1

Çevre nedir?

Çevre Sağlığı İlkeleri

Çevre – sağlık ilişkisi Doğrudan hastalık nedeni

Hastalıkların yayılmasını kolaylaştırır

Hastalıkların oluşmasına predispozanlık

yapar

Hastalıkların prognozu üzerine etkili

Çevreden kaynaklanan sağlık sorunlarının etkisi

Kısa >>> Orta >> UzunAlınacak önlemlerin etkisi ise

Kısa >>> Orta >> Uzun

Çevre Sağlığı İlkeleri

• Maliyet• Alınacak önlemler <<<<<< Bertaraf – tedaviden

daha ucuz

Çok Sektörlü Sağlık Sorumluluğu yaklaşımı gerektirir

Çevre Sağlığı İlkeleri

Su ile ilişkili salgınlar çevresel yapının bozulması sonucu ortaya çıkar

Bu nedenle öncesinde önlem almak Salgın çıkmasını önler Daha etkili Daha ucuz Daha kolaydır / zordur

Çevre Sağlığı İlkeleri

Su KirliliğiSu kaynaklarının kirlenmesi

Endüstriyel Kirlenme Isıl kirlenme Tarımsal Kirlenme Evsel Kirlenme

Su dağıtım sisteminden kaynaklanan kirlilikler Su arıtım ve dezenfeksiyonda yetersizlikler Su depolamasından kaynaklanan kirlilikler (periyodik depo

temizliğinin yapılamaması, evlerde kullanılan tanker, su bidonu vb. kirlikleri)

Geri emilim Taşımadan kaynaklanan kirlilikler, şebeke yetersizlikleri ve

hasarları

Su, insan ve hayvan atıklarıyla ilgili hastalıklar

Subulaşık

İshal ve dizanteriler (Amipli dizanteri, balantidiyaz,kolera, E.coli,giardia, rotavirüs, salmonella, şigella vb.)

Bağırsak ateşli hastalıkları (tifo, paratifo)

Çocuk felci

Hepatit ASudeğdi

Sudangelen

Topraktan bulaşan asalaklar (yuvarlak solucalar, kılkurt,çengelli kurt, strongiloidaz)

Suilişkin

Deri ve göz hastalıkları

Diğer(bit tifüsü, nükseden ateş)

Deriden giren (şistozomiyazis)

Ağızdan giren(Klonorşiyazis, difilobotriyazis vb.)

Su yakınlarında sokanlar (uyku hastalığı)

Suda üreyen vektörlerle (filaryazis, sıtma, nehir körlüğü,sivrisineklerle: sarı ateş, dank)

Sukıt

Prof. Dr. Çağatay GÜLER, HÜTF HS

Su ile İlişkili Hastalıklar

Her yaş grubunda görülebilen

Günlük yaşamı en çok etkileyen hastalıklardan Gelişmiş ülkelerde iş kaybı Gelişmekte olan ülkelerde ölüm

Çocuk ölüm nedenlerinin başında gelmekte: 1980’lerde her yıl 5 milyon çocuk 1990’lı yılların sonunda 3 milyon

Ülkemizde de önemli bir sorun 5 yaşın altındaki çocuklarda 12 milyon ishal vakası 10 bin ÖLÜM

Bu ölümlerin % 80'i 2 yaş altında

0-14 yaş arası ölümlerde ishalli hastalıklar 4. sırada

İshal vakaları hastanelerdeki çocuk yataklarının % 30'unun işgal edilmesine neden olmakta

10

İshalli Hastalıklar Beslenme bozukluğu ve Malnutrisyon

Büyümenin etkilenmesi

Akut Dehidratasyon (su-mineral kaybı) Kollaps

Uygunsuz ilaç kullanımı Tıbbı yön Mali yön Etik yön

Kayıplar yerine konmazsa Ölüm

Kişiye ait faktörler

Kişisel hijyen alışkanlıkları Yaş İmmun yetmezlik Azalmış gastrik asidite Genetik faktörler Malnutrisyon Kızamık Gereksiz antibiotik kullanımı Biberonla beslenme

12

Çevreye ait faktörler: Su kıtlığı ve kuraklık / su baskınları ve aşırı yağışlar Kanalizasyon sistemi Atık sularTuvalet Besin hijyeni

13

Salgın ???Sporadi

Endemi

Epidemi

Pandemi

Salgın İnceleme ve Kontrol Basamakları

1. Saha çalışması için hazırlık yapma

2. Bir salgın varlığının gösterilmesi

3. Tanının kesinleştirilmesi

4. a) Vaka tanımının yapılması

b) Vakaların saptanması ve sayılması

5. Tanımlayıcı epidemiyolojik incelemeler

yapılması

Salgın İnceleme ve Kontrol Basamakları

6. Hipotez geliştirme

7. Hipotezin değerlendirilmesi

8. Hipotezin gözden geçirilmesi ve ek çalışmalar yapılması

9. Çevresel Kontrol ve Koruma

10. Bulguların ve sonuçların duyurulması

23

Trabzon Vakfıkebir 2006

24

Trabzon ili Vakfıkebir ilçesi Devlet Hastanesine 07.11.2006 tarihinde Akşam 18.00’den sonra İshal, kusma ve ateş şikâyetleriyle beklenenden

fazla hasta başvurusu olmuştur. 08.11.2006 tarihinde olguların başvuru

sayılarının giderek artması üzerine İl Sağlık Müdürlüğüne durum bildirilmiştir

08.11.2006 tarihinde Bulaşıcı Hastalıklar Şube Müdürü Vakfıkebir Devlet hastanesine gelmiştir

25

Yapılan ilk incelemede 07.11.2006 tarihinde 3008.11.2006 tarihinde 100’den fazla

ortak şikâyetleri olan hasta başvurusu saptanmıştır.

8.11.2006 tarihinde şehrin su şebekesi

incelenmiştir

Salgın sonunda 790 olgu

27

Şebeke suyunun ilçenin güneyinde bulunan Fol deresi yatağındaki 6 kuyudan temin edildiği Bu kuyulardan üçünün (debisi 20 L/sn) olduğu halen faal

olduğu, Diğer üçünün ise uzun zamandan beri çalışmadığı

saptanmıştır

28

Her iki depo içerisinde su ile temas eden metal aksamlı paslanmış merdiven bulunduğu saptanmıştır

29

Depodaki su basit damlalıklı klorlama cihazı ile klorlanıyor

30

Deponun dış ortamla temas halinde havalandırma bacalarının bulunduğu

Depo üzerinde arıcılık işinin yapıldığıDepo pencerelerinin tel örgüsünün olmadığı

saptanmıştır

31

Yapılan incelemelerde kuyuların yakınındaki bir kanalizasyon borusunun kırık olduğu görülmüştür

32

Kanalizasyon borusunun yaklaşık 40-50m. aşağısında, kuyulardan ana depoya su taşıyan ana boruda da kırık olduğu saptanmıştır

33

09.11.2006 saat 03.00 civarında belediye tarafından şehre verilen su kesilmiştir.

Belediyece onarım aynı günün gecesinde tamamlanmıştır.

34

10 Kasım 2006 gece yarısında ana ve tali su

depolarının tahliyesi yapılıp, temizlenmesi

yapılmış

Bu işlemlerden sonra ana depoya su verilerek

tekrar su numuneleri alınmış ve süper

klorlama yapılmış

35

Vakfıkebir belediyesince Trabzon merkez ve

komşu ilçe belediyelerinden tankerlerle içme ve

kullanma suyu temin edilmiş

12 noktaya 2’şer tonluk su deposu,

3 noktaya da her biri 7’şer tonluk mobil su

tankeri konularak sağlıklı su dağıtımı yapılmıştır.

Sizce sorunlar nelerdir?

Tablo 5. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerine göre genel olarak içme-kullanma suları uygunsuzluk nedenleri (Türkiye, 2010) (n=56).

Genel uygunsuzluk nedenleri Sayı Yüzde*

Yerel yönetimlerin bilgi, farkındalık ve ödenek eksikliği 27 48,2 Düzenli klorlama yapılmaması 20 35,7 Şebeke ve depolarda bakım-onarım çalışması yapılmaması 20 35,7 Çevre sağlığı şubelerine ait sorunlar 14 25,0 Suyun kullanıma sunulmadan gerekli değerlendirmelerin yapılmaması 13 23,2 Su azlığı / kesintisi 8 14,3 Koruma alanlarının olmaması 8 14,3 Alt yapıdaki eksiklikler 7 12,5 Gerekli çalışmaları yapmayanlara yaptırım uygulanmaması 4 7,1 Tüketicilerin klor konusundaki olumsuz düşünceleri 3 5,4 Arıtım yapılmaması 3 5,4 İsale hattından, kuyulardan doğrudan su verilmesi 3 5,4 Bina içi depolar 1 1,8 Hava olayları (aşırı yağış..) 1 1,8

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 6. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerinin genel olarak belirttiği içme-kullanma sularındaki uygunsuzluklarının giderilmesine yönelik öneriler (Türkiye, 2010) (n=55).

Uygunsuzluğunun giderilmesine yönelik genel öneriler Sayı Yüzde*

Yerel yönetimlerin su sanitasyonu konusunu önceliklendirmesi 24 43,6 Kaynaktan tüketiciye suyu getiren sistemin uygun nitelikte olması 17 30,9 Etkin klorlama yapılması 16 29,1 Gerekli düzenlemeleri yapmayan yöneticilere yaptırım uygulanması, görev ve yetkileri belirleyen mevzuatın revize edilmesi

14 25,5

Kurumlararası işbirliği 14 25,5 Çevre sağlığı şubelerinin güçlendirilmesi 9 16,4 Halk eğitimleri 6 10,9 Su yetersizliğini gidermeye yönelik çalışmalar 3 5,5 Uygun su kaynaklarının kullanıma sokulması 3 5,5 Arıtım yapılması 2 3,6

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 7. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerine göre içme-kullanma suları bakteriyolojik uygunsuzluk nedenleri (Türkiye,2010) (n=79).

Bakteriyolojik uygunsuzluk nedenleri Sayı Yüzde*

Kaynaktan tüketiciye suyu getiren sistemin uygun nitelikte olmaması 72 91,1 Dezenfeksiyon işleminin etkin yapılmaması 61 77,2 Kaynak, depo koruma alanı olmaması 30 37,9 Su yetersizliği, su kesintileri 22 27,8 Numune alma ve nakil sırasındaki hatalar, laboratuvar hataları 20 25,3 Yerel yöneticilerin konu hakkındaki bilgisiz ve duyarsız olmaları 19 24,0 Kalitesi uygun olmayan su kaynağından sağlanan suyun tüketime sunulması 14 17,7 Aşırı yağış 12 15,2 Bina içi depolar, iç şebeke sorunları 6 7,6 Kurumlar arasında iletişim eksikliği 3 3,8 Uygunsuzluk durumlarında yaptırım uygulanmaması 1 1,2

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 8. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerinin içme-kullanma sularının bakteriyolojik uygunsuzluğunun giderilmesine yönelik önerileri (Türkiye, 2010) (n=76).

Bakteriyolojik uygunsuzluğunun giderilmesine yönelik öneriler Sayı Yüzde*

Kaynaktan tüketiciye suyu getiren sisteme ait uygulamalar 58 76,3 Etkin klorlamanın sağlanması 43 56,6 Yerel yönetimlerin konuya yaklaşımı 28 36,8 Koruma alanlarının oluşturulması 25 32,9 Çevre sağlığı şubelerinin güçlendirilmesi 22 28,9 Su azlığını gidermeye yönelik çalışmalar 15 19,7 Gerekli düzenlemeleri yapmayan yöneticilere yaptırım uygulanması 8 10,5 Halk eğitimleri 4 5,3 İç şebekeye bağlı risklerin giderilmesi 3 3,9 Numune alma musluğu yapılması 1 1,3 İsale hattından doğrudan su alımının önlenmesi 1 1,3

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 9. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerine göre içme-kullanma suları kimyasal uygunsuzluk nedenleri (Türkiye,2010) (n=45).

Kimyasal uygunsuzluk nedenleri Sayı Yüzde*

Su kaynağının özelliği 33 73,3

Şebeke ve isale hatlarının özellikleri 22 48,9

Havza kirliliği 19 42,2

Arıtım ile ilgili sorunlar 17 37,7

Hava olayları (aşırı yağış, kar, sel, ..) 13 28,8

Depolara ait sorunlar 12 26,6

Koruma alanlarının olmaması 12 26,6

Aşırı klorlama 1 2,2

Bina içi metal depolar, uygunsuz borular 1 2,2

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 10. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerinin içme-kullanma sularının kimyasal uygunsuzluğunun giderilmesine yönelik önerileri (Türkiye,2010) (n=55).

Kimyasal uygunsuzluğunun giderilmesine yönelik öneriler Sayı Yüzde*

Su dağıtım sisteminin uygun nitelikte olması 23 41,8 Kaynak koruma alanlarının oluşturulması 23 41,8 Arıtım sistemi kurulması 21 38,2 Uygun su kaynaklarının kullanıma sokulması 15 27,3 Su havzalarının korunması 15 27,3 Yerel yönetimlerin konuya önem vermesi 6 10,9 Yüksek doz klorlama yapılmaması 2 3,6 Bina içi şebekenin uygun olması 1 1,8

*Satır yüzdesi verilmiştir

Tablo 11. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerine göre içme-kullanma suları klor yetersizliği nedenleri (Türkiye,2010) (n=77).

Klor yetersizliği nedenleri Sayı Yüzde*

Etkin klorlamanın sağlanamaması 51 66,2 Yerel yöneticilerin konu hakkındaki bilgi ve farkındalık eksikliği 39 50,6 Klorlama cihazı olmaması 31 40,2 Şebekeye ait özellikler 24 31,2 Klor olmaması 23 29,8 Kullanıcıların isteksizliği 10 12,9 Ölçüm hataları 6 7,8 Ara klorlama ünitelerinin olmaması 4 5,0 İsale hattından, kuyulardan doğrudan su verilmesi 2 2,6 Bina içi su depolar 1 1,3

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 12. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerinin içme-kullanma sularının klor yetersizliğinin giderilmesine yönelik önerileri (Türkiye, 2010) (n=75).

Klor yetersizliğinin giderilmesine yönelik öneriler Sayı Yüzde*

Etkin klorlama yapılması 54 72,0

Yerel yönetimlerin konuya önem vermesi 34 45,3

Klorlamayı yapanlara bu konuda eğitim verilmesi 27 36,0

Kaynaktan tüketiciye suyu getiren sistemin uygun nitelikte olması 10 13,3

Halk eğitimleri 7 9,3

Gerekli düzenlemeleri yapmayan yöneticilere yaptırım uygulanması 7 9,3

Kurumlararası işbirliği 5 6,7

İsale hattından, kuyudan doğrudan su dağıtımı yapılmaması 5 6,7

Su kesintilerinin önlenmesi 3 4,0

Sağlık personeline hizmet içi eğitim verilmesi 2 2,7

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 13. Çevre Sağlığı Şube Müdürlerinin bildirdiği, 2010 yılı içinde uygunsuzlukları azaltmaya yönelik olarak illerde yapılan çalışmalar (Türkiye, 2010) (n=80).

Uygunsuzlukları azaltmaya yönelik olarak illerde yapılan çalışmalar Sayı Yüzde*

İlgili kurumlarla yazışmalar (belediye, il özel idaresi) 44 55,0

Karar vericilerin bilgilendirilmesi 36 45,0

Klorlama cihazı takılması, bozukların tamir edilmesi 22 27,5

Kaynaktan tüketiciye suyu getiren sistemde yenileme ve bakım çalışması 20 25,0

Uygunsuzluk yönetimi çalışmaları 16 20,0

Sorunların saptanarak yıllık su sanitasyon programı yapılması 16 20,0

Klor temin edilmesi 16 20,0

İl Hıfzısıhha kurulunda konuyla ilgili karar alınması 13 16,2

Belediye çalışanları ve klorlama işini yapanlara eğitim verilmesi 13 16,2

Hizmetiçi eğitim verilmesi 11 13,7

Numune standartlarını artırmaya yönelik çalışmalar 11 13,7

Halk eğitimleri 7 8,7

Bina içi depolara yönelik çalışmalar 5 6,2

Arıtım tesisi yapılması 4 5,0

Islahı mümkün olmayan kuyuların kapatılmasının sağlanması 2 2,5

*Satır yüzdesi verilmiştir.

Tablo 14. Su kirliliğine yol açabilecek bazı durumların illerde gerçekleşme durumu (Türkiye, 2010) (n=81).

Su kirliliğine neden olabilecek durumlar Sayı Yüzde*

Su kesintisi 65 80,2

Altyapı çalışması 61 75,3

Aşırı yağış 32 39,5

Yeni sondaj kuyusu açılması 24 29,6

Sel 22 22,7

Arıtım tesisi arızası 3 3,7

Deprem 1 1,3

*Satır yüzdesi verilmiştir

Su ile İlişkili Salgınlar

Her bölge için acil eylem planları

oluşturulmalı Acil Durum ve Afetler Eylem Planları

Önlemek, sonrasında yapılacaklardan

çok daha…

Önlemler

Su kesintilerinden mümkün olduğunca kaçınılmalı

Hiçbir su; susuzluktan daha kötü değildir

Su kirliliği parametreleri izlenmeli Şebeke sularının yapılan bir analizde temiz ve

uygun nitelikte olması ileride bu seviyede kalacağını veya daha iyi

olacağını göstermez

Bu nedenle süreklilik önemlidir

Önlemler

Serbest klor miktarının 0.3 - 0.5 ppm Su kesintilerinin yaşandığı yerlerde ve özellikle

sıcaklığın yüksek olduğu yaz aylarında (Haziran –

Eylül) Su kaynaklı bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkma riskini azaltmak için

sudaki serbest klor düzeyi 1 ppm Salgın ve olağan dışı durumlarda ise en az 2 ppm olacak şekilde

klorlanmalı

Klor düzeyinde azalma saptandığında su deposunda ilave klorlama yapılmalı Suyun depodan çıktığı noktada

Önlemler

ÖnlemlerSu depolarının insan ve diğer canlılara karşı

fiziksel güvenliği sağlanmalı

1000 tondan küçük depolar en az yılda 1 kez

1000 tondan büyük depolar 2 yılda 1 kez temizlenmeli ve dezenfekte edilmeli

ÖnlemlerSu borularında zamanla gözle fark

edilemeyecek çok küçük delikler oluşabilmektedir

Bu nedenle ilgili teknik personel veya online izleme programları ile su şebekesi sistemi düzenli olarak izlenmeli ve kontrol edilmeli Su kayıpları tespit edildiğinde şebekede yenileme

çalışmalarının yapılmasına zaman geçirmeden başlanmalı

Salgın Sırasında

FARK ETMEKŞüphelenmekSürveyansErken uyarı yanıt sistemleri…..Medya

Su ile ilgili sorunların çok tartışıldığı Su kirliliğinden endişe edilen zamanlarda kişiler

kontrolsüz sulara yönelebilirler Kaynağı bilinmeyen suları kullanmak Yıllardır kullanılmayan su depolarını / kuyuları kullanmak

Dolayısıyla risk daha artacaktır Kişilerin kontrolsüz ve güvensiz su kaynaklarına ulaşımları

engellenmeli Kontrolsüz ve güvensiz su kaynakları kontrol altına alınmaya

çalışılmalı

Salgın Sırasında

Su kesintilerinden rant sağlamaya çalışan kişilere fırsat verilmemeli Özellikle su tankerleri ile kaynağı bilinmeyen suları

satışlara fırsat verilmemeli

Denetimsiz, izinsiz ve ruhsatsız su satışlarının ihbar edilebilmesi için halk bilgilendirilmeli

Salgın Sırasında

Salgın SırasındaKuyu sularının kullanımı ilk tercih olmamalı

Kuyu suları kolayca kirlenebilir Arıtma - dezenfeksiyon uygulanmadan kullanılmamalı

Derinden, basınçlı olarak gelen ve jeolojik, fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik olarak sağlıklı olduğu gösterilmiş olan artezyen kuyuları dışındaki yer altı suları Doğrudan insanların kullanımına sunulmamalı

Tüm su şebeke sistemleri Kaynak İsale hatları Depolar Şebeke

Gözden geçirilmeli

Hasarlar en kısa sürede ve sağlam bir şekilde giderilmeli, sistem rutin hale getirilmelidir

Salgın Sırasında

Sağlıklı su temini

Taşıma su önerilmemekle birlikte zorunlu ise

kontrollü sağlanabilir (Tankerle Su Taşıma

Tebliği)

Salgın Sırasında

Salgın Sonrasında

İşin ilginç yanı su ile ilişkili salgınlarda sonu sağlıkla bağlanan diğer olaylarda olduğu gibi

Sağlık Sektörü sorumludur

Tüm sektörler / aktörler ellerini taşın altına

sokmalı

Teşekkür Ederim…

murattopbas@yahoo.com