpenzon para dhe kohë. Një zgjedhje shumë
e vogël sjell rezultate jo sinjifikative. Teknika e zgjedhjes më e përdorur është ajo e zgjedhjes së
rastit. Llogaritjet e madhësisë së zgjedhjes duke përdorur këtë teknikë bëhen, bazuar në këto
parametra:
Intervali i besimit (ose marzhi i gabimit): Marzhi i gabimit është niveli i saktësisë që kërkojmë
në një zgjedhje. Madhësia e zgjedhjes varet nga marzhi i gabimit, sa më i vogël ky marzh aq me
e madhe do të jetë zgjedhja. Nëse gjatë një anketimi 50% e të anketuarve i përgjigjen “po “ një
pyete të caktuar, me një marzh të zgjedhur gabimi prej 2%, atëhere nëse anketojmë të gjithë
popullsinë, do të jemi të sigurt që në intervalin 48% dhe 52% e tyre do të përgjigjen “po” për
këtë pyetje.
Niveli i besimit : Niveli i besimit na tregon sa të sigurtë mund të jemi me marzhin e gabimit të
zgjedhur, pra sa shpesh përqindja e popullsisë që përgjigjet po, bie brenda kufijve të intervalit të
besimit, ose me fjalë të tjera, sa të sigurt jemi që në intervalin 85% dhe 95% se popullsia do të
përgjigjet “po”. Niveli i besimit që zakonisht përdoret në kërkimet sasiore është 95%, mund të
jetë 99%, në këtë rast madhësia e zgjedhjes rritet.
Në kushtet e vrojtimit për studimin mbi ndikimin e skemave mbështetëse të ardhurat e
fermerëve, kemi zgjedhur Metodën e Probabilitetit të Njehsuar ose PSM. Kjo procedurë, për
specifikën e saj tërësisht statistikore, lejon krijimin e dy grupeve, njeri grup i trajtuar dhe tjetri i
kontrollit me karakteristika të ngjashme dhe mund të përdoren metoda statistikore për
përcaktimin e zgjedhjes duke arritur qëllimin e studimit. Llogaritjet tona për zgjedhjen e numrit
të fermerëve për anketim, janë bazuar në formulën e Cochran:
111
SS = (Zα = 0.05)² * p*(1-p) / (Intervali i besimit)²
SS = (1.96)² * 0.5*(1-0.5) / (0.1)²
Nga të cilat:
SS madhësia e zgjedhjes.
Variabli i standartizuar Z (për α = 0.05) = 1.96
Për nivel besimi 0.95 marrim α=0.05
Intervali i besimit = 10%
p=0.5
Mbi këtë bazë, me këtë interval besimi prej 10% kemi zgjedhur 109 fermerë për grupin e trajtuar,
dhe 146 fermerë të pasubvencionuar si potenciale për grupin e kontrollit, bazuar në karakteristika
të ngjashme me pothuajse të njejtën shpërndarje të tyre si tek grupi i trajtuar.
Kritere të tjera të mbajtur parasysh janë përmasa e kampionit, sektori dhe qarku. Sektorët e
përzgjedhur ishin vreshti dhe prodhimi i ullirit, përkatësisht Fieri dhe Shkodra si dy zonat me
prodhimin më të madh për sektorët e përzgjedhur.
Sektorët dhe zonat janë përzgjedhur duke u bazuar në dy kritere kryesore: magnituda e sektorit
dhe sipërfaqja e mbështetur me subvencion, dhe potenciali i sektorit për të shfaqur ndikim në 4
vite. Të dy sektorët e përzgjedhur, sektori i vreshtit dhe i prodhimit të ullirit kanë tërhequr
subvencione nga shteti në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhës nën studim në të dy qarqet
e përzgjedhura, duke na dhënë arsye të mendonim për një ndikim të kënaqshëm brenda 4 viteve.
Një synim tjetër i mbajtur parasysh gjatë zgjedhjes së kampionit ishte përzgjedhja e dy skemave
mbështetëse në dy zona të ndryshme për të pasur një qasje të balancuar: një qark në veri dhe një
në jug. Sipas të dhënave administrative nga MBRZHAU dhe AZHBR, Qarqet e Shkodrës dhe
Fierit kanë marrë një përqindje fondesh të konsiderueshme në mbështetje të plantacioneve e
ullirit dhe vreshtit. Për më tepër Shkodra është i vetmi qark verior që ka zhvilluar gjerësisht
prodhimin e ullirit dhe ka marrë një mbështetje të rëndësishme nga shteti për këtë sektor.
Shpërndarja e kampionit sipas qarqeve dhe sektorëve jepet në tabelën 34.
112
Table 34 Shpërndarja e kampionit sipas sektorëve dhe qarqeve
Qark
Total
Shkodër Fier
Sektori i
Ullirit
Subvencion
në 2008
Të pa subvencionuar 16 61 77
të subvencionuar 11 49 60
Total 27 110 137
Sektori i
Vreshtit
Subvencion
në 2008
Të pa subvencionuar 11 59 70
të subvencionuar 12 37 49
Total 23 96 119
Total Subvencion
në 2008
Të pa subvencionuar 27 120 147
të subvencionuar 23 86 109
Total 50 206 256
Njësia bazë e anketimit është ferma. Për zgjedhjen e fermerëve të subvencionuar dhe të pa
subvencionuar, u ndoq një proçedurë përzgjedhëse e shtresëzuar në përzgjedhjen e komunave
dhe fshatrave bazuar në peshën që këto komuna dhe fshatra kanë në secilin nga sektorët e
zgjedhur. Brenda qarqeve, përzgjedhjen e komunave dhe fshatrave e bazuam në frekuencën e
përfituesve të mbështetur duke përdorur një informacionin e siguruar nga Ministria e Bujqësisë.
Metoda e zgjedhjes së rastit u përdor për të zgjedhur fermerët e subvencionuar për grupin e
trajtuar me subvencione. Për të bërë këtë zgjedhje, shërbyen listat e fermerëve përfitues që
posedohen nga shërbimi i ekstensionit në drejtoritë rajonale të bujqësisë. Për zgjedhjen e
fermerëve të grupit të kontrollit, pra të fermerëve që nuk kanë përfituar subvencione, u ndoq një
procedure e zakonshme e zgjedhjes së rastit, nga të dhënat që posedohen nga drejtoritë rajonale
të bujqësisë.
2.4 Pyetsori
Pyetsori (në aneks) është instrumenti i përdorur për mbledhjen e të dhënave për analizën e
ndikimit të subvencioneve të skemave mbështetëse shtetërore për fermerët. Hartimi i pyetsorit ka
pasur qëllim të shërbejë në përcaktimin e një përfundimi të mundshëm mbi një ndikim të
mundshëm të skemës së subvencionit nga qeveria. Një faktor tjetër i mbajtur parasysh gjatë
hartimit të pyetsorit është të jetë në funksion të përdorimit, për qëllim analize, të metodës pothuaj
eksperimentale duke përdorur metodën e njehsimit të probabilitetit. Pyetsori u testua përpara se
të përdoret për mbledhjen e të dhënave mbi skemat e sbuvencionit të ullirit dhe vreshtit të
alokuara në vitin 2008 dhe ndikimit të tyre pas një periudhe 5 vjeçare tek fermat e zgjedhura për
anketim.
113
Pyetjet lidhen me situatën e fermerëve të subvencionuar në dy momentet kohore 2008 dhe 2012
dhe përfshijnë të gjithë zinxhirin e vlerës.
Pyestori përmban të dhëna të përgjithshme: Demografike, mbi punësimin, nivelin arsimor,
madhësinë e fermës.
Pyetsori është organizuar në pyetje sasiore dhe cilësore.
Pyetje sasiore: Pyetjet sasiore janë organizuar në module dhe janë ndërtuar për të
marrë informacion për prodhimin, çmimet, investimet dhe teknologjinë, burimet e
financimit, teknolgjitë e reja të zbatuar, rendimentin e kostot e prodhimit, kooperimin
midis fermerëve përgjatë zinxhirit
Pyetje cilësore: mbi vlerësimin e vetë fermerëve mbi nevojën për kooperim, të
ardhurat, investimet, etj.
2.4 Variablat e Studimit
Variabël i varur : dummy (1,0)
Fermerë që përfitojnë subvencione =1
Fermerë që nuk përfitojnë subvencione = 0
Variabel i pavarur
Mosha e kryefamiljarit
Gjinia e kryefamiljarit
Niveli arsimor
Numri i pjesëtarëve të familjes që punojnë në fermë
Statusi i punësimit
Sektori (ulliri, vreshti)
Struktura e fermës
Madhësia e fermës
114
2.5 Zbatimi i Proçedurës së njehsimit të probabilitetit
Në studimin e tyre : Analizat e probabilitetit të njehsuar, koncepte dhe çështje, (Wei Pan &
Haiyan Bai), sqarojnë se Metoda e Njehsimit të Probabilitetit është një metodë vlerësimi e
projektuar për zgjedhje të fundme, dhe bazohet në një ide të thjeshtë, të zgjuar, me karakter
statistikor. Duke supozuar një veprim binar ose trajtim (siç e kemi quajtur përgjatë studimit tonë)
X dhe një grup arbitrar kovariatesh të matur S, probabiliteti i njehsuar L(s) është probabiliteti që
X = 1 të zgjidhet nga një pjesëmarrës me karakteristikat S = s, ose:
L(s) = P(X= 1 | S = s).
Rosenbaum dhe Rubin treguan se, duke e parë L(s) si funksion të S, pra, si një variabël të rastit,
X dhe S janë të pavarur kur jepet L(s), që do të thotë se të gjitha njësitë ndodhen në të njëjtën
vlerë të L(s) janë të krahasueshme, ose “të ballancuara,” në kuptimin që, brenda çdo strate të L,
njësitë e trajtuara dhe të patrajtuara kanë të njëjtën shpërndarje të karakteristikave S (Chapter
one: Propensity Score Analysis Concepts and Issues Wei Pan & Haiyan Bai, page 3). Në figurën
12 tregohen hapat e nevojshëm për kryerjen e njehsimit të probabilitetit.
Figure 1 hapat e nevojshëm për kryerjen e njehsimit të probabilitetit.
Metodat e njehsimit dhe përshtatjet bazuar në model regresioni nuk duhet të shihen si metoda
konkurruese por si plotësuese, ky është një mesazh i vjetër në dekada. Kërkime të shumta gjatë
dekadash (Cochran & Rubin, 1973, Ho, Imai, King & Stuart, 2007, Rubin, 1973b, 1979, Rubin
& Thomas, 2000) kanë treguar se mënyra më e mirë është që të kombinohen dy metoda, për
shembull, duke bërë axhustime nëpërmjet regresionit në zgjedhje të njehsuara.
Selektimi i zgjedhjeve të njehsuara redukton biasin për shkak të diferencave të covariate, dhe
analiza e regresionit në këto zgjedhje mund të përshtasë disa dallimet të vogla të mbetura dhe për
të rritur efikasitetin e vlerësimeve.
Hapi parë
Vlersimi i
probabilitetit të njehsuar
Hapi dytë
Zgjedhja e algoritmit
të njehsimit
Hapi tretë Kontrollo
mbivendosjet/ mbështetje të
përbashkët
Hapi katërt
Cilësia e njehsimit/vlersimi i
efekteve
Hapi pestë
Analiza ndjeshmërie
115
Nisur nga sa më sipër, në fazën e parë të njehsimit të probabilitetit, bëhet vlerësimi i rezultatit
të probabilitetit me kusht i përfitimit të një trajtimi të kushtëzuar mbi bivariatet e vrojtuar. Ky
probabilitet gjendet duke bërë regresin e grupit të trajtuar ndaj atij të patrajtuar nëpërmjet një
regresioni logit. Në këtë analizë kemi si variabël të pavarur, variablin dummy që merr vlerën 1
për fermerët që kanë marrë subvencione shtetërore në vitin 2008, dhe 0 për fermerët që nuk
marrin subvencione shtetërore në të njëjtin vit.
Në Tabelën 35 përshkruhen variablat e përfshirë në ekuacionin e regresionit për lidhjen midis
variblave të trajtuar me subvencion.
Table 35 Variablat në regresion logistik që parashikojnë përfshirjen në grupin e trajtuar
Variabli
Tipi i
variablit
(Shkalla e
matjes)
I matur si
S_2008 Ka marrë subvencion në
2008
Cilësor 1= Ka marrë subvencion nga qeveria 0= Nuk
ka marrë subvencion nga qeveria
A1 Mosha e kryefamiljarit Raport Numri i viteve
A3 Nr i anëtarëve të familjes që
punojnë në fermë
Raport Numri i njerëzve
A7 Niveli arsimor i
kryefamiljarit
E zakonshme 1= Pa arsim
2= Shkolla fillore 4 vjeçar
3= Arsim i detyruar 9 vjeçar
4= Shkolla e mesme bujqesore
5= Shkolle e mesme & të tjera teknike
6= Universitet
I vetëpunësuar
në fermë
Ferma si punësimi kryesor Dummy 1= Ferma si punësimi kryesor
0= Të tjera si punësime kryesore
Sektor_
dummy
Sektori Dummy 1= Vreshti
0= Ulliri
Qarku Qarku Dummy 1= Fier
0= Shkodër
B3 Përmasa e fermës në 2008 Raport Nr i dynymëve
B12 Eksperienca e kryefamiljarit
në aktivitetin e zgjedhur
Raport Nr i viteve
Faza e dytë ka të bëjë me zgjedhjen e një algoritmi të njehsimit. Algoritme të ndryshëm mund
të përdoren për këtë njehsim duke përfshirë njehsimin metrik, “njehsimi i fqinjit më afërt” me
ose pazëvendësim, njehsimi “Kernel dhe Regresioni linear lokal”. Në këtë analizë, kemi përdorur
metodën e njehsimit të fqinjit më të afërt të pazëvendësueshëm, duke përdorur paketën MatchIt
116
në R software. Synimi është njehsimi i subjekteve të trajtuar kundrejt atyre të patrajtuar në
mënyrë që të dy grupet të jenë të ngjashëm në të gjitha bivariatet e përfshira në rezultatin e
probabilitetit. Në përgjithësi, kjo kushtëzon ose njehsimin e individëve të trajtuar dhe të pa
trajtuar me rezultat probabiliteti të njëjtë ose rivlerësimin e vrojtimeve në grupin e kontrollit.
PBR ose përqindja e reduktimit të biasit (Cochran & Rubin, 1973), mbi kovariatet është një
kriter i matjes së efektivitetit të biasit.
Megjithëse nuk ka një vlerë kufi të PBR, shifra prej 80 % e reduktimit të biasit konsiderohet në
shembujt e Cochran and Rubin (1973) si një njehsim i kënaqshëm.
Rezultati i proçedurës së njehsimit është krijimi i dy grupeve - njëri grup i trajtuar dhe tjetri grup
kontrolli (I pa subvencionuar), secili grup me 79 anëtarë (kutia 1); proçedura “gjen” një fermer të
ngjashëm të pa subvencionuar, për cdo fermer të subvencionuar, bazuar në bivariatët e
përshkruar në Tabelën 35.
Rezultatet në kutinë 1 janë marrë duke përdorur një kaliper2 prej 0.25, i cili është një matës
kaliper relativisht standard në matjen e ndryshimit të rezultateve të probabilitetit të të trajtuarve
kundrejt rasteve të kontrollit.
Gjatë realizimit të njehsimit u përdorën disa procedura, përpara se të zgjidhej kaliper 0.25, disa
pa kaliper, ose me kaliper 0.3 dhe 0.77. Alternativa e zgjedhur balancon cilësinë e njehsimit dhe
krijon grupe të mëdha që lejojnë një analizë të përshtatshme statistikore.
2 Kalibër është matja e diferencës midis rezultatit të probabilitetit të rasteve të trajtuara dhe rasteve të kontrollit. Kaliper shprehet në shmangje
standard të përputhjes mesatare. Kaliper 0.25 do të thotë që diferenca midis rezultatit të probabilitetit duhet të jetë më e vogël ose e barabartë me
0.25 devijime standard të probabilitetit.
117
Kutia 1: Përmbledhje e proçedurës së njehsimit – Paketa MatchIt në R software
Përmasa e zgjedhjes:
Kontroll Të trajtuar
Të gjithë 147 109
Të njehsuar 79 79
Të pa njehsuar 68 30
Mbetje 0 0
Përqindja e përmirësimit të balancës krahasuar me të gjithë zgjedhjen:
Mean Diff. eQQ Med eQQ Mean eQQ Max
Distanca 98.2815 96.7430 97.2280 98.7032
Qark 53.6934 0.0000 54.0084 0.0000
A1(Mosha e kryefamiljarit) 85.8504 -33.3333 8.8908 10.0000 A3 (Nr i anëtarëve të familjes
që punojnë në fermë) 87.0621 100.0000 68.2658 0.0000
A7(Niveli arsimor i kryefam)-1613.9954 0.0000 -13.6262 0.0000
B3(Përmasa e fermës në 2008) 46.7965 0.0000 25.5996 0.0000 B12 (Eksperienca e kryefamiljarit
në aktivitetin e zgjedhur) 33.8262 0.0000 11.5890 -36.3636 I vetëpunësuar në fermë 73.4525 0.0000 77.0042 0.0000
Sektor_dummy 5.0010 0.0000 8.0169 0.0000
Përmirësimi i rezultatit të probabilitetit në të djathtë të figurës është mjaft i qartë. Kjo do të thotë që grupet e
subvencionuara dhe ato të pasubvencionuara janë disi të ngjashëm në përzgjedhjen e bivariatëve.
118
Faza e tretë konsiston në vlerësimin e pasojave të trajtimit bazuar në trajtimin e balancuar dhe
grupet e kontrollit. Strategjitë mund të përfshijnë Teste-t të drejtëpërdrejta, me ndryshime të
vogla në përfundime midis grupeve të trajtuar dhe jo të trajtuar, ose analiza multivariate si
modelim i përgjithësuar linear, analiza të mbijetesës ose ekuacione strukturore. Në analizën tonë
ne vleresojmë, aty ku është e mundur, pasojat e trajtimit neto si një rezultat i diferencës së
dyfishtë - diferenca midis përfundimit të 2012 dhe përfundimit të 2008 për grupet e trajtuara dhe
të kontrollit dhe diferenca midis ndryshimit të të trajtuarve dhe ndryshimit të grupeve të
kontrollit, siç tregohet në Tabelën 36.
Table 36 Efekti neto i trajtimit
Grupi i trajtuar Rezultati
2008
Rezultati
2012 1 në Rezultatin e trajtuar = Rezultati 2012- 2008
për grupin e trajtuar
Grupi i pa trajtuar Rezultati
2008
Rezultati
2012 2 në Rezultatin e pa trajtuar = Rezultati 2012-
Rezultati 2008 për grupin e pa trajtuar
Efekti neto i trajtimit =
Diferenca e ndryshimeve 1 në Rezultatin e trajtuar -
2 në Rezultatin e pa trajtuar
Siç rekomandojnë Rosenbaum and Rubin (1985) për të matur efektin neto të trajtimit - diferenca
e ndryshimit – kemi bërë një regresion të trajtës lineare për të zbuluar nëse subvencioni ka pasur
ndonjë ndikim domethënës statistikor. Ekuacioni i regresionit është si më poshtë:
TbXbY ** 21
Në këtë ekuacion:
Y është variabli i varur , që tregon rezultatin pas njehsimit,
α është vlerësimi i pikëprerjes së drejtëzës me boshtin y,
X është rezultati para njehsimit i të njëjtit variabël;
T një indikator me vlera (0,1) për grupet e trajtuara ose të kontrollit:
T= 1, kur fermerët kanë marrë subvencion;
T= 0 kur fermerët nuk kanë marrë subvencion;
b1,b2 = parametrat e modelit.
Kështu efektet e trajtimit u vlerësuan si ndryshim rezultati midis grupeve të trajtimit dhe të
kontrollit të kushtëzuara në rezultatin e testit paraprak. Aktualisht, koeficienti b2 që shoqëron
variablin T (Trajtimi) sjell një matje të efektit neto të trajtimit ose diferencën e ndryshimit.
119
Teste t për zgjedhjet e varura u përdorën për të vlerësuar rëndësinë statistikore të diferencave
mesatare midis ndikimit te subvencionit nga qeveria dhe ndikimit të burimeve të tjera të
investimeve, Testet t përdoren për të parë nëse ka diferenca domethënëse në mesataret e
kovariateve për të dy grupet (Rosenbaum dhe Rubin, 1985). Priten diferenca para njehsimit, por
pas njehsimit kovariatet duhet të jenë të balancuar në të dy grupet dhe kështu nuk duhet të ketë
diferenca domethënëse. T-test mund të preferohet, nëse vlerësuesi ka të bëjë me rëndësinë
statistikore të rezultateve. Mangësia këtu është se reduktimi i biasit para dhe pas njehsimit nuk
është qartësisht i dukshëm.
Në rastin tonë, rëndësia statistikore 0.05 mbështet një diferencë statistikore në ndikimin e
subvencionit nga qeveria dhe burime të tjera të ardhurash. Shenja positive tregon për një ndikim
shtesë të subvencionit nga qeveria krahasuar me burime të tjera të të ardhurave dhe shenja
negative tregon për një ndikim më të ulët krahasuar me burime të tjera të të ardhurave. Në rastin
e inferencës shkakësore, gjatë llogaritjes së variablave sasiorë, shikojmë efektin mbi vlerën e
pritur të variablit rezultat kur T ndryshon nga 0 në 1, ndërsa mbajmë konstant variablat e
kontrollit paratrajtimit X në mesataret apo medianat e tyre.
3 KAPITULLI 3: ANALIZA E TË DHËNAVE DHE REZULTATET
3.1 Sektori target dhe qarqet e studimit
Sektori i ullirit, ka qenë sektori që ka tërhequr më shumë skema të mbështetjes. Vijojnë dru
frutorët dhe përpunimi agroushqimor, por këto kategori janë më pak homogjene për qëllimin e
analizës sonë. Arsyeja është se nuk është e mundur të krahasojmë prodhimin me parametrat e
tjerë, pasi tek dru frutorët kemi disa lloje pemësh frutore me parametra të ndryshëm teknik dhe
ekonomik. E njëjta llogjikë aplikohet edhe për agro-përpunimin. Kështu sektori tjetër i
rëndësishëm prioritar në linjë është vreshti. Për këto arsye kemi zgjedhur t’a fokusojmë studimin
tonë në analizën e sektorit të ullirit dhe vreshtit. Këto dy sektorë janë ndër më të rëndësishmit
dhe janë sektorët agroushqimorë me rritjen më të shpejtë në Shqipëri për periudhën në studim.
Prodhimi i ullirit është rritur ndjeshëm në vitet e fundit. Prodhimi në 2012 ishte rreth 100 000 ton
i cili lë të kuptojë për një rritje drastike krahasuar me 7,600 ton në 2007-tën. Rritja e prodhimit
mendohet të jetë ndikuar nga subvencionet, të dhëna fillimisht për krijimin e një baze përpunimi
relativisht modern. Janë 164 prodhues vaji, shumica e të cilëve kanë një linjë përpunimi modern
të vajit të ullirit. Pas 2007-tës u dallua një zgjerim i dukshëm i plantacioneve i nxitur nga
120
skemat kombëtare të mbështetjes dhe numri i plantacioneve të ullirit është rritur 60% që nga viti
2007. Prodhimi i rrushit (për të dy qëllimet - verë dhe rrush tavoline) është rritur në mënyrë
domethënëse me 1/3-ën krahasuar më 2007-tën. Prodhimi i rrushit është përqëndruar në qarkun e
Fierit (19.8% e prodhimit total), Berat (13.3%), Vlorë (11.5%) dhe Elbasan.
Qarqet e Shkodrës dhe Fierit kanë marrë respektivisht një përqindje të konsiderueshme të
fondeve për plantacionet e ullirit dhe vreshtit në buxhetin total të skemave të mbështetjes.
Table 37 Shpërndarja e buxhetit të Shkodrës, Fierit dhe Lushnjës në buxhetin total të skemave
mbështetëse për ullirin dhe vreshtin, total 2007 – 2012
Plantacioni i ullirit
Plantacioni i vreshtit
lek përqindje lek përqindje
Lushnjë 95,958,377 4% 35,764,140 8%
Fier 397,615,809 19% 61,389,250 13%
Shkodër 211,734,843 10% 61,066,900 13%
Totali 2,135,609,909 100% 469,638,300 100%
Burimi :AZHBR
Mbështetja për plantacionet e ullirit zinte 55 përqind të buxhetit për skemat e mbështetjes për
Fierin, dhe gati 1/3 (32 përqind) e buxhetit për skemat e mbështetjes për Shkodrën është caktuar
për plantacionet e ullirit.
Table 38 Shpërndarja e buxhetit të skemave të mbështetjes për ullirin dhe vreshtin në buxhetin
total të skemave të mbështetjes, total 2007 – 2012
Qarku Totali lek
Plantacioni ullirit
Plantacioni vreshtit
lek Përqindja e
totalit
lek Përqindja e
totalit
Berat 637,537,675 390,162,516 61% 32,345,900 5%
Dibër 344,104,045 0 0% 29,669,500 9%
Durrës 274,180,038 79,916,732 29% 51,769,180 19%
Elbasan 658,158,576 448,143,110 68% 39,633,000 6%
Fier 718,523,904 397,615,809 55% 61,389,250 9%
Gjirokastër 291,388,004 74,897,634 26% 23,870,500 8%
Korcë 631,443,050 0% 25,846,170 4%
Kukës 226,826,217 0% 16,694,950 7%
Lezhe 271,396,910 83,281,870 31% 22,084,900 8%
Shkodër 651,979,765 211,734,843 32% 61,066,900 9%
Tiranë 418,152,888 144,400,649 35% 45,730,310 11%
Vlorë 527,053,179 209,498,370 40% 23,773,600 5%
Lushnjë 272,327,415 95,958,377 35% 35,764,140 13%
Totali 5,923,071,665 2,135,609,909 36% 469,638,300 8%
Burimi: Agjencia Shqiptare e Pagesave
121
Prodhimi i rrushit dhe ullirit është ende i fragmentarizuar dhe në sasi të pakët, ndërkohë që
fermerët nuk sigurojnë shërbime të duhura agronomike për bimët, ndërsa përmasat e fermës janë
akoma nën mesatare. Me rritjen e përmasës së fermës, e cila mund të ndikohet pozitivisht nga
skemat e mbështetjes, është e nevojshme të përmirësohet dhe efiçenca.
Table 39 Subvencionet për kultivim vreshta dhe Ullishte për vitet 2013-2015
Ullishte Vreshta
Nr. Qarku Në Lek % Në Lek %
1 Berat 50.953.540 23,3 3.537.500 13,2
2 Dibër - - 721.000 2,7
3 Durrës 11.173.624 5,1 2.537.500 9,5
4 Elbasan 49.740.942 22,7 5.567.700 20,8
5 Fier 30.048.780 13,7 307.500 1,1
6 Lushnje 14.939.650 6,8 1.970.220 7,3
7 Gjirokastër 5.711.740 2,6 4.234.544 15,8
8 Korçë - - 1.093.500 4,1
9 Kukës - - 138.500 0,5
10 Lezhë 6.587.170 3,0 596.700 2,2
11 Shkodër 25.697.690 11,7 3.007.750 11,2
12 Tiranë 18.255.160 8,3 1.218.600 4,5
13 Vlorë 5.935.110 2,7 1.886.250 7,0
Total 219.043.406 100,0 26.817.264 100,0
Burimi: Agjencia Shqiptare e Pagesave
3.2. Rezultatet e studimit
3.2. 1 Ngjashmëria e grupit të trajtuar dhe grupit të kontrollit
Krijimi i dy grupeve të ngjashme, grupit të trajtuar dhe grupit të kontrollit mund të bëhet si me
një vrojtim që të shërbejë si bazë për krahasim më pas, ose duke zgjedhur karakteristika që nuk
ndryshojnë gjatë kohës. Njehsimi bëhet mbi bazën e ngjashmërive të karakteristikave të vrojtuar.
Ne kemi ndjekur procedurën e njehsimit mbi bazën e ngjashmërive të karakteristikave të vrojtuar
të të anketuarve. Si rezultat kemi krijimin e dy grupeve me karakteristika të ngjashme me 158
fermerë, gjysma e të cilëve janë të subvencionuar dhe gjysma tjetër jo. Karakteristikat e
ngjashme janë: sektori, mosha, niveli arsimor, punësimi kryesor, madhësia e fermës.
Të dhënat e grupeve në dy periudhat, 2012 dhe 2008 i japim në tabela krahasuese ku analizohet
diferenca e dyfishtë, e shoqëruar me një analizë të saktësisë statistikore të rezultateve. Fermerët
janë të ngjashëm në sektorë por të ndryshëm në zonat nga vijnë si pasojë e faktit që pjesa më e
122
madhe e intervistave vijnë nga zona e Fierit. 80 fermerë janë fermerë ulliri dhe pjesa tjetër 78
fermerë janë fermerë vreshti. Pjesa më e madhe e fermerëve, 128 prej tyre vijnë nga qarku i
Fierit, fermerë dhe 30 fermerë vijnë nga qarku i Shkodrës (Tabela 40).
Table 40 Informacioni mbi fermerët të përfshirë në studim sipas trajtimit, sektorit dhe qarkut
Qark Total
Shkoder Fier
Ullinj Subvencionuar në
2008
I pa Subvencionuar 10 31 41
Subvencionuar 6 33 39
Total 16 64 80
Vresht Subvencionuar në
2008
I pa Subvencionuar 4 34 38
Subvencionuar 10 30 40
Total 14 64 78
Total Subvencionuar në
2008
I pa Subvencionuar 14 65 79
Subvencionuar 16 63 79
Total 30 128 158
Fermerët në të dy grupet, të trajtimit dhe të kontrollit janë të ngjashëm në aspektin e moshës së
kryefamiljarit. Mosha mesatare për kryefamiljarin të përfshirë në vrojtim është 54, me afërsisht
asnjë ndryshim midis grupit të subvencionuar dhe atij të pa subvencionuar (Tabela 41).
Table 41 Mosha e fermerit të përfshirë në vrojtim
Statistika
Mosha e
kryefamiljarit
I pa
Subvencionuar
Mesatare 54.94
95% Intervali i besimit
për mesataren
Kufiri i poshtëm 51.96
Kufiri i sipërm 57.92
5% mesatare e përshtatur 56.19
Mediana 56.00
Minimum 24
Maximum 79
I subvencionuar Mesatare 54.01
95% Intervali i besimit për
mesataren
Kufiri i poshtëm 50.15
Kufirii sipërm 57.88
5% mesatare e përshtatur 55.08
Mediana 56.00
Minimum 24
Maximum 86
Niveli arsimor është i njëjtë për të dy grupet. Vlera mediane për të dy grupet është 4 dhe
korrespondon me shkollën e mesme bujqësore dhe shpërndarja e fermerëve në nivelet e
ndryshme të arsimit është e ngjashme për të dy grupet (Tabela 42). Me anë të analizës së
123
variancës ANOVA mbështesim faktin që në të dy grupet (të subvencionuar apo jo) nuk ka
ndryshime domethënëse në nivelin e arsimit.
Table 42 Niveli i arsimit të fermerit
Niveli më i lartë arsimor Total
Pa
arsi
m
Sh
ko
lle
fill
ore
-4 v
jet
Ars
im I
det
yru
ar-9
vje
t
Sh
ko
lle
e
mës
më
bu
jqes
ore
Sh
ko
lla
të
tjer
a t
ë
mës
më
Un
iver
sitë
t
Subven
cionuar
në
2008
I pa
Subvencion
uar
Numër 1 3 19 28 10 13 74
% 0.7% 2.0% 12.7% 18.7% 6.7% 8.7
%
49.3
%
Subvencion
uar
Numër 0 8 21 23 16 8 76
% 0.0% 5.3% 14.0% 15.3% 10.7% 5.3
%
50.7
%
Total Numër 1 11 40 51 26 21 150
% 0.7% 7.3% 26.7% 34.0% 17.3% 14
%
100%
Grupet janë gjithashtu të ngjashëm në aspektin e punësimit kryesor, me vetëpunësim në fermë si
lloji i punësimit përfaqësues më frekuent (Tabela 43). Analiza e variancës, ANOVA mbështet
këtë ngjashmëri me pohimin se s’ka asnjë ndryshim domethënës midis dy grupeve.
Table 43 Punësimi kryesor
Punësimi kryesor Total
Pu
nës
im m
ë
pag
e n
ë se
kto
rin
pu
bli
k
Pu
nës
im m
ë
pag
e n
ë se
kto
rin
pri
vat
I v
etëp
un
ësu
ar
në
sect
or
jo-
bu
jqes
or
I v
etëp
un
asu
ar
në
ferm
ë
Subvencion
në 2008
I pa Subvencionuar 9 6 13 47 75
% 5.9% 3.9% 8.6% 30.9% 49.3%
I Subvencionuar 13 7 9 48 77
% 8.6% 4.6% 5.9% 31.6% 50.7%
Total 22 13 22 95 152
% 14.5% 8.6% 14.5% 62.5% 100.0%
124
Përmasa e fermës është virtualisht e njëjtë për të dy grupet e fermerëve. Përmasa mesatare e
fermës për grupin e pasubvencionuar është pak më e madhe sesa për fermerët e subvencionuar-
15.03 kundrejt 14.79, por në mesataren e përshtatur (5% mesatare e përshtatur) të dy mesataret
janë të njëjta - pak më të mëdha se 14 dynym (Tabela 44).
Table 44 Përmasa e fermës në 2008
Subvencion në 2008 Statistika
Përmasa e fermës në 2008
I pa
Subvencionuar
Mesatare 15.032
95% Intervali i
besimit për mesataren
Kufiri i
poshtëm 12.34
Kufiri i
sipërm 17.724
5% mesatare e përshtatur 14.065
Mediana 14.8
Minimum 1.1
Maximum 70
Range 68.9
I subvencionuar
Mesatare 14.795
95% Intervali i besimit për
mesataren 12.547
5% mesatare e për Kufiri i
poshtëm 17.043
shtatur Kufiri i
sipërm 14.266
Mediana 15
Minimum 2
Maximum 52
Range 54
Informacioni i mësipërm mbështet faktin që të dy grupet janë formuar bazuar në sektorë, moshë,
arsim, punësim kryesor dhe përmasën e fermës. Diferencat në përfundime – nëse ka ndonjë - i
atribuohen llojit të trajtimit (subvencionit).
3. 2.2 Ndikimi tek prodhimi dhe rendimenti
Në studimin tonë kemi ngritur hipotezën se subvencioni nga qeveria ka një ndikim neto të
rëndësishëm në prodhimin dhe rendimentin e ullirit dhe të vreshtit. Rezultatet në tabelën 45
tregojnë se ndikimi neto i subvencionit i matur nga diferenca e dyfishtë është 16.9 kv për fermë
për sektorin e ullirit dhe 42.3 kv për fermë për sektorin e vreshtit, si në rrjeshtin e fundit të
tabelës 45, është statistikisht domethënës. Me nivel rëndësie α = 0.05, testojmë rëndësinë e
ndikimin në prodhim, me anë të regresionit linear . Kur rezultatet e testit janë > 0.05 atëherë
konkludojmë se nuk ka një ndikim të rëndësishëm.Testi i Rëndësisë në Tabelën 46, kolona e
125
fundit, tregon që ndikimi neto është qartësisht i rëndësishëm për sektorin e ullirit por më pak
(gjithsesi i pranueshëm) për sektorin e vreshtit.
Table 45 Ndikimi subvencionit nga qeveria në prodhim
Sektori
Ullinj Vresht
Prodhimi
2012
Prodhimi
2008
Dif.
e prodhimit
Prodhim
2012
Prodhim 2008 Dif.
e prodhimit
Mesatare (kv)
Subvencion
në 2008
I pa subvencionuar 14.5 6.7 7.87 101.5 38.9 62.58
Subvencionuar 29.3 4.5 24.78 120.8 15.9 104.88
Diferencë e dyfishtë 16.9 42.3
Table 46 Rëndësia e ndikimit subvencionit nga qeveria në prodhim
Sektori Koefiçient
jo-standard
Koefiçient
standard
t Sig.
B Std.
Error
Beta
Ulliri (Konstante) 7.584 6.160 1.231 .222
Prodhimi në 2008 1.042 .322 .341 3.233 .002
Subvencioni në 2008 17.011 8.295 .216 2.051 .044
Vreshti (Konstante) 58.253 20.966 2.778 .007
Prodhimi në 2008 1.111 .259 .455 4.293 .000
Subvencioni në 2008 44.859 26.357 .180 1.702 .093
Nëse krahasohet ndikimi i subvencionit nga qeveria mbi sipërfaqet me pemë dhe prodhimin e
tyre, zbulohet që ndikimi në prodhim është më pak i qartë se në sipërfaqet e rritura të dru
frutoreve, veçanërisht në sektorin e vreshtit (α = 0.05). ”Panorama”e ndikimit të subvencionit në
prodhim është e paqartë nga ndikimi i paqartë i rendimentit.
Për të vërtetuar nëse ka ndikim apo jo në rritjen e rendimentit, studojmë diferencën e dyfishtë në
tabelën 47, që tregon se ka një ndikim neto pozitiv në të dy llojet e rendimentit të prodhimit (
3.09 Ton për ha për ullinjtë dhe 1.39 Ton për ha për vreshtin), ANOVA na tregon që ky ndikim
neto nuk është statistikisht domethënës, duke nënkuptuar që diferenca mund të jetë shkak i
rastësisë. Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të paqartë tek rendimenti i prodhimit në
sektorët në studim.
126
Table 47 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në rendiment
Sektori
Ulliri Vreshti
Të ardhura
2012
Të ardhura
2008
Diff.
rendimen
ti
Të ardhura
2012
Të ardhura
2008
Diff.
Të
ardhura
Mesatare (Kv për ha)
Subvencion
i në 2008
I pa
subvencionuar
6.25 9.17 -2.92 13.42 16.00 -2.58
i subvencionuar 4.14 3.98 .17 9.97 11.16 -1.19
Diferencë e dyfishtë 3.09 1.39
Ndërsa fermerët pohojnë që subvencioni nga qeveria ka pasur një ndikim të fortë dhe shumë të
fortë në rritjen e rendimentit, një analizë krahasuese - duke përdorur Testin për zgjedhjet e varura
- për të parë ndikimin e subvencionit nga qeveria kundrejt ndikimit nga paratë e vetë fermerit në
rritjen e rendimentit tregon një ndikim të dukshëm inferior të burimit të parë të investimit
(subvencion nga qeveria) mbi të dytin (para të vetë fermerit).
Të dhënat e mësipërme mbi ndikimin e limituar të subvencionit nga qeveria për rritjen e të
rendimentit mund të lidhen me analizën mbi adoptimin e teknologjisë, për të shpjeguar ndikimin
e paqartë të subvencionit tek të ardhurat nga prodhimi.
Në interpretimin e ndikimit të subvencionit nga qeveria për rritjen e të rendimenteve, do të na
ndihmonte monitorimi i rendimenteve në dy pika të kohës, nisur nga skema e zgjedhur për
vrojtim. Ndërkohë, fermerët fillestar nuk raportojnë rendiment në vitin 2008, prandaj janë të
përjashtuar nga analiza.
3. 2.3 Ndikimi në përmasën e fermës
Për të vërtetuar nëse ka ndikim apo jo në përmasën e fermës, studojmë diferencën e dyfishtë –
midis fermerëve të trajtuar dhe atyre të pa trajtuar në pika të ndryshme kohore, në 2012 dhe në
2008, është vetëm -0.43 dynym, që do të thotë që ka një zvogëlim të përmasës së fermës për ata
që janë trajtuar kundrejt grupeve të kontrollit, siç vërehet në tabelën 48. Diferenca nuk është e
rëndësishme, por mbështetet nga një koefiçient B i rëndësishëm i shoqëruar me subvencion në
2008 për nivel rëndësie α = 0.05 (Tabela 49). Kështu, hipoteza jonë se madhësia e fermës rritet
me dhënien e subvencionit, nuk vërtetohet. Rezultatet tregojnë se subvencioni nga qeveria nuk
ka ndikim në përmasën e fermës.
127
Table 48 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në përmasën e fermës
Përmasa e
fermës në
2012
Përmasa e
fermës në
2008
Përmasa e
fermës D
Dynym
Subvencion
në 2008
I pa Subvencionuar 15.6 15.0 .54
I subvencionuar 14.9 14.8 .11
Difference e dyfishtë -0.43
Table 49 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në përmasën e fermës
Modeli Koefiçient
jo-standard
Koeficient
standard
t Sig.
B Std. Error Beta
(Konstante) .946 .371 2.548 .012
Përmasa e fermës
në 2008
.973 .017 .976 56.741 .000
Subvencioni në
2008
-.435* .377 -.020 -1.154 .250
a.Variabël i varur: përmasa e fermës në 2012
* Shifra shpjegon një diference të dyfishtë. Ka një ndryshim të lehtë në diferencën e dyfishtë që shpjegohet nga
përllogaritja e gabimeve.
Dy grupet kanë të njëjtën përmasë ferme në 2008 (Tabela 48) – përmasa e fermës tek fermerët e
patrajtuar në 2008 është 15 dynym, dhe është rritur në 15.6 dynym në 2012 me një rritje të lehtë
prej 0.54 dynym, ndërsa përmasa e fermës për fermerët e trajtuar mbetet virtualisht e
pandryshuar.
Ndërkohë që përmasa e fermës mbetet e pandryshuar për fermerët që kanë marrë subvencion,
në 5 raste ose 6% të fermerëve, fermerët e subvencionuar kanë marrë me qera tokë për të krijuar
plantacione me pemë frutore. Sipërfaqja e marrë me qera është midis 0.5 ha dhe 2.3 ha. Duhet të
theksohet që këto janë vetëm disa raste të cilat nuk ndikojnë në përmasën e fermës.
Informacion cilësor nga terreni tregon që tregu i marrjes me qera të tokës është një mundësi e
mirë për tokën që menaxhohet nga njësitë vendore, ndërsa tregu i marrjes me qera të tokës
private për të krijuar plantacione nuk funksionon për shkak të çështjeve të pronësisë së tokës.
3.2.4 Ndikimi tek sipërfaqet e mbjella
Për të vërtetuar nëse ka ndikim apo jo në rritjen e sipërfaqes së mbjellë, studojmë diferencën e
dyfishtë – midis fermerëve të trajtuar dhe atyre të pa trajtuar në pika të ndryshme kohore, në
128
2012 dhe në 2008. Konkludojmë se subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në rritjen
e sipërfaqeve të mbjella, ky rezultat vërteton hipotezën e ngritur në krye të këtij studimi.
Diferenca e dyfishtë – midis fermerëve të trajtuar dhe atyre të pa trajtuar në pika të ndryshme
kohore është 4 dynym, siç vërehet në Tabelën 50. Diferenca është e rëndësishme, e mbështetur
nga koefiçienti B domethënës i shoqëruar me subvencion në 2008 (Tabela 51).
Table 50 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në sipërfaqen e mbjellë
Sipërfaqja
totale e
mbjellë në
2012
Sipërfaqja
totale e mbjellë
në 2008
Diferenca e
Sipërfaqes totale
Mbjellë
(2012-2008)
Dynym
Subvencion në
2008
I pa subvencionuar 6.9 3.7 3.2
I subvencionuar 10.0 2.8 7.2
Differenca e dyfishtë 4.0
Table 51 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në sipërfaqet e mbjella
Modeli Koefiçient
jo-standart
Koefiçient
standart ts
t Sig.
B Std. Error Beta
(Konstante) 4.103 .625 6.564 .000
Sipërfaqja totale e mbjellë
në 2008
.751 .079 .592 9.522 .000
Subvencioni në 2008 3.763 .784 .298 4.798 .000
a. Dependent Variable: Sip. e mbjellë 2012
Në vitin 2008, viti bazë, vërejmë se të dhënat janë pothuajse të njejta. Sipërfaqja e mbjellë në
2008 ishte 2.8 dynym për fermerët e trajtuar dhe 3.7 dynym për fermerët e pa trajtuar. Në 2012,
vërejmë se ritmet e rritjes së sipërfaqes së mbjellë ndryshojnë dukshëm në të dy grupet e
studjuar. Sipërfaqja e mbjellë nga fermerët e trajtuar është katërfishuar nga 2008 në 2012. Ndërsa
sipërfaqja e mbjellë nga fermerët e pa trajtuar është dyfishuar nga 2008 në 2012.
Subvencioni nga qeveria ka pasur një ndikim të qartë në rritjen e numrit të pemëve, siç dallohet
dhe në Tabelat 52 dhe 53.
Table 52 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në numrin e pemëve
Nr i pemëve
2012
Nr i pemëve
2008
Dif. Nr të pemëve (2012-
2008)
Subvencion në
2008
I pa Subvencionuar 904 552 352
I Subvencionuar 1279 338 941
Diferenca e dyfishtë 589
129
Table 53 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në numrin e pemëve
Modeli
Koefiçient
jo-standart
Koefiçient
standart
t
Sig.
B Std. Error Beta
1 (Konstante) 312 122.829 2.545 .012
Nr i pemëve 2008 1.07 .084 .713 12.707 .000
Subvencion në 2008 604.51 161.752 .210 3.737 .000
a. Variabël i varur: Nr i pemëve 2012
3.2.5 Ndikimi në mobilizimin e burimeve
Për të vërtetuar nëse ka ndikim apo jo në mobilizimin e burimeve, studjojmë raportin e
mobilizimit të burimeve. Ky raport llogaritet duke pjestuar shumën e investimeve me shumën e
subvencioneve. Të dhënat jepen në tabelën 54, pjesa e poshtme. Raporti i mobilizimit të
burimeve rezulton 2.227, që do të thotë se investimi mesatar për fermerët e trajtuar është më
shumë se dyfishi i mesatares së subvencionit ose për çdo Lek të subvencionuar fermerët kanë
mundur të vënë në lëvizje 1.227 lekë shtesë. Pra, konkludojmë se Subvencioni nga qeveria ka një
ndikim domethenës në mobilizimin e burimeve. Megjithatë egzistojnë ndryshime të rëndësishme
në raportin e mobilizimit midis sektorëve të përfshirë në vrojtim. Raporti i mobilizimit për
vreshtin është shumë më i lartë sesa për sektorin e ullirit (2.6 kundrejt 1.9).
Mobilizimi i burimeve siç është përshkruar më sipër është gjithmonë një çështje e veçantë. Në
20 raste ose 25 % të fermerëve të trajtuar, raporti i mobilizimit të burimeve është 1 ose afërsisht
1, i cili lë të kuptojë që tashmë ekziston një burim shtesë i mobilizuar.
3.2.6 Ndikimi tek investimet
Në tabelën 54, vërejmë se subvencioni nga qeveria ka një ndikim të qartë në investime. Shuma
mesatare e investimit për fermerët e trajtuar është 593 734 lekë (Euro 4241); investimet variojnë
nga 45 mijë lekë në 3 milionë lekë. Mesatarja e investimit, duke përjashtuar 5% të vlerave
ekstreme, është 529 887 lekë (Euro 3785). Megjithatë investimi mesatar për sektorin e ullirit
është disi i ndryshëm krahasuar me atë të vreshtit. Investimi mesatar në sektorin e ullirit është
362 436 lekë (Eur 2,589), ndërsa për sektorin e vreshtit investimi mesatar është 819 250 lekë
(Eur 5,852) (1 Eur = 140 lek).
130
Table 54 Investimet, subvencioni dhe raporti i mobilizimit të investimeve
Statistikat
1. Shuma e investuar Mesatare 593,734
95% Intervali i besimit për
mesataren
Kufiri i poshtëm 470,245
Kufiri i sipërm 717,223
5% mesatare e përshtatur 529,887
Mediana 400,000
Minimum 45,000
Maximum 3,000,000
2. Subvencion nga qeveria në
2008
Mesatare 285,766
95% Intervali i besimit për
mesataren
Kufiri i poshtëm 207,642
Kufiri i sipërm 363,889
5% mesatare e përshtatur 240,841
Mediana 200,000
Minimum 45,000
Maximum 3,000,000
3. raporti i mobilizimit të
burimeve (1/2)
Mesatarja 2.27
95% Intervali i besimit për
mesataren
Kufiri i poshtëm 1.86
Kufiri i sipërm 2.68
5% mesatare e përshtatur 2.02
Mediana 1.74
Minimum 1.0
Maximum 13.33
Shuma mesatare e investimit për fermerët e trajtuar është 285 766 lekë (Euro 2041); investimet
variojnë midis 45 mijë lekë dhe 3 milionë lekë. Mesatarja e investimit pa 5% të vlerave ekstreme
(të përjashtuara) është 240 841 lekë (Euro 1720). Në rastin e shumës së investimit, ndryshimi në
sektorë është thelbësor - subvencioni mesatar për sektorin e vreshtit (197 794 lekë ose Euro
1,414) është dy herë më pak sesa investimet në sektorin e ullirit (371 363 lekë ose Euro 2,653).
Ndikimi i subvencioneve nga qeveria për promovimin e investimeve është përkrahur nga
deklaratat e fermerëve kur ata u pyetën ”nëse do të kishin investuar pa subvencion nga qeveria”.
Më shumë sesa gjysma e fermerëve të trajtuar (52% - përqindje e vlefshme) pohojnë se nuk do të
kishin investuar pa subvencion nga qeveria (Tabela 55).
Table 55 A do të kishit investuar pa subvencionin nga qeveria?
Frekuenca Përqindja Përqindja e
vlefshme
Përqindja
Kumulative
Të vlefshme Po 36 45.6 48.0 48.0
Jo 39 49.4 52.0 100.0
Total 75 94.9 100.0
Pa përgjigje 0 4 5.1
Totali 79 100.0
Subvencioni nga qeveria i ka motivuar fermerët të investojnë në të ardhmen. Më shumë sesa ¼ e
fermerëve të trajtuar (28.9% - përqindje e vlefshme), pohojnë se kanë plane të investojnë në një
të ardhme të afërt (Tabela 56).
131
Table 56 A keni plane të investoni në një të ardhme të afërt?
Frekuenca Përqind
ja
Përqindja e
vlefshme
Përqindja
Kumulative
Të vlefshme Po 22 27.8 28.9 28.9
Jo 54 68.4 71.1 100.0
Total 76 96.2 100.0
Pa përgjigje 0 3 3.8
Totali 79 100.0
E rëndësishme është të theksohet që fermerët në mënyrë të qartë, i shoqërojnë planet e tyre për të
ardhmen me ndikimin e subvencionit nga qeveria (Tabela 57, Figura 12). Në një shkallë nga 1
(ndikim shumë i dobët) në 5 (ndikim shumë i fortë) fermerët zgjodhën 4, pra subvencioni nga
qeveria ka një ndikim të forte në planet për të investuar në të ardhmen.
Table 57 Ndikimi i subvencionit në planet
për të investuar në të ardhmen
Figura 13 tregon se 71% e fermerëve pohojnë që subvencionet nga qeveria kanë një ndikim të
fortë dhe shumë të fortë në planet e tyre të investimit për të ardhmen.
Edhe pse subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në planet për të investuar në të
ardhmen, ky ndikim nuk është aq i rëndësishëm në motivimin e investimeve në të ardhmen, sesa
është ndikimi nga paratë e vetë fermerit apo paratë e ardhura nga emigracioni. Nga testi për
zgjedhjet e varura me nivel rëndësie α = 0.05, ndryshimi në ndikim nuk është i rëndësishëm, kur
krahasojmë ndikimin që kanë subvencionet nga qeveria kundrejt parave të fermerëve dhe
subvencion nga qeveria, kundrejt parave të dërguara nga emigracioni.
Figure 2 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në
planet për të investuar në të ardhmen
N Të
vlefshme 72
Pa përgjigje 7
Mesatarja 3.92
Mediana 4.00
Moda 5
Devijimi Standard 1.160
132
Table 58 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në planet për të investuar në të ardhmen
: Paired Samples Test
Paired Differences t df Sig.
(2-
tailed) Mean Std.
Deviat
ion
Std.
Error
Mean
95% Confidence
Interval of the
Difference
Lower
Ndikim në planet për të
investuar në të ardhmen:
subvencioni nga qeveria
kundrejt parave të vetë
fermerit
.031 .695 .123 -.219 .282 .25 31 .801
Ndikim në planet për të
investuar në të ardhmen:
subvencioni nga qeveria
kundrejt parave të dërguara nga
jashtë
-.154 .689 .191 -.570 .262 -.81 12 .436
Ndikim në planet për të
investuar në të ardhmen:
subvencioni nga qeveria
kundrejt kredive në bankë
1.667 .577 .333 .232 3.101 5.00 2 .038
Megjithatë subvencioni nga qeveria ka një ndikim të lartë në motivimin e investimeve për të
ardhmen krahasuar me kreditë nga bankat (Tabela 58). Kostoja e lartë e kapitalit dhe vështirësitë
në marrjen e një kredie biznesi janë ndër arsyet e origjinës së ndikimit të ulët të kredive nga
banka.
3.2.7 Ndikimi në të ardhurat e familjes
Më sipër rezultatet e analizës vërtetojnë se shkak për mobilizimin e burimeve për të kryer
investime në fermat me ullinj dhe vreshta, bëhet subvencioni i alokuar nga qeveria për fermerët
nën studim. Në vijim, kemi ngritur hipotezën se subvencioni i përfituar bëhet shkak për të rritur
të ardhurat e familjes. Për të vërtetuar këtë hipotezë, testojmë rëndësinë e ndikimit me anë të
regresionit linear me nivel rëndësie α = 0.05. Kur rezultatet e testit janë > 0.05 atëherë
konkludojmë se nuk ka një ndikim të rëndësishëm. (tabela 59), por mbështetet nga një koefiçient
B i rëndësishëm i shoqëruar me subvencion në 2008.
133
Table 59 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në të ardhurat e familjes
Modeli
Koefiçient
jo-standart
Koefiçient
standart
t
Sig.
B Std. Error Beta
(Konstante) 0.422 0.115 3.665 .000
Të ardhurat 2008 0.935 0.017 0.975 55.643 .000
Subvencion në 2008 0.035 0.030 0.020 1.158 .249
a. Variabël i varur: Të ardhurat e familjes 2012
Megjithëse rezultatet krahasuese nuk vërtetojnë se ka ndikim subvencioni në rritjen e të
ardhurave, në një analizë të mëtejshme të rezultateve të lidhur me punësimin dhe të ardhurat e
fermerëve të trajtuar dhe të patrajtuar në sektorët përkatës, vërehet se ka rritje të të ardhurave të
fermerëve të trajtuar, punësuar me kohë plotë.
Edhe po të vërejmë deklarimet e fermerëve mbi statusin e përgjithshëm të tyre është përmirësuar
në 5 vitet e fundit dhe kjo ka ardhur si pasojë e rritjes së të ardhurave tabela 60. Kjo gjë është më
pak e dukshme në lidhje me konsumin, kursimet dhe statusin e punëtorit.
Table 60 Të ardhurat dhe statusi i përgjithshëm i fermerit
Subvencion në 2008
I pa subvencionuar i
Subvencionuar
Subtotali
Numur % Numur % Numur %
Ndryshime në
rendin e të
ardhurave në
familje
I rritur 10 55.6% 8 44.4% 18 100%
Nuk ka
ndryshim
26 59.1% 18 40.9% 44 100%
I zvogëluar 42 45.7% 50 54.3% 92 100%
Ndryshime në
rendin e
përgjithshem
të statusit
I rritur 5 45.5% 6 54.5% 11 100%
Nuk ka
ndryshim
30 61.2% 19 38.8% 49 100%
I zvogëluar 42 45.7% 50 54.3% 92 100%
Në çdo rast ANOVA dhe t test tregojnë që - bazuar në vetëvlerësimin e fermerëve-subvencioni
nga qeveria nuk ka ndikuar në ndryshimin e statusit të fermerit.
Subvencionet nga qeveria nuk kanë ndonjë ndikim domethenës në rritjen e punësimit në ferma.
Rezultatet e vrojtimit tregojnë që nuk ka ndonjë ndikim neto në aspektin e fermerëve që punojnë
në fermë me kohë të plotë dhe atyre që punojnë me kohë të pjesshme. Punësimi me kohë të plotë
në fermë është i rastësishëm. Disa nga rezultatet mbi punësimin me kohë të pjesshme po i
trajtojmë më poshtë.
134
Ndikimi neto i subvencionit nga qeveria i matur me tregues të diferencës së dyfishtë (Tabela 61,
rrjeshti i fundit) është disi i vogël edhe pse pak i ndryshëm për sektorin e ullirit dhe të vreshtit.
Table 61 Ndikimi i subvencionit nga qeveria në punësimin me kohë të pjesshme në fermë
Ulliri Vreshti
Fermerë
me KP
2012
Fermerëme
kohë të
pjesshme
2008
Dif
Fermerëme
kohë të
pjesshme
Fermerëme
kohë të
pjesshme
2012
Fermerëme
kohë të
pjesshme
2008
Dif
Fermerëme
kohë të
pjesshme
Nr mesatar i Fermerëve me kohë të pjesshme
Subvencio
n në 2008
Të pa
subvencionuar
2.44 2.25 .19 2.88 2.81 .06
Të subvencionuar 2.00 1.78 .22 3.53 3.32 .21
Diferencë e dyfishtë 0.03 0.15
Ndryshimi në ndikim për fermerët e trajtuar dhe të pa trajtuar është statistikisht domethënës siç
tregohet dhe nga Sig. (Tabela 62, Sig.e shoqëruar më subvencion në 2008 për të dy sektorët, të
ullirit dhe vreshtit). Mungesa e rëndësisë interpretohet si ndikim neto që mund të vijë si pasojë e
rastësisë.
Numri mesatar i fermerëve të punësuar me kohë të pjesshme në sektorin e ullirit në 2008 ishte
1.78 duke shkuar në 2 në vitin 2012 (Tabela 61). Rritja në mesatare prej 0.22 e fermerëve të
punësuar me kohë të pjesshme është e rëndësishme, por ndoshta nuk është pasojë e subvencionit,
por e faktorëve të tjerë, meqë edhe numri i fermerëve të punësuar me kohë të plotë rritet me të
njëjtin ritëm.
Një model i njëjtë vërehet edhe në sektorin e vreshtit. Numri mesatar i fermerëve të punësuar me
kohë të pjesshme në sektorin e vreshtit në 2008 ishte 3.32 dhe u rrit në 3.53 në vitin 2012
(Tabela 61). Rritja prej 0.21 është e rëndësishme. Në rastin e vreshtit, ndikimi neto është më i
madh - 0.15 për fermerët me kohë të pjesshme - por përseri ai nuk është statistikisht domethënës.
135
Table 62 Rëndësia e ndikimit të subvencionit nga qeveria në fermerët e punësuar me kohë të
pjesshme
Koefiçient
jo standard
Koefiçient
standard
t Sig.
B Std. Error Beta
Ullinj (Konstante) .399 .266
1.501 .147
Fermerë me kohë të
pjesshme 2008 .906 .103 .886 8.763 .000
Subvencion në 2008 -.010 .219 -.004 -.044 .965
Vresht (Konstante) .008 .212
.036 .972
Fermerë me kohë të
pjesshme 2008 1.020 .056 .949 18.052 .000
Subvencion në 2008 .138 .192 .038 .719 .478
a. Variabël i varur: F3. Fermerë me kohë të pjesshme në 2012
Treguesi për kohën totale të punuar në fermë mbështet përfundimin që subvencioni nga qeveria
nuk ka ndonjë ndikim domethënës në rritjen e punësimit. Fermerët e subvencionuar në sektorin e
ullirit shpenzojnë më pak kohë sesa ata jo të subvencionuar dhe e kundërta ndodh në sektorin e
vreshtit ku të subvencionuarit shpenzojnë më shumë kohë se jo të subvencionuarit (Tabela 63).
Në mënyre të njëjtë më shumë kohë shpenzohet në sektorin e vreshtit sesa të ullirit si për
fermerët e subvencionuar dhe për ata jo të subvencionuar (Tabela 63).
Table 63 Koha totale e punës në fermë
Koha totale e punës në fermë
(muaj)
Diferenca
Ulliri Vreshti
Mesatare (Muaj) Mesatarja e vreshtit
-mesatarja e ullirit
Subvencion
në 2008
I pa subvenionuar 13.78 18.28 4.50
I subvencionuar 16.24 17.16 0.93
diferenca 2.45 -1.12
Megjithatë ANOVA e njëanshme, tregon se koha mesatare e shpenzuar nga fermerët e
subvencionuar dhe të pa subvencionuar nuk është statistikisht e ndryshme, duke përdorur të
njëjtën metodë (ANOVA) edhe koha mesatare e shpenzuar në sektorët e ullirit dhe vreshtit nuk
është statistikisht e ndryshme.
136
Ndikimi i subvencionit nga qeveria në produktivitetin e fermave, nga pikëpamja metodologjike
kërkon kujdes në interpretimin e rezultateve të mëposhtme. Vlerësimi i ndikimit të subvencionit
nga qeveria mbi produktivitetin e fermerëve është i vështirë për një sërë arsye, përfshirë këtu
vështirësitë në vlerësimin e konsumit të ndërmjetëm, vështirësitë në përcaktimin e punëtorëve
me kohë të plotë dhe vështirësi të tjera në përcaktimin të ardhurave dhe çmimeve të produkteve.
Table 64 Të ardhurat për të punësuarit me kohe të plotë në 2012
Përpos vështirësive metodologjike të mësipërme, të ardhurat nga aktiviteti i ullirit dhe vreshtit
Sectori Subvencioni në 2008 Statistika
Vreshti Të ardhurat
për të
punësuarit
me kohe të
plotë në 2012
I pa
subvencionuar
Mesatare 576,426
95% Intervali i besimit
për mesataren
Kufiri i poshtëm 246,800
Kufirii sipërm 906,053
5% mesatare e përshtatur 431,660
Mediana 275,000
Devijimi Std. 898,647
Minimum 8,400
Maximum 4,800,000
I Subvencionuar Mesatare 1,004,257
95% Intervali i besimit
për mesataren
Kufiri i poshtëm 365,229
Kufirii sipërm 1,643,285
5% mesatare e përshtatur 678,228
Mediana 600,000
Devijimi Std. 1,802,188
Minimum 31,500
Maximum 10,000,000
Ullinj Të ardhurat
për të
punësuarit
me kohe të
plotë në 2012
I pa
subvencionuar
Mesatare 329,947
95% Intervali I
besushmërise për
mesatare
Kufiri iposhtëm 125,645
Kufirii sipërm 534,250
5% mesatare e përshtatur 244,656
Mediana 108,000
Devijimi Std. 576,174
Minimum 5,000
Maximum 2,666,667
I subvencionuar Mesatare 524,799
95% Intervali I
besushmërise për
mesatare
Kufiri i poshtëm 219,584
Kufiri i sipërm 830,014
5% mesatare e përshtatur 398,393
Mediana 133,333
Devijimi Std. 846,554
Minimum 6,000
Maximum 3,510,000
137
janë njehsuar duke pjestuar të ardhurat (sasia e prodhuar, shumëzuar me çmimin e produktit) me
kohën e plotë të punës në fermë (koha totale e shpenzuar e pjestuar me 12). Rezultatet në
aspektin e të ardhurave mesatare bruto për punëtor me kohë të plotë janë të përmbledhura në
Tabelën 64.
Edhe pse një vlerësim i saktë mbi ndikimin e subvencionit nga qeveria në produktivitet - madje
dhe për të ardhurat për punëtor me kohë të plotë - nuk ka qenë i mundur, rezulton se fermerët e
subvencionuar kanë të ardhura më të larta për punëtorë me kohë të plotë sesa fermerët jo të
subvencionnuar në të dy sektorët, atë të ullirit dhe vreshtit.
Të ardhurat mesatare për fermer për 2012 ishin 610,011 lekë (Euro 4357); të ardhurat mesatare
për fermerët e pa subvencionuar ishin 449,335 lekë (Euro 3,209) dhe për të subvencionuarit ishin
768,216 lekë (Euro 5,487). Të ardhurat për punëtor me kohë të plotë janë më të larta në sektorin
e vreshtit sesa të ullirit. Rezultati në të ardhura për punëtor me kohë të plotë vjen si pasojë e
ndikimit neto të subvencionit nga qeveria në sipërfaqe të mbjella me dru frutorë. Nga rezultatet
është vërejtur se, ndikimi i subvencionit nga qeveria në teknologji, rendimente dhe punësim, nuk
ka qenë i rëndësishëm.
Në deklaratat e fermerëve përkrahet ndikimi i fortë që subvencioni nga qeveria ka në aplikimin
për grante të tjera. Në një shkallë nga 1 (ndikim shumë i dobët) në 5 (ndikim shumë i fortë)
fermerët kanë zgjedhur një mesatare 4.12 që nënkupton se subvencioni nga qeveria ka një
ndikim më shumë se të fortë në aplikimin për grante të tjera (Tabela 65). Katër në pesë fermerë
thonë që subvencioni nga qeveria ka pasur një ndikim të fortë dhe shumë të fortë në aplikimin
për grante të tjera.
Table 65 Ndikimi subvencionit
Figura 3 Ndikimi subvencionit në aplikimin për grante
N Valid 86
Missing 72
Mesatare 4.12
E ndërmjetme 4.00
Moda 5
Devijimi Std. 1.11
138
Ndikimi i qeverisë në aplikimin për kredi është i dobët. Më pak se 4 në 5 fermerë pohojnë që
ndikimi i subvencionit nga qeveria në aplikimin për kredi të tjera është i dobët dhe mesatar.
3.2.8 Disa rezultate mbi teknologjinë, inputet dhe kooperimin
Ndikimi i subvencionit nga qeveria në futjen e teknologjive të reja është i limituar. Fermerët e
subvencionuar – si rregull - përdorin teknologji të zakonshme në aspektin e kultivimit, materialet
për mbrojtjen e bimëve, pesticidet dhe makineritë, duke përfshirë edhe pompat spërkatëse.
Përzierja e kutivarëve të ullirit në Shqipëri ka kaluar nëpër ndryshime të mëdha gjatë
tranzicionit. Kultivarë të rinj intensivë janë futur në përdorim. Kështu që asaj që fermerët i
referohen si kultivar i zakonshëm është në shumicën e rasteve një kultivar prodhues i ri.
Ndryshimi midis fermerëve të subvencionuar dhe atyre jo të subvencionuar nuk është i
rëndësishëm. Megjithatë përzierja e kultivarëve të rrushit ka nevojë për përmirësime, veçanërisht
në varietetet e rrushit që synojnë prodhimin e verës. Ndikimi i subvencionit nga qeveria në
aspektin e prodhimit të varieteteve të ndryshme të rrushit mbetet i limituar.
Ndikimi i subvencionit nga qeveria në përdorimin e ujitjes me pika është jo domethënës, kur
krahasohet me investimet në teknologjinë e ujitjes me pika nga grupi i pa subvencionuar. Ndërsa
1 në 4 fermerë të pa subvencionuar kanë përdorur ujitjen me pika në pemishtet me dru frutorë,
pjesa e fermerëve të subvencionuar që kanë përdorur ujitjen me pika është vetëm 16%, qartazi
më i ulët krahasuar me grupin e të pa subvencionuarve.
Të dy grupet e fermerëve, të subvencionuar dhe të pa subvencionuar, kanë përdorur materiale
dhe fertilizues të zakonshëm për mbrojtjen e bimëve, pak prej tyre kanë përdorur lloje të reja
pesticidesh dhe fertilizuesish. Makineritë bujqësore përfshirë dhe teknologjinë për spërkatje janë
të njëjta dhe është një teknologji e zakonshme për të dy grupet.
Në përgjithësi ndikimi i subvencioneve nga qeveria në përdorimin e teknologjive të reja është më
i ulët sesa ndikimi i parave që vetë fermerët kanë shpenzuar për të krijuar plantacione të reja me
dru frutorë, siç e mbështet edhe Paired Sample Test (krahasimi i ndikimit të subvencionit nga
qeveria me ndikimin e parave të vetë fermerëve në aspektin e përdorimit të teknologjive). Vlera e
testit të rëndësisë statistikore t e studentit prej - 3.147 shpreh që ndryshimi në ndikim është
domethënës dhe që ndikimi i subvencioneve nga qeveria është më i ulët sesa ndikimi i parave të
139
vetë fermerëve. Një arsye pse ndodh ky fenomen mund të jetë që fermerët ndjehen të pa mbrojtur
dhe tentojnë të bëjnë më pak investime domethënëse edhe pse nuk u duhet të paguajnë koston e
plotë të investimit. Një informacion cilësor tregon që në disa raste fermerët përfitojnë nga
subvencioni dhe më pas nuk shqetësohen për plantacionet me dru frutorë, madje edhe duke i
neglizhuar plantacionet frutore në rastet më ekstreme. Në këtë rast, sugjerohet të bëhen vrojtime
të tjera që hedhin dritë mbi ndikimin e ulët të subvencionit nga qeveria në përdorimin e
teknologjisë së re.
Subvencioni nga qeveria ka një ndikim neto të qartë në rritjen e kërkesës për inpute dhe një
ndikim jo domethënës në kërkesën për këshillim teknik dhe ekonomik. Ndikimi I subvencionit
në furnizimin me produkte të blerësit nën linjë, varet nga sektori. Në studimin tonë qeveria ka një
ndikim të rëndësishëm në rritjen e shitjeve për fermerët e vreshtit por jo për fermerët e ullirit.
Gjatë pesë viteve të fundit është dalluar një kërkesë e theksuar për inpute të fermës, siç tregohet
dhe në deklaratat e fermerëve - më shumë se 3 në 4 pohojnë që kërkesa e tyre për inpute është
rritur (Tabela 66).
Table 66 Ndryshimi në inputet e blera
Ndryshimi në inputet e blera në
5 vitet e fundit
Totali
I rritur Nuk ndryshon
Subvencion në
2008
Jo i
subvencionuar
Numur 54 25 79
% ndaj totalit 34.6% 16.0% 50.6%
i subvencionuar Numur 67 10 77
% ndaj totalit 42.9% 6.4% 49.4%
Totali Numur 121 35 156
% ndaj totalit 77.6% 22.4% 100.0%
Subvencioni nga qeveria është i rëndësishëm në rritjen e kërkesës për inpute, siç tregohet dhe
nga ANOVA (Tabela 67). Sig.në kolonën e fundit tregon që diferenca midis grupeve është
domethënëse në shpjegimin e rritjes së kërkesës për inputet e blera.
Table 67 ANOVA: Ndryshimi në inputet e blera – faktori S_2008
Sum of Squares df Mean Square F Sig.
Midis grupeve 1.358 1 1.358 8.106 .005
Brenda grupeve 25.790 154 .167
Totali 27.147 155
140
Ndikimi i subvencionit nga qeveria në rritjen e kërkesës për inpute gjithashtu mbështetet duke
parë sesi subvencioni nga qeveria shpjegon shpenzimet me para në dorë për prodhimin.
Subvencioni në 2008 (Tabela 68, rrjeshti i fundit) tregon që subvencioni nga qeveria shoqërohet
me një rritje domethënëse prej 66,018 lekë (Eur 471) për shpenzimet me para në dorë për
prodhimin.
Table 68 Shpenzimet me para në dorë për prodhimin të shpjeguara nga subvencioni nga shteti.
Modeli Koefiçient
jo
standard
Koefiçient
standard
t Sig.
B Std. Error Beta
(Konstante) 67726 17946
3.774 .000
Shpenzimet me para në
dorë në 2008
1.125 .183 .435 6.136 .000
Subvencioni në 2008 66018 23195 .202 2.846 .005
a. Variabël i varur: Shpenzimet me para në dorë në 2012
Kërkesa për këshillim është rritur me një hap shumë më të ngadaltë se kërkesa për inpute. E
thënë ndryshe, fermëret blejnë inpute, por ata nuk i vlerësojnë mjaftueshëm njohuritë teknike dhe
ekonomike. Në të dy informacionet në Tabelën 68 dhe ANOVA tregojnë që subvencioni nga
qeveria nuk është një faktor shpjegues për ndryshime në këshillimet që merren.
Table 69 Ndryshime në këshillimet që merren
Ndryshime në këshillimet mbi inputet e
nevojshme gjatë 5 viteve të fundit
Totali
I Lartë I ulët Nuk ka
ndryshim
Subvenci
on në
2008
I pa
subvencion
uar
Numur 21 2 44 67
% ndaj totalit 15.4% 1.5% 32.4% 49.3%
I
Subvencio
nuar
Numur 22 4 43 69
% ndaj totalit 16.2% 2.9% 31.6% 50.7%
Totali Numur 43 6 87 136
% ndaj totalit 31.6% 4.4% 64.0% 100.0%
141
Fermerët pohojnë që shitjet e tyre janë rritur - ky është rasti i dy fermerëve që kanë dhënë një
përgjigje (Tabela 70).
Table 70 Ndryshime në produktin e shitur
Ndryshime në produktin e shitur gjatë 5
viteve të fundit
Totali
I Lartë I ulët Nuk ka
ndryshim
Subvencion
në 2008
I pa
subvencionuar
Numur 43 1 23 67
% ndaj totalit 32.3% 0.8% 17.3% 50.4%
I
Subvencionuar
Numur 48 0 18 66
% ndaj totalit 36.1% 0.0% 13.5% 49.6%
Totali 91 1 41 133
% ndaj totalit 68.4% 0.8% 30.8% 100.0%
Subvencioni nga qeveria është një përcaktues mjaft i rëndësishëm në shpjegimin e rritjes së
prodhimit të shitur e mbështetur nga analiza e regresionit.
Table 71 Prodhimi i shitur shpjeguar me subvencionin nga qeveria
Modeli Koefiçient
jo
standard
Koefiçient
standard
t Sig.
B Std. Error Beta
(konstante) 32.112 11.883
2.702 .008
Sasia e prodhimit e shitur
në 2008, në kv
1.215 .194 .536 6.269 .000
Subvencion në 2008 40.168 15.244 .225 2.635 .010
a. Variabli varur: Sasia e prodhimit e shitur në 2012, në kv
Analizat agregate fshehin diferencën e rëndësishme midis dy sektorëve të analizuar. Rëndësia e
ndikimit i atribuohet sektorit të vreshtit ndërsa ndikimi i subvencionit në shpjegimin e rritjes së
shitjeve për sektorin e ullirit nuk është i rëndësishëm. Ky është një rezultat i pritur nëse
konsiderohet që – si rregull - fruti i ullirit nuk shitet por përpunohet në vaj ulliri duke përdorur
shërbimin e fabrikave të vajit të ullirit.
Një ndryshim pozitiv është vëzhguar në aspektin e rritjes së nevojës për koperim midis
fermerëve gjatë 5 viteve të fundit. Më pak se gjysma e fermerëve (të cilët kanë dhënë një
142
përgjigje) ose 46.1% pohojnë se nevoja për koperim është rritur gjatë periudhës së studimit
(Tabela 72). Pjesa e mbetur, nuk dallojnë ndonjë ndryshim (53.3%) dhe një rënie të nevojës për
koperim (0.7%) siç tregohet në Tabelën 72.
Table 72 Nevoja për kooperim midis fermerëve
Nevoja për koperim midis fermerëve Total
E lartë E ulët Nuk ka
ndryshim
Subvencion në
2008
I pa subvencionuar Numur 0 41 35 76
% ndaj
totalit
0.0% 27.0% 23.0% 50.0%
i Subvencionuar Numur 1 40 35 76
% ndaj
totalit
0.7% 26.3% 23.0% 50.0%
Totali 1 81 70 152
% ndaj
totalit
0.7% 53.3% 46.1% 100.0%
Subvencioni nga qeveria nuk ka pasur ndikim në rritjen e kërkesës për kooperim. Me anë të
analizës së variancës, ANOVA, analizojmë nëse ndryshimet në koperim spjegojnë ndikimin e
subvencionit dhe Testit për zgjedhjet e varura (e cila shikon rëndësinë e diferencës në ndikim
midis subvencionit nga qeveria dhe burimeve të tjera të investimit) vërtetojmë se subvencioni
nga qeveria nuk është i rëndësishëm në asnjë nga rastet.
Kooperimi midis fermerëve dhe tregtarëvë të inputeve dhe blerësve të produkteve të fermës çfaq
të njëjtën formë në aspektin e ndryshimit të nevojës për kooperim, por vetëm me një ndryshim të
vogël.
Komentet e siguruara nga fermerët i mbështesin të dyja, rritjen e nevojës për kooperim ( më pak
se gjysma e fermerëve) dhe ngurimin e fermerëve për t’u angazhuar në aktivitete kolektive ( më
shumë se gjysma e fermerëve). Arsyet më kryesore për kooperim janë përfitimet në aspektin e
bashkimit të shitjeve dhe këshillimi teknik dhe ekonomik në grupe. Ka raste të koperimit mes
fermerëve, por nga të dhënat duket i vështirë. Edhe kur ka pasur disa eksperienca të tilla positive
në të shkuarën nuk është arritur përmirësimi i kulturës dhe edukatës së bashkëpunimit midis
prodhuesve. Edhe kur fermerët gjykojnë për koperimin si thelbësor për mbijetesën në të ardhmen
të bizneseve të tyre, ata janë të vetëdijshëm për vështirësitë e vënies në praktike të kësaj
sipërmarrjeje. sipas të intervistuarve, kjo vjen si pasojë e mungesës së besimit, fragmentarizimit
të tokës, heterogjenitetit relativ në aspektin e tokës dhe kapitalit, mungesa e koordinimit dhe
143
lidershipit, mungesa e mbështetjes nga shteti dhe eksperienca negative me kooperimin gjatë
regjimit komunist.
Një aspekt që shfaqet qartë është zhvillimi/vendndodhja e përpunimit të ullirit dhe verës në zona
me një densitet të lartë të parcelave me ullinj dhe vresht. Duhet të pranohet që të dy aspektet janë
të lidhur me njëri tjetrin edhe pse është e vështirë të vendosësh një drejtim të rastësishëm. Do të
përbënte interes nëse do të kërkohej më në thellësi për të gjetur një tregues shkencor për
drejtimin. Por ka ndryshime midis ullirit dhe vreshtit. Si rregull, përpunuesit e ullirit ofrojnë
shërbimin e bluarjes për fermerët e ullirit, të cilët paguajnë për këtë dhe marrin vajin e prodhuar
të ullirit. Përkundrazi, prodhuesit e verës janë zakonisht vreshtarë dhe falë kapaciteteve të vogla
të kantinave, mbledhin prodhimin e tyre, e tranformojnë atë në konjak apo verë dhe e shesin.
Përveç prodhimit të tyre ata grumbullojnë edhe prodhime nga prodhuesit e tjerë të verës.
Të intervistuarit u pyetën për perceptimin e tyre mbi proçedurat e skemave mbështetëse.
Shumica e përfituesve pohuan që proçedurat janë të qarta dhe transparente dhe vetëm më pak se
10% shprehën rezerva rreth tyre.
Table 73 Perceptimet e përfituesve mbi transparencën dhe qartësinë e proçedurës.
Zgjedhja Qartësia e proçedurës Transparenca e
proçedurës
Frek. Përqindja Frek. Përqindja
Pa përgjigje 5 3.7 5 3.7
1 Shumë e pamjaftueshme 3 2.2 4 3.0
2 E pamjaftueshme 3 2.2 6 4.4
3 As e pamjaftueshme as e mjaftueshme 8 5.9 12 8.9
4 E mjaftueshme 37 27.4 34 25.2
5 Shumë e mjaftueshme 79 58.5 74 54.8
Totali 135 100.0 135 100.0
Shumica e përfituesve pranuan që ishin të kënaqur me bashkëpunumin me autoritetet përkatëse
të skemave të subvencionit.
Table 74 Perceptimi i përfituesve mbi bashkëpunimin me autoritetet përkatëse
zgjedhja Frekuenca Përqindja
Pa përgjigje 5 3.7
1 Shumë e pamjaftueshme 3 2.2
2 E pamjaftueshme 2 1.5
3 As e pamjaftueshme as e mjaftueshme 15 11.1
4 E mjaftueshme 43 31.9
5 Shumë e mjaftueshme 67 49.6
Totali 135 100.0
144
Jo përfituesit u pyetën për arsyet pse ata nuk kishin marrë subvencion. Shumica (62%) treguan
që kishin informacion por nuk aplikuan. Vetëm pak pohuan që nuk kishin informacion (4%).
rreth 21% deklaruan që kishin aplikuar por nuk kishin fituar (Tabela 75).
Table 75 Arsyet e deklaruara nga jo përfituesit për mos përfitimin e subvencionit
zgjedhja Frek. Përqindja
Nuk kam pasur informacion 5 4.1
Kam informacion por nuk kam aplikuar 75 61.5
Kam aplikuar por nuk kam fituar 26 21.3
Të tjera 16 13.1
Totali 122 100.0
Nga anketimi rezulton se ritmi i ndryshimit tek ulliri dhe vera ka qënë gjithashtu i ndryshëm. Në
përgjithësi përfituesit e kuptojnë rëndësinë e investimeve në plantacione të reja menjëherë,
ndërsa fermerët që nuk kanë marrë mbështetje kanë shtuar disa pemë vit pas viti.
Megjithatë toka e zotëruar duhet të konsiderohet si “një limit natyral” për zgjerimin e fermës.
Kur fermerët u pyetën për investimet e tyre në të ardhmen, mungesa e tokës shfaqej si pengesa
kryesore. Kur rritja shtrihet përtej tokës në pronësi, vetëm në pak raste fermat e ullirit janë
zgjeruar duke marrë me qera tokën nga bashkia, në këto raste ka pasur dyshime mbi
transparencën si pasojë e vakumit ligjor që shoqëron këto çështje, por megjithatë ia vlen të
theksohet që toka e përbashkët konsiston kryesisht në tokë të papërdorur.
Është e vështirë të gjenden raste të marrjes me qera nga privati në privat, përveç kontratave të
pashkruara me të njohur familjarë që nuk jetojnë në Shqipëri. Një lloj tjetër forme interesante e
tregut të huamarrjes ishte marrja me qera për jo më shumë se 5 vjet vresht të rritur, ku
kohëzgjatja dhe termat e tjerë kontraktues diskutoheshin kohë pas kohe. Kjo formë e pashkruar
kontrate duket të funksionojë vetëm midis familjarëve dhe të afërmve.
Edhe pse kriteri i pranueshmërisë, duke përfshirë praktikat intensive në bujqësi, ka kontribuar në
përmirësimin e menaxhimit të kultivimit, inputet tradicionale të pakta në bujqësi dominojnë
akoma. Kjo varion në inpute të pakta në plantacione tradicionale në ferma të vogla deri në
plantacione më intensive në ferma të mëdha. Megjithatë dendësia e pemëve të ullirit nuk i kalon
400 pemë për ha. Ishte e vështirë të gjeje të dhëna mbi aktivitetin e fermës meqë ajo ngjan më
shumë me një mjet jetese sesa një aktivitet biznesi.
Në shumicën e rasteve fermerët nuk shqetësoheshin të studionin ose analizonin se cili varietet i
përshtatej më mirë kushteve mjedisore, si përbërja e tokës dhe lagështia, klima e kështu me
145
rradhë. Proçesi i prodhimit përballet me shumë probleme duke përfshirë këtu koston e lartë të
prodhimit, cilësinë e dobët të pesticideve, gjithashtu dhe mungesën e ujit për ujitje dhe shërbimet
e konsulencës nga agronomë të kualifikuar. Në këtë kontekst, tregtarët e inputeve të bujqësisë
luajnë një rol të rëndësishëm në vendimet që merren në fermë, edhe pse ata janë dukshëm në
konflikt interesi. Mekanizimi është i pranishëm por me një kosto të lartë. Megjithatë fermerët e
mëdhenj janë më të informuar dhe kanë përdorur teknologjinë e avancuar për kutivim dhe
sisteme menazhimi më të mira.
“PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME “
Studimi i matjes së ndikimit të skemave mbështetëse tek fermerët, bazohet në analiza empirike
quasi ekpserimentale sipas modelit shkakësor Rubin, në thelb të të cilit qëndron krahasimi i
efekteve në grupin e trajtuar kundrejt grupit të patrajtuar me karakteristika të ngjashme. Kemi
ngritur disa hipoteza për rë vlerësuar efektet shkakësore në të ardhurat dhe prodhimin dhe të tjerë
tregues kryesorë në zinxhirin e vlerës.
Metoda e njehsimit është bërë gjithnjë e më shumë popullore si një metodë e inferencës
shkakësore në shumë fusha përfshirë statistikat (Rubin 2006; Rosenbaum 2002), mjeksisë
(Christakis and Iwashyna 2003; Rubin 1997), ekonomiks (Abadie and Imbens 2006; Galiani,
Gertler, and Schargrodsky 2005; Dehejia and Wahba 2002, 1999), shkenca sociale (Bowers and
Hansen 2005; Herron and Wand 2006; Imai 2005; Sekhon 2004b), sociologji (Morgan and
Harding 2006; Diprete and Engelhardt 2004; Winship and Morgan 1999; Smith 1997) dhe
drejtësi (Rubin 2001). Megjithatë, nuk ka konsensus se si duhet të bëhet njehsimi saktësisht, si të
masim suksesin e procedurës së njehsimit, dhe nëse estimatorët e njehsimit janë aq sa duhet
robuste ndaj pasaktësive, në mënyrë që të jenë të përdorshme në në praktikë (Arceneaux, Gerber,
and Green 2006; Heckman, Ichimura, Smith, and Todd 1998).
Procedura e njehsimit PSM na ndihmoi të krijojmë dy grupe të ngjashme në disa karakteristika ,
grupi e trajtuar (fermerë që trajtohen me subvencione) dhe grupi jo i trajtuar. Me anë të analizave
të regresionit, testeve të rëndësisë dhe analizës së variancës provuam të vërtetojmë hipotezat e
ngritura.
Rezultatet treguan se:
146
Në studimin tonë kemi ngritur hipotezën (1) se subvencioni nga qeveria ka një ndikim neto të
rëndësishëm në prodhimin dhe rendimentin e ullirit dhe të vreshtit. Me nivel rëndësie α =
0.05, testi rëndësisë tregon që ndikimi neto është qartësisht i rëndësishëm për sektorin e
ullirit por më pak për sektorin e vreshtit.
Hipoteza jonë (2) se madhësia e fermës rritet me dhënien e subvencionit, nuk vërtetohet.
Rezultatet tregojnë se subvencioni nga qeveria nuk ka ndikim në përmasën e fermës.
Diferencat janë të parëndësishme dhe pse të mbështetur nga një koeficient β i rëndësishëm.
Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në rritjen e sipërfaqeve të mbjella, ky
rezultat vërteton hipotezën e ngritur (3). Diferenca e dyfishtë – midis fermerëve të trajtuar
dhe atyre të pa trajtuar në pika të ndryshme kohore është 4 dynym,. Diferenca është e
rëndësishme, e mbështetur nga koefiçient B domethënës i shoqëruar me subvencion në 2008 .
Mbështetja nga qeveria ka një ndikim të dukshëm në rritjen e sipërfaqes me vreshta e
ullishte, shoqëruar me fuqizimin e bizneseve të fermës. Një avantazh tjetër i rëndësishëm
i mbështetjes së plantacioneve është se kjo është një skemë mbështetëse investimi. Diçka
që bëhet vetëm një herë dhe e bën atë superiore në buxhet krahasuar me skemat e tjera të
prodhimit. Për më tepër përmes kësaj skeme “përgjegjësia” transferohet tek fermerët, në
vend që ti bëjë ata të varur nga mbështetja në prodhim.
Subvencioni nga qeveria ka një ndikim domëthenës në mobilizimin e burimeve (4), ashtu si
tregohet dhe në raportin e mobilizimit të burimeve - ku shuma e investimeve është pjesëtuar
me shumën e subvencioneve. Raporti i mobilizimit të burimeve është 2.227 që do të thotë se
investimi mesatar për fermerët e subvencionuar është më shumë se dyfishi i mesatares së
subvencionit ose për çdo Lek të subvencionuar fermerët kanë mundur të vënë në lëvizje
1.227 lekë shtesë. Megjithatë ekzistojnë ndryshime të rëndësishme në raportin e mobilizimit
midis sektorëve të përfshirë në vrojtim. Raporti i mobilizimit për vreshtin është (2.6) shumë
më i lartë sesa për sektorin e ullirit (1.9).
Subvencioni nga qeveria ka një ndikim të qartë në investime (5). Shuma mesatare e
investimit për fermerët e trajtuar është 285 766 lekë (Euro 2041); investimet variojnë midis
45 mijë lekë dhe 3 milionë lekë. Mesatarja e investimit pa 5% të vlerave ekstreme (të
përjashtuara) është 240 841 lekë (Euro 1720). Në rastin e shumës së investimit, ndryshimi në
sektorë është thelbësor - subvencioni mesatar për sektorin e vreshtit (197 794 lekë ose Euro
147
1,414) është dy herë më pak sesa investimet në sektorin e ullirit (371 363 lekë ose Euro
2,653).
Ndikimi i subvencioneve nga qeveria për promovimin e investimeve është përkrahur nga
deklaratat e fermerëve kur ata u pyetën ”nëse do të kishin investuar pa subvencion nga
qeveria”. Më shumë sesa gjysma e fermerëve të trajtuar (52% - përqindje e vlefshme)
pohojnë se nuk do të kishin investuar pa subvencion nga qeveria
Ndërsa fermerët pohojnë që subvencioni nga qeveria ka pasur një ndikim të fortë dhe shumë
të fortë në rritjen e të ardhurave, analiza krahasuese e kryer duke përdorur Paired Sample
Test, për të parë ndikimin e subvencionit nga qeveria kundrejt ndikimit nga paratë e vetë
fermerit në rritjen e të ardhurave, tregon një ndikim të dukshëm inferior të burimit të parë të
investimit (subvencion nga qeveria) mbi të dytin (para të vetë fermerit).
Megjithëse rezultatet krahasuese nuk vërtetojnë se ka ndikim ssubvencioni në rritjen e të
ardhurave, në një analizë të mëtejshme të rezultateve të lidhur me punësimin dhe të ardhurat
e fermerëve të trajtuar dhe të patrajtuar në sektorët përkatës, vërehet se ka rritje të të
ardhurave të fermerëve të trajtuar, punësuar me kohë plotë.
Ndikimi i skemës së qeverisë në adoptimin e teknologjive të reja është i kufizuar,
rrjedhimisht i njëjtë është edhe ndikimi në rritjen e të ardhurave për prodhim. Për më tepër
ndikimi i skemës në rritjen e punësimit është gjithashtu i kufizuar. Ka të dhëna që skema e
subvencionit ka një ndikim në rritjen e produktivitetit të fermerit kryesisht si pasojë e rritjes
së sipërfaqes nën prodhimin e frutave e lidhur kjo me situatë pa ndryshim në punësimin në
fermë, nivelin e të ardhurave mbi prodhimin dhe çmimet e produktit. Edhe pse ekziston një
nevojë në rritje për bashkëpunim midis fermerëve dhe midis fermerëve dhe bizneseve të tjera
të zinxhirit të vlerës, ndikimi i qeverisë në nevojën në rritje për bashkepunim nuk është i
rëndësishëm.
Rekomandime
Përpjekja për të vlerësuar ndikimin e skemave mbështetëse nga qeveria duke përdorur një
strukturë pothuajse eksperimentale ku aplikohet metoda e njehsimit të probabilitetit, vlen për
monitorimin e politikave qeveritare për mbështetjen me subvencione.
Kjo metodë e shtrirë në përmasa kombëtare dhe për skema të rëndësishme, do të bënte të
mundur vlerësimin e efiçiencës dhe efektivitetit të programeve dhe politikave mbështetëse
148
për një sektor strategjik siç është bujqësia dhe rishikimin e tyre në periudha të caktuara
bazuar në gjetjet.
Rritja e përdorimit të tokës bujqësore ka nevojë për një politikë në favor të mobilizimit të
tokës së menaxhuar nga njësitë administrative vendore. Reforma e decentralizimit e
shoqëruar me politikat për hartimin e planeve vendore dhe hapjen e mundësisë për
menaxhimin e sipërfaqeve të tokës bujqësore të menaxhuar prej tyre, krijon premisa për
dhënien me qera të tokës bujqësore fermerëve që janë të motivuar të shtojnë sipërfaqet e
mbjella dhe të rrisin prodhimin të mbështetur dhe nga politikat e skemave mbështetëse.
Instrumentat e politikave kanë një rol kyç në suksesin e implementimit të tyre. Mbështetja
për fermerët e vegjël në pamundësi financiare për investime dhe fuqizim të fermës, e
shoqëruar me mbështetje për kredidhënie do të jepte rezultate pozitive në nxitjen e tyre për të
rritur prodhimin bujqësor.
Në ndihmë të efikasitetit të mbështetjes dhe fuqizimit të fermerëve dhe agro-bizneseve janë
nxitja dhe promovimi i bashkëpunimit në bujqësi është përfshirë si një nga masat e skemës së
subvencioneve nga qeveria, studimi tregon që subvencioni nga qeveria nuk ka pasur një
ndikim në promovimin e aktiviteteve kolektive në bujqësi. Duke konsideruar rëndësinë
kritike të bashkëpunimit, qeveria duhet të rimendojë politikën e bashkëpunimit në bujqësi,
duke përfshirë trajnime në përfitim dhe bashkëpunim të organizatave, mbështetje të
mbikqyrur në çështjet e organizimit, subvencionim në asete (makineri bujqësore, dyqane,
infrastrukturë marketingu) dhe duke operuar me grupe fermerësh.
Fuqizimi i shërbimit këshillimor do të bëjë të mundur edukimin e fermerit, zbatimin e
standardeve dhe rritjen e aftësive profesionale të fermerëve, për pasojë identifikimin e
projekteve dhe aplikimin e suksesshëm në grantet shtetërore apo financime të tjera me fokus
bujqësinë.
Skemat mbështetëse pas vitit 2013 janë shoqëruar me fonde të Bashkimit Evropian për
bujqësinë në formë eksperimentale në prag të marrjes së fuqisë për zbatimin e masave të
zhvillimit rural të shtyllës së parë të PPB 2014-2020. Monitorimi i ecurisë dhe impaktit të
këtyre skemave është një detyrim i strukturave vendase për matjen e efikasitetit të përdorimit
të fondeve në ndihmë të fermerëve dhe agro-bizneseve që zbatojnë standardet minimum. Nga
ana tjetër, politikat kombëtare për mbështetjen për bujqësinë dhe zhvillimin rural duhet të
149
përshtaten gradualisht drejt unifikimit me Politikën e Përbashkët Bujqësore të Bashkimit
Evropian të shprehur në shtyllën e parë të saj.
Prioriteti që qeveria i ka dhënë procesit të akreditimit për zbatimin e fondeve IPARD të BE,
kërkon rritje të vetëdijes për rëndësinë e kësaj qasje. Inkurajimi i të rinjve të përfshihen në
aktivitete bujqësore kërkon të sigurohen trajnime dhe financime që mbështesin këtë
përfshirje.
Fermerët e vegjël përbëjnë shumicën e popullsisë bujqësore në vend. Lehtësimi i
procedurave administrative, krijimi i një dritare të vetme, dhe të pagesave për fermerët e
vegjël në mënyrë që ata mund të bëjnë më shumë bujqësi dhe më pak dokumenta. Fermerët
përfaqësojnë hallkën e parë në zinxhirin e vlerës nga ferma në tryezë. Por ata janë më pak të
organizuar krahasuar me agro-bizneset e përpunimit ushqimor dhe më pak të fuqishëm.
Politikat e qeverisë për zhvillimin rural dhe mbështjetjen për sektorin duhet të ndihmojnë
fermerët të organizohen në grupe në mënyrë dhe të negociojnë së bashku për grumbullimin
dhe shitjen e prodhimeve të tyre.
Politikat e Zhvillimit Rural janë ndër-sektoriale dhe përfshijnë shumë sektorë ekonomik dhe
social në sensin e diversifikimit të ekonomisë rurale dhe të vendeve të punës, infrastrukturës,
arsimimit dhe shëndetësisë, etj. Instrumentat financiar vendas dhe të Bashkimit Evropian,
përfshi ato të Zhvillimit Rural dhe Strukturore në një stad të dytë, do t’i japin shtytje
zhvillimit në zonat rurale drejt fuqizimit të të gjithë ekonomisë dhe zhvillimit social të vendit
dhe rritjes së mirëqënies së banorëve të këtyre zonave.
Në këtë kontekst, do të ishte me vlerë të theksonim rëndësinë e kryerjes së Anketës së
Fermës, në përputhje me Farm Accountancy Data Network (FADN) të Bashkimit Evropian.
Kjo anketë përbën një instrument statistikor të vlefshëm dhe të domosodshëm për
monitorimin e fondeve me të cilat subvencionohen fermerët si dhe për matjen e ndikimit të
tyre të ekonominë e fermës, sikurse dhe shumë tregues makro aq të nevojshëm në analizën e
sektorit në dinamikën e zhvillimit të tij.
150
“Bibliografi”
[1] INSTAT, Produkti i Brendshëm Bruto, 2014, Tiranë: INSTAT, 2015.
[2] INSTAT, Rezultatet Kryesore të Censusit të Popullsisë dhe Banesave 2011 në Shqipëri, Tiranë: Shtypshkronja
“Adel Print”, 2012.
[3] INSTAT, Popullsia e Shqipërisë, 1 Janar 2016, Tiranë: INSTAT, 2016.
[4] INSTAT, Të Dhëna Paraprake të Regjistrimit të Bujqësisë, 2012, Tiranë: INSTAT, 2013.
[5] Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK), Vjetari Statistikor 2012, Tiranë:
MBUMK, 2013.
[6] INSTAT, Tregu i Punës 2014, Tiranë: INSTAT, 2015.
[7]
Rosenbaum, Paul R.; Rubin, Donald B., “The Central Role of the Propensity Score in Observational Studies
for Causal Effects,” BIOMETRICA, vol. Vol. 70, pp. 41-55, 1983.
[8]
Rubin, D., Stuart, A. E. “Best practices in quasi- experimental designs”. Matching Methods for Causal
Inference. 11-Osborne (Best)-45409.qxd 10/9/2007.
[9]
INSTAT, "Popullsia sipas dy Censuseve të Popullsisë dhe Banesave 2001 dhe 2011," in Shqipëria në shifra,
Tiranë, INSTAT, 2013, pp. 9-12.
[10]
Calogero Carletto, Benjamin Davis, Marco Stampini,, "Internal Mobility and International Migration in
Albania," The Food and Agriculture Organization of the United Nations, June 2004. [Online]. Available:
www.fao.org/es/esa. [Accessed June 2004].
[11] K. Barjaba, "‘Contemporary Patterns in Albanian Migration’," South-East Europe Review, vol. 3(2), p. 57–64,
2000.
[12] Ilir Gëdeshi, Elira Jorgoni, "Social Impact of Emigration and Rural-Urban," On behalf of the European
Commission DG Employment,Social Affairs and Inclusion, 2012.
[13] INSTAT, "Të dhëna të tregut të punës 2007-2012," INSTAT, Tiranë.
[14] INSTAT, "Indeksi i Çmimeve të Konsumit," INSTAT, Tiranë.
[15] INSTAT, World Bank, "SHQIPËRIA: TRENDI I VARFËRISË 2002- 2005-2008-2012," 2015.
[16] EUROSTAT, "National accounts and GDP," EUROSTAT online publication, 2013.
[17] MBRZHAU, Tiranë, 2013.
[18] MBRZHAU, "Agriculture Information," MBRZHAU, Tiranë, 2015.
[19] FAO, "FAOSTAT," [Online].
[21] UNSTAT, "Statistics," UN, [Online]. Available: www.data.un.org.
[22] Tokli Thomaj, Arjana Misha, "Infrastructure and agro-food logistics in Albania," Mediterra 2014. Logistics
and Agro-Food Trade, a Challenge for the Mediterranean, pp. 335-344, 2014.
[23] Tomas B., Kazazi I., "Bujqësia organike në Shqipëri, studim sektori," 2011.
[24] AZHBR, "Subvencionet për produktet bio, autoktone e çertifikimi 2007-2014," Tiranë, 2015.
[25] E. Commisssion, "Agriculture and Rural Development," 2007-2013. [Online]. Available:
http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_en.htm.
[26] Pierre Lascoumes, Patrick Le Galès, Gouverner par les instruments, Presses de Sciences Po.
151
[27] A. Swinbank, The European Community: bibliographical excursions, J. Lodge, Ed., F. Pinter, 1983, 1979, p.
303.
[28] Hubbard, L.I., and Ritson, C., "Reform of the CAP: From Manshold to Mac-Sharry.," pp. 81-94, 1997.
[29]
"Agra Europe," InformaPLC, 30 Mars 2007. [Online]. Available: https://www.agra-net.com/agra/agra-
europe/.
[30]
Edvin Zhllima, Grigor Gjeçi, Drini Imami, "Agricultural policy in Albania-A comparative analysis with EU
countries," 2014, [1]FAO & SWG.
[31]
Emil Erjavec, Miroslav Rednak, Tina Volk, Maja Kozar, "CAP reform and redistribution of direct payments
in Slovenia," Acta agriculturae Slovenica, vol. 87, no. 2, pp. 477-485, September 2006.
[32]
Council Regulation (EC) No 834/2007 of 28 June 2007 on organic production and labelling of organic
products and repealing Regulation (EEC) No 2092/91
[33] Mingxiang Li.”Using the Propensity Score Method to Estimate Causal Effects: A Review and Practical
Guide”. 2012. DOI: 10.1177/1094428112447816
[34] Jasjeet S. Sekhon “Alternative Balance Metrics for Bias Reduction in Matching Methods for Causal
Inference”Version: 1.2 (00:38)
[35] Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and
social Committee and the Committee of the regions on agriculture product quality policy, Brussels, 28.5.2009,
COM (2009) 234 final
[36] GREEN PAPER on agricultural product quality: product standards, farming requirements and quality schemes
Brussels, 15.10.2008 COM(2008) 641 final .
[37] Impact analysis: study on baseline and impact indicators for rural development programming 2007-2013
,Synthesis Report AGRI/2004/G2/02
[38] Deininger, K., Savastano, S., Carletto C., Land fragmentation, cropland abandonment, and land market
operation in Albania, World Bank, Washington DC, USA, 2012/04/01
[39] United Nations Albania, “Report on foreign direct investment in Albania”, 2011 may 2012
[40] MBRZHAU- BE-Shqipëri, Nën-komiteti për Bujqësinë dhe Ushqimin, Mars 2015
[41] United Nations Environment Program 2012 Green Economy, Briefing Paper, “Poverty Reduction”
[42] MARDWA, Rural Development Program 2011-2013 under the Instrument of Pre-accession assistance
[43] Robert Chambers “Rural Development: Putting the Last First” Paperback, 256 pages, Published October 17th
1995, by Prentice Hall (first published May 1st 1983)
[44] Cochran, G.W. “Sampling Techniques”third edition. New York, 1977. IZA DP No. 1588
[45]
J. Špička, J. Boudný, B. Janotová, “The role of subsidies in managing the operating risk of agricultural
enterprises” Institute of Agricultural Economics and Information, Prague, Czech Republic
[46]
United Nations Environment Program 2011 , Towards a Green Economy , Pathways to Sustainable
Development and Poverty Eradication.
[48]
K. O. Adenegan, O. Adams and L. O. E. Nwauwa “Gender Impacts of Small-Scale Farm Households on
Agricultural Commercialisation in Oyo State, Nigeria”, British Journal of Economics, Management & Trade
3(1): 1-11, 2013
[49] Skreli E., McCalla A., 2013. Trade in Albania. In: Chan-Halberndt C., Fantle-Lepczyk J. (eds.). Agricultural
markets in a transitioning economy - An Albanian case study. CABI international.
152
[50] Journal of Statistical Software May 2011, Volume 42, Issue 8. http://www.jstatsoft.org/ MatchIt:
Nonparametric Preprocessing for Parametric Causal Inference Daniel E. Ho Stanford Law School Kosuke
Imai Princeton University Gary King Harvard University Elizabeth A. Stuart Johns Hopkins University.
[51] Caliendo, M., Kopeinig S. “Some Practical Guidance for the Implementation of Propensity Score Matching”
discussion paper series,Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit Institute for the Study of Labor. May 2006.
[52] Food and Agricultural Organization of United states (FAO). (2012). The wine sector in Bosnia and
Herzegovina. Preparation of IPARD Sector Analyses in Bosnia and Herzegovina GCP/BIH/007/EC.
[53] Imami, D. 2011, Analysis of behaviour of value chain actors in Albania - PhD thesis (University of Bologna)
[54] Food and Agricultural Organization of United states (FAO). (2014). Statistical database for Production and International Trade. Available at: whttp://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/home/E . Last Accessed June 11, 2014.
[55] Albanian Institute of Statistics (INSTAT). (2014). Statistical database, agriculture and agroindustry section. Available at: Whttp://www.instat.gov.al/al/themes/agriculture,-forestry-and-fishery.aspx?tab=tabs-5. Last accessed, June 11, 2014.
[56] UNSTAT. (2014). UNComtrade database, International Trade sections. Available at: http://comtrade.un.org/db/dqQuickQuery.aspx. Last Accessed June 11, 2014.
[57]
Zhllima, E., Chan-Halbrendt, C., Zhang, Q., Imami, D., Long, R., Leonetti, L. (2012). Latent Class Analysis
of Consumer Preferences for Wine in Tirana, Albania. Journal of International Food & Agribusiness
Marketing 24 (4), 321-338.
[58] Pufahl, A. 1 and Weiss, C.R. 2 Evaluating the Effects of Farm Programs: Results from Propensity Score
Matching . 12th Congress of the European Association of Agricultural Economists – EAAE 2008
[59] EC, 2014, Overview of CAP Reform 2014-2020, Agricultural Policy Perspectives Brief, N°5 available at:
http://ec.europa.eu/agriculture/policy-perspectives/policy-briefs/05_en.pdf
[60] EC (2011): Commission staff working paper impact assessment Common Agricultural Policy towards 2020,
SEC (2011) 1153 final/2. Brussels: European Commission.
[61] EC (2012): Albania 2012 Progress Report, accompanying the document Communication from the
Commission to the European Parliament and the Council, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-
2013. COM(2012) 600 final. Brussels: European Commission.
[62] GoA, 2013, The Government of Albania program 2013-2017, Tirana, Albania.
[63] World Bank. 2007. “Strategic Policies for a More Competitive Agriculture Sector in Albania”. Economic and
Sector Work, Sustainable Development Unit, USA
[64] Wehinger, T. and Zhllima, E., 2013, “Sector Analysis for the diversification of the rural economy in Albania”,
Tirana, Albania.
[65] Zhllima, E., and Kromidha, G., 2013, Agriculture extension and research in the context of Albanian rural
development, Supported by FAO TCP/ALB/3302, Tirana, Albania.
[66] Wehinger, T. and Schäfer, B. 2011. “Potential for diversification of the rural sectors in Albania and
Montenegro”. Project report for Tender No. AGRI-2010-EVAL-01.
[67] MARDWA,2014, “Inter-sectorial Strategy for Agriculture and Rural Development (2014-2020)”
[68] http://www.instat.gov.al/al/figures/statistical-databases.aspx
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/agriculture/data/main_tables
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tag00056&plugin=1
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/purchasing_power_parities/data/database
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitVieëTableAction.do
153
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/international_trade/data/database
[ 69 ] European Statistical Sector (EUROSTAT). (2014). International Trade Database. Available at: wwhttp://epp.eurostat.ec.europa.eu/newxtweb/ . Last accessed June 11, 2014.
154
Aneks 1: Pyetsori
VLERËSIMI I NDIKIMIT TË SUBVENCIONEVE TË QEVERISË
NDËRPRIT INTERVISTËN NESE NUK KA ULLINJ OSE VRESHTA
Emri i të intervistuarit_________________________ Data_____________ Nr i pyetësorit_______
Tel (opsional)_____________ Rrethi_____________ Komuna____________ Fshati________
DEMOGRAFIA
A1. Mosha e kryefamiljarit _______ vjeç A2. Gjinia 1. M 2. F
A3. Nr. i anëtarëve të familjes _______ anëtarë A4. Punojnë në fermë______ njerëz
A5. Koha gjithsej e punuar në fermë ____muaj
në vit
A6. PUNËSIMI kryesor (Zgjidh vetëm një) A7. Niveli më i lartë i ARSIMIT (Zgjidh vetëm një)
1. Punësim me pagë në sektorin publik 2. Punësim me pagë në sektorin privat 3. I vetëpunësuar në sektor jo-bujqësor 4. I vetëpunësuar në fermë 5. Punëtor në biznesin e fermës
1. Pa arsim 2. Shkollë fillore (4 vjet) 3. Arsim i detyruar (deri në 9 vjet) 4. Shkolla e mesme bujqësore 5. Shkollë e mesme e përgjithshme dhe të tjera teknike 6. Arsim i lartë
AKTIVITETI I FERMËS, KAPACITETET DHE PRODHIMET
B1. Vjetërsia në punë në bujqësi? _____ vite
B2. Përmasa e fermës ne 2012 _____ dyn B3. Përmasa e fermës ne 2008
________ dyn
KAPACITETI I PRODHIMIT
(zgjidh vetëm një sektor)
B4. Aktiviteti kryesor
B5. Kapaciteti në 2012 B6. Kapaciteti në 2008
Njësi 1.Siperfaqja Njësi 2.Nr Njësi 1.Siperfaqja Njësi 2.Nr
1.Totale 2.Me qera 1.Totale 2.Me qera
1. Ullinj dn rrënjë dn rrënjë
2. Vreshta dn rrënjë dn rrënjë
155
PRODHIMI
B4. Aktiviteti kryesor
B7. Prodhimi në 2012
B8. Prodhimi në 2008
B9. Cmimi ne 2012 (leke te vjetra)
B10. Cmimi ne 2008 (leke te vjetra)
Njësi 1.Sasi Njësi 2.Sasi Njësi 1.Vlere Njësi 2.Vlere
1. Ullinj kv kv Leke Leke
2. Vreshta kv kv Leke Leke
B11. Pjesa e të ardhurave të totale te familjes nga aktiviteti i zgjedhur (ullinj ose vreshta)____%
B12. Vjetërsia në punë e kryefamiljarit në aktivitetin e zgjedhur ________ vite.
INVESTIMI DHE TEKNOLOGJIA
C1. A keni investuar në aktivitetin e zgjedhur gjatë 6 viteve të fundit? (Për aktivitetin kryesor të zgjedhur)
2. JoC4 1. Po → C1.1. Vlera e investimit_________________ Lek (të vjetra)
↓
C2. Burimet Shuma (Lekë të vjetra) sipas viteve
2007 2008 2009 2010 2011 2012
1. Subvencion nga qeveria
2. Subvencione të tjera
3. Para të veta
3.1. Të ardhura nga emigracioni
4. Kredi nga banka
5. Borxh te të afërmit (miq/të afërm)
C3. A do të kishit investuar nëse nuk do të kishit marrë subvencion nga qeveria? (kapërce nëse nuk ka marrë subvencion nga qeveria)
1. Po 2. Jo
156
C4. A keni plane për të investuar në të ardhmen e afërt?
1. Po 2. Jo → C5. Pse
___________________________________________________________
↓
C6. Çfarë lloj investimi keni në plan të bëni
_____________________________________________________
↓
C7. Shuma e përafërt ________ Lekë ( të vjetra)
C8. Nëse keni përdorur 1-4 si burim investimi, cili është ndikimi i tyre në planet për investime të
ardhshme? (Vetëm nëse ka investim në C1 dhe vetëm për burimet e investimit te përdorura në C2)
Ndikimi në planet për të investuar
1=nuk ka ndikim, 5=ndikim shumë i fortë
1. Subvencion nga qeveria............................ 1 2 3 4 5
2. Subvencione të tjera................................... 1 2 3 4 5
3. Para të veta........................................ 1 2 3 4 5
3.1 Të ardhura nga emigracioni 1 2 3 4 5
4. Kredi nga banka............................... 1 2 3 4 5
C9. Nëse keni përdorur 1-4 si burim investimi, cili është ndikimi i tyre në aftësinë tuaj për të aplikuar për
subven-cione dhe kredi të tjera? (Vetëm nëse ka investim në C1 dhe vetëm për burimet e investimit te
përdorura ne C2)
1. Ndikimi lidhur me subvencione
të tjerë
2. Ndikimi lidhur me kredi të tjera
1=nuk ka fare ndikim, 5=ndikim shumë i fortë
1. Subvencion nga qeveria.............
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
2. Subvencione të tjera....................
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
3. Kredi nga banka...........................
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
157
C10. Çfarë teknologjie të re keni zbatuar (referoju 1-7 me poshtë; kapërce nëse nuk ka investim; zgjidh
të gjitha teknologjitë që keni zbatuar)
Specifiko Specifiko
1. Varietete të reja 2. Ujitje me pika
3. Pompa spërkatëse 4. Pesticide të reja
5. Plehra kimike të reja 6. Marketing të përmirësuar
7. Makina bujqësore
C11. Sipërfaqja me ujitje me pika ________ dn C12. Çmimi i frutave 2012 _____ Lekë (të
vjetra)/kg
C13. Çmimi i frutave 2008 _____ Lekë (të
vjetra)/kg
C14. Nëse keni përdorur 1-4 si burim investimi, cili është ndikimi i tyre në zbatimin e teknologjive te
reja – referoju pyetjes C10 (Vetëm nëse ka investim në C1 dhe vetëm për burimet e investimit te
përdorura ne C2)
1=nuk ka fare ndikim, 5=ndikim shumë i fortë
1. Subvencion nga qeveria.................................... 1 2 3 4 5
2. Subvencione të tjera........................................... 1 2 3 4 5
3. Para të veta.......................................................... 1 2 3 4 5
4. Kredi nga banka.................................................. 1 2 3 4 5
RENDIMENTI DHE KOSTOT E PRODHIMIT
158
D1. Rendimenti dhe kostot e prodhimit
gjatë 6 viteve të fundit, është (vetëm për
aktivitetin kryesor të zgjedhur):
D2. Vlerësoni (me 1-5) ndikimin e 1-4 (me poshtë)
Vetëm nëse është 1-4 përdorur si burim financimi dhe 1
(rendimenti) ne D1 është rritur ose 2 (kosto) ne D1 është ulur
1=Nuk ka fare ndikim 5=Ndikim shume i forte
1.
Rritur
2.
Ulur
3. Nuk ka
ndryshim
1. Subvencion
nga qeveria
2.
Subvencion
tjetër
3. Para te
veta
4. Kredi
1. Rendimenti
2. Kosto
Për pyetjet D3-D6, plotëso vetëm për aktivitetin kryesor të zgjedhur ne B4
D3. Rendimenti në 2012_____________kv/dyn D4. Rendimenti në 2008_____________kv/dyn
D5. Kostoja për njësi 2012_______ ALL (të vjetra)/kg D6. Kostoja për njësi 2008_______ ALL (të vjetra)/kg
(Vetëm për inputet e blera) (Vetëm për inputet e blera)
LIDHJET NË ZINXHIRIN E VLERËS DHE KOOPERIMI
E1. Sasia e inputeve të blera dhe produkteve
të shitura gjatë 5 viteve të fundit, sipas
treguesve 1-3, është (vetëm për aktivitetin
kryesor të zgjedhur ne B4):
E2. Vlerësoni (me 1-5) ndikimin e 1-4 (me poshtë)
Vetëm nëse është 1-4 përdorur si burim financimi dhe 1-3 tek
E1 është rritur
1=Nuk ka fare ndikim 5=Ndikim shume i forte
1.
Rritur
2.
Ulu
r
3. Nuk ka
ndryshim
1. Subvencion
nga qeveria
2. Subvencion
tjetër
3. Para te
veta
4. Kredi
1. Inpute të blera
2. Këshillim i marrë
3. Sasia e shitur
159
Për pyetjet E3-E6, plotëso vetëm për aktivitetin kryesor të zgjedhur ne B4
E3. Shpenzimet monetare 2012______ Lek (të vjetra) E4. Shpenzimet monetare 2008_______Lek (të
vjetra)
(Vetëm për inputet e blera) (Vetëm për inputet e blera)
E5. Sasia e shitur 2012____Kv E6. Pjesa e shitur 2012______%
E7. Sasia e shitur 2008 ____Kv E8. Pjesa e shitur 2008______%
Ku i shisni produktet tuaja (referoju aktivitetit kryesor të zgjedhur në B4)
E9. Zgjidh (rretho) vetëm një kanal marketingu (me kryesorin)
E10. Shisni tek E11. Kontratë/marrëveshje
1.
I njëjti
2.
I ndryshëm
1.
Nuk ka kontrate/
marrëveshje
2.
Kontrate e shkruar
3.
Kontrate/marrëveshje pashkruar
1. Eksportues
2. Tregtar shumicë
3. Grumbullues lokal
4. Përpunues
5. Tregtar pakice
6. Shitje direkt tek konsumatori
7. Përpunim ne ferme
8. Konsum
160
E12. Nevoja e fermerëve për kooperim gjatë 5-6
viteve të fundit, sipas treguesve 1 dhe 2 (me poshtë),
është (vetëm për aktivitetin kryesor të zgjedhur ne B4):
E13. Vlerësoni (me 1-5) ndikimin e 1-4 (me poshtë)
Vetëm nëse është 1-4 përdorur si burim financimi
dhe 1 ose 2 ne E7 është rritur
1=Nuk ka fare ndikim 5=Ndikim shume i forte
1.
Rritur
2.
Ulur
3. Nuk ka
ndryshim
1. Subvencion
nga qeveria
2. Subvencion
tjetër
3. Para
te veta
4. Kredi
1. Nevoja për kooperim mes
fermerëve
2. Nevoja për kooperim me
tregtaret e inputeve dhe
përpunuesit e tregtarët
E14. Koment për
kooperimin______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________
E15. Nëse nuk ka ndikim ose ka ndikim të ulët (1 dhe 2 më sipër),
Pse _________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
161
STATUSI I FERMERIT
F1. Statusi i fermerit gjatë 6 viteve të fundit, sipas
treguesve 1-5 (me poshtë) është:
F2. Vlerësoni (me 1-5) ndikimin e 1-4 (me poshtë)
Vetëm nëse është 1-4 përdorur si burim financimi dhe 1-
5 ne F1 janë rritur ose përmirësuar
1=Pa ndikim 5=Ndikim i madh
1.
Rritur
2. Ulur 3. Nuk ka
ndryshim
1.
Subvencion
qeveria
2. Subvencion
tjetër
3. Para te
veta
4. Kredi
1. Të ardhurat
2. Konsumi i familjes
3. Kursimet e familjes
4. Punësimi (në fermë)
5. Statusi i përgjithshëm
Numri i fermerëve të punësuar
2012 2008
F3. Kohe e Pjesshme
F4. Kohe e Plote
F5. Kohe e Pjesshme
F6. Kohe e Plote
162
F7. Të ardhurat e familjes në 2012 (lekë të vjetra) F8. Të ardhurat e familjes në 2008 (lekë të vjetra)
1. 0 - 300,000 2. 300,001- 600,000
3. 600,001- 900,000
4. 900,001- 1,200,000
1. 0 - 300,000 2. 300,001- 600,000
3.600,001- 900,000
4. 900,001- 1,200,000
5. 1,200,001- 1,600,000
6. 1,600,001- 2,000,000
7. mbi 2,000,001
5. 1,200,001- 1,600,000
6. 1,600,001- 2,000,000
7. mbi 2,000,001
PROCEDURAT
G1. Si i konsideroni procedurat për marrjen e një subvencioni nga qeveria (Kaloni tek H1 nëse nuk keni
marrë subvencion)?
1= Shumë e pamjaftueshme 5 = Shumë e mjaftueshme
1. Qartësia e procedurave 1 2 3 4 5
2. Transparenca e procedurave 1 2 3 4 5
3. Bashkëpunimi me autoritetet 1 2 3 4 5
4. Kërkesat për subvencionet 1 2 3 4 5
TË TJERA
H1. Në qoftë se nuk keni marrë subvencion, kjo për arsye se:
1. Nuk kam pasur informacion 2. Kam pasur informacion, por nuk kam aplikuar
3. Kam aplikuar, por nuk është aprovuar 4. Tjetër ______________________
H2. A jeni asistuar nga shërbimet publike të ekstensionit?
1. Po 2. Jo
↓
1. Trajnim 2. Demonstrim në fushë
3. Këshillim direkt në fermë 4. Asistencë në aplikimin për subvencione
5. Tjetër_____________________________
FALEMINDERIT PËR INTERVISTËN
163
