1

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İŞLETME

ANABİLİMDALI

TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN

ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Yüksek Lisans Tezi

Kutlu KARACA

Ankara-2003

2

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İŞLETME

ANABİLİMDALI

TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN

ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Yüksek Lisans Tezi

Kutlu KARACA

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Özdemir AKMUT

Ankara-2003

3

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İŞLETME

ANABİLİMDALI

TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN

ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Özdemir AKMUT

Tez Jürisi Üyeleri

Ad ve Soyadı İmzası

.................................................. ...................................

.................................................. ...................................

.................................................. ...................................

.................................................. ...................................

.................................................. ...................................

.................................................. ...................................

Tez Sınavı Tarihi ................................

4

ÖNSÖZ

“Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Etkinlik Ölçümü Üzerine Bir

Uygulama” başlıklı tezimin hazırlanmasında pek çok kişi ve kuruluşun katkıları

olmuştur;

Tez çalışmamın başından beri, her aşamada çalışmalarımı yönlendirerek bana

yardımcı ve destek olan tez danışmanım değerli hocam Prof. Dr. Özdemir

AKMUT’a, tezimin gerçekleşmesindeki katkılarından dolayı teşekkürlerimi arz

etmeyi büyük bir borç bilirim.

Diğer yandan tez çalışmam süresince bana her konuda destek olan,

önerileriyle katkı sağlayan ve doğrudan ya da dolaylı olarak yardımlarını

esirgemeyen isimlerini bu sayfaya sığdıramayacağım herkese minnetlerimi sunarım.

Ankara, 2003 Kutlu Karaca

5

GİRİŞ......................................................................................................................................1

1. TÜRKİYE'DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ.......................................................6

1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri Kavramı..............................................................................7

1.1.1.İşletme, Teşebbüs ve Kamu Teşebbüsü Kavramları...................................................7

1.1.2.Türkiye'de Kamu Teşebbüsleri.................................................................................11

1.1.2.1.Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri.......................................................................11

1.1.2.2.Döner Sermayeli İşletmeler................................................................................12

1.1.2.3.Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler....................................................................13

1.1.2.4.Kamu İktisadi Teşebbüsleri................................................................................13

1.1.3.Türkiye'de Kamu İktisadi Teşebbüsleri....................................................................14

1.2. KİT'lerin Kuruluş Nedenleri..........................................................................................25

1.3. KİT'lerin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi..............................................................28

1.4. KİT'lerin Türkiye Ekonomisi İçerisindeki Yeri.............................................................42

1.4.1.İstihdam Yönünden...................................................................................................43

1.4.2.Üretim Yönünden......................................................................................................46

1.4.3.GSMH'ye Katkı Yönünden.......................................................................................48

1.4.4.Yatırımlar Yönünden................................................................................................51

1.4.5.Hazine'yle İlişkiler Yönünden...................................................................................54

1.4.5.1.KİT'lere Yapılan Hazine Ödemeleri....................................................................54

1.4.5.2.KİT'lerin Hazine'ye Katkısı.................................................................................55

1.5. KİT'lerin Sorunları.........................................................................................................57

1.5.1.Hukuki Düzenlemelerden Kaynaklanan Sorunlar.....................................................58

1.5.2.Yönetim Sorunları.....................................................................................................59

6

1.5.3.İşletme ve Yatırım Sorunları.....................................................................................59

1.5.4.İstihdama İlişkin Sorunlar..........................................................................................61

1.5.5.Finansman Sorunları..................................................................................................61

1.5.6.Denetimle İlgili Sorunlar...........................................................................................62

2.ETKİNLİK KAVRAMI VE ETKİNLİK ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ.................................63

2.1. Etkinlik Kavramı ve İlgili Temel Kavramlar.................................................................63

2.2. Etkinlik Ölçüm Yöntemleri............................................................................................72

2.2.1.Oran Analizi..............................................................................................................72

2.2.2.Parametrik Yöntemler...............................................................................................73

2.2.3.Parametrik Olmayan Yöntemler................................................................................75

2.3. Veri Zarflama Analizi.....................................................................................................76

2.3.1.Veri Zarflama Analizinin Tanımı ve Tarihçesi.........................................................76

2.3.2.Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi..........................................................81

2.3.3.Veri Zarflama Analizi Modelleri...............................................................................83

2.3.4.Veri Zarflama Analizi İçin Gerekli Olan Adımlar....................................................96

2.3.4.1.Gözlem Kümesinin Seçimi..................................................................................97

2.3.4.2.Girdi ve Çıktı Kümelerinin Seçimi......................................................................98

2.3.4.3.Veri Zarflama Analizi ile Göreli Etkinlik Ölçümü..............................................99

2.3.4.4.Her Karar Birimi İçin Detay Analizi...................................................................99

2.3.4.5.Gözlem Kümesi İçin Genel Sonuçların Değerlendirilmesi...............................101

2.3.5.Veri Zarflama Analizinin Güçlü ve Zayıf Yönleri..................................................102

3.KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ

İLE ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ.................................................................................................104

7

3.1.Giriş................................................................................................................................104

3.2.Uygulamanın Amacı......................................................................................................104

3.3.Uygulamanın Yöntemi...................................................................................................107

3.4.Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktılar..........................................................................107

3.5.Verilerin Toplanması.....................................................................................................113

3.6.Modelin Kısıtları ve Yapılandırılması...........................................................................113

3.6.1.Modelin Kısıtları.........................................................................................................113

3.6.2.Modelin Yapılandırılması...........................................................................................115

3.7.Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinliğinin Ölçülmesi............................................117

3.8.Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinlik Değerlerinin İncelenmesi..........................119

3.9.Etkinsiz Dağıtım Müesseseleri İçin Referans Gruplarının ve Hedeflerin

Belirlenmesi.........................................................................................................................124

3.10.Veri Zarflama Analizi Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi.............................130

SONUÇ................................................................................................................................138

ÖZET....................................................................................................................................142

SUMMARY.........................................................................................................................144

KAYNAKÇA.......................................................................................................................146

8

GİRİŞ

Cumhuriyetin ilk yıllarında piyasa ekonomisi modeli benimsenmiş

olmasına karşın, o dönemde özel teşebbüsün yeterli sermaye birikimine sahip

olamaması, yaşanan alt yapı sorunları ve nitelikli işgücünün mevcut olmayışı

gibi nedenlerle bu konuda başarı sağlanamamış, çağdaş sanayici ve müteşebbis

yaratma çabaları amacına ulaşamayınca, devletin kuracağı teşebbüsler

aracılığıyla ekonomide aktif rol oynaması gündeme gelmiştir. Nitekim ilk

modern teşebbüsler kamu girişimciliği öncülüğünde kurulmuştur.

Bu açıdan KİT’ler faaliyette bulundukları sektörlerde birer öncü kuruluş

olarak ortaya çıkmışlar, özel sektörün kurduğu işletmelerin başta hammadde ve

aramalı olmak üzere çok çeşitli ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Diğer yandan KİT’ler,

işletmecilik faaliyetleri zor ve kar marjları düşük olduğu için özel sektörün girmediği

alanlara girerek, bu alanlarda önemli yatırımlar gerçekleştirmişlerdir.

KİT’lerin ülkemizin beşeri sermayesine bir başka deyişle insan gücüne

yaptığı katkılar da azımsanamayacak düzeyde olmuştur. KİT’lerde çalışan ve

deneyim kazanan personelin zaman içinde özel sektöre geçerek bilgi ve tecrübelerini

aktarması bir yandan ülkemizin aktif insan gücünün niteliğini artırırken diğer yandan

dolaylı olarak ekonomide verimlilik ve karlılık artışına ve sermaye birikimine önemli

katkılar sağlamıştır.

Ayrıca KİT’lerin bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılmasından, sosyal

9

hayata sağladığı katkılara kadar ülkemizin sosyo-kültürel yapısına pek çok olumlu

etkisi olmuştur.

Bugün gelinen noktada KİT ekonomisinin hacmini birkaç rakamla özetlemek

mümkündür. Ülkemizde KİT sektörü, istihdam hacmi içinde %2,5’lik paya sahip

olan, bir kısım sektörde tekel konumunda, bir kısmında ise hakim durumda

bulunarak mal ve hizmet üreten, ülkemizin GSMH’sinin %10’unu yaratan, toplam

yatırımların %8 ini gerçekleştiren, ödedikleri kar payları ve vergilerle ülke

ekonomisine net katkı sağlayan bir hacme sahip bulunmaktadır.

Ülkemizde bu güne kadar önemli fonksiyonlar üstlenmiş olan KİT’lerin

zaman içinde izlenen çeşitli politikaların etkisi ile yönetimden yatırıma, istihdamdan

finansmana kadar bir çok konuda çeşitli sorunları bulunmaktadır. Bu açıdan

KİT’lerin karşılaştığı sorunların ele alınarak performanslarının artırılmasında,

girdilerin çıktılara dönüştürülme süreçlerine ilişkin etkinlik düzeylerinin ölçülmesi

ve etkinsizlik kaynaklarının araştırılması önem taşımaktadır.

Etkinlik kavramının çok boyutlu olması nedeniyle, etkinlik ölçüm yöntemleri

de çeşitlilik arzetmektedir. Araştırmacılar tarafından sıklıkla kullanılan üç etkinlik

ölçüm yöntemi, oran analizi, parametreli ölçüm yöntemleri ve parametresiz ölçüm

yöntemleri olarak sıralanmaktadır. Bu yöntemlerde oran analizi, kullanılması en basit

yöntem olduğu için tercih edilmekte ancak etkinliğin tüm boyutlarının analize dahil

edilememesi dolayısıyla eleştirilmektedir. Parametreli etkinlik yöntemleri ise

endüstri dalına ilişkin üretim fonksiyonunun ardında analitik bir formun varlığını

10

öngörmekte ve bu fonksiyonun parametrelerinin belirlenmesine çalışılmaktadır.

Parametreli yöntemlere alternatif olarak kabul edilen parametresiz yöntemler

ise kullanıcılarına önemli ölçüde esneklik sağlamaktadır. Zira parametresiz

yöntemler, üretim fonksiyonunun analitik bir yapıya sahip olduğu varsayımı

yapılmaksızın etkinlik ölçümünün gerçekleştirilmesini mümkün kılmakta, bir çok

girdi ve çıktının bulunduğu üretim ortamlarında kolaylıkla kullanılabilmektedir. Bu

çalışmanın konusunu oluşturan veri zarflama analizi de parametresiz etkinlik ölçüm

yöntemleri arasında yer almaktadır.

Veri Zarflama Analizi -literatürde yer aldığı adıyla Data Envelopment

Analysis- doğrusal programlamanın özel bir uygulama şekli olarak aynı amaç ve

hedeflere sahip karar birimlerinin göreli olarak etkinliğini ölçmek için tasarlanmış

parametresiz bir yöntemdir.

Organizasyonların çoğunda, birden çok girdi kullanılırken, benzer şekilde çok

çeşitli çıktı ölçüleri de bulunmaktadır. İşletme yöneticileri için, çoklu girdi-çıktı

ortamında, girdilerin çıktılara dönüştürülmesi süreci itibariyle hangi birimlerin

etkinliğinin düşük olduğunu tespit etmek oldukça güç bir durumdur. Bu açıdan veri

zarflama analizi, göreli etkinlik karşılaştırmasında önemli bir araç olmaktadır.

Veri zarflama analizi ilk olarak Farrell’ın ortaya koyduğu sınır üretim

fonksiyonu kavramından hareketle, Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından

geliştirilmiş ve yöntemin ilk uygulamalarında girdi ve çıktıları için piyasa fiyatları

11

bulunmayan kamu kuruluşlarının performanslarının ölçülmesi amaçlanmıştır.

Veri zarflama analizi, aynı girdileri kullanarak aynı çıktıları üreten birbirine

benzer üretim birimlerinin etkinliğini değerlendirmek üzere kullanılmaktadır. Analiz,

her bir karar birimini en iyi karar birimleriyle karşılaştırmakta, en iyiyi temsi eden

“kuramsal etkinlik sınırı”nı oluşturmada da doğrusal programlamadan

yararlanmaktadır. Sanal karar birimi veya bileşik (composite) karar birimi olarak da

adlandırılan kuramsal birime ait girdi ve çıktılar, referans grubundaki tüm girdi ve

çıktıların ağırlıklı ortalamaları ile hesaplanmakta ve kuramsal birimin girdilerinin

(çıktılarının) incelenen birimden daha düşük (yüksek) olması durumunda incelenen

birimin etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Yöntemin temelinde de yatan,

incelenen her bir karar birimi için en iyi kuramsal birimi belirleyebilmektir.

Veri zarflama analizi, bugüne kadar özellikle son 10 yılda daha da ağırlıklı

olarak sağlık sektörü, eğitim hizmetleri, bankacılık, imalat sektörü, fast food

restoranlar, toptancılar gibi çok çeşitli alanlarda göreli etkinlik ölçümü yapmak üzere

kullanılmıştır. Ülkemizde ise uygulamalar daha çok sağlık ve bankacılık sektörü ile

sınırlı kalmıştır. Ancak son dönemde yöntemin teorik alt yapısına ve uygulamalarına

ilişkin birçok makale ve çalışmanın ülkemizde de yayımlanmış olmasının yanısıra

yöntemin kolayca uygulanabilmesini sağlayan paket programların mevcut olması da,

ülkemizde yönteme olan ilginin artmasına ve bir çok alanda yaygın olarak

kullanılmasına katkı sağlayacaktır.

Bu tez çalışmasının amacı, ileriye yönelik olarak alınacak performans artırıcı

12

kararlara dayanak teşkil etmek üzere kamu iktisadi teşebbüslerinden biri üzerinde

veri zarflama analizini kullanarak etkinlik ölçümünün gerçekleştirilmesi ve bu yolla

etkinsizlik kaynaklarının analiz edilmesidir.

Anılan amaç doğrultusunda, tez çalışmasının birinci bölümünde, öncelikle

işletme, teşebbüs ve kamu teşebbüsü kavramları kısaca açıklanmış, daha sonra

Türkiye’deki kamu iktisadi teşebbüslerinin kuruluş nedenleri, tarihsel süreç içindeki

gelişimi, ekonomi içindeki yeri ve sorunları işlenmiştir. İkinci bölümde etkinlik

kavramı ve ilgili kavramlar açıklandıktan sonra etkinlik ölçüm yöntemlerine kısaca

değinilmiş ve bu yöntemlerden biri olan veri zarflama analizi yönteminden

bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise veri zarflama analizinin teorik temelleri ışığında,

analiz için geliştirilmiş WinDEAP paket programı kullanılarak Türkiye Elektrik

Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) ye bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin göreli etkinlik

ölçümü gerçekleştirilmiş ve analiz sonunda ulaşılan sonuçlar yorumlanmıştır.

13

1. TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ

Türkiye’de Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan kuruluşlarla

başlayan devlet işletmeciliği, Cumhuriyetin ilk yıllarında özel sektörün

sanayileşme atılımını gerçekleştirecek birikime sahip olmaması nedeniyle büyük

önem kazanmış, 1930’lu yıllarla birlikte devletçi sanayileşme politikası

doğrultusunda devlet, kamu işletmeciliğine ağırlık vermek durumunda

kalmıştır. Sümerbank ve Etibank ile başlayan temel sanayilerin kamu

teşebbüsleri aracılığıyla kurulması sürecini, zaman içinde ekonomik ve sosyal

gerekçelerle bir çok kamu iktisadi teşebbüsünün kurulması izlemiştir.

KİT’ler üstlendikleri fonksiyonlar dolayısıyla devletin ekonomiye yön

vermesinin bir aracı olarak görülmüşler, bir yandan temel mal ve hizmetlerin

üretimini sağlayarak geniş halk kitlelerinin ihtiyaçlarını karşılamışlar, diğer yandan

izledikleri yatırım, üretim, istihdam ve fiyat politikalarıyla özel sektörün gelişmesine

ve ekonomide sermaye birikiminin sağlanmasına katkı sağlamışlardır.

Kuruldukları yıllardan 1980’lere kadar geçen süreçte teşebbüslerin,

kendilerine yüklenen görevlere paralel olarak, ekonomi içindeki ağırlığı sürekli artış

göstermiştir. 1980 sonrası dönemde, devletin ekonomi içindeki payının azaltılarak

piyasa kurallarının ekonomide egemen kılınmasını amaçlayan politikaların

benimsenmesi sonucunda, kamu iktisadi teşebbüslerinin özel sektöre devri bir başka

deyişle özelleştirilmesi için bir dizi çalışma ve yasal düzenleme yapılmış, bu

14

düzenlemelere paralel olarak özelleştirme uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Bu

özelleştirme uygulamalarına rağmen, günümüzde KİT sistemi, tarım, sanayi ve

hizmetler sektöründe faaliyet gösteren; ortalama 500 bin kişiyi istihdam eden; toplam

yatırımların yaklaşık %8 ini gerçekleştiren; üretimi ile GSMH’nin %10,3 ünü

yaratan; kâr payı ve vergilerle Hazine’ye önemli tutarda katkı sağlayan bir hacme

sahip bulunmaktadır.

1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsü Kavramı

Kamu iktisadi teşebbüsü kavramı, temelde teşebbüs ve kamu teşebbüsü

alt kavramlarına dayandığından, öncelikle bu kavramlara açıklık getirilmesi

gerekmektedir.

1.1.1. İşletme, Teşebbüs ve Kamu Teşebbüsü Kavramları

Tarihi gelişim süreci içinde üretim ve tüketim faaliyetlerinin temelini kapalı

aile ekonomisi içinde gerçekleştirilen faaliyetler oluşturmuştur. Bu faaliyetler,

özellikle aile içi ihtiyaçların karşılanması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Ancak

zamanla insan ihtiyaçlarının miktar ve çeşit olarak artış göstermesi değişimi bir

başka deyişle değiş-tokuş ekonomisini ortaya çıkarmış, bunun sonucu olarak da

yalnız bireysel ihtiyaçların değil bunun yanı sıra başkalarının ihtiyaçlarının da

karşılanması için üretimin artırılması gerekmiştir. En basit haliyle işletme olarak

ifade edilebilecek ekonomik birimler, kapalı ekonomilerden değişimin yaşandığı açık

ekonomilere geçişin doğal sonucu olarak ortaya çıkmışlar ve yaygınlaşmışlardır.

15

Sahip oldukları nitelikler ve yerine getirdikleri fonksiyonlar göz önüne

alınarak geniş anlamıyla işletmeler, başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak üzere

iktisadi mal veya hizmet üreten ekonomik birimler olarak tanımlanabilir.1

Bu tanımda bir işletmeyi oluşturan unsurlar şöyle sıralanabilir;

i. Başkalarının ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik faaliyette bulunma.

ii. İktisadi (kıt veya sınırlı) mal ve hizmet üretme, ekonomik bir değer

yaratma.

iii. Faaliyetlerini ekonomiklik prensibine uygun olarak gerçekleştirme.

Teşebbüs kavramı ise kâr veya diğer biçimlerde yarar sağlamak amacıyla

bedel karşılığında satmak üzere mal ve hizmet üretmek veya fonlar sağlamak için

kurulan, hukuki ve mali kişiliğe sahip, devamlı nitelikteki bir örgüt olarak

tanımlanabilir.2

Bu tanıma göre teşebbüsün belirleyici unsurları şunlardır;

i. Teşebbüsün amacı kâr veya diğer biçimlerde yarar (prestij edinme,

kamu yararına hizmet vs.) sağlamaktır.

ii. Teşebbüs üretim unsurlarını biraraya getirerek, mal ve hizmet üretir,

fon toplar ve bunları bir bedel karşılığı satar.

iii. Teşebbüs, sahiplerinin kişiliğinden ayrı bir hukuki kişiliğe sahip

1 İ. Mucuk; Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2000, s. 4.

2 S. Baklacıoğlu; Kamu İktisadi Teşebbüsleri, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayını,

Ankara, 1976, s. 1.

16

olarak faaliyetlerini yürütür, haklara sahip olur ve yükümlülük altına

girer.

iv. Teşebbüsün mali özerkliği söz konusudur, kendisine ait varlıkları ve

bunları finanse ettiği kaynakları vardır.

v. Teşebbüs, maddi ve beşeri unsurları bir araya getirerek ortaya bir ürün

çıkaran örgütsel yapıdır. Bu yapının devamlılığı esastır.

İşletme ve teşebbüs kavramları, genellikle eşanlamlı olarak kullanılmakla

birlikte, işletme kavramı esas itibariyle maddi akımın diğer bir deyişle tedarik, üretim

ve pazarlama faaliyetlerinin gerçekleştirildiği birimi nitelendirirken, teşebbüs

kavramı, işletmeyi de içine alan, onun gerçekleştirdiği fonksiyonlar yanında mali,

hukuki ve yönetsel özerkliğe sahip üst yapıları ifade etmektedir. Bu bakış açısıyla,

işletmeler, fonksiyonları (tedarik-üretim-pazarlama) itibariyle teknik birimlerken,

teşebbüsler, işletmelere kıyasla daha kapsamlı ekonomik birimlerdir.3

Teşebbüsün sahip olduğu varlıkların kim tarafından finanse edildiği, o

teşebbüsün niteliğini (kamu-özel) de ortaya koymaktadır. Kamu teşebbüslerinde

devletin payı sermaye yapısı itibariyle daha ağır basmakta ve bu teşebbüslerin

yönetimine hakimiyet de esas olarak sermaye sahipliği yoluyla sağlanmaktadır.

Ancak sermayesi bulunmayan kamu teşebbüsleri olabileceği gibi, kanunla veya

kanunun verdiği yetkiye dayanarak Devlet veya diğer kamu kuruluşları, sermayede

pay sahibi bulunmadıkları veya payları yarıdan az olduğu halde bazı teşebbüslerin

yönetimine hakim olabilmektedirler.

3 T. Müftüoğlu; İşletme İktisadı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994, s. 118.

17

Bu hususlar göz önüne alınarak, kamu teşebbüsü, sermayesinin tamamına

veya yarısından fazlasına sahip olarak ya da diğer yollarla, Devletin, diğer kamu

tüzel kişilerinin veya devletle anılan tüzelkişilerin yönetimine, yönetim organları

vasıtasıyla hakim olduğu teşebbüs olarak tanımlanabilir.4

Kamu teşebbüslerinin başlıca özellikleri şunlardır;5

i. Kanunla ya da kanunun verdiği yetkiye dayanarak kurulurlar.

ii. Tüzel kişiliğe sahiptirler.

iii. Mali ve yönetsel açıdan özerktirler.

iv. Devlet bütçesi dışında yönetilirler ve devlet işlemleri için öngörülen

usul ve esaslara tabi değildirler.

v. Kanunlarla saklı tutulan konular dışında özel hukuk hükümlerine

tabidirler.

vi. Sermayelerindeki kamu payı dolayısıyla genellikle halkın temsil

organı olan Parlamento tarafından özel usullerle denetlenirler.

vii. Tek amaçları kâr etmek değildir, bunun yanısıra kamu hizmeti

gerçekleştirmek, sosyal fayda yaratmak vb. amaçlarla da faaliyette

bulunurlar.

4 O. Alpugan; İşletme Bilimine Giriş, Per Yayınları, İzmir, 1998,s. 232.

5 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 4.

18

1.1.2. Türkiye’de Kamu Teşebbüsleri

Ülkemizde devletin sahip olduğu teşebbüslerin resmi bir sınıflandırması

bulunmamakta, bunların birbirinden farklı hukuki yapılar altında faaliyetlerini

yürüttüğü bilinmektedir. Bu teşebbüsler, devletin tamamen veya kısmen

girişimcilik görevini yerine getirdiği teşebbüslerdir.6 Farklı ölçütler temel

alınmak suretiyle yapılabilecek çeşitli sınıflandırmalar göz önüne alınarak,

Türkiye’deki kamu teşebbüsleri,

a. Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri

b. Döner Sermayeli İşletmeler

c. Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler

d. Kamu İktisadi Teşebbüsleri

olmak üzere dört ana grup altında incelenebilir.7

1.1.2.1. Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri

Özel kanunlarla kurulan bu kuruluşlar, tüzel kişiliğe sahiptirler ve

çalışmalarını özerk şekilde yürütürler. Bu kuruluşların yönetimi kendi

organları eliyle gerçekleştirilirken, denetimi kuruluş kanunlarında belirtilen

özel usullere göre yapılır. Bu grupta yer alan işletmelere örnek olarak Maden

Tetkik ve Arama Enstitüsü, Elektrik İşleri Etüd İdaresi ve Milli Piyango İdaresi

6 A. Ceylan, M. Vergiliel; Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve

Özelleştirme,U.Ü. Güçlendirme Vakfı Yayını, Bursa, 1989, s. 6.

7 O. Alpugan; 1998, s.232.

19

verilebilir.

1.1.2.2. Döner Sermayeli İşletmeler

Döner sermayeli işletmeler, genel ve katma bütçeli kuruluşların kamu

hizmetlerini yerine getirirken, ticari, sınai, kültürel, tarımsal veya mesleki

nitelikteki çeşitli hizmetleri yapabilmek için kurdukları özel işletme

niteliğindeki ekonomik birimlerdir.8 Bu işletmelere, faaliyetlerini yürütmeleri

için yapısı içinde bulundukları genel ve katma bütçeli kuruluşlar tarafından

nakit, mamul, yarı mamul, hammadde gibi unsurların yanısıra özel işletmelerin

döner sermayesinden farklı olarak taşınmaz mal, demirbaş, sabit sermaye

unsurları da tahsis edilmektedir.

Döner sermayeli işletmeler, devletin temel hizmetleri yapılırken, bir

ihtiyaç olarak ortaya çıkan ticari ve sınai hizmetlerin de bir yan faaliyet olarak

yürütülmesi amacının yanı sıra genel ve katma bütçeli kuruluşlara kamu

yönetimi ilkeleri açısından belirli konularda esneklik getirme amacına yönelik

olarak kurulmuşlardır.9

Bu işletmeleri nitelendiren “döner sermaye” deyimi, işletmecilik

alanında kullanılan çalışma sermayesi kavramı ile eş anlamlı değildir. Burada

kullanılan döner sermaye terimi, bağlı oldukları genel veya katma bütçeli

8 G. Çoşkun; Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997, s. 73.

9 G. Çoşkun; a.g.k., s. 74.

20

kuruluşların yapısı içinde yer alan, genel mali yönetim usulleri dışında tutulan,

kendilerine özel yönetim esasları bulunan, ticari ve sınai mal ve hizmet üreterek

bunları kâr amacıyla satan işletmeleri nitelendirmektedir.

Döner sermayeli işletmelerin tüzel kişilikleri bulunmadığı için bu

işletmeler bağlı oldukları genel ya da katma bütçeli kuruluşun yapısı ve tüzel

kişiliği altında faaliyette bulunurlar. Genel bütçeli kuruluşlar altında faaliyet

gösteren döner sermaye işletmelerine Başbakanlık Basımevi, katma bütçeli

kuruluşlar altında faaliyet gösteren işletmelere de üniversite döner sermayeleri

örnek olarak gösterilebilir.

1.1.2.3. Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler

Yerel yönetimler, kendilerine yasalarla verilmiş görevleri yerine

getirebilmek için gerektiğinde işletmecilik yapmak durumundadırlar. Bu

işletmelerden bazıları, gerçek anlamda kamu hizmeti gören işletmeler

olabileceği gibi kâr amacı ön planda olan işletmeler de bulunabilir.10 Kamusal

hizmetler ile kamu yararı ağır basan iktisadi mal ve hizmet üretimini ve

dağıtımını gerçekleştirmek üzere belediyeler, il özel idareleri, köy tüzel kişiliği

ve diğer yerel yönetim birimleri tarafından kurulup işletilen işletmeler, yerel

yönetimlere bağlı işletmeler olarak adlandırılmaktadır. Bu işletmeler

çoğunlukla tüzel kişiliğe sahip olmadıkları için bağlı bulundukları yerel yönetim

biriminin tüzel kişiliği altında faaliyetlerini sürdürmektedir. Belediyelerin su,

10 R. Keleş; Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, İstanbul, 1994, s.358.

21

doğalgaz ve toplu taşımacılık için kurdukları işletmeler, bu tür işletmelerin

örneklerini oluşturmaktadır.

1.1.2.4. Kamu İktisadi Teşebbüsleri

Ülkemizde sermayesinin tamamı devlete ait olan, iktisadi alanda ticari

esaslara göre faaliyet göstermek ya da tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri

kamu yararı gözeterek üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, Türkiye Büyük

Millet Meclisi’nin denetimine tabi olan kamu teşebbüslerine Kamu İktisadi

Teşebbüsü adı verilmektedir.

1.1.3. Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri

Tarihsel süreç içinde ekonomik ve sosyal hayatta yaşanan değişimler,

toplumun refah düzeyinin yükseltilmesine yönelik faaliyetlerin ortaya çıkıp

önem kazanmasına neden olmuş, bu durum ise devletleri egemenlik vasıflarının

kendilerine yüklediği görevlerin dışında başka birtakım fonksiyonları da yerine

getirmeye yöneltmiştir. Bu değişimin bir sonucu olarak devletler, ulusal

güvenliğin sağlanması, adalet dağıtılması gibi devletin klasik fonksiyonları

yanında üstlenilen bu yeni görevleri yerine getirebilmek için adeta bir

müteşebbis gibi davranmışlar, kurdukları işletmeler aracılığıyla ekonomik ve

22

mali hayatta yer almışlardır.11

Ülkemizde de benzeri gelişmeler sonucunda siyasal, sosyal ve ekonomik

nedenlerle bir çok kamu iktisadi teşebbüsü kurulmuştur. Bu teşebbüsler, esas

itibariyle devletin müteşebbislik vasfı ile iktisadi hayatta yer almasının bir aracı

konumunda bulunan iktisadi işletmeler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kamu iktisadi teşebbüsleri deyimi ile ifade edilmek istenen kavramın

açıklanması, bu teşebbüslerin fonksiyonlarının anlaşılması bakımından önem

taşımaktadır.

Kamu iktisadi teşebbüslerine ilişkin çeşitli kaynaklarda bir dizi tanıma

rastlamak mümkündür. Bu tanımlamalarda, farklı sözel ifadelerle olmak üzere

temelde, kamusal kaynakları kullanarak iktisadi faaliyette bulunan devlet

işletmeleri ifade edilmektedir.

Kamu iktisadi teşebbüslerine ilişkin yapılan bir tanım, “ekonomik

faaliyette bulunmak üzere devlet ya da diğer bir kamu kuruluşu tarafından

kendilerince veya ortaklık yoluyla oluşturulan, sermayesinin tamamı veya

çoğunluğu devlet veya diğer kamu kuruluşlarına ait bulunan, doğrudan

doğruya veya dolaylı olarak devlet tarafından denetlenen ve ürettikleri mal

veya hizmetlerden yararlanabilmek için karşılık ödenmesi gereken ekonomik

11 T. Altınok; Kamu İktisadi Teşekkülleri Sorunları ve Çözüm Yolları,

Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1982, s. 7.

23

işletmelerdir.” şeklindedir.12

Diğer bir tanım ise “bir kuruluş statüsüne göre kamuca kurulan,

pazarlanabilen yani kişisel mal ya da hizmet üreten, ya mülkiyetinin ve/veya

denetiminin yeterince devlet elinde olması nedeniyle, yönetim kurullarının

hükümetçe atandığı, cari maliyetlerini finanse eden gelirlerinin çoğunu

hazineden elde etmeyen teşebbüsler” olarak karşımıza çıkmaktadır.13

Kamu iktisadi teşebbüsleri üzerine sistematik araştırmalar yapan

Avrupa KİT Merkezi (CEEP) ise KİT’leri “ mal ve hizmet üretmek üzere

kurulmuş olan, mali olanaklarının yarıdan fazlası merkezi veya yerel kamu

idareleri tarafından sağlanan veya işletme sonuçlarından bu idarelerin sorumlu

bulunduğu ve bunlar tarafından denetlenen girişimlerdir.” şeklinde

tanımlamaktadır.14 Kamu teşebbüsleri deyimi ile genelde merkezi devlet

örgütünün sorumluluğu altındaki girişimler kastedilmektedir. Bu konudaki

yaygın görüş, yerel kamu otoritelerinin sorumluğu altındaki girişimlerin KİT

kapsamı dışında tutulması yönünde olmakla birlikte, Avrupa KİT Merkezi’nin

tanımında bu girişimlerin de KİT kapsamına dahil edildiği dolayısıyla her türlü

kamu otoritesinin sorumluluğu altında bulunan girişimlerin KİT tanımı içinde

12 R. Karluk; Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme, Esbank

Yayınları, İstanbul, 1994, s.5.

13 G. Akalın; KİT Ekonomisi, Esbank Yayınları, Ankara, 1990, s. 9.

14 M. Aysan, S. Özmen; Türkiye’de ve Dünyada Kamu İktisadi Teşebbüsleri,

Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1981, s. 4.

24

yer aldığı dikkat çekmektedir.15

KİT’lere ilişkin yapılan tanımlamalarda yer alan hususlar göz önüne

alınarak, kamu iktisadi teşebbüslerinin belirleyici unsurları şu şekilde

sıralanabilir;

i. Kanunla ya da kanunun verdiği yetkiye dayanarak kurulması,

ii. Tüzel kişiliğe sahip bulunması,

iii. Sermaye yapısı itibariyle kamu payının ağırlıklı olması,

iv. Kendi organları eliyle yönetilmesi, yönetsel özerkliğe sahip

olması,

v. Mali açıdan özerk olması, ayrı malvarlığının bulunması, haklara

ve borçlara sahip olabilmesi,

vi. Devlet bütçesi dışında yönetilmesi,

vii. Özel hukuk hükümlerine tabi olması,

viii. İktisadi mal ve hizmet üretmesi, bunları kâr ya da diğer

amaçlarla pazarlaması,

ix. Denetimlerinin Parlamento tarafından yapılması.

Türkiye’de KİT’lere ilişkin zaman içinde farklı tanımlamalar

yapılmıştır. Kamu iktisadi teşebbüsleri kavramını bir sistem dahilinde

düzenlemek amacıyla ilk yasal düzenleme 17.06.1938 tarih ve 3460 sayılı

“Sermayesinin Tamamı Devlet Tarafından Verilmek Suretiyle Kurulan İktisadi

Teşebbüslerin Teşkilatıyla İdare ve Murakabeleri Hakkındaki Kanun” ile

15 M. Aysan, S. Özmen; a.g.k., s. 4.

25

yapılmıştır. Kanun, KİT’leri tek bir yönetim ve denetim sistemi içinde

toplamayı amaçlamış; kamu teşebbüslerini, İktisadi Devlet Teşekkülü (İDT) ve

müesseseden oluşan bir bütün olarak yapılandırmıştır.16 Buna göre,

sermayesinin tamamı devlete ait olan teşekküller, İDT olarak tanımlanmış; bu

teşekküllerin, özel hukuk hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe ve özel kanunlarına

göre mali ve idari özerkliğe sahip, sorumlulukları sermaye ile sınırlı üst

kuruluşlar olması öngörülmüştür.17 Teşekküllerin yönetim organları, Genel

Müdürlük ve İdare Meclisi olarak düzenlenmiştir. Kanun’da teşekküllere bağlı

olarak faaliyet gösteren, tüzel kişiliği haiz, sorumlulukları sermaye ile sınırlı

üretim birimleri ise müessese olarak adlandırılmıştır. Kamu iktisadi

teşebbüslerinin denetiminin aynı kanunla kurulan Başbakanlık Umumi

Murakabe Heyeti tarafından yapılması öngörülmüştür.

1960’lardan sonra başlayan planlı dönemle birlikte iktisadi devlet

teşekkülleri sistemi yeniden şekillendirilmek istenmiş, bu amaçla 3460 sayılı

kanunun belirlediği sisteme 23 sayılı geçici kanunla değişiklikler getirilmiştir.18

23 sayılı geçici kanunla, İDT’lerin yönetim organı olan idare meclisleri verimsiz

çalıştıkları gerekçesiyle kaldırılmış; teşekküllerin denetimini gerçekleştiren

Umumi Murakabe Heyeti’nin yerini Yüksek Murakabe Heyeti almış, bu kurul

16 G. Çoşkun; 1997, s. 91.

17 Organizasyon ve Halkla İlişkiler Merkezi (ORHİM); 233 Sayılı Kamu İktisadi

Teşebbüsleri Hakkındaki Kanun Hükmünde Uygulaması ve KİT’leri

Özelleştirme Çabalarından Beklenenler, ORHİM Yayınları, İstanbul, 1986, s. 61.

18 R. Karluk; 1994, s. 5.

26

da Yasama Organına bağlanmıştır.19 Söz konusu geçici kanunun getirdiği

sistem, 440 ve 468 sayılı yasaların, 1964 yılında yürürlüğe girmesiyle

uygulamadan kalkmıştır.

Kamu iktisadi teşebbüsleri deyimi, mevzuatta ilk kez 1961

Anayasası’nda yer almış, Anayasa’da kamu iktisadi teşebbüslerinin tanımı

yapılmamış olmakla birlikte Anayasa’nın 127 nci maddesinde “Kamu iktisadi

teşebbüslerinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce denetlenmesi kanunla

düzenlenir” hükmü yer almıştır.20

440 sayılı Kanun, kamu iktisadi teşebbüsleri sistemine giren kuruluşları,

teşekküller, müesseseler ve iştirakler olarak belirlemiş; sermayelerinin

yarısından fazlası tek başına veya birlikte Devlete (genel ve katma bütçeli

idarelere) ve iktisadi devlet teşekküllerine ait olup, iktisadi alanda ticari

esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan ve kuruluş kanunlarında bu

kanuna (440 sayılı Kanun) tabi olacakları belirtilen teşebbüsleri, İDT olarak

tanımlamıştır. Kanunun amacının, bu teşebbüslerin “ekonominin kurallarına

ve ekonomik gereklere uygun olarak yönetilmelerini, kârlılık ve verimlilik

anlayışı içinde çalışmak ve sermaye birikimine yardım etmek suretiyle daha

fazla yatırım kaynağı yaratmalarını ve bu amaca ulaşmak için denetlenmelerini

sağlamak” olduğu belirtilmiştir.

19 ORHİM; 1986, s. 62.

20 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 1999 Yılı KİT Genel Raporu,

Ankara, 2001, s. 1.

27

468 sayılı Kanun ise 1961 Anayasası’nın 127 nci maddesinde yer alan

“KİT’lerin TBMM’ce denetlenmesinin kanunla düzenleneceği” hükmü

gereğince bu denetimin esaslarının belirlenmesi amacıyla çıkartılmıştır. Bu

yasada, Anayasa’da yer alan KİT kavramı çok geniş şekilde ele alınarak,

denetim açısından tanımı “ödenmiş sermayesinin yarısından fazlası kamu tüzel

kişilerince sağlanmış olan kurumlar ile bu kurumların ödenmiş sermayesinin

yarısından fazlasını sağlamış oldukları diğer kurumlar ve yukarıda

sayılanlardan olmamakla beraber, kendilerine bazı kamu yetki ve görevleri

verilmiş olup, esas nitelikleri bu kamu hizmetlerini yürütmek olan, kamu

kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından olmayan, özel yasalara tabi

kurumlar ve İller Bankası ” şeklinde yapılmıştır. Bu tanımlamada, biri yasa ile

belirleme, diğeri sermaye ölçütü olmak üzere iki ayrı ölçüt kullanılmıştır.21

7 Kasım 1982 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe giren 1982

Anayasası’nın “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Denetimi” başlığı altında yer

alan 165 inci maddesinde “ sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya

veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının TBMM’ce

denetlenmesi kanunla düzenlenir ” hükmü yer almış ve KİT’lere ilişkin dolaylı

bir tanım yapılmıştır.

440 ve 468 sayılı Kanunlar, 1980’li yıllara kadar uygulamada kaldıktan

sonra Kamu İktisadi Teşebbüslerinin yeniden düzenlemek amacıyla girişilen

21 Ş. Gözübüyük; Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2000, s. 141.

28

çalışmalar sonucunda 1983 yılında 60 sayılı Kanun Hükmünde Kararname

çıkarılmış ve bu kararname aynı yıl içinde 2929 sayılı Kanun şekline

dönüştürülmüştür. 2929 sayılı Kanun, KİT’leri, iktisadi devlet teşekkülleri ve

kamu iktisadi kuruluşları olmak üzere ikili bir yapıya ayırmış; iktisadi devlet

teşekküllerini, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet gösteren; kamu

iktisadi kuruluşlarını ise tekel niteliğindeki mal ve hizmet üretip pazarlayan, bu

vasıfları dolayısıyla kamu hizmeti nitelikleri ağır basan kuruluşlar olarak

nitelendirmiştir.22 Kanunda teşekkül-kuruluş şeklinde ikili yapı öngörülmüş

olmasına rağmen, bu iki birimin nitelikleri ( tüzel kişilik, özel hukuk

hükümlerine tabi olma, sermaye ile sınırlı sorumluluk vb.) açısından bir

ayrıştırmaya gidilmemiş, yönetim organları, oluşumu, görev ve yetkileri vb.

hususlar aynı esaslara bağlanmıştır.

2929 sayılı Kanun, 1984 yılında çıkarılan 233 sayılı Kanun Hükmünde

Kararname ile yürürlükten kaldırılmış, günümüzde de halen yürürlükte

bulunan bu KHK’nın getirdiği KİT sistemi benimsenmiştir. 233 sayılı KHK’da

KİT’ler, iktisadi devlet teşekkülü ve kamu iktisadi kuruluşu olarak ikili bir

ayrıma tabi tutulmuş, KİT kavramının “teşekkül” ve “kuruluş” un ortak adı

olduğu ifade edilmiştir. Kararnamede iktisadi devlet teşekkülü “ sermayesinin

tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere

kurulan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak, kamu iktisadi kuruluşu ise

“sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mallar ile temel mal

ve hizmet üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti niteliği ağır

22 G. Çoşkun; 1997, s.102.

29

basan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak tanımlanmıştır.23 Kararname ayrıca

teşebbüslere bağlı olarak faaliyet gösteren müessese, bağlı ortaklık, iştirak ve

işletme tanımlarına da yer vermiştir.

Kararnamenin belirlediği esaslar çerçevesinde KİT’lerin devlet yapısı

içindeki yeri aşağıdaki şemada gösterilmiştir.

Şekil.1. KİT’lerin Devlet Yapısı İçindeki Yeri

233 sayılı KHK’da yer alan Kamu İktisadi Kuruluşu (KİK) tanımı, 1994

yılında çıkarılan 4046 sayılı Özelleştirme Kanunu ile “ sermayesinin tamamı

devlete ait olup, tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu yararı gözeterek

üretmek ve pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti dolayısıyla

23 18.6.1984 tarih ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 233 Sayılı Kanun

Hükmünde Kararname.

İlgili Bakanlık

Kamu İktisadi Teşebbüsü

Müessese Bağlı Ortaklık

İştirak

İştirak

İşletme İşletme İşletme

Başbakanlık Y.D.K.

30

ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak

değiştirilmiştir.24 Bu tanımlamada, önceki tanımdan farklı olarak “kuruluş” un

faaliyetlerinde kamu yararı gözetmesi gereği ön plana çıkarılarak, ürettiği mal

ve hizmetin bu nedenle imtiyaz sayılacağı vurgulanmıştır.

1987 tarihinde çıkarılan 3346 sayılı Kanun, esas itibariyle KİT’ler ile

fonların TBMM’ce denetlenmesi esaslarını düzenlemekle birlikte kanunda

denetimin kapsamı açısından KİT’lere ilişkin dolaylı bir tanıma da yer

verilmiştir.

233 sayılı KHK’nın getirdiği KİT sistemi, günümüzde de geçerliliğini

sürdürdüğünden, KİT’lerin fonksiyonlarının anlaşılması bakımından

kararnamenin getirdiği esasların daha ayrıntılı incelenmesi gerekmektedir.

Kararnamede yer alan esaslar gözönüne alındığında, kamu iktisadi

teşebbüsleri;

i. Sermayesinin tamamı devlete ait olan,

ii. Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan,

iii. İktisadi alanda ticari esaslar göre faaliyette bulunan veya tekel

niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu yararı gözeterek üretmek ve

pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti

dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan,

iv. Saklı tutulan hususlar dışında özel hukuk hükümlerine tabi,

24 27.11.1994 tarih ve 22124 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4046 Sayılı Kanun.

31

v. Tüzel kişiliğe sahip,

vi. Sorumlulukları sermayeleri ile sınırlı tutulan,

vii. Muhasebe-i Umumiye ve Devlet İhale Kanunu’na ve Sayıştay

denetimine tabi olmayan,

viii. İktisadi faaliyetlerini kendilerine bağlı ve tüzelkişilikleri olan

müesseseler ve bağlı ortaklıklar aracılığıyla yürüten,

ix. Kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamayan,

x. Malları ve her çeşit mevcutları aleyhine işlenen suçlar Devlet malı

aleyhine işlenmiş sayılan,

iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarının ortak adı

olarak ifade edilmektedir.25

Kararnamede müesseseler, “sermayesinin tamamı bir iktisadi devlet

teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olup, ona bağlı işletme veya

işletmeler topluluğu” olarak tanımlanmıştır. Müesseseler, özel hukuk

hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe sahip, sorumlulukları sermayeleri ile sınırlı

kuruluşlar olup, teşebbüs yönetim kurulunun kararı ile kurulmakta, Muhasebe-

i Umumiye Kanunu, Devlet İhale Kanunu ve Sayıştay’ın denetimine tabi

olmamaktadır. Yönetim komitesi, müessesenin karar organını, müessese

müdürü de yürütme organını oluşturmaktadır.

25 18.6.1984 tarih ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 233 Sayılı Kanun

Hükmünde Kararname.

32

Kararnameye göre bağlı ortaklıklar, “sermayesinin yüzde ellisinden

fazlası iktisadi devlet teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olan

işletme veya işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketler” dir. Bağlı

ortaklıkların örgütlenme biçimi açısından teşebbüsler model alınmış ve yönetim

kurulu ile genel müdürden oluşan yönetim yapısı öngörülmüştür.

Kamu iktisadi teşebbüslerinin veya bağlı ortaklıklarının, sermayelerinin

en az %15’ine en fazla %50’sine sahip bulundukları anonim şirketlere iştirak

adı verilmekte; iştiraklerin yönetim kurullarında ilgili KİT veya bağlı ortaklık,

payı oranında temsilci bulundurmaktadır.

Kamu iktisadi teşebbüsleri devlet bütçesi içinde yer almayıp özerk bütçe

örneğini oluşturan kuruluşlar oldukları için 233 sayılı KHK’da kuruluşların

tabi olacakları mali hükümlere de yer verilmiştir. Bu düzenlemeler

çerçevesinde, teşebbüslerin yatırım ve işletme faaliyetlerini, plan, program ve

bütçelere göre yürütmeleri; yıllık genel yatırım ve finansman programlarının

Bakanlar Kurulu’nca karara bağlanması; işletme bütçelerinin ise yıllık genel

yatırım ve finansman programındaki hedefler esas alınarak hazırlanması ve

yönetim kurulunca onaylanması öngörülmüştür.

Teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklar işletmelerinde üretilen mal ve

hizmetlerin fiyatlarını belirlemekte serbest olmalarına karşın gerektiğinde Bakanlar

Kurulu’nca fiyat tespiti yapılabilmekte, Bakanlar Kurulu’nca tespit edilen fiyatlar

maliyetlerin altında bulunduğu takdirde zararla birlikte mahrum kalınan kâr ait

33

olduğu veya ait olduğu yılı izleyen yılın genel bütçesine konulacak ödenekle

karşılanmaktadır.

Kamu iktisadi teşebbüslerinin denetimi Yüksek Denetleme Kurulu ve

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce yapılmaktadır. Teşebbüsler, müesseseler ve bağlı

ortaklıklar, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun mali, idari ve teknik yönden

sürekli denetimine tabidir. Yüksek Denetleme Kurulu, hazırladığı yıllık denetim

raporlarını Başbakanlık aracılığıyla TBMM’ye iletmekte26, Meclis KİT’ler

üzerindeki denetimini bu raporları esas alarak yapmaktadır.

KİT’lerin TBMM’ce denetlenmesine ilişkin esaslar 1987 yılında çıkarılan

3346 sayılı yasa ile düzenlenmiştir. Bu yasaya göre KİT’lerin Meclis’ce

denetlenmesi, 35 milletvekilinden oluşan TBMM KİT Komisyonu tarafından

Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun raporları esas alınarak

yapılmaktadır.27 Komisyon incelemeleri sonucunda hazırladığı raporu Meclis

Genel Kurulu’na sunmakta; yapılan genel görüşme sonunda Genel Kurul

yönetim kurullarının ibra edilip edilmemesini karara bağlamaktadır.

1.2. KİT’lerin Kuruluş Nedenleri

26 20.10.1983 tarihli ve18197 (mük.) sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 72 Sayılı

Kanun Hükmünde Kararname.

27 9.4.1987 tarih ve 19426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 3346 Sayılı Kanun.

34

Dünyada ve Türkiye’de devlet işletmeciliği, uzun yıllardan bu yana

ekonomi içerisinde önemli roller üstlenmiş ve özellikle kalkınma ve büyümenin

bir aracı olarak görülmüştür. Ancak KİT’lerin kuruluş nedenlerini, gelişmiş ve

az gelişmiş ülkeler açısından ayrıştırarak incelemekte yarar bulunmaktadır.

Zira gelişmiş ülkelerde KİT’ler, daha çok piyasa mekanizmasının yetersizliğini

gidermek ve ekonomideki çıkar dağılımını başka bir deyişle bölüşümü

yönlendirmek amacıyla kurulmuşken, az gelişmiş ülkelerde KİT’lerin varoluş

nedenleri, ağırlıklı olarak devletin kalkınmanın gerçekleştirilmesindeki öncü

fonksiyonuna bağlanmıştır.28

KİT’lerin ortaya çıkışları ve gelişmeleri, sosyal, siyasal ve ekonomik bir çok

nedene dayandırılabilir. Bu nedenler;

i. Devletin fonksiyonlarındaki gelişmeler,

ii. Ekonomik kalkınmanın sağlanması,

iii. Devletin özel sektöre öncülük etmesi, başaramadığı ya da giremediği

işleri yapması,

iv. Kamu hizmetinin sosyal boyutu dolayısıyla devletin birtakım

hizmetleri sağlaması,

v. Ekonomiye yön verilmesi, düzenlenmesi (gelir dağılımının

düzeltilmesi vb.),

vi. Ulusal güvenliğin sağlanması (savaşlar ve savunma harcamaları vb.)

vii. Devlete gelir sağlanması,

olarak sıralanabilir.

28 G. Akalın; 1990, s. 15.

35

Türkiye’de devletin işletmeleri aracılığıyla ekonomik faaliyette bulunması,

Osmanlı İmparatorluğu’ndan miras kalan ve varlıkları Cumhuriyet döneminde de

sürdürülen işletmeler dolayısıyla başlamıştır.

Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte siyasal bağımsızlığın ardından ekonomik

bağımsızlığın da sağlanması amacıyla sanayileşmenin ve kalkınmanın biran evvel

gerçekleştirilmesi gerekmiştir. Bu yeniden inşa sürecinde, kurulacak ekonomik yapı

içinde özel sektörün egemen unsur olması gerektiği vurgulanmış ve devletin bu ana

unsuru destekleyici bir rol üstlenmesi öngörülmüştür. Ancak Türkiye ekonomisinin o

dönemki şartları, özel sektörün kendisinden beklenen sanayileşme çabalarını

göstermesinde yetersiz kalmasına neden olmuş, özellikle ulusal tasarrufların yeterli

düzeyde bulunmaması bu çabaların önündeki en büyük engeli teşkil etmiş, bu

durumda devletin karma ekonomi yapısı içinde ayıracağı kaynaklarla sermaye

birikimini sağlaması, ekonominin lokomotif sektörlerinde çeşitli işletmeler kurup

bunları işletmesi ve böylece özel sektörün gelişimine öncülük edecek hamleleri

gerçekleştirmesi gerekmiştir.29

Cumhuriyet sonrası dönemde aralarında Sümerbank ve Etibank’ın da

bulunduğu ilk kamu teşebbüslerinin kurulmasında yukarıdaki gerekçelerin ağır

bastığı ifade edilebilir. I. Beş Yıllık Sanayi Planı (1934-1938)’nda devletin kuracağı

ana sanayi kuruluşları ile özel sektöre destek olacağının belirtilmesi, sanayileşme için

29 Dünya Ekonomi Politika Gazetesi; “Sanayinin Temeli KİT’ler Özelleşiyor”,

Cumhuriyetin 75 inci Yılında Türkiye Ekonomisi Özel Eki, İstanbul, 1998, s.

180.

36

devletin sermayesi ile işletmeler kurma ve yürütme görevinin Sümerbank’a

verilmesi; Sümerbank’ın kuruluş kanununda ise bankaya “ülke ekonomisi için

faydalı yatırımlara sermayesinin elverdiği ölçüde yardım etmek, milli sanayiin

gelişmesi için gerekli tedbirleri almak” şeklinde görevlerin verilmiş olması bu

gerçeği doğrulamaktadır.30

Türkiye’de kamu teşebbüslerinin kurulmasında sosyal faktörlerin de rol

oynadığı bilinmektedir. Geniş halk kitlelerinin genel ihtiyaçlarını karşılayan

mal ve hizmetlerin üretimi ve dağıtımı amacı ile Türkiye’de posta, demiryolları,

havayolları, elektrik üretimi ve dağıtımı vb. alanlarda çeşitli teşebbüsler

kurulmuştur. Diğer taraftan yine sosyal gerekçelerle esnafa, çiftçiye uygun

kredi imkanı sunan bankalar, çalışan kesimlere sosyal güvence imkanı sağlayan

kuruluşlarda olduğu gibi toplumun bazı kesimlerine hizmet sunmak amacıyla

kurulan teşebbüsler de bulunmaktadır.

Devlet tarafından gelir etme amacı ile de teşebbüs kurulması mümkündür.

Türkiye’de devletin sigara, içki, tuz tekeli ve üretimi için kurulan işletmelerde

olduğu gibi tekel malları üretimi ile uygulayacağı fiyat politikası sonucu gelir elde

etmeyi amaçladığı görülmektedir.

1.3. KİT’lerin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi

Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin ortaya çıkışı, Cumhuriyet öncesi

30 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 118.

37

döneme dayanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun XV. yüzyıldan itibaren sık sık

savaşlar içinde yer alması, askeri araç ve gereçlere olan ihtiyacı artırmış, ordunun

ihtiyaçlarının yeterli miktarda ve sürekli şekilde karşılanabilmesi amacıyla ilk devlet

işletmeleri kurulmuştur.31 Daha önceki tarihlerde yukarıda anılan gerekçe ile

tophane, tersane, maden işletmesi gibi KİT benzeri kuruluşlar yaratılmış olmasına

karşın, gerçek anlamda devlet işletmesi sayılabilecek ilk kuruluş olan Beykoz Deri

ve Kundura Fabrikası 1816’da faaliyete geçmiş, onu 1835’de Feshane Yünlü

Dokuma Fabrikası, 1845’de Hereke İpekli-Yünlü Dokuma Fabrikası ve 1850’de

Bakırköy Pamuklu Dokuma Fabrikası izlemiştir.

Devlet tarafından bu dönemde izlenen sanayileşme stratejisi içinde bir ara

anonim şirket tipi denenmişse de, bu örgütlenme biçiminden yeterince

faydalanılamamış, örnekleri demiryolu işletmesi ve Şirket-i Hayriye ile sınırlı

kalmıştır.32

1863 yılında kredi alanındaki ilk devlet teşebbüsü olarak kurulan Memleket

Sandıkları, 1888’de banka haline dönüştürülmüş, bugünkü Ziraat Bankası’nın

temelini oluşturmuştur. Yine bu dönemde kurulan Hereke ve Bakırköy Dokuma

Fabrikaları, daha sonra kurulup günümüze kadar gelecek olan Sümerbank

bünyesinde uzun yıllar faaliyet göstermişlerdir.

Cumhuriyet öncesi dönemde faaliyete geçen devlet işletmeleri daha çok

31 A. Ceylan, M. Vergiliel; 1989, s. 12.

32 R. Karluk; 1994, s. 15.

38

sarayın ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş ve sayıları çok sınırlı

kalmıştır. KİT’lerin bir devlet politikasının parçası olarak sistemli şekilde

kurulmaları ve gelişmeleri esas itibariyle Cumhuriyet sonrası dönemde

gerçekleşmiştir.33

Cumhuriyetin ilanını takip eden yıllar, ekonomik açıdan zor şartların hüküm

sürdüğü yıllar olmuş; Cumhuriyet yönetimi, ilkel yöntemlerin kullanıldığı tarımsal

üretimle geçimini sağlamaya çalışan eğitim ve gelir düzeyi düşük halk kitlelerini,

enerji, ulaşım gibi stratejik sektörlerde faaliyet gösteren yabancı şirketleri, esas

olarak ithal mallarını koruyan bir gümrük rejimini içeren; sermaye birikimi, yetişmiş

iş gücü, altyapı ve ekonomiye yön verecek bürokratik kadroların bulunmadığı bir

ekonomik tablo devralmıştır.34 Cumhuriyet döneminde ekonomi politikası ile ilgili

arayışlar, kurumsal yapılaşma ile ilgili çabalar ve iktisadi gelişme alanında elde

edilen sonuçlar büyük ölçüde devralınan bu mirasın izlerini taşımıştır.35

Elde edilen politik bağımsızlığın ancak ekonomik bağımsızlıkla

sürdürülebileceği gerçeğinden hareketle bunu sağlayacak bir devlet politikası

arayışına girişilmiş;36 1923 yılında Türk Devleti’nin izleyeceği iktisat politikalarına

ve oluşturacağı iktisadi sisteme ışık tutmak üzere gerçekleştirilen I. İzmir İktisat

33 R. Karluk; a.g.e., s. 17.

34 E. Tokgöz; Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2001), İmaj Yayıncılık,

Ankara, 2001, s. 44.

35 H. Şahin; Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002, s.31.

36 E. Tokgöz; 2001, s. 41.

39

Kongresi’nde, ekonomik kalkınmanın özel teşebbüsün egemenliğinde

gerçekleştirilmesi, bu süreçte devletin ise özel girişimleri destekleyici bir fonksiyon

üstlenmesi kararlaştırılmıştır.37 Bu sebeple Cumhuriyetin ilk yıllarında özel sektörün

teşvik edilmesine ve bu yolla sanayileşmeye dönük bir anlayış benimsenmiş, özel

teşebbüs yatırımlarını teşvik eden yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin

başında 1927 tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu gelmektedir. Kanunla, sınai yatırımlara

ve sınai işletmelere, kamuya ait taşınmazların bedelsiz veya düşük bedelle ve ödeme

kolaylıkları ile verilmesi, gümrük vergileri bağışıklığı tanınması, devlet vasıtaları ile

taşımalarda büyük indirimlerin yapılması gibi çok geniş ve cömert imtiyaz ve

teşvikler sağlanmıştır.38

Sanayi alanında özendirme, sınırlı korumacılık gibi yöntemlerle özel

sanayiinin geliştirilmesine öncelik veren 1920’li yılların sanayileşme politikası,

kendisinden beklenen sonuçları vermemiş; 1930’lara kadar geçen on yıllık süreçte

sınai üretime derinlik kazandırılamadığı gibi en temel tüketim mallarının yerli

üretimi bile gerçekleştirilememiştir.39

Sağlanan teşviklere rağmen, başta kaynak yetersizliği olmak üzere

ekonominin içinde bulunduğu şartlar (girişimci, teknik bilgi ve beceri eksikliği,

dünya ekonomisindeki daralma ve bunalımın olumsuz etkileri vb.) devletçi

37 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 118.

38 K. Boratav; Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1989, s. 36.

39 Y. Kepenek, N. Yentürk; Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2001, s.

61.

40

sanayileşme stratejisinin benimsenmesini bir başka deyişle devletin bazı sınai

teşebbüsler kurarak işletmesini, bu yolla ekonomik kalkınmaya itici gücü

sağlamasını gerekli kılmıştır.40 Bu yaklaşımın arkasında yatan temel düşünce,

çalışkan bir halk kitlesi, yeterli toprak ve ona dayalı önemli hammadde olanakları ve

kalkınma azminin devlet tarafından organize edilmesidir.41

Devletin bu öncülük fonksiyonuna karşın, milli ekonominin esas itibariyle

özel girişim üzerine tesis edileceği, varlığı sürdürülen ve kurulan devlet

işletmelerinin ekonominin içinde bulunduğu geçiş döneminin beraberinde getirdiği

şartlardan kaynaklandığı ve özel girişimin gelişimine paralel olarak bu işletmelerin

zaman içinde elden çıkarılacağı sık sık ifade edilmiştir.42 Ülkenin içinde bulunduğu

sorunlara yönelik çözümlerin araştırılması, Hükümete rapor edilmesi ve Hükümet ile

iş çevreleri arasındaki bilgi akışının sağlanması için kurulan ve 1927-1935 yılları

arasında faaliyet gösteren Ali İktisat Meclisi’nin 1933 yılı raporunda şu görüşlere yer

verilmiştir.43

“... Devletin kendi teşebbüsü ile veya iştiraki ile vücuda gelecek sanayi

hareketlerinde, halkın kuruluş teşebbüslerine iştiraki mümkün olduğunca teshil

(kolaylaştırma) olunmalı ve teşebbüs kökleşip de muayyen ve emin bir kâr

temin etmeye başladığı ve halkın iktisadi refahı müsait bulunduğu zaman bu

40 H. Şahin; 2002, s.55.

41 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 34.

42 H. Şahin; 2002, s. 58-59.

43 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 50.

41

tesisler ilk fırsatta hususi teşebbüslere ve halka mal edilmelidir...”

1930’lu yıllarla birlikte benimsenen devlet öncülüğünde kalkınma

politikasının üç ana özelliği bulunmaktadır;44

i. Kapsamı itibariyle devlet öncülüğünde özel girişim eliyle sanayileşme

stratejisine dayanmaktadır.

ii. Ekonomideki geçiş döneminin gerekleri doğrultusunda ortaya

çıkmıştır, nihai bir amaca yönelik değildir.

iii. Ekonominin bütün alanlarını özel girişime açık tutmuş, özel kesim ve

kamu kesimi ekonominin çeşitli alanlarında genellikle tamamlayıcı

olarak yan yana bulunmuştur.

Cumhuriyetin KİT oluşturma kararının, ideolojik endişelerden uzak bir karar

niteliğinde olduğu, devlet işletmeciliğinin pratik zorunluluklardan kaynaklanan,

değişimlere uyabilen önemli bir ekonomik kalkınma aracı olarak görüldüğü

vurgulanması gereken bir diğer önemli husustur.45

Cumhuriyet sonrası dönemde devlet işletmeciliğinin ilk önemli örneğini 1933

yılında kurulan Sümerbank oluşturmuştur. 1925 yılında özel bir yasa ile kurulmuş

bulunan, sanayi ve madencilik alanında bir finansman kurumu olarak görev yapması

öngörülen Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kendisinden beklenen görevleri yerine

getirmekte yetersiz kaldığı gerekçesiyle 1933 yılında ortadan kaldırılmış, bankanın

44 R. Karluk; 1994, s. 17.

45 Y. Kepenek, N. Yentürk; 2001, s. 60.

42

işletmecilik görevleri kurulan Devlet Sanayi Ofisi’ne, finansman görevleri ise

Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası’na devredilmiştir. Daha sonra ise Ofis ve Banka

birleştirilerek, dünyadaki kalkınma kurumları arasında en eskilerinden biri olan

Sümerbank kurulmuştur.46

Sümerbank, bir kalkınma bankası modeli üzerine kurulmuş ve bankanın,

ulusal ekonomiye yararlı olabilmek için karma ekonomi kuralları ve ekonomik

gereklere uygun olarak, kârlılık ve verimlilik anlayışı içinde çalışması

öngörülmüştür.47

Sümerbank’ın kuruluş yasasında şu ilkeler yer almaktadır;48

i. Ülkenin ekonomik gücünün artırılması için devlet gücünden

yararlanılması,

ii. Geniş halk kitlelerinin gereksinmesi olan ürünlerde kendi kendine

yeterliğin artırılması,

iii. Ekonomik anlamda dışa bağımlılığın azaltılması,

iv. Ulusal girişimciliğin gelişmesine her yönden destek olunması,

v. Türk milletinin “çağdaş medeniyet” seviyesine erişmesi için her türlü

çabanın sarf edilmesi.

Sümerbank’ın kuruluş yasasında ayrıca bankanın devralacağı ve sermayesi

46 R. Karluk; 1994, s. 19.

47 E. Tokgöz; 2001, s. 68-69.

48 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 36.

43

tamamen devlete ait fabrikaları, bir yıl içinde sınırlı sorumlu ve kendisine bağlı

şirketler haline dönüştürmesi, bu şirketlerin hisse senetlerinin %100’ünün banka

adına kayıtlı olması, hükümetin teklifi üzerine genel kurulca verilecek karara göre bu

hisse senetlerinin kısmen veya tamamen Türk şahıs ve kuruluşlarına satılabileceği

öngörülmüştür. Sümerbank’ın zaman içinde özelleştirilebilmesi yolunu açan bu

düzenleme, devlet işletmeciliğinin nihai bir amaç değil, özel girişimciliğin

güçlendirilmesinin bir aracı olarak görüldüğünü ortaya koymaktadır.

Sanayiinin geliştirilmesi için hazırlanan ve 1933-1938 yıllarını kapsayan I.

Beş Yıllık Sanayi Planı’nda yatırım hacmi itibariyle büyük ve kamu yararına hizmet

edecek kuruluşların Devlet tarafından planlı şekilde kurulması, özel sektörün ise

devletin öncülüğü ve himayesi altında faaliyet göstermesi öngörülmüş; planda yer

alan projeleri gerçekleştirme görevi de Sümerbank’a verilmiştir.49 Bu plan yürürlükte

iken hazırlanan II. Beş Yıllık Sanayi Planı’nda ise ülkenin enerji kaynaklarının

verimli şekilde işletilmesi amaçlanmış, bu doğrultuda enerji ve madencilik

konularında kalkınma aracı olarak görev yapması düşünülen Etibank 1935 yılında

kurulmuştur. Etibank’ın amaç ve faaliyet konuları incelendiğinde, Sümerbank’ın

kuruluş kanununda yer alan ilkelerin madencilik alanında da düşünüldüğü

görülmektedir.50 Etibank öncelikle yabancı sermayenin elinde bulunan Ergani

Murgul Bakır ve Divriği Demir İşletmelerini satın almış, daha sonra Ereğli Kamu

İşletmeleri Etibank’a devredilmiştir.51

49 H. Şahin; 2002, s. 60-64.

50 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 36.

51 E. Tokgöz; 2001, s. 70.

44

Etibank’ı aynı yıl içinde Elektrik İşleri Etüd İdaresi ile Maden Tetkik ve

Arama Enstitüsü’nün, 1936’da Türkiye Emlak ve Kredi Bankası’nın temelini

oluşturan Emlak ve Eytam Bankası’nın kuruluşu izlemiş, 1936’da T.C. Ziraat

Bankası özel bir yasa ile yeni bir şekle sokulmuş, 1937’de Denizbank, 1938’de

Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu ile Türkiye Halk Bankası kurulmuştur.

Kamu teşebbüslerinin sayısının ve ekonomi içindeki ağırlığının ve öneminin

zaman içinde artması, bu teşebbüsler arasında uyum sağlanması açısından

teşebbüslerin aynı yönetim ve denetim esaslarına tabi olmasını gerektirmiş, bu

amaçla 1938 yılında sermayesinin tamamı devlete ait olan teşebbüslerin yönetim ve

denetimini düzenleyen 3460 sayılı yasa çıkartılmıştır.52

Kendi kendine yetme ve kalkınma çabası içinde olan Türkiye, II. Dünya

Savaşı’nın dışında kaldıysa da, savaşın olumsuz etkilerine fazlasıyla maruz kalmıştır.

Bu dönemde izlenen iktisadi politikalar, kalkınmanın sürdürülmesinden çok, oluşan

mal darlığını gidermeye, karaborsayı engellemeye, fiyat artışlarını önlemeye

yönelmiştir. Girişilen bu çabaların desteklenmesi amacıyla 1940 yılında Milli

Korunma Kanunu çıkarılmış, bu kanunla devletin ekonomi üzerindeki kontrolünü

artıran düzenlemeler ve ilkeler getirilmiştir.53

Milli Korunma Kanunu, KİT’ler açısından önemli bazı gelişmelerin temelini

52 E. Tokgöz; a,g.e., s. 71.

53 H. Şahin; 2002, s. 84.

45

oluşturmuştur. Kanun, devletin ekonomi alanında düzenleyicilik fonksiyonunun

ötesinde görevler üstlenmesi görüşünü getirmiş; devletin her alanda her türlü ticari

endüstriyel işleri yapmak üzere işletmeler kurabilmesini, hatta yeterli düzeyde

işletilemeyen sanayi ve maden işletmelerine el koyarak bunları işletebilmesini

öngörmüştür. Benimsenen bu yaklaşım, ekonomi içinde devletin ağırlığının sistemli

şekilde artırılmasının dayanağını oluşturmuştur.54

1950 yılında Türkiye’nin siyasal yaşamında bir dönüm noktası gerçekleşmiş

ve tek partili rejimden çok partili siyasal hayata geçilmiştir. Yapılan seçimler

sonucunda iktidara gelen siyasal parti, seçim beyannamesinde KİT sistemini ağır

şekilde eleştirmiş; ilk hükümet programında KİT’lerin azaltılması, küçültülmesi,

olabildiğince KİT kurulmaması ilkesini benimsediğini açıklamış; devlet

müdahalelerinin ekonominin işleyişini aksattığını hatta özel sektörün güçlendirilmesi

için devlete ait çeşitli kuruluşların özel sektöre devredilmesi gerektiğini

savunmuştur.55 Ancak belirtilen görüşlerin aksine bu dönemde benimsenen ithal

ikameci politikalara paralel olarak devlet, üretimi artırmak için birçok sanayi dalında

yatırımlara girişmiş ve TPAO, SEKA, EBK, Turizm Bankası gibi yeni teşekküller bu

dönemde kurularak ve mevcut KİT’lerin üretim kapasiteleri artırılarak KİT’ler daha

da yaygınlaştırılmıştır. Diğer taraftan özel sektörün elinde devlet işletmelerini satın

alabilecek yeterli birikim bulunmamasının yanı sıra KİT’leri satın almak yerine

onların sunduğu mal ve hizmetleri ucuza almayı daha kârlı bulması sonucu kamu

54 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 37.

55 E. Tokgöz; 2001, s. 130-131.

46

teşebbüslerinin hiç biri özel sektöre devredilememiştir.56 Yine bu dönemde KİT

yöneticileri üzerindeki politik baskıların artması sonucu, KİT’lerde aşırı istihdam

meydana gelmiş; yatırım, üretim ve satış kararlarında rasyonellikten uzaklaşılması

KİT zararlarının hızla artmasına neden olmuş; artan işletme zararlarının bütçeden ve

TCMB kaynaklarından karşılanması ekonomide enflasyonist baskıların ortaya

çıkmasına yol açmıştır.57

1960’lı yıllardan itibaren ekonomide planlı döneme geçilmesi ile birlikte,

kamu teşebbüslerinin rolü, hazırlanan beşer yıllık planlar doğrultusunda dönemden

döneme değişiklik göstermiştir.

I. Beş Yıllık Plan, devlet işletmeciliğini ve kamu yatırımlarını, büyümenin

sürükleyici gücü olarak görürken ve ithal ikameci sanayileşmeyi tüm ekonomiyi

yönlendiren açık bir tercih olarak ortaya koyarken; II. ve III. Plan, özel girişimi

çeşitli teşvik ve özendiricilerle destekleme, kamu kesimine ise özel kesimi

destekleyici bir fonksiyon yükleme anlayışını benimsemiştir.58 Planlı dönemde

politik müdahalelere rağmen, KİT’ler, ekonomi içindeki ağırlıklarına paralel olarak

büyümeye devam etmiştir.59

1964 tarihinde yürürlüğe giren 440 sayılı “İktisadi Devlet Teşekküleri ile

56 R. Karluk; 1994, s. 21.

57 H. Şahin; 2002, s. 105.

58 K. Boratav; 1989, s. 102.

59 R. Karluk; 1994, s. 22.

47

Müesseseleri ve İştirakleri Hakkındaki Kanun” a dayanılarak 1964 yılında Devlet

Yatırım Bankası, 1970 yılında Türkiye Elektrik Kurumu, 1971’de Çay Kurumu,

1974’de Bağ-kur; ortaklık olarak ise 1963’de Petkim Petrokimya A.Ş., 1968’de

Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş. kurulmuştur. İzleyen yıllarda Devlet Sanayi ve İşçi

Yatırım Bankası’nın, kuruluşlarına büyük ortak olarak katıldığı ve statüleri 1978

yılında onaylanmış bulunan Türk Motor Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TÜMOSAN),

Takım Tezgahları Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TEKSAN), Türkiye Elektrik Sanayi ve

Ticaret A.Ş. (TESTAŞ) ve Türkiye Elektromekanik Sanayi A.Ş. (TEMSAN)

faaliyete geçmiştir.60

1970’li yıllardan itibaren, daha çok politik kaygılarla KİT’lere verilen yatırım

görevlerinin artırılması ve bu yatırımların kaynak yetersizliği nedeniyle yüksek

tutarlarda borçlanma ile karşılanması, KİT’lerin kaynak dengesini bozmuş, fiyat,

gelir, istihdam gibi birtakım makro sorunların çözümünde KİT’lerin bir araç olarak

kullanılması, KİT’leri kârlı ve verimli faaliyet göstermekten uzaklaştırarak, bu

kuruluşların kaynak yaratan değil kaynak tüketen ve ekonomiye yük olan kuruluşlar

haline gelmesine neden olmuştur.61 Bu dönemde örneğin devlet sanayiine

ekonominin diğer alanlarına ve öncelikle özel sektöre temel girdileri sağlama

işlevinin yüklenmiş olması, KİT’lerin bu dönemde uyguladıkları düşük fiyat

politikalarında belirleyici rol oynamıştır.62

60 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 122.

61 Y. Kepenek, N. Yentürk; 2001, s. 157.

62 K. Boratav; 1989, s. 113.

48

24 Ocak 1980 tarihinde ülke ekonomisini yeniden düzenlemek üzere

ekonomide devlet müdahalesini en aza indirerek piyasa ekonomisine işlerlik

kazandırmak için bir dizi ekonomik tedbir uygulamaya konulmuştur.63 Alınan bu

tedbirlerin KİT’ler açısından benimsediği yaklaşım, bu teşebbüslerin piyasa

kurallarına göre faaliyet göstererek kendi ayakları üzerinde durmalarının sağlanması

şeklindedir. Bu görüş doğrultusunda, KİT’lerle ilgili düzenlemelere girişilmiş,

sübvansiyonlara konu alan mallar sınırlandırılmış, belirlenen listenin dışında kalan

malları üreten KİT’lere yapılan sübvansiyonlar kaldırılmış, KİT’lere ürettikleri

malların fiyatlarını tespit hususunda özerklik sağlanmıştır. Diğer taraftan KİT

ürünlerine yüksek oranda zamlar yapılmış, personel rejimleri gözden geçirilerek

personel sayısı sınırlandırılmaya çalışılmıştır. Bu düzenlemelerin sonucunda 1980-

1983 döneminde KİT’lerin işletme zararlarında azalma kaydedilmişse de bu süreç

devamlılık arz etmemiş, KİT açıkları bütçe üzerinde yük olmaya devam etmiştir.64

1980’li yıllardan günümüze kadar geçen sürede, Türkiye ekonomisinin

geçirdiği yapısal değişim ve dünyadaki küreselleşme eğilimi sonucu, ülkemizde özel

sektörün, gerek bilgi ve tecrübe birikimi gerekse de sahip olduğu kaynaklar itibariyle

ekonominin her alanında faaliyet gösterebilecek güce erişmiş olması dolayısıyla

kamu kesiminin ekonomik alanda yaygın şekilde faaliyet göstermesi gereği azalmış,

devlet müdahalesinin azaltılarak rekabetçi piyasa yapılarının ekonomide egemen

kılınması ve böylece liberalleşmenin sağlanması amacıyla bu tür faaliyetlerin özel

63 H. Şahin; 2002, s. 192.

64 H. Şahin; a.g.k., s. 198-200.

49

sektöre devri yani KİT’lerin özelleştirilmesi gündeme gelmiştir.65

Özelleştirme ile ilgili ilk yasal düzenleme, 1984 yılında 2983 sayılı

“Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılmasına Dair

Kanun” la yapılmış, bu kanunla KİT’lere hisse senedi ihracı yoluyla ortak

olunabilmesi ve bu teşebbüslerin işletme haklarının devredilebilmesinin yolu

açılmıştır.66

Bu düzenlemenin ardından 1985 yılında Devlet Planlama Teşkilatı tarafından

“KİT’lerin Özelleştirilmesi Master Planı Projesi” için çalışmalara başlanmış ve bu

çerçevede master plan hazırlaması için kendisi ile sözleşme imzalanan Morgan

Guaranty firması özelleştirmeye ilişkin önerileri içeren master planı 1986 yılının

Mayıs ayında hükümete sunmuştur. Planda Türkiye’de özelleştirilecek 32 KİT,

“ekonomik yaşayabilirlik” ve “yatırım ihtiyaçları” kriterlerine göre

değerlendirilmiş ve özelleştirmede öncelik sırasına göre üç ana gruba

ayrılmıştır.67

Mevzuatımız açısından özelleştirme kavramı ilk kez 1986 yılında çıkarılan

65 Türkiye Vakıflar Bankası; Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan Özelleştirme,

Vakıfbank Araştırma Dizisi, Yayın No: 2, Ankara, 1995, s. 4-6.

66 İ. Baytan; Özelleştirme, Ankara, 1999, s. 14.

67 I. Çelebi; Yeni Bir Düzen Anlayışı Özelleştirme, Milliyet Yayınları, İstanbul,

1995, s. 62.

50

3291 sayılı Kanun’da yer almıştır. Bu kanunda özelleştirme kavramı tanımlanmış,

özelleştirmeye yetkili idareler, özelleştirme prosedürü ve yöntemleri, özelleştirme

sürecinde uygulanacak personel rejimi vb. konularla ilgili düzenlemelere yer

verilmiştir.

Günümüzde özelleştirme uygulamalarının hukuki altyapısını ise 1994 yılında

çıkarılan 4046 sayılı “Özelleştirme Kanunu” oluşturmaktadır. Kanunda

özelleştirmeye yetkili organlar yeniden yapılandırılmış ve kamuoyunun bu

konudaki hassasiyeti göz önüne alınarak özelleştirme uygulamalarına hız ve

esneklik kazandırılması için kapsamlı ve ayrıntılı düzenlemeler yapılmıştır.68

1985-2001 yılları arasında gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları

çerçevesinde, 219 kuruluştaki kamu hisseleri, 21 yarım kalmış tesis, 5 taşınmaz ve

4 elektrik santrali özelleştirme kapsamına alınmış, kapsama alınan 162 kuruluşta

hisse senedi veya varlık satışı/devri işlemi yapılmış, bu kuruluşlardan 143’ünde

hiç kamu payı kalmamıştır. Bu dönemde gerçekleştirilen özelleştirme

uygulamaların toplam tutarı iki katrilyon TL (7,3 milyar $) düzeyinde

gerçekleşmiştir.69

68 İ. Baytan; 1999, s. 91.

69T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı; Türkiye’de Özelleştirme, ÖİB

Yayını, Ankara, 2001, s.7-9.

51

1.4. KİT’lerin Türkiye Ekonomisi İçindeki Yeri

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren KİT’ler ekonominin stratejik

sektörlerinde önemli yere sahip olmuşlar, faaliyette bulundukları sektörlerde

gelişmenin öncü gücünü oluşturmuşlardır.

KİT’lerin Türk ekonomisine etkileri konusunda bürokratik ve siyasal kadrolar

arasında yapılan bir anket sonucunda KİT’lerin ekonomiye olumlu katkıları, istihdam

yaratmaları, temel mal ve hizmetleri üretmeleri, bölgelerarası dengesizlikleri

azaltmaları, haksız rekabeti önlemeleri, özel sektörün gelişmesine imkan yaratmaları,

milli gelire katkı sağlamaları şeklinde sıralanmıştır.70

KİT’lerin Türkiye ekonomisi içindeki yerini, istihdam, üretim, GSMH’ye

katkı, yatırım ve Hazine’yle ilişkiler yönünden incelemek mümkündür.

1.4.1. İstihdam Yönünden

KİT’lerde çalışan personel sayısı hakkındaki 1995-2000 yıllarına ilişkin

bilgiler Tablo.1. de yer almaktadır.

2000 yılı itibariyle KİT’lerde 506 bin kişi istihdam edilmekte, bu rakam

Türkiye istihdam hacminin %2,5’ini teşkil etmektedir. Sektörler itibariyle 7 bin kişi

70 L. Karabıyık; “KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Sermaye Piyasasındaki Rolü”, U.Ü.

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, 2000, s. 4.

52

tarımda, 245 bin kişi sanayide, 187 bin kişi hizmetler sektöründe ve 67 bin kişi mali

kuruluşlarda istihdam edilmektedir. Madencilik ve enerji alt sektörlerinde istihdamın

KİT ağırlıklı (sırası ile %70,5 ve %66,7) olduğu dikkat çekmektedir. Ulaştırma-

haberleşme alt sektöründe KİT’lerin istihdamdaki payı %17 iken mali kuruluşlarda

bu pay %9,7 düzeyinde bulunmaktadır. KİT istihdamının sanayide yoğunlaşması,

KİT’lerin daha çok sanayi sektöründe faaliyet gösteren kuruluşlar olmasından

kaynaklanmaktadır.

1995-2000 yılları arasında KİT’lerin istihdam durumu incelendiğinde, 1995

yılında KİT’lerde toplam istihdam hacminin %3’ü oranında 601 bin kişi istihdam

edilirken, 2000 yılında bu rakam %16 oranında 95 bin kişi azalarak 506 bin kişiye

gerilemiş, toplam istihdam hacmi içinde KİT’lerin payı da %2,5 düzeyine inmiştir.

Anılan dönem içerisinde sanayi sektöründe KİT istihdamının belirgin azalış

kaydettiği gözlenmektedir. Toplam istihdam hacmi içinde KİT’lerin payının

azalmasında, gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları yanında KİT’lerin yeni

personel alımını kısıtlayıcı birtakım tedbirlerin uygulamaya konmuş olmasının

önemli rolü bulunmaktadır.

53

Tablo.1.KİT'lerin Sektörler İtibariyle İstihdam Durumu

Sektörler Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1)

1-Tarım 8 0,1 8 0,1 8 0,1 7 0,1 7 0,1 7 0,1

2-Sanayi 312 10,0 281 8,4 260 7,2 260 7,2 258 6,9 245 6,6

-Madencilik 55 33,1 61 35,1 55 34,2 52 34,3 54 57,4 55 70,5-İmalat 188 6,6 160 5,2 146 4,4 149 4,4 144 4,1 130 3,6-Enerji 69 64,5 60 66,2 59 51,3 59 52,2 60 63,8 60 66,7

3-Hizmetler 210 2,9 201 2,6 197 2,4 195 2,3 190 2,2 187 2,1

-Ulaştırma-haberleşme 188 22,8 182 20,4 179 20,2 178 18,7 179 19,8 177 17,0-Ticaret 20 0,8 17 0,6 17 0,6 16 0,6 10 0,3 9 0,2-Diğer hizmetler 2 0,1 2 0,0 1 0,0 1 0,0 1 0,0 1 0,0

4-Mali kuruluşlar 71 16,5 68 14 65 12,9 67 13,1 68 11,7 67 9,7

Genel toplam 601 3,0 558 2,7 530 2,5 529 2,4 523 2,4 506 2,5

KİT/TR (%) 3,0 2,7 2,5 2,4 2,4 2,5

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1995-2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin DİE Hanehalkı İşgücü Anketine göre belirlenen Türkiye istihdam hacmi içindeki sektörel paylarını göstermektedir.

1999 20001995 1996 1997 1998

54

1.4.2. Üretim Yönünden

KİT’lerin 1995-2000 yıllarında seçilmiş mal ve hizmetler itibariyle

gerçekleştirdikleri üretimler Tablo.2. de gösterilmiştir.

KİT’ler tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde geniş bir mal ve hizmet

yelpazesinin üretimini gerçekleştirmektedir. Üretim yapısı itibariyle durum

incelendiğinde, tarım sektöründe bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretimi yapılırken,

sanayi sektöründe madencilik ürünlerinin (birincil enerji kaynakları, metal madenler

ve metal dışı madenler) yanı sıra tüketim, yatırım ve aramalı, hizmetler sektöründe

ise ulaştırma-haberleşme, petrol ve doğalgaz taşımacılığı vb. hizmet üretimi

gerçekleştirilmektedir.

KİT’ler bazı mal ve hizmetlerin üretiminde tekel konumunda iken, bir kısım

mal ve hizmetin üretiminde hakim durumda bulunmaktadır. 2000 yılı itibariyle

KİT’ler taş kömürü, boksit cevheri, bor mineralleri, blister bakır, vagon üretimi ile

demiryolu yolcu ve yük taşımacılığında tekel konumundadır. KİT’lerin üretiminde

hakim durumda bulundukları bazı mallar ise linyit (%63,9), hampetrol (%71,8),

demir ve bakır cevherleri(%62,2 ve %64,6), şeker (%80,5), sigara ve tütün

ürünleri(%62,1), LPG ve benzin (%85 ve %85,6), elektrik enerjisi (%74,6) ve

havayolu taşımacılığı (%63,5) olarak sıralanmaktadır. KİT’lerin hakim durumda

bulunmamakla birlikte üretiminin önemli bir kısmını gerçekleştirdiği çeşitli mallar

(krom cevheri %41, çay %19,1, kağıt-karton %29, gübre %30,7) da bulunmaktadır.

55

Tablo.2.1995 ve 2000 Yıllarında Türkiye ve KİT'lerin Seçilmiş Mal ve Hizmet Üretimleri

Mal ve hizmetler Ölçü Türkiye KİT (%) (1) Türkiye* KİT (%) (1)

1-Madencilika)Birincil enerji kayn.-Taş kömürü Bin ton 2.248 2.248 100,0 2.259 2.259 100,0-Linyit Bin ton 49.561 33.555 67,7 61.315 39.176 63,9-Ham petrol Bin ton 3.516 2.671 76,0 2.748 1.974 71,8b)Metal madenleri-Demir cevheri Bin ton 4.532 2.336 51,5 4.076 2.534 62,2-Bakır cevheri Bin ton 2.606 2.606 100,0 4.476 2.890 64,6-Krom cevheri Bin ton 1.807 269 14,9 546 224 41,0-Boksit cevheri Bin ton 232 232 100,0 437 437 100,0c)Metal dışı madenler-Bor mineralleri Bin ton 1.155 1.155 100,0 2.351 2.351 100,02-İmalata)Tüketim malları -Gövde et Bin ton 390 21 5,4 864 13 1,5-Çay Bin ton 155 95 61,3 758 145 19,1-Şeker Bin ton 1.375 1.045 76,0 2.504 2.015 80,5-Sigara ve tütün ürünle. Bin ton 95 81 85,3 124 77 62,1-Karma yem Bin ton 4.483 21 0,5 6.662 0 0,0b)Ara mallar-LPG Bin ton 805 690 85,7 701 596 85,0-Benzin Bin ton 3.721 3.060 82,2 2.678 2.292 85,6-Çimento Bin ton 33.143 1.831 5,5 35.953 - --Kağıt-karton Bin ton 1.235 517 41,9 1.567 455 29,0-Blister bakır Bin ton 26 26 100,0 33 33 100,0-Gübre Bin ton 3.769 1.154 30,6 3.172 974 30,7c)Yatırım malları-Vagon Adet 156 156 100,0 52 52 100,0-Traktör Adet 39.837 2.656 6,7 37.434 985 2,63-Enerji-Elektrik GWh 86.341 71.527 82,8 124.922 93.234 74,64-Ulaştırmaa)Yolcu taşımaları-Demiryolu Mil.kişixkm. 5.797 5.797 100,0 5.832 5.832 100,0-Havayolu** Bin kişi 10.831 8.599 79,4 18.943 12.031 63,5b)Yük taşımaları-Demiryolu Mil.tonxkm. 8.632 8.632 100,0 9.761 9.761 100,0

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 2000 Yılı Genel Raporu(1)KİT'lerin Türkiye'de gerçekleştirilen mal ve hizmet üretimi içindeki paylarını göstermektedir.*DPT Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki gelişmeler 2000 yılı programı destekçalışmaları, tahmini**Sivil Havacılık Gn.Md. Ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi Gn. Md. İstatistikleri

1995 2000

56

KİT’lerin bazı mal ve hizmetlerdeki üretim payının azalmasında, özel sektör

üretiminin zaman içinde artmasının yanı sıra gerçekleştirilen özelleştirme

uygulamalarının rolü bulunmaktadır.

1.4.3. GSMH’ye Katkı Yönünden

KİT’lerin GSMH’ye katkısı, cari fiyatlarla Tablo.3. de, 1994 fiyatlarıyla

Tablo.4. de yer almaktadır.

1995-2000 döneminde KİT’lerin GSMH’ye katkısı %10-12 aralığında

gerçekleşmiştir. Bu dönemde KİT’lerin tarım sektöründe GSMH’ye katkısı ortalama

%0,4, sanayi sektöründe katkısı ortalama %15, hizmetler sektöründe katkısı ortalama

%8 düzeyinde seyretmiştir. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren KİT’lerin katkı payı

1995 yılında %24,1 iken, bu pay 2000 yılında %11,4’e gerilemiştir. Bu gelişmede

özelleştirme uygulamalarının önemli rolü olmuştur.

2000 yılı itibariyle Türkiye GSMH’sinin 12.952.442 milyar lira tutarında

%10,3’ü KİT’ler tarafından yaratılmıştır. Sektörler itibariyle durum incelendiğinde,

tarım kesiminde faaliyet gösteren KİT’lerin GSMH’ye katkısı sınırlı düzeyde (%0,3)

kalırken, sanayi sektöründe %11,4, hizmetler sektöründe ise %6,3 düzeyinde

gerçekleşmiştir. Madencilik, enerji ve ulaştırma-haberleşme alt sektörlerinde

yaratılan hasılada KİT’lerin önemli paya sahip olduğu görülmektedir.

57

Tablo.3.KİT'lerin GSMH'ya Katkısı (Cari fiyatlarla)

1995 1996 1997 1998 1999 2000Sektörler Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1)

1-Tarım 5.304 0,4 9.939 0,4 21.230 0,5 28.497 0,3 40.968 0,3 44.094 0,3

2-Sanayi 491.981 24,1 565.549 15,2 1.099.720 15,1 1.494.134 12,5 2.624.251 14,6 3.302.694 11,4

- Madencilik 57.128 58,0 114.346 62,5 191.386 56,8 281.196 49,9 402.942 45,6 663.475 46,6- İmalat 290.922 16,6 209.246 6,7 451.111 7,3 749.790 7,4 1.347.601 9,1 1.905.787 8,0- Enerji 143.931 74,9 241.957 59,0 457.223 62,0 463.148 36,2 873.708 38,8 733.432 19,7

3-Hizmetler 263.156 7,3 492.879 7,2 1.083.027 7,8 2.003.548 8,1 3.537.856 9,7 3.813.713 6,3

- Ulaştırma-haberleş. 137.398 14 281.256 14,5 719.016 17,9 1.285.538 18,1 2.038.845 18,8 2.417.397 13,7- Ticaret 23.894 1,5 37.478 1,2 150.989 2,5 372.377 3,6 657.261 4,5 534.892 2,1- Hizmet, inşaat ve diğer 101.864 9,9 174.145 9,3 213.022 5,5 345.633 4,8 841.750 7,7 861.424 4,8

Toplam GSYİH(Faktör fiy.) 760.441 10,2 1.068.367 7,5 2.203.977 7,9 3.526.179 7,0 6.203.075 8,3 7.160.501 6,0

4-Dolaylı vergiler 299.925 663.826 1.466.195 2.476.441 3.667.206 6.926.7625-Negatif etkiler (2) 20.682 71.346 155.610 275.393 591.106 649.544

6-Dış alem. net fakt. geliri -113.724 - -41.911 - 25.540 - -153.889 - -669.995 - -485.277 -

Toplam GSMH (Alıcı fiy.) 925.960 11,8 1.618.936 10,8 3.540.102 12,1 5.573.338 10,4 8.609.180 11,0 12.952.442 10,3

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin Türkiye GSMH'si içindeki paylarını göstermektedir.(2) KİT'lerde negatif etkiler sübvansiyon şeklindeki Hazine yardımları,başkaca yardımlar ve vergi iadelerinden oluşmaktadır.

58

Tablo.4.KİT'lerin GSMH'ya Katkısı (1994 fiyatlarıyla)

1995 1996 1997 1998 1999 2000Sektörler Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1)

1-Tarım 2.522 0,4 2.565 0,4 2.932 0,5 2.107 0,3 2.136 0.3 1.666 0.3

2-Sanayi 283.538 24,8 177.135 14,8 196.302 15,0 161.108 12,5 165.377 13,5 122.597 9,7

- Madencilik 30.780 58,0 32.549 62,5 30.924 56,8 30.571 49,9 26.676 45,1 23.976 43,7- İmalat 160.730 16,6 67.871 6,7 81.004 7,3 80.779 7,4 81.707 8,0 67.150 6,4- Enerji 92.027 74,9 76.714 59,0 84.374 62,0 49.758 36,2 56.993 38,8 31.471 19,7

3-Hizmetler 141.482 7,3 150.589 7,2 182.021 7,8 195.965 8,1 226.076 9,7 160.970 6,3

- Ulaştırma-haberleş. 73.870 14,0 85.932 14,5 120.843 17,9 125.737 18,1 130.286 18,8 102.034 13,7- Ticaret 12.846 1,5 11.451 1,2 25.376 2,5 36.422 3,6 42.000 4,5 22.577 2,1- Hizmet, inşaat ve diğer 54.766 9,9 53.207 9,3 35.802 5,5 33.806 4,8 53.789 7,7 36.359 4,8

Toplam GSYİH(Faktör fiy.) 427.572 10,7 330.289 7,7 381.254 8,2 359.180 7,4 393.588 8,3 285.233 5,7

4-Dolaylı vergiler 161.250 202.819 246.419 242.218 234.341 292.3675-Negatif etkiler (2) 11.119 21.798 26.153 26.936 37.773 27.416

6-Dış alem. net fakt. geliri -61.142 - -12.808 - 4.292 - -15.052 - -42.814 - -31.010 -

Toplam GSMH (Alıcı fiy.) 516.561 12,3 498.504 11,0 605.813 12,4 559.411 10,9 547.343 11,1 519.174 9,8

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin Türkiye GSMH'si içindeki sektörel paylarını göstermektedir.(2) KİT'lerde negatif etkiler sübvansiyon şeklindeki Hazine yardımları,başkaca yardımlar ve vergi iadelerinden oluşmaktadır.

59

1.4.4. Yatırımlar Yönünden

1995-2000 yılları arasında Türkiye’de kamu kesimi ve özel sektör

yatırımlarının durumu cari fiyatlarla Tablo.5. de, 1994 fiyatlarıyla Tablo.6. da yer

almaktadır.

Cari fiyatlarla yatırımların durumu incelendiğinde,1995-2000 döneminde

kamu kesimi yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki ağırlığının arttığı buna karşın

özel sektör payının azaldığı görülmektedir. Bu dönemde KİT yatırımlarının payı %5-

7 aralığında seyretmiş ve 2000 yılında %8 olarak gerçekleşmiştir.

1995-2000 döneminde KİT yatırımları açısından dikkat çeken bir nokta

da gerçekleşen yatırım tutarının programlanan tutarın gerisinde kalmasıdır. Bu

gelişmede, son yıllarda uygulamaya konulan tasarruf tedbirleri nedeniyle

yatırım ödeneklerinin kullanılmasına getirilen kısıtlamaların yanı sıra

kuruluşlarda yaşanan teknik yetersizlikler etken olmuştur.

Yatırımlar sabit fiyatlarla değerlendirildiğinde, altı yıllık dönemde kamu

kesimi yatırımlarında oransal olarak artış eğilimi görülmesine karşın KİT

yatırımlarının bu dönemde dalgalı bir seyir izlediği dolayısıyla söz konusu artışın

daha çok KİT’ler dışındaki diğer kamu kesimi yatırımlarından kaynaklandığı dikkat

çekmektedir. 1995-2000 yılları arasında KİT yatırımlarındaki reel artış oranı yaklaşık

%85 düzeyinde olmuştur.

60

Tablo.5.1995-2000 Yıllarında Türkiye'de Kamu Kesimi ve Özel Sektör Yatırımları (Cari fiyatlarla)

Kesimler Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1)Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL

A-Kamu kesimi 304.978 326.721 18 661.550 677.460 19 1.306.266 1.671.929 23 1-KİT 120.879 97.330 5 300.602 257.548 7 569.392 482.248 7 2-Diğer Kamu Kesimi 184.099 229.391 13 360.948 419.912 12 736.874 1.189.681 16

B-Özel kesim 983.262 1.513.053 82 2.639.462 2.866.340 81 4.976.303 5.687.840 77

Genel toplam 1.288.240 1.839.774 100 3.301.012 3.543.800 100 6.282.569 7.359.769 100

Kesimler Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1)Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL

A-Kamu kesimi 2.850.000 3.262.060 23 4.782.295 5.247.524 29 8.536.394 8.709.004 31 1-KİT 1.259.999 994.744 7 1.808.125 1.035.201 6 2.681.119 2.141.421 8 2-Diğer Kamu Kesimi 1.590.001 2.267.316 16 2.974.170 4.212.323 23 5.855.275 6.567.583 23

B-Özel kesim 9.694.305 10.491.518 77 15.496.613 13.333.180 71 20.841.443 19.705.465 69

Genel toplam 12.544.305 13.753.578 100 20.278.908 18.580.704 100 29.377.837 28.414.469 100

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) Gerçekleşen yatırımların toplam yatırımlar içindeki payını göstermektedir.

1995 1996 1997

1998 1999 2000

61

Tablo.6.1995-2000 Yıllarında Türkiye'de Kamu Kesimi ve Özel Sektör Yatırımlar (1994 fiyatlarıyla)

Kesimler Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%)

A-Kamu kesimi 175.656 17,8 206.984 19,1 280.996 22,7 319.059 23,7 335.326 28,2 393.539 30,6 1-KİT 52.328 5,3 78.689 7,3 81.050 6,6 97.295 7,2 66.151 5,6 96.766 7,5 2-Diğer kamu kesimi 123.328 12,5 128.296 11,8 199.946 16,2 221.764 16,5 269.175 22,7 296.773 23,1

B-Özel kesim 813.469 82,2 875.753 80,9 955.939 77,3 1.026.166 76,3 852.015 71,8 890.441 69,4

Genel toplam 989.126 100,0 1.082.738 100,0 1.236.936 100,0 1.345.225 100,0 1.187.341 100,0 1.283.980 100,0

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları

1999 20001995 1996 1997 1998

62

2000 yılı itibariyle Türkiye’de 29.377.837 milyar lira tutarında yatırım

yapılması programlanmış, buna karşın 28.414.469 milyar lira tutarında yatırım

gerçekleştirilebilmiştir. Toplam yatırımların %69’u özel sektör, %31’i kamu

kesimi tarafından yapılmıştır. KİT’lerin yatırım hacmi içindeki payı %8 iken,

KİT’ler dışındaki diğer kamu kesiminin payı %23 düzeyinde gerçekleşmiştir.

1.4.5. Hazine’yle İlişkiler Yönünden

KİTlerin Hazine’yle olan ilişkilerini, KİT’lere sübvansiyon ve sermaye

ödemesi şeklinde yapılan Hazine ödemeleri ile KİT’lerin kâr payı ve vergiler

yoluyla Hazine’ye katkıları yönünden iki boyutta incelemek mümkündür.

1.4.5.1. KİT’lere Yapılan Hazine Ödemeleri

KİT’lere yapılan Hazine ödemeleri cari fiyatlarla ve 1994 fiyatlarıyla

aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo.7.KİT'lere Yapılan Hazine Ödemeleri

1995 1996 1997 1998 1999 2000Hazine Ödemeleri Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL

Cari fiyatlarla: -Sübvansiyonlar 16.341 18.407 53.522 290.041 556.514 638.933 -Sermaye ödemeleri 45.440 52.511 162.130 238.349 470.852 1.082.717Toplam 61.781 70.918 215.652 528.390 1.027.366 1.721.650

1994 yılı fiyatlarıyla: -Sübvansiyonlar 8.785 5.629 8.997 28.371 35.562 26.968 -Sermaye ödemeleri 24.430 16.058 27.253 23.315 30.088 45.699Toplam 33.215 21.687 36.250 51.686 65.650 72.667

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları

63

Sübvansiyon ödemeleri, KİT’lerin ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyatlarının

siyasi otorite tarafından sosyal ve ekonomik gerekçelerle maliyetin altında

belirlenmesi veya KİT’lere çeşitli görevler verilmesi durumunda doğan zarar yanında

mahrum kılınan kâr tutarından oluşmakta iken; sermaye ödemeleri Hazine’nin

sermayedar sıfatı ile taahhüt edip ödediği tutarları ifade etmektedir.

KİT’lere Hazine tarafından sübvansiyon ve sermaye ödemeleri şeklinde

yapılan ödemelerin tutarı 1995 yılında cari fiyatlarla 61.781 milyar lira düzeyinde

iken, 2000 yılı itibariyle 1.721.650 milyar liraya yükselmiştir. 2000 yılında

gerçekleştirilen ödeme tutarının 638.993 milyar lirasını TMO’ya, Türkiye Şeker

Fabrikaları’na, TCDD’ye, TEDAŞ’a, TEAŞ’a ve ÇAY-KUR’a yapılan sübvansiyon

ödemeleri; 1.082.717 milyar lirasını Hazine’den ve özelleştirme kapsamındaki

kuruluşlar için Özelleştirme Fonundan karşılanan sermaye ödemeleri

oluşturmuştur.71

Hazine ödemeleri sabit fiyatlarla değerlendirildiğinde, 1995-2000 döneminde

KİT’lere Hazinece yapılan ödemelerin artış eğiliminde olduğu gözlenmektedir.

1.4.5.2. KİT’lerin Hazine’ye Katkısı

KİT’lerin dönem sonuçları ve vergiler yönünden Hazine’ye katkısı

aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

71 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, Ankara,

2002, s. 64.

64

KİT’lerin Hazine’ye katkısını, kâr eden KİT’lerin dönem kârından Hazine’ye ödenen kâr payları ile KİT’lerin vergi ödemeleri oluşturmaktadır.

KİT’lerin 2000 yılına kadar toplam kârları toplam zararlarını aştığı için

toplam dönem sonucu kârla kapanmasına karşın, 2000 yılında kuruluşların

toplam kârları1.629.983 milyar lira, toplam zararları 1.728.185 milyar lira

olarak gerçekleşmiş, dönem sonucu ise 98.202 milyar lira zararla kapanmıştır.

Ancak kârlı kuruluşlar Hazine’ye 659.069 milyar lira tutarında kâr payı

ödemesinde bulunmuşlardır. Kârlı durumda bulunan KİT’lerin, çeşitli

sorunlara rağmen, yarattıkları katma değer, ödedikleri kâr payları ve vergilerle

ülke ekonomisine önemli katkı sağladıkları gözlenmektedir.72

KİT’lerin ödedikleri vergiler yönünden durum incelendiğinde, Türkiye’nin 72 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 64.

Tablo.8.KİT'lerin Hazine'ye Katkısı

KİT'lerin Hazine'ye 1995 1996 1997 1998 1999 2000Katkısı Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL

Dönem sonuçlarıyönünden: -Dönem sonucu 24.256 212.260 566.167 1.041.673 848.474 -98.202 -Dönem karından Hazine'ye devredilen kâr payları 19.574 45.298 128.713 226.260 571.349 659.069

Vergiler yönünden: -KİT vergi ödemeleri 368.845 862.627 1.748.531 2.727.819 4.320.851 7.629.117 -Türkiye'nin vergi hasılatı (*) 1.335.239 2.698.258 4.745.484 9.232.930 14.802.350 26.503.698 -Toplam vergi hasılatı içindeki KİT payı (%) 27,6 31,9 36,7 29,5 29,2 28,8

Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(*)Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor (2000)

65

vergi hasılatı içinde KİT’lerin 7.629.117 milyar lira ile %28,8 oranında paya sahip

olduğu görülmektedir. 1995-2000 döneminde Türkiye toplam vergi hasılatının

yaklaşık üçte birlik bölümünü KİT’lerin vergi ödemeleri oluşturmuştur.

1995-2000 döneminde KİT’lere yapılan Hazine ödemeleri ile KİT’lerin kâr

payı ve vergi ödemesi şeklinde Hazine’ye yaptıkları ödemeler karşılaştırıldığında,

KİT’lerin Hazine’ye net kaynak aktarımı gerçekleştirdiği görülmektedir.

1.5. KİT’lerin Sorunları

KİT’ler uzun yıllardan bu yana ülkemizin ekonomik yapısı içinde önemli

fonksiyonlar üstlenmişler ve gerçekleştirdikleri faaliyetler ile toplumsal

ihtiyaçları karşılama çabalarını aralıksız sürdürmüşlerdir. Faaliyete geçtikleri

yıllardan günümüze kadar geçen sürede artan ihtiyaçlara paralel olarak

KİT’lerin sayısının artış göstermesi yanında kuruluşların organizasyonel

yapılarının da genişlemesi, KİT’ler açısından pek çok sorunu da beraberinde

getirmiş, bu sorunlara kalıcı çözümler bulunamamış olması nedeniyle

teşebbüslerin ekonomiye yük getiren kuruluşlar haline dönüştüğü konuyla ilgili

yazar ve araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür. KİT’lerin bir dizi başlık

altında toplanabilecek başlıca sorunları şu şekilde sıralanabilir;

1.5.1. Hukuki Düzenlemelerden Kaynaklanan Sorunlar

66

1982 Anayasası’nın 165 inci maddesinde TBMM’ce yapılacak denetimin

kapsamı belirlenirken, “sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya

dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları” şeklinde geniş bir

tanıma yer verilmiş ve söz konusu kuruluşların hiç bir sınırlama getirilmeksizin

TBMM’ce denetlenmesi öngörülmüştür. Ancak KİT’lerin hukuki altyapısını

düzenleyen 233 sayılı KHK’da ve TBMM’ce denetim esaslarını düzenleyen 3346

sayılı Kanun’da, kamu kaynaklarını kullanarak işletmecilik yapan bir çok

kuruluş, KİT kapsamı içinde değerlendirilmemekte ve kapsam dışında

bırakılmaktadır. Bu durum, Anayasa’nın belirlediği esaslara aykırılık teşkil

etmektedir.73

80’li yıllardan itibaren yapılan düzenlemelerle, KİT’lerin kuruluş kanunları

uygulamadan kaldırılarak, yerine ana statüleri yürürlüğe konulmuş, bunun yanı sıra

daha önceleri KİT’lerin kanunla kurulması esası benimsenmişken bu düzenlemelerle

birlikte KİT kurma yetkisi Bakanlar Kurulu’na verilmiştir. KİT’lerle ilgili

düzenlemelerin kanunla yapılması ilkesi temelde KİT’lerin kamusal sermayeli

kuruluşlar olması nedeniyle kamu kaynaklarının ancak milletin temsilcilerinin

(TBMM’nin) iradesi ile kullanılması gerektiği düşüncesine dayanmaktadır. Bu

yönüyle söz konusu düzenlemelerde daha önce benimsenen temel ilkenin gözardı

edildiği ve yetkinin yasama organı yerine yürütme organına verildiği

gözlenmektedir.74

73 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 359.

74 ORHİM; 1986, s. 99-100.

67

1.5.2. Yönetim Sorunları

KİT’lere ilişkin karar alma sürecinde strateji ve politikaların belirleyicisi

konumunda olan üst yönetim organlarına yapılan atamalarda mesleki yeterlik ve

deneyim aranması gerekirken buna uyulmaması, atanan yöneticilerin çeşitli

gerekçelerle sık sık değiştirilmesi ve kuruluşların esas itibariyle ekonomik gereklere

uygun olarak özerk şekilde çalışmaları gerekirken birtakım müdahaleler sonucu buna

izin verilmemesi, KİT’lerin yönetim konusunda temel sorunlarını teşkil etmektedir.75

1.5.3. İşletme ve Yatırım Sorunları

Bir çok KİT’te ihtiyaç olmasına rağmen etkin stok kontrol sistemlerinin

kurulamamış olması, ihtiyaçların zamanında belirlenmesini güçleştirmekte, üretimi

ve buna bağlı olarak da nakit durumu ve satışları olumsuz etkileyerek işletme

açısından ek maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.76

KİT’lerin zaman içinde kaynak yaratan değil kaynak tüketen teşebbüsler

haline dönüşmesi sonucu gereken modernizasyon ve idame yatırımları yapılamadığı

için KİT ürünlerinin iç ve dış piyasalarda maliyet ve kalite açısından rekabet şansı

75 TES-İŞ Sendikası; KİT’lerin Özelleştirilmesinden Doğan Problemler ve

Çözüm Önerileri, TES-İŞ Sendikası Eğitim Yayınları, Ankara, 1995, s. 27.

76 T. Altınok; 1982, s. 26.

68

giderek azalmaktadır.77 Diğer taraftan oluşan yüksek maliyetler, özellikle aramalı

üreten KİT’lerin ekonominin diğer kesimlerine girdi sağlamaları nedeniyle, KİT’ler

dışında kalan sanayi ürünlerinin maliyetlerini olumsuz etkilemektedir.78

KİT’lere yeterince kaynak sağlanmadan verilen yatırım görevleri sonucunda

girişilen projelerin zamanında bitirilememesi, yatırım maliyetlerinin ve yabancı

kaynak kullanımının artmasına ve kuruluşların finansman dengelerinin bozulmasına

yol açmaktadır.79

Günümüzde pazarlama faaliyetlerinin ürün satışları üzerindeki olumlu

etkisinin önemli boyutlara ulaşması nedeniyle işletmeler bu faaliyetlere büyük

kaynaklar ayırmaktadırlar. Ancak KİT’lerin kamusal alanda faaliyette bulunması ve

kamu kaynaklarının çeşitli sınırlamalar altında kullanılması, teşebbüslerin satış

artırıcı pazarlama faaliyetlerine yeterince kaynak ayıramamasına neden olmakta, bu

durum ise satışların arzu edilen fiyat, miktar ve şartlarda gerçekleştirilememesine ve

pazar paylarının giderek düşmesine yol açmaktadır.80

KİT’lerde yatırımların temelini oluşturması gereken AR-GE faaliyetlerine

yeterince kaynak ayrılamamakta, bu konuda teşebbüsler içinde etkin yapılar

77 I. Çelebi; 1995, s. 74.

78 M. Aysan; Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Uluslararası Pazarlar, İ.Ü. Devlet

İşletmeciliği Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1981, s. 11-12.

79 R. Karluk; 1994, s. 83.

80 L. Karabıyık; 2000, s. 4.

69

bulunmamaktadır. Diğer yandan KİT’lerin yatırımlarında ekonomik verimliliğin ve

kârlılığın dışında siyasal, sosyal, kültürel ve diğer nedenlerin öncelik kazanması,

kârlı ve verimli olmayacağı daha başlangıçta belli olan projelere girişilmesine ve

kaynak israfına neden olmaktadır.81

1.5.4. İstihdama İlişkin Sorunlar

Hükümetler tarafından yapılan politik müdahalelerin yanı sıra teşebbüslerin iş

potansiyelleri, ihtiyaç duyulan personelin sayısı ve niteliği konusunda gereken

çalışmaların yapılmamış olması nedeniyle KİT’lerde aşırı istihdam sorunu ile

karşılaşılmaktadır.82 Diğer yandan bilimsel esaslara dayanan norm kadro

çalışmasının yapılmamış olması, işin niteliğine uygun eleman seçimini

zorlaştırmakta, kuruluş içinde personelin sayı ve nitelik itibariyle dağılımını olumsuz

etkilemektedir.83

1.5.5. Finansman Sorunları

Teşebbüslerin özkaynaklarının varlıklarına ve iş hacimlerine göre yetersiz

durumda olması, teşebbüsleri yabancı kaynak kullanımına yöneltmekte ve ağır bir

81 T. Altınok; 1982, s. 29.

82 A. Ceylan, M. Vergiliel; 1989, s. 53.

83 N. Öztürk; 1980 Sonrası Yapısal Değişim Süreci ve KİT’ler, Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi, TODAİ, Ankara, 1998, s. 141.

70

finansman yükü ile karşı karşıya bırakmaktadır.84 Diğer yandan aşırı personel

istihdamı, kuruluşların mali durumunu olumsuz yönde etkileyen bir unsur olarak öne

çıkmaktadır.

1.5.6. Denetimle İlgili Sorunlar

YDK tarafından hazırlanan raporlar üzerinden TBMM’ce yapılan denetim

sonucunda ibra edilmeyen kuruluşların sorumluları (yönetim kurulu, genel müdür

vs.) hakkında genel hükümlere göre adli kovuşturma veya işlem yapılması

öngörülmüşken idari yönden bir yaptırım bulunmaması nedeniyle yapılan denetim

sonuçsuz kalmaktadır. Diğer taraftan YDK tarafından hazırlanan denetim

raporlarında, kuruluşların faaliyetlerini daha verimli ve kârlı şekilde yürütmelerine

ilişkin yer alan öneriler, kuruluşlar tarafından yeterince dikkate alınmamaktadır.

Denetimle ilgili bir diğer sorunsa, YDK tarafından hazırlanan denetim raporları

için mevzuatta öngörülen gizlilik derecesi nedeniyle, kamuoyunun kuruluşların

faaliyetleri hakkında yeterince aydınlatılamamasıdır.85

84 R. Karluk; 1994, s. 83.

85 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 362.

71

2. ETKİNLİK KAVRAMI VE ETKİNLİK ÖLÇÜM

YÖNTEMLERİ

2.1. Etkinlik Kavramı ve İlgili Temel Kavramlar

Etkinlik, iktisadi alanda faaliyet gösteren tüm birimlerin üzerinde durması

gereken temel konuların başında gelmektedir. Nihai amaçları ne olursa olsun,

ekonomik birimler eğer rakiplerinden önde olmak istiyorlarsa, mutlaka etkinliklerini

artırıcı tedbirler almak durumundadırlar.

Etkinliğin realize edilmesi sonucunda bir taraftan kârın artırılması mümkün

olurken, diğer taraftan daha kaliteli ürün ve hizmetlerin daha ucuza sunulmasıyla tüm

topluma önemli katkı sağlanmış olmaktadır. Ayrıca piyasada artan rekabet ortamı,

ekonomik birimlerin etkinliğin artırılması arayışlarını da teşvik etmektedir. Özellikle

kaynakları kıt olan ancak ürettikleri mal ve hizmetlere olan talep sürekli artan

kamusal birimlerin de mutlaka etkinlik artışı sağlayarak kaynak-talep dengesini

kurmaya çalışması gerekmektedir.

Daha yüksek etkinliğin sağlanmasında, performansın izlenmesi ve

ölçümlenmesi kilit öneme sahiptir. İzleme ve değerleme süreci, ekonomik birimin

yöneticilerine, performans artırıcı tedbirler alıp almama ve eğer tedbir alınması

gerekiyorsa ne tür tedbirler alınması gerektiği konusunda yol göstermektedir.

İster özel sektörde ister kamu kesiminde faaliyetini sürdürsün, bir

ekonomik birimin toplam performansının analiz edilmesinde, birtakım

göstergelerin birlikte ele alınması gerekmektedir. Toplam performans iki ana

72

bileşene ayrılmaktadır: etkinlik ve etkililik.86

Etkinlik kavramı, esas olarak belirli bir çıktı demetinin üretilmesi için

kullanılan fiili girdi bileşimi ile optimal girdi bileşimi arasındaki ilişkiye işaret

etmekte ve bu yolla ekonomik birimin üretim sürecinde kaynaklarını ne derecede

etkin kullandığını ortaya koymaktadır. Etkinlik kavramının bahsedilen boyutu ile

işletmenin kaynak yönetimine yön verecek birtakım veriler sağlayan gösterge

niteliğinde olduğu görülmektedir.

Etkinlik kavramı, bir başka boyutuyla işletmenin gerçekleştirmeyi

amaçladıkları ile elde ettikleri arasındaki ilişkiyi esas alarak da tanımlanabilmekte87,

bu durumda gerçekleşen çıktı ile beklenen çıktının nicel ve nitel değerleri arasında

bir kıyaslama söz konusu olmaktadır.88 Bu kıyaslama çerçevesinde beklenen çıktı

miktarı, veri teknoloji altında üretilebilecek maksimum çıktı miktarı olarak

düşünülürse etkinlik oranının birden küçük olması, ekonomik birimin atıl kapasite ile

86 B.Dollery, A. Worthington; “Efficiency Measurement In The Local Public Sector:

Econometric and Mathematical Programming Frontier Techniques”, Australian

Economic Review, 40, 2001, s.3.

87 A. Gülcü; “Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma Hastanesi Üzerinde Veri Zarflama

Analizi Yöntemi ile Görece Verimlilik Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:4, 2001, s.

116.

88 Z. Akal; İşletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi: Çok Yönlü Performans

Göstergeleri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 2000, s. 18.

73

faaliyet gösterdiğini ortaya koymaktadır.89

Her iki boyut birlikte değerlendirildiğinde, etkinliğin göreli bir kavram

olduğu, zira bir işletmenin etkinliğinin değerlendirilmesinde mutlaka bir referans

noktasına (etkinlik standardı) ihtiyaç duyulduğu ortaya çıkmaktadır.

Etkililik ise ekonomik birimin programladığı veya politika olarak

belirlediği amaçlarına ulaşma derecesini ortaya koymaktadır. Bu açıdan

etkililiğin çıktılarla ilgili bir başka deyişle sonuca odaklı bir kavram olduğu

ifade edilebilir.

Etkinlik ve verimlilik kavramları çoğu zaman birbirlerinin yerine kullanılsalar

da aslında farklı anlamlar taşımaktadır. Genel olarak verimlilik kavramı, bir mal veya

hizmet üretim sürecinde belirli bir dönem sonunda üretilmiş ürün veya hizmetlerin

bu üretimi gerçekleştirmek amacıyla kullanılan üretim kaynaklarına oranı olarak

matematiksel şekilde ifade edilmekte ve esas olarak çıktılarla girdiler arasındaki

fiziki ilişkiyi ortaya koyarak girdinin çıktıya dönüşümünü kapsayan süreci

irdelemektedir.90

Verimlilik bu tanımlamadan da anlaşılacağı üzere, görelilik içermemektedir.

Zira bir işletmenin verimliliği, bir referans noktaya ihtiyaç duyulmaksızın

değerlendirilebilmektedir.

89 H. Gürak; “Verimlilik Artışları ve Eğitimli Yaratıcı İnsan Kaynakları İlişkisi”,

Verimlilik Dergisi, Sayı:3 , 2001, s.18.

90 Z. Akal; 2000, s. 24.

74

Etkinlik ölçümü ile genel anlamda, çeşitli kaynakların kullanımı sonucu

gerçekleşen sonuçların-girdi minimizasyonu veya çıktı maksimizasyonu şeklinde-

beklenen veya istenen sonuçlarla kıyaslanarak değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.

Bu kıyaslamada etkinliğin derecesini elde edilen sonucun beklenen sonuçtan sapma

düzeyi belirlemektedir. Bu bağlamda ekonomik birimlerin elde ettiği sonuçların

beklenen sonuçla birebir örtüştüğü durumda birimin etkin olduğu kabul edilirken,

tam tersi durumda etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Elde edilen sonucun etkin

olmadığı durumda, etkin duruma bir başka deyişle beklenen sonuca yakınlık derecesi

de o birimin etkinsizliğinin düzeyini belirlemektedir.91

Etkinlik ölçümü, yukarıda bahsedildiği boyutu ile mutlak etkinlik kavramını

esas alarak yapılabildiği gibi göreli etkinlik ölçütüne de dayandırılabilmektedir.

Göreli etkinlik ölçümü, bir karar biriminin belirli bir zaman kesiti içinde kendisinden

beklenen sonuçları gerçekleştirmedeki başarısını ölçmeyi amaçlamaktadır.

Literatürde etkinliğin üç temel ölçütü, teknik etkinlik, tahsis etkinliği ve

bu iki ölçütün birlikte değerlendirildiği toplam ekonomik etkinlik (veya üretken

etkinlik) olarak sıralanmaktadır. Teknik etkinlik, teknolojinin en etkin şekilde

kullanılması ile belirli bir girdi bileşimi için maksimum çıktının elde edilmesini

ifade etmektedir. Tahsis etkinliği kavramı ise bir üretim biriminin verili girdi

fiyatları ve üretim teknolojisi altında girdileri en optimal bileşimle (oranla)

kullanmasını öngörmektedir.

Teknik etkinlik ve tahsis etkinliği kavramları anlamsal olarak farklı vurgulara

91 H. Kasnakoğlu; “Etkinlik Ölçümü”, Verimlilik Dergisi, Sayı:2, 1990, s. 142.

75

sahip olmakla birlikte, kullandıkları girdileri daha ucuz eşdeğerleri ile ikame

edebilen firmaların daha büyük maliyet tasarrufu sağlayabildiği göz önüne

alındığında rekabetçi piyasalar açısından tahsis etkinliği kriterinin teknik etkinliğe

kıyasla daha üstün konumda bulunduğu savunulmaktadır.92

Teknik etkinlik ve tahsis etkinliği birlikte değerlendirildiğinde toplam

ekonomik etkinlik kavramına ulaşılmaktadır. Eğer bir ekonomik birim,

kaynaklarını tam olarak teknik ve tahsis etkin olarak kullanıyorsa, bu durumda

o birimin toplam ekonomik etkinliğe sahip olduğu kabul edilmektedir.

Etkinlik ölçümünün tarihsel temelleri, yukarıda bahsedilen üç etkinlik

ölçütünden hareketle birden fazla girdi kullanarak çıktı üreten ekonomik birimler

(firmalar) için basit bir etkinlik ölçütü tanımlayan Farrell’ın çalışmalarına

dayanmaktadır.93

Farrell, bir ekonomik organizasyonun, ancak belirli bir girdi bileşimi için

maksimum çıktı miktarını elde ettiğinde veya alternatif olarak belirli bir çıktı

miktarını olası en düşük kaynak kullanımı ile gerçekleştirdiğinde, etkin

92 J. Sengupta; “Testing Allocative Efficiency By Data Envelopment Analysis”,

Applied Economic Letters, 5, 1998, s. 689.

93 M. J. Coelli; “ A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment Analysis

Program”, Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working Papers, 8,

1996, s. 4.

76

sayılabileceğini ortaya koymuştur.94

Farrell’ın etkinlik ölçümü literatürüne sağladığı katkı üç noktada

toplanmaktadır95;

i. Etkinlik ölçütleri esas olarak etkin olmayan gözlemlerin etkin sınıra olan

radyal uzaklıklarının ölçülmesine dayanmaktadır.

ii. Üretim sınırı, verilerin parçalı doğrusal formda zarflanması ile elde

edilmektedir.

iii. Sınır, eş ürün eğrisinin eğimi pozitif olmayacak ve orijinle eş ürün eğrisi

arasında hiçbir gözlem yer almayacak şekilde, doğrusal denklemler dizisi çözülmek

suretiyle hesaplanmaktadır.

Farrell ortaya koyduğu yaklaşımda bir ekonomik birim için etkinliğin iki ana

bileşenini şu şekilde tanımlamıştır96: Teknik etkinlik, ekonomik birimin belirli bir

girdi bileşimi için çıktıyı maksimize etme kabiliyetini irdelerken; tahsis etkinliği

birimin verili fiyatlar altında girdileri en uygun bileşimle kullanıp kullanmadığını

araştırmaktadır. Bu iki ölçütün bir arada ele alınması ise birimin toplam ekonomik

etkinliğe ulaşıp ulaşmadığını ortaya koymaktadır.

94 F. Garcia, C. Marcuello, D. Serrano, O. Urbina ; “Evaluation of Efficiency in

Primary Health Care Centres: An Application of Data Envelopment Analysis”,

Financial Accountability and Management, 15(1), 1999, s. 70.

95 F. Forsund, N. Sarafoglou; “On The Origins of Data Envelopment Analysis”,

Memorandum from Department of Economics, University of Oslo, 24, 2000, s. 4.

96 M. J. Farrell; “The Measurement of Productive Efficiency”, Journal of the Royal

Statistical Society, Series A, 120, 1957, s. 253-290.

77

x2/y

T B

A C D

C’ T’ x1/y O A’

Şekil.2. Teknik, Tahsis ve Toplam Ekonomik Etkinlik

Farrell’ın etkinlik ölçüm yaklaşımı girdi odaklı olarak Şekil.2. aracılığıyla şu

şekilde açıklanmaktadır. İki girdi (x1,x2) kullanarak tek bir çıktı (y) üreten bir

işletmenin üretim fonksiyonu y=f(x1,x2) olarak tanımlanmaktadır. Üretim fonksiyonu

ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında bir birim çıktı elde etmek için kullanılması

gereken girdi miktarlarını gösterecek şekilde ifade edilirse y=f(x1/y,x2/y) olmakta ve

etkinlik yazınındaki deyimle etkin sınırı oluşturmaktadır. Burada ölçeğe göre sabit

getiri varsayımı, teknolojiyi temsil eden üretim fonksiyonunun birim eş ürün eğrisi

ile ifade edilmesine olanak sağlamaktadır. Tam etkin bir ekonomik birimin, bir birim

üretim yapmak için kullanabileceği değişik girdi bileşimlerini gösteren TT’ eş ürün

eğrisi ile etkinlik ölçümü gerçekleştirilmektedir.

78

Bir birim y çıktısı üretmek için B noktasının temsil ettiği girdi bileşimini

kullanan ve bulunduğu nokta itibariyle etkin olmayan bir ekonomik birimin teknik

etkinliğinin ölçülmesinde, B noktası ile aynı girdi-çıktı oranına sahip bulunan ve

üretim sınırı üzerinde olması nedeniyle teknik olarak etkin olduğu kabul edilen C

noktası esas alınmakta ve B noktasının teknik etkinliği OC/OB oranı ile

ölçülmektedir. Zira ekonomik birim, B noktasından C noktasına doğru hareket

ettikçe, çıktı miktarını azaltmadan kullandığı girdi miktarını azaltabilmekte, bu

açıdan birim başlangıç noktası (B) itibariyle teknik olarak etkin durumda değilken

hareket boyunca etkinsizliği azalmakta, C noktasına gelindiğinde ise teknik olarak

tam etkinlik sağlanmış olmaktadır.

Teknik etkinlik = TE = OC/OB

C noktasına gelindiğinde teknik etkinlik sağlanmış olmakla birlikte tahsis

etkinliğinin sağlanıp sağlanmadığının araştırılması için analize girdi fiyatları ile

belirlenmiş bir eş maliyet doğrusunun eklenmesi gerekmektedir. Şekil.2. de yer alan

AA’ girdi fiyat oranını gösteren eş maliyet doğrusunu temsil etmektedir. C

noktasında teknik etkinlik sağlanmış olmasına karşın birim tahsis etkinliğe sahip

değildir. Zira aynı çıktı miktarını daha düşük maliyetle üretmesi mümkündür. Bu

bağlamda teknik etkinliğin yanı sıra tahsis etkinliğinin de sağlanması için üretim

biriminin C’ noktasında faaliyette bulunması gerekmektedir. DC uzaklığı, C

noktasında faaliyet gösteren (teknik etkin ancak tahsis etkinsiz) ekonomik birimin C’

noktasında faaliyet göstermesi durumunda, çıktı miktarını azaltmadan sağlayacağı

maliyet tasarrufunu göstermektedir. B noktasının tahsis etkinliği, OD/OC oranı ile

79

ölçülmektedir.

Tahsis etkinliği = AE = OD/OC

Toplam ekonomik etkinlik, teknik etkinlikle tahsis etkinliği oranlarının

çarpımı sonucu elde edilmektedir. B noktasının toplam ekonomik etkinliği, OD/OB

oranı ile ölçülmektedir.

Toplam ekonomik etkinlik = TEE = TE x AE = OC/OB x OD/OC = OD/OB

DB mesafesi, P noktasından C’ noktasına geçilmesiyle sağlanabilecek

toplam maliyet tasarrufunu göstermektedir.

Bu üç ölçü (TE, AE, TEE) 0 ile 1 değerleri arasında sınırlıdır.

Anılan etkinlik ölçütleri tam etkin ekonomik birimin üretim fonksiyonunun

bilindiği varsayımına dayanmaktadır. Üretim fonksiyonunun bilinmediği durumda,

etkin sınırın örneklem veriler kullanılarak tahmin edilmesi gerekmektedir. Farrell

sınırın tesbitinde, Şekil.3. de yer aldığı şekliyle altında veya solunda hiç bir gözlemin

yer almadığı parametrik olmayan parçalı doğrusal dış bükey eş ürün eğrisinin ya da

Cobb-Douglas formu gibi hiçbir gözlemin solunda veya aşağısında yer almadığı

parametrik bir fonksiyonun kullanılmasını önermiştir. Farrell, bu metotların

uygulanmasını Amerika Birleşik Devletlerinin 48 eyaleti için tarım verilerini

kullanarak göstermiştir. Bu iki yaklaşım, gözlemlenen verileri zarflamak için farklı

80

teknikler kullanmaktadır.97

x2/y

P

P’

x1/y

Şekil.3. Parçalı Doğrusal Dışbükey Eş Ürün Eğrisi

2.2. Etkinlik Ölçüm Yöntemleri

Etkinlik kavramı esas itibariyle çok boyutlu bir kavram olduğu için birden

fazla tanımı bulunmakta, o nedenle de etkinlik ölçüm yöntemleri çeşitlilik

arzetmektedir.

İşletmelerin etkinlik analizinde kullanılan yöntemler şu üç başlık altında

toplanabilir;

2.2.1. Oran Analizi

97 M. J. Coelli; 1996, s. 6.

81

Ekonomik birimlerin etkinliklerinin ölçülmesinde kullanılan en basit ölçüm

tekniği oran analizidir. Oran analizinde tek bir girdi ölçüsü ile tek bir çıktı ölçüsü bir

araya getirilerek, üretim biriminin etkinliği ölçülmeye çalışılmaktadır. Bu açıdan

hesaplanabilirliği ve yorumlanabilirliği kolay, oldukça az bilgiye gereksinim

duyulduğu için yaygın olmakla birlikte; her bir oran, pay ve paydanın temsil ettiği

etkinlikle ilgili sadece iki boyutu göz önüne alarak, diğerlerini göz ardı etmektedir.98

Her bir oranın farklı bir boyutu ele alması nedeniyle oran analizi yoluyla etkinlik

ölçüldüğünde bazı oranlar itibariyle üretim birimi etkin kabul edilirken, bazı oranlar

birimin etkin olmadığını ortaya koyabilmektedir. Diğer taraftan oran analizinde

girdilerle çıktıların aynı birimle ifade edilmesi gerektiğinden, girdi ve çıktıların tek

bir ölçekte birleştirilemediği durumlarda oran analizinin gerçekleştirilmesi

güçleşmektedir.

2.2.2. Parametrik Yöntemler

Bu yöntemler etkinlik ölçümünün gerçekleştirileceği üretim ortamı için

üretim fonksiyonunun açıkça belirlenmesini gerekli kılmaktadır. Bir başka deyişle

analizde üretim fonksiyonunun analitik bir yapıya sahip olduğu varsayımı yapılarak

98 A. Worthington; “The Application Of Mathematical Programming Techniques to

Financial Statement Analysis: Australian Gold Production and Exploration”,

Australian Journal of Management, 23:1, 1998, s. 97.

82

bu fonksiyonun parametreleri belirlenmeye çalışılmaktadır.99 Parametrik

yöntemlerde etkinlik ölçümü çoklu regresyon teknikleri kullanılarak

gerçekleştirilmektedir. Regresyon tekniği kullanılarak yapılan çözümlemelerde,

üretim fonksiyonu genellikle bir çıktıyı birden fazla girdi ile ilişkilendirerek

tanımlanmakta, bağımsız değişken girdilerin bağımlı değişken çıktıyı etkileme

derecesi araştırılmaktadır.

Çıktı A D

Regresyon B F Doğrusu C E G Girdi Şekil.4. Regresyon Tekniğiyle Etkinlik Ölçümü

Regresyon tekniğiyle etkinlik analizinde gözlem kümesine ait girdi-çıktı

bileşimlerine ilişkin verilerden yararlanılarak regresyon doğrusu tahmin

edilmekte, belirli bir girdi düzeyi için regresyon doğrusunun işaret ettiği çıktı

düzeyi ile gözlemlenen çıktı düzeyi bir başka deyişle beklenen çıktı ile

gerçekleşen çıktı kıyaslanmaktadır. Gerçekleşen çıktının beklenen çıktıya eşit

99 L. Grasetti; “Linear Mixed Models In Efficiency Analysis: Evidence from

Validation Procedure”, Journal of the Royal Statistical Society, Series A, general,

158, 1995, s. 177.

83

veya ondan fazla olması durumunda gözlemi temsil eden üretim birimi etkin

kabul edilmektedir.100

Regresyon analizi ile bulunan üretim fonksiyonu ortalama değeri temsil

etmekte, bu nedenle de regresyon analiziyle yapılan etkinlik ölçümünde ölçüm en

yüksek performans yerine ortalama performansa göre yapılmaktadır.101 Bu yönüyle

etkinlik ölçümünde ulaşılabilir olanın seviyesini düşürmek suretiyle getirilen

ortalama standartlar performansta gelişmeyi özendirmeyerek caydırmakta,

etkinsizliği kurumsallaştırmaktadır.102

2.2.3. Parametrik Olmayan Yöntemler

Parametrik olmayan yöntemler, genel olarak matematik programlamayı

çözüm aracı olarak kullanan yöntemlerdir. Bu yöntemlerin en önemli özelliği, üretim

fonksiyonunun ardında fonksiyonel bir formun varlığı konusunda bir varsayımda

bulunmamalarıdır. Bu yönüyle istatistiksel yöntemlere kıyasla daha esnek yapıya

100 A. Hughes; “Guide to the Measurement of Government Productivity”, Guide to

Economic Performance Measurement for General Government Sector

Agencies, Office of Financial Management of the New South Wales Treasury

Publication, 2001, s. 18.

101 A. Tarım; Veri Zarflama Analizi: Matematiksel Programlama Tabanlı Göreli

Etkinlik Ölçüm Yaklaşımı, T.C. Sayıştay Yayını, Ankara, 2001, s. 48.

102 İ. Yavuz; Sağlık Sektöründe Etkinlik Ölçümü: Veri Zarflama Analizine

Dayalı Bir Uygulama, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 2001, s. 16-17.

84

sahip oldukları bilinmektedir.103 Ayrıca parametrik olmayan yöntemler çok girdili ve

çok çıktılı üretim ortamlarında etkinlik ölçümünü mümkün kıldıkları için de yaygın

olarak tercih edilmektedir.

Parametrik olmayan yöntemlerle etkinlik analizinde, çeşitli varsayımların

kabulü ile birlikte belirli bir üretim teknolojisi tarafından mümkün kılınan etkin ya da

etkin olmayan tüm girdi-çıktı bileşimlerinin oluşturduğu üretim imkanları kümeleri

ve ona bağlı olarak etkinlik sınırı tespit edildikten sonra etkin olmayan karar

birimlerinin etkinlik sınırına uzaklıkları aracılığıyla etkinlik düzeyleri ölçülmeye

çalışılmaktadır.104

Parametrik olmayan etkinlik ölçümü girdiye yönelik olabileceği gibi çıktıya

yönelik de olabilmektedir. Girdiye yönelik ölçümlerde herhangi bir çıktı düzeyi için

etkin olmayan karar birimlerinin girdilerini ne derecede azaltması gerektiği

araştırılırken, çıktıya yönelik etkinlik ölçümünde herhangi bir girdi bileşimi için

etkin olmayan karar birimlerinin etkin duruma dönüştürülmesi amacıyla çıktının ne

kadar arttırabileceği ortaya konmaya çalışılmaktadır. Literatürde her iki yaklaşımı da

gözönüne alan etkinlik ölçütlerine rastlanmaktadır.105

103 L. Grasetti; 1995, s. 7.

104 J. Cubbin, G. Tzanidakis; “Techniques for Analysing Company Performance”,

Businness Strategy Review, 9:2, 1998, s. 41.

105 R. Yolalan; “Parametresiz Etkinlik Ölçütleri ve Veri Zarflama Yöntemi”, I.

Verimlilik Kongresi Bildirileri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, 1991, s. 714.

85

2.3. Veri Zarflama Analizi

2.3.1. Veri Zarflama Analizinin Tanımı ve Tarihçesi

VZA, ilk olarak Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından, Farrell’ın 1957

yılında yaptığı çalışmada ortaya koyduğu sınır üretim fonksiyonu kullanılarak

gerçekleştirilen etkinlik ölçümü yaklaşımından hareketle geliştirilmiştir.

Analizin ilk uygulamalarında kâr amacı gütmeyen kuruluşların

etkinlikleri ölçülmeye çalışılmışsa da yöntem, çoklu girdi-çıktı içeren üretim

ortamlarında etkinlik ölçümünü mümkün kılan yapısı nedeniyle ekonominin

çeşitli sektörlerinde kâr amaçlı faaliyette bulunan çeşitli işletmelerin göreli

etkinliklerinin ölçümünde yaygınca kullanılmaya başlanmıştır.

Yöntem bugüne kadar okullar ve eğitim programları, askeri kuruluşlar,

mahkemeler, hastaneler, fast food restoranlar, tarım ve madencilik sektörleri,

pazarlama faaliyetleri, hisse senedi değerlemesi ve bankacılık gibi çeşitli alanlarda ve

konularda etkinlik karşılaştırması yapmak için kullanılmıştır.106

VZA’nın ilk formu olan CCR modelinde ölçeğe göre sabit getiri varsayımı

altında birbirine benzer karar alma birimlerinin genel teknik etkinlikleri ölçülmüş;

zaman içinde yöntemin varsayımlarının yumuşatılmasıyla VZA modellerinin

çeşitlenmesi sağlanmıştır. 1984 yılında Banker, Charnes ve Cooper geliştirdikleri

BCC modeli ile CCR’ın doğrusal programlama formülasyonunda değişiklik

106 İ. Çekin; Veri Zarflama Yönteminin Uygulamaya Hazırlanması, Milli

Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1999, s. 2.

86

öngörerek ölçeğe göre değişken getiri varsayımı altında ölçek ve teknik etkinliği ayrı

ayrı ölçmeyi başarmışlar ve böylece etkinsizliğin boyutunun yanı sıra etkinsizliğe

neden olan farklı kaynaklarının da irdelenmesini sağlamışlardır.107

BCC modelinin gelişiminden sonra iki gözlemin toplam faktör

verimliliğindeki değişmeyi ortak bir teknolojiye olan uzaklıkların oranı olarak ölçen,

teknik etkinlik, ölçek etkinliği ve bölüşüm etkinliği kavramlarını bir arada inceleyen

Malmquist Toplam Faktör Verimliliği indeksi geliştirilmiştir.

VZA’nın gelişim sürecinde, girdi miktarının belirli bir değerin üstüne çıkması

durumunda çıktı bileşiminde azalışın olabileceği durumları içeren azalan oranlar

kavramının ve pareto etkinliğinin ölçülmesi yolunda çalışmalar yapılmış; kontrol

edilebilir ve kontrol edilemez girdi ve çıktılar için ayrı ayrı uygulamalar yapılarak

kontrol edilebilir girdiler (çıktılar) için büzülme (genişleme) faktörleri uygulanırken

diğer girdilerin (çıktıların) serbest bırakılması önerilmiş; işletmelerin teknik etkinlik

değerlerinin bir dönemden diğerine nasıl değiştiğini sürekli olarak inceleyebilmek

için pencere analizleri olarak adlandırılan VZA varyantları ele alınmış; amaç

fonksiyonunda Cobb-Douglas türü çarpımsal bir üretim fonksiyonunun ençoklanması

şeklinde parametreli yöntemleri parametresiz yöntemlerle birleştiren çeşitli

yaklaşımlar irdelenmiştir. Bütün bu çalışmalar sayesinde, Farrell’in önerdiği göreli

107 S. Demirci; “Türk Şeker Fabrikalarında Göreli Etkinlik Ve Verimliliğin Mülkiyet

İle İlişkisinin DEA-Malmquist İndeks Yaklaşımıyla İncelenmesi”,

http://www.econ.metu.edu.tr/cong2001/abstracts/papers/p040.pdf, 20.12.2002, s.

3.

87

etkinlik ölçüm yönteminin Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından geliştirilmesi ile

ortaya konulan VZA yöntemi, hem teorik hem de pratik alanda çok hızlı bir ilerleme

kaydetmiştir.108

Veri Zarflama Analizi (VZA), birden fazla girdi-çıktı içeren üretim

ortamlarında yer alan karar birimlerinin göreli etkinliklerinin ölçülmesi amacıyla

geliştirilmiş doğrusal (matematik) programlama temeline dayanan parametresiz bir

yöntemdir. VZA’da karar birimi deyimi, girdileri çıktılara dönüştüren ekonomik

kuruluşları ifade etmek için kullanılmaktadır.

VZA göreli etkinlik ölçümünü şu iki aşamada gerçekleştirmektedir;109

i. Öncelikle herhangi bir gözlem kümesi içinde en az girdi bileşimini

kullanarak en çok çıktıyı üreten ve dolayısıyla göreli olarak etkin oldukları

kabul edilen karar birimleri belirlenmekte, bu karar birimleri etkinlik

ölçümüne temel teşkil edecek etkin sınırı oluşturmaktadır.

ii. En iyi gözlemleri temsil eden karar birimlerinin oluşturduğu etkin sınır

referans kabul edilmek suretiyle etkin olmayan karar birimlerinin bu sınıra olan

uzaklıkları radyal olarak ölçülmekte ve böylece etkinliğin (etkinsizliğin) boyutu

saptanmaya çalışılmaktadır.

Radyal etkinlik ölçüm yönteminin avantajı, birim değişmez olmasıdır. Zira bu

108 R. Yolalan; İşletmelerarası Göreli Etkinlik Ölçümü, Milli Prodüktivite Merkezi

Yayını, Ankara, 1993, s. 68-70.

109 R. Yolalan; 1993, s. 27.

88

tür ölçüm yönteminde, girdi veya çıktıların göreli oranları sabit tutulmakta,

böylelikle ölçüm birimi değişikliği, etkinlik ölçüsünün değişmesine yol

açmamaktadır.

VZA’nın en dikkat çekici özelliği, parametrik yöntemlerin direkt olarak

uygulanamadığı çoklu girdi-çıktı içeren üretim ortamlarında herhangi bir fonksiyonel

formun varlığına ihtiyaç duyulmaksızın göreli etkinlik ölçümü yapılmasına olanak

sağlamasıdır. Bu açıdan özellikle bir endüstri dalı için geçerli olabilecek bir üretim

fonksiyonunun belirlenemediği ve girdi-çıktı faktörlerinin tek bir izafi girdi-çıktı

faktörüne dönüştürülemediği durumlarda bile VZA ile etkinlik karşılaştırması

yapılabilmektedir. Diğer yandan VZA ile etkinlik ölçümünde üretim imkanları

kümesi içindeki en iyi gözlemler etkin sınırı oluşturduğundan, etkin sınır varsayılan

değil gerçekleşen gözlemlerin oluşturduğu bir sınır olmakta, böylelikle gerçekçi bir

etkinlik kıyaslaması yapılabilmektedir.110

VZA’da bir karar biriminin göreli etkinliği, toplam ağırlıklı çıktıların toplam

ağırlıklı girdilere oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu noktada girdi ve çıktıların nasıl

ağırlıklandırılacağı hususu önem kazanmaktadır. VZA, her karar birimi için girdi ve

çıktıların, hiçbir ağırlık negatif değer taşımayacak ve bir karar birimine uygulanan

ağırlık diğer karar birimlerine uygulandığında hiçbir karar biriminin etkinliği %100’ü

aşmayacak şekilde, ağırlıklandırılmasına imkan tanımaktadır.

VZA’da girdi-çıktıların ağırlıkları ile ilgili olarak, her bir karar biriminin

kendi etkinlik skorunu maksimize edecek şekilde girdi ve çıktılarını

110 S. Demirci; 2002, s. 3.

89

ağırlıklandıracağı varsayılmaktadır. Karar birimleri, seçilebilecek pek çok alternatif

arasından amaçlarını gerçekleştirebilecek ağırlık setini tercih edeceklerdir. Bu açıdan

karar birimlerinin en az kullandıkları girdilerle en çok ürettikleri çıktılara en yüksek

ağırlıkları verme eğilimine girebilecekleri söylenebilir.

VZA etkinlik ölçümünde kullanıcılara şu noktalar itibariyle bilgi

sağlamaktadır;111

i. Etkin ve etkin olmayan karar birimlerinin ayrıştırılması,

ii. Etkin olmayan karar birimlerinin etkin hale gelmesi için gerekli olan

girdi ve çıktı hedeflerinin belirlenmesi dolayısıyla etkinsizliği azaltma

yollarının araştırılması,

iii. Etkin olmayan karar birimlerinin kıyaslanmasına temel teşkil edecek

etkin referans setinin saptanması,

iv. Karar birimlerinin üzerinde önemle durulması gereken kritik

nitelikteki girdileriyle çıktılarının belirlenmesi.

Görüldüğü üzere VZA, etkinsizliğin ve nedenlerinin tespitinin yanısıra

etkinsizliğin azaltılması için alternatif stratejiler belirlemekte; böylelikle yöneticilerin

karar alma sürecine dayanak teşkil edecek bilgi demeti sunmaktadır.

111 A. Athanassopoulos, D. Giokas; “The Use Of Data Envelopment Analysis in

Banking Institutions: Evidence From the Commercial Bank of Greece”, İnterfaces,

30:2, 2000, s. 83. ve M. Abdullah, N. Husain, S. Kuman; “Evaluating Public Sector

Efficiency With Data Envelopment Analysis: A Case Study in Road Transport

Department ,Selangor, Malaysia”, Total Quality Management, 11:4, 2000, s. 830.

90

2.3.2. Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi

Veri zarflama analizi parametrik olmayan bir yöntem olduğu için üretim

fonksiyonunun yapısı hakkında bir varsayım içermemekte, sınırı temsil eden

fonksiyon gözlemlenen girdi ve çıktılardan oluşmaktadır. Analizin grafiksel

yapısı Şekil.5. yardımıyla açıklanacaktır.

y2

P1 P5’

P2

P5 P3

P6’

P6 P4

y1

Şekil.5. Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi

Şekil.5. de P1, P2, P3, P4, P5 ve P6 karar birimleri yer almaktadır. Her birim

tek bir girdi kullanarak y1 ve y2 çıktılarını üretmektedir. Tüm karar birimlerinin

91

kullandıkları girdi faktörü miktarı aynı, fakat ürettikleri çıktı miktarları farklıdır.

Bu karar birimleri arasında daha sağ ve yukarıda yer alan birimler diğerlerine

göre daha etkindir. Zira bu karar birimleri, belirli miktarda girdi kullanarak daha

fazla çıktı üretmişlerdir.

Etkin sınır, P1, P2, P3 ve P4 gözlemlerinin oluşturduğu parçalı eğrinin

eksenlere uzatılmasıyla elde edilmektedir. Bu sınır üzerinde yer alan P1, P2, P3 ve

P4 karar birimleri ifade etmektedir. P5 ve P6 karar birimleri ise etkin sınır üzerinde

yer almadıklarından etkinsiz birimleri oluşturmaktadır. Şekilden de görüleceği üzere

analize dahil edilen tüm gözlemler etkin sınırı oluşturan zarf tarafından

çevrelenmekte, analize bu nedenle veri zarflama analizi denilmektedir.

Sınır üzerinde yer almayan karar birimlerinin etkinsizliklerinin

giderilebilmesi için her bir etkinsiz karar birimi için referans grubunun tanımlanması

gerekmektedir. Örneğin P5 karar birimi için referans grubunu, P1 ve P2 karar

birimleri oluşturmakta ve hedef bileşimini de P5 noktasını orijinle birleştiren

doğrunun etkin sınırı kestiği P5’ noktası temsil etmektedir. P5 karar birimi, üretim

sürecine konu olan tek girdi faktöründen diğer karar birimleri kadar tüketmiş

olmasına karşın, P5’ karar birimi ile kıyaslandığında, onunla aynı çıktı karışımına

sahip olmakla birlikte iki tür çıktıdan P5’ e kıyasla daha az üretmiştir. Buradan

hareketle P5’in, referans grubunda yer alan P1 ve P2’nin doğrusal kombinasyonu ile

kıyaslandığında kaynaklarını israf ettiği sonucuna varılmaktadır.

P5 için belirlenen hedef bileşimi, bu karar biriminin çıktılarında oransal bir

artış öngörmektedir. Bu artış, referans grubunda yer alan P1 ve P2 karar birimlerinin

ağırlıklı ortalaması esas alınarak elde edilmektedir.

92

2.3.3. Veri Zarflama Analizi Modelleri

Veri Zarflama Analizi, birden fazla girdi-çıktıya sahip karar birimlerinin

bulunduğu üretim ortamlarında göreli performans ölçümünü mümkün kılan doğrusal

programlama tabanlı bir ölçüm tekniği olmakla birlikte VZA’nın kavramsal

modelini kesirli programlama oluşturmaktadır. Kesirli programlama da temelde

toplam faktör verimliliği kavramına dayanmaktadır.

Tek girdi ve tek çıktının bulunduğu durumda performans ölçümü için,

çıktının girdiye oranı olarak ifade edilen basit verimlilik oranı kullanılmakta iken

çoklu girdi-çıktı durumunda toplam ağırlıklı çıktıların toplam ağırlıklı girdilere oranı

bir başka deyişle toplulaştırılmış bir ölçüt olan toplam faktör verimliliği (TFV)

formülü esas alınmaktadır.

Çıktıların ağırlıklı toplamı (TFV) Verimlilik = ------------------------------------ Girdilerin ağırlıklı toplamı

Herhangi bir j karar birimi için verimlilik hesaplanmak istenirse;

v1y1j + v2y2j+ ..... j karar birimi için verimlilik = ------------------------------------- w1x1j+ w2x2j + .....

v1 = birinci çıktıya verilen ağırlık

y1j = j birimi tarafından elde edilen birinci çıktı miktarı

w1 = birinci girdiye verilen ağırlık

x1j = j birimi tarafından kullanılan birinci girdi miktarı,

olarak ifade edilebilmektedir.

93

Bu ifadede ağırlıkların nasıl tespit edileceği sorunu gündeme gelmektedir.

Zira bu şekilde yapılan verimlilik ölçümü, tüm birimlere uygulanabilecek ortak bir

ağırlık setini gerekli kılmaktadır. Ortak ağırlık setinin tespitinde çeşitli güçlüklerle

karşılaşılabilmektedir. Birimlerin kullandığı girdi ve çıktıların değerlerinin

belirlenmesi kimi durumlarda güç olabilmektedir. Piyasa şartlarının egemen olduğu

üretim ortamlarında, faktör fiyatları kolayca tespit edilebileceğinden söz konusu

fiyatlar ağırlıkları oluşturmak üzere temel alınabilecekken, kamu kesiminde özellikle

bazı çıktıların fiyatlandırılmasının güç olması nedeniyle girdi-çıktı fiyatlarının ağırlık

olarak kullanılması mümkün olamamaktadır. Diğer taraftan farklı birimlerin, üretim

süreçlerini farklı şekilde düzenlemiş olmaları dolayısıyla aynı girdi-çıktı

bileşenlerine farklı değerler atfetmeleri ve bu bileşenler için farklı ağırlıklar

öngörmeleri mümkündür.

Charnes ve diğerleri, göreli etkinlik ölçümü için tüm karar birimlerine

uygulanabilecek ortak bir ağırlık seti belirlemenin güç olmasından hareketle karar

birimlerinin girdi ve çıktılara farklı ağırlıklar vermelerine ve ağırlıkları etkinliklerini

maksimize edecek şekilde seçmelerine izin verilmesini önermiştir.112 Bu doğrultuda

k karar biriminin etkinliği aşağıdaki problemin çözümlenmesi ile elde edilebilecektir.

s

112 A. Charnes, W.W. Cooper, E. Rhodes; “Measuring The Efficiency of Decision

Making Units”, European Journal Of Operational Research, 2, 1978, s. 429-444.

94

∑ urk Yrk r=1 Maks. hk = ------------------------- (1)

m ∑ vik Xik i=1

Modelde bu maksimizasyon probleminin, karar birimlerinin etkinlik

skorunun birin üzerinde değer alamayacağı ve girdi-çıktı ağırlıklarının negatif

olamayacağı kısıtları altında çözüleceği öngörülmektedir.

s ∑ urk Yrj r=1 ---------------------------- ≤ 1 j = 1,...., n

m ∑ vik Xij i=1

urk ≥ 0

vik ≥ 0

Burada;

hk = k karar biriminin etkinliği

Yrj = k karar biriminin ürettiği r çıktı miktarı

Xij = k karar biriminin kullandığı i girdi miktarı

urj = k karar biriminin r çıktısına verdiği ağırlık

vij = k karar biriminin i girdisine verdiği ağırlık

n = karar birimi sayısı

s = çıktı sayısı

95

m = girdi sayısını

göstermektedir.

Yukarıda yer alan amaç fonksiyonu ve kısıtlar, VZA’nın kavramsal temelini

oluşturan “oransal model” i teşkil etmektedir.

Modelde yer alan ve girdi çıktı ağırlıklarını gösteren u ve v değerleri

problemin değişkenlerinin oluşturmaktadır. Modelin çözümü ile karar birimi için bir

etkinlik değeri ile bu değere ulaşmak için gerekli olan ağırlıklar elde edilmiş

olmaktadır. Bu ölçüm sonucunda elde edilen etkinlik değeri bire eşitse gözlemlenen

performans ile potansiyel performansın çakıştığı bir başka deyişle birimin etkin

olduğu, birden küçükse etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır.

Karar birimlerinin özel durumlarının dikkate alınarak ağırlıkların seçilmesi

noktasında yaklaşımın içerdiği esneklik, hem bir avantaj hem de bir dezavantaj

oluşturmaktadır.113 Ağırlık seçiminin avantaj olması, bir karar birimi için en fazla

avantaj yaratan ağırlıklarla elde edilen etkinlik skoru bile o karar biriminin etkinsiz

olduğuna işaret ediyorsa, bu durumda bu yargının o birimin etkinsiz olduğu yolunda

güçlü bir kanıt teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan esneklik bir

dezavantaj oluşturmaktadır çünkü bir karar birimi tarafından girdi ve çıktıların

gerçek değerleriyle ilgisi olmayan ağırlıkların birtakım mantıksal yollarla seçilmesi,

o birimin gerçekte etkin değilken etkinmiş gibi görünmesine yol açabilmektedir.

113 A. Boussofiane, R.G. Dyson, E. Thanassoulis; “Data Envelopment Analysis”,

Tutorial Papers in Operational Research Society, 1990, s. 3.

96

VZA, esas olarak doğrusal programlama tabanlı bir teknik olduğundan

doğrusal programlama metotlarının uygulanabilmesi ve böylece etkinlik

hesaplamasının pratik şekilde gerçekleştirilmesi için (1) numaralı kesirli

formülasyonun bir transformasyona tabi tutulması gerekmektedir. Bunun için

maksimizasyon formundaki amaç fonksiyonunun paydasının bire eşitlenip bir kısıt

haline getirilmesi yeterli olmaktadır. Gerçekleştirilen bu dönüşüm sonucunda elde

edilen ve CCR veya “ağırlıklı model” olarak da anılan VZA modeli şu şekilde ifade

edilebilir;

Model CCR s Maks. hk = ∑ urk Yrk (2) r=1

şu kısıtlar altında;

m ∑ vik Xik = 1 i=1 s m ∑ urk Yrj - ∑ vik Xij ≤ 0 ; j = 1,...., n r=1 i=1

urk ≥ 0 ; r = 1,...., s

vik ≥ 0 ; i = 1,...., m

Yukarıda yer alan CCR modelinde, VZA’nın kavramsal temelini oluşturan

kesirli (oransal) program doğrusal programa dönüştürülmüş olmakta, bu nedenle

VZA literatürü bir kesirli ve doğrusal programlar toplaması olarak karşımıza

97

çıkmaktadır.114

“Zarflama modeli” ise ağırlıklı VZA modelinin dualinden ibarettir.

Her doğrusal programlama modelinin ilişkili olduğu bir dual (ikiz) problem

bulunmaktadır. Bir doğrusal programlama probleminin kendisi ile aynı verileri

kullanan ve dolayısıyla aynı optimal çözümü veren eş değer programına ikiz veya

dual adı verilmektedir. Primal problemlerde optimizasyon amacı maksimizasyonsa,

bu durumda dual problemde amaç minimizasyon olmaktadır.

Doğrusal programlama modelleri için dual formülasyon tanımlanmasının

nedeni iki şekilde ele alınabilir. Doğrusal programlamada kısıt sayısı arttıkça

problemin çözümü zorlaşmakta, genellikle dual model primal modele göre daha az

kısıt içerdiğinden, daha az hesaplama yapılarak sonuç elde edilebilmektedir.115 Diğer

taraftan dual modelin çözülmesi sonucunda birtakım ek yorumlara

ulaşılabilmektedir.

Dual problemin kısıtları ve değişkenleri, primal problemleme simetrik olarak

oluşturulmakta; primal kısıt denklemlerinin her biri için bir dual değişken ve primal

değişkenlerin her biri için bir dual kısıt tanımlanmakta; dual kısıtın sol taraf

katsayıları ilgili primal değişkenin kısıt sayılarına, sağ taraf sabiti ise aynı primal

değişkenin amaç fonksiyonu katsayısına, dualin amaç fonksiyonu katsayıları ise

primal kısıt denklemlerinin sağ tarafına eşitlenerek dual problem elde

114 İ. Yavuz; 2001, s. 23

115 A. Boussofiane, R.G. Dyson, E. Thanassoulis; 1990, s. 8.

98

edilmektedir.116

(2) numaralı formülasyonda yer alan doğrusal programın duali şu şekilde ifade

edilebilir;

Model CCR Dual

Min. wk = qk (3)

şu kısıtlar altında;

n

∑ λjk Yrj ≥ Yrk ; r = 1,....,s

j=1

n

- ∑ λjk Xij + qk Xik ≥ 0 ; i = 1,....,m

j=1

λjk ≥ 0 ; j = 1,....,n

- ∞ ≤ qk ≤ + ∞

Dual modelde her karar birimi için ayrı bir λ değişkeni ve q değişkeni

tanımlanmıştır. Primal modelde yer alan hk değişkeni k karar biriminin etkinliğini

verdiğine göre dual modelde yer alan qk değişkeninin de k karar biriminin

etkinliğini vermesi gerekmektedir zira her iki modelin de aralarındaki dualiteden

dolayı çözümü aynıdır. O halde hk ve qk değişkenleri aynı değerleri almalıdır.

116 H. A. Taha; Yöneylem Araştırması, çev. A. Baray, Ş. Esnaf, Literatür Yayınları,

İstanbul, 2000, s. 112.

99

Modelde yer alan λ değişkeni etkin referans setlerinin belirlenmesinde

kullanılmaktadır.117 Karar birimi k nın primal modelinde pozitif değerler verilen

tüm λkj dual değişkenlerinin karşılık geldikleri karar birimleri etkindir. Bu karar

birimlerinin oluşturduğu sete karar birimi k nın referans seti adı verilmektedir.

Eğer k etkinse, o zaman referans setinde tek karar birimi bulunacak ve dual

değişken λkk nın değeri bire eşit olacaktır. Etkin karar birimlerinin oluşturduğu

referans seti, etkin olmayan karar birimlerinin etkin kılınması için girdilerin ve

çıktıların hangi oranda azaltılıp artırılması gerektiği konusunda bilgi

sağlamaktadır.

VZA yöntemi girdiye ve çıktıya yönelik olarak iki yönlü kullanılabilme özelliğine

sahiptir. Yukarıda yer alan formülasyonlar girdiye yönelik VZA modellerini

içermektedir. Çıktıya yönelik VZA modelleri ise girdiye yönelik modellere

benzemekle birlikte, aralarındaki temel fark, çıktıya yönelik modelde amaç

fonksiyonunun ağırlıklandırılmış girdinin ağırlıklandırılmış çıktıya oranının

enazlanması şeklinde olmasıdır. Başka bir ifade ile çıktıya yönelik modelde,

belirli bir girdi bileşimi için ne kadar fazla çıktı elde edilebileceği

araştırılmaktadır.

Çıktıya yönelik olarak kurulan CCR modellerinde de ölçeğe göre sabit getiri

117 S. Cingi, A. Tarım; “Türk Banka Sisteminde Performans Ölçümü: DEA-

Malmquist TFP Endeksi Uygulaması”, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma

Tebliğleri Serisi, Sayı:1, 2000, s. 7.

100

varsayımı geçerliliğini korumaktadır. Çıktıya yönelik oransal programlama

modeli şu şekilde ifade edilebilir;

Model CCR

m ∑ vik Xik i=1 Min. fk = ------------------------- (4)

s ∑ urk Yrk r=1

Şu kısıtlar altında;

m ∑ vik Xij i=1 ---------------------------- ≥ 1 j = 1,...., n

s ∑ urk Yrj r=1

urk ≥ 0 r = 1,....,s

vik ≥ 0 i = 1,....,m

Oransal programlama modelinin doğrusal programa dönüştürülmesi ile elde edilen

ağırlıklı model, çıktıya yönelik olarak şu şekildedir;

Model CCR m Min. fk = ∑ vik Xik (5)

101

i=1

şu kısıtlar altında;

s ∑ urk Yrk = 1 r=1 s m - ∑ urk Yrj + ∑ vik Xij ≥ 0 ; j = 1,...., n r=1 i=1

urk ≥ 0 ; r = 1,...., s

vik ≥ 0 ; i = 1,...., m

Ağırlıklı modelin duali olan zarflama modeli ise aşağıda yer almaktadır;

Model CCR Dual

Maks. wk = qk (6)

şu kısıtlar altında;

n

∑ λjk Xij ≤ Xik ; i = 1,....,m

j=1

n

- ∑ λjk Yrj + qk Yrk ≤ 0 ; r = 1,....,s

j=1

λjk ≥ 0 ; j = 1,....,n

- ∞ ≤ qk ≤ + ∞

102

Charnes ve diğerleri tarafından geliştirilen CCR modelleri, ölçeğe göre sabit getiri

varsayımını temel almakta ve karar birimlerinin toplam etkinliklerini ölçmektedir.

Banker, Charnes ve Cooper, ölçeğe göre değişken getiri varsayımı altında CCR

modeline kısıt ekleyerek BCC modelini geliştirmişler ve bu modelle karar

birimlerinin salt teknik etkinlik değerlerini ölçmeyi başarmışlardır. BCC

modelinin matematiksel formu şu şekilde ifade edilebilir;118

Model BCC

s

Maks. hk = ∑ urk Yrk - μ0 (7)

r=1

şu kısıtlar altında;

s m ∑ urk Yrj - ∑ vik Xij μ0 ≤ 0 ; j = 1,...,n r=1 i=1

m ∑ vik Xik = 1 i=1

urk ≥ 0 ; r = 1,...,s

vik ≥ 0 ; i = 1,....,m

118 R.D. Banker, A. Charnes, W.W. Cooper; “Some Models For Estimating

Technical and Scale Efficiencies In Data Envelopment Analysis”, Management

Science, 3, 1984, s. 1078-1092.

103

BCC modelinin çözümü sonucunda elde edilen μ0 değişkeninin değeri ölçeğe

göre getiri durumunu ortaya koymaktadır. μo değişkeninin değerinin sıfıra eşit olması

durumunda ölçeğe göre sabit getiri söz konusu iken, değişkenin sıfırdan büyük bir

değer alması bir başka deyişle pozitif olması ölçeğe göre azalan, negatif değer alması

ise ölçeğe göre artan getiri durumunu ifade etmektedir.

BCC modelinin dual formülasyonu ise şöyle ifade edilebilir;

Model BCC Dual Min wk = qk (8)

şu kısıtlar altında;

n ∑ λkj Yrj ≥ Yrk ; r = 1,....,s j=1 n - ∑ λkj Yij + qk Xik ≥ 0 ; i = 1,....,m

j=1

n ∑ λkj = 1 j=1

λkj ≥ 0 ; j = 1,...,n

- ∞ ≤ qk ≤ + ∞

Bu formülasyon, karar birimleri üzerindeki ağırlıkları bire eşitleyen kısıtın eklenmiş olması dışında (3) numaralı dual formülasyonla aynıdır. Eklenen bu yeni kısıt ile birlikte, etkinlik sınırının, en iyi gözlemin çoklu doğrusal kombinasyonlarından oluşmasına, böylece ölçeğe göre artan ve azalan getiri durumlarının etkinlik sınırına dahil edilmesi ile birlikte göreli etkinliğin daha esnek şekilde tanımlanmasına olanak sağlanmış olmaktadır. Bu durum Şekil.6. da daha açık görülmektedir.

Çıktı Y

CRS

E

104

D VRS

C

B

Girdi X

0 A

Şekil.6. Ölçeğe göre sabit ve değişken getirili durumda etkinlik sınırı

Şekil.6.da tek girdi-tek çıktı düzleminde sabit getirili durum OCRS doğrusu ile, değişken getirili durum ise ABCD parçalı doğrusal eğrisi ile temsil edilmektedir.119 Ölçeğe göre sabit getiri söz konusu olduğunda sadece C noktasının temsil ettiği karar birimi (ölçek ve teknik) etkin kabul edilirken ve sınır üzerinde yer alırken; ölçek varsayımının daha esnek biçimde ele alınarak değişken getirili duruma göre değerlendirme yapıldığında etkinlik sınırı üzerinde ölçek etkinliğine sahip olmamakla birlikte teknik etkin olan karar birimleri de bulunabilmektedir. Örneğin ölçeğe göre değişken getiri durumunda B karar birimi (ölçeğe göre artan getirili), D karar birimi ve E karar birimi (ölçeğe göre azalan getirili) ölçek etkinliğine sahip olmasalar dahi veri ölçeğe göre teknik etkinliğe sahiptirler ve sınır üzerinde yer almaktadırlar.

CCR modelleri toplam etkinliği, BCC modelleri ise teknik etkinliği ortaya koymaktadır. Bu açıdan karar biriminin eğer ölçekten kaynaklanan bir etkinsizliği varsa bu etkinsizliğin (veya ölçek etkinliğinin) boyutunu saptamak için, CCR ve BCC modelleri birlikte çözüldükten sonra CCR modelinden elde edilen toplam etkinlik skorunun, BCC modelinin çözülmesi sonucu elde edilen salt teknik etkinlik skoruna bölünmesi yeterli olmaktadır.120

2.3.4. Veri Zarflama Analizi İçin Gerekli Olan Adımlar

VZA uygulaması ile sağlıklı ve anlamlı sonuçlara ulaşılabilmesi için analizin

uygulama aşamalarının bilinmesi gerekmektedir. VZA’da gözlem kümesinin

seçilmesinden, gözlem kümesine ait genel sonuçların değerlendirilmesine kadar

geçen bir dizi aşama söz konusudur.121

2.3.4.1. Gözlem Kümesinin Seçimi

119 İ. Yavuz; 2001, s. 40-44.

120 A. Ulucan; “İSO500 Şirketlerinin Etkinliklerinin Ölçülmesinde Veri Zarflama

Analizi Yaklaşımı: Farklı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre Getiri Yaklaşımları

ile Değerlendirmeler”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, 57-2, 2002, s. 191.

121 İ. Çekin; 1999, s. 28-34. ve R. Yolalan; 1993, s. 65-66.

105

VZA’nın ilk aşamasını etkinlik ölçümüne konu teşkil edecek gözlem

kümesini oluşturan karar birimlerinin seçimi oluşturmaktadır. Bu açıdan öncelikle

yapılması düşünülen çalışma için uygun karar biriminin ne olduğunun saptanması

gerekmektedir.

Hangi karar biriminin uygun olduğu sorusu tamamen yapılacak çalışmanın

amacına bağlıdır.

Karar birimleri, üretim sürecini gerçekleştiren herhangi bir ekonomik birim

olabilmektedir. Birimler işletmelerin bütünü olabileceği gibi, bir işletmenin alt

birimleri de olabilir.

VZA yazınında, iki seçim prensibinden bahsedilmektedir:

i. Her bir karar birimi kullandığı kaynaklar ve ürettiği çıktılardan

sorumlu bir birim olarak tanımlanmış olmalıdır.

ii. Etkinlik sınırı tahminleme sonucunun anlamlı çıkabilmesi için

örneklemede yer alan karar birimi sayısı yeterince büyük olmalıdır.

Elde edilecek sonuçların anlamlı olabilmesi için birimlerin benzer üretim

teknolojisine sahip olması bir başka deyişle gözlem kümesinin homojen olması

büyük önem taşımaktadır. Diğer taraftan karar birimlerinin benzer ortamlarda

faaliyette bulunuyor olmaları da elde edilecek sonuçların anlamlılığı açısından önem

taşıyan bir diğer husustur.

2.3.4.2. Girdi ve Çıktı Kümelerinin Seçilmesi

106

VZA’ya dahil edilecek girdi ve çıktılar, etkinlik karşılaştırmasında temel

teşkil edeceğinden, ölçümün sağlıklı gerçekleştirilebilmesi bakımından girdi ve

çıktıların dikkatle seçilmesi gerekmektedir. Bu aşamada esas olarak üretim süreci ile

yakından ilgili ve üretim teknolojisini en iyi şekilde ifade edebilen girdi ve çıktıların

seçilmesi amaçlanmaktadır.

Aynı karar birimi için farklı girdi ve çıktı bileşimleri kullanıldığında etkinlik

değerleri de değişmekte, bu nedenle modelde önemli bir değişken göz ardı

edildiğinde, atlanan bu değişkeni verimli kullanan karar birimlerinin etkinlikleri

düşük çıkabilmektedir.

Bu yönden öncelikle üretim süreci ile ilişkisi olan tüm girdi ve çıktılar tespit

edilmeli, daha sonra aralarından birbirleri ile yüksek korelasyona sahip değişkenler

ile üretime direkt etkisi olmayan değişkenler elenerek, modele dahil edilecek girdi ve

çıktılar belirlenmelidir.

Girdi çıktı sayılarının arttırılması sonucunda VZA’nın ayrıştırma yeteneği

artmakta ancak girdi çıktı sayılarının çok fazla olması durumunda karar birimleri

sayısının da artırılması gerekmekte, bu ise gözlem kümesinin homojenliğini

bozmaktadır. Bu sebeple analize dahil edilecek girdi-çıktı sayısının olabildiğince

küçük tutulmasında ve girdi ve çıktıların incelenen üretim sürecini doğru olarak

yansıtabilecek şekilde seçilmesinde yarar bulunmaktadır.

Uygulamada, verilere ulaşılıp ulaşılamaması da girdi-çıktı seçimini

etkilemektedir. Zira belirlenen girdi ve çıktıların tüm karar birimleri için elde

edilmesi gereklidir. Herhangi bir birim için gerekli verilerin elde edilememesi

durumunda o birimin analizden çıkarılması gerekmektedir. Oysa bu durum, VZA’nın

107

göreli doğası nedeniyle kalan birimlerin göreli etkinliklerinin olduğundan yüksek

çıkmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle eğer girdi-çıktı için verilere

ulaşılamıyorsa, üretim ilişkisini açıklayabilecek ve kolay şekilde elde edilebilecek

farklı girdi ve çıktıların araştırılması daha sağlıklı sonuç vermektedir.

Verilerin ulaşılabilir olması yanında güvenilirliği de önem taşımaktadır.

Gerçeği yansıtmayan veriler, hem analize konu edilen karar biriminin etkinliğini hem

de göreli etkinlik karşılaştırması dolayısıyla tüm birimlerin etkinlik değerlerini

tartışmalı hale getirmektedir.

2.3.4.3. Veri Zarflama Analizi ile Göreli Etkinlik Ölçümü

VZA için girdiler ve çıktılar tanımlandıktan sonra tüm karar birimleri için

girdi ve çıktılara ilişkin verilerin elde edilmesi, daha sonra da incelenen üretim

ortamı için en uygun VZA modelinin seçilmesi gerekmektedir. Uygun VZA

modelinin seçilmesinin ardından doğrusal programlar VZA için tasarlanmış paket

programlar kullanılarak bilgisayar yardımıyla çözülerek, çözüm kümeleri elde

edilmektedir.

2.3.4.4. Her Karar Birimi İçin Detay Analizi

Charnes ve Cooper, doğa bilimlerindeki etkinlik kavramını izleyerek,

VZA’daki etkinlik tanımını formülize etmişler ve değerlendirilecek her bir karar

birimine şu şekilde uygulamışlardır:

108

Herhangi bir karar birimi için %100 etkinlik ancak aşağıdaki durumlarda söz

konusudur:

a) Hiçbir çıktısı aşağıdaki durumlar haricinde artırılamazsa;

i. Bir ya da birden fazla girdisinin artırılması veya

ii. Diğer çıktılardan bazılarının azaltılması.

b) Hiçbir girdisi aşağıdaki durumlar haricinde azaltılamazsa;

i. Çıktılardan bazılarının azaltılması veya

ii. Diğer bazı girdilerin artırılması.

c) Herhangi bir karar birimi %100 göreli etkinliğe yalnızca, diğer ilgili karar

birimleri herhangi bir girdi ya da çıktının kullanımında etkinsizliğe dair bir kanıt

getirmiyorsa ulaşmış sayılır.

Doğrusal programlar aracılığıyla elde edilen çözüm kümeleri göz önüne

alınarak, karar birimlerinin 0 ile 1 arasında yer alan etkinlik değerleri elde

edilmektedir. Etkinlik skoru 1’e eşit olan birimler, en iyi gözlem kümesini temsil

eden etkinlik sınırını oluştururlar. Etkinlik değeri 1’den küçük olan karar birimleri

ise göreli olarak verimsizdirler. Bu karar birimlerinin göreli etkinlik değerleri sınıra

olan uzaklıklarını temsil etmektedir.

Etkin ve etkin olmayan karar birimleri ayrıştırıldıktan sonra detay analizlerine

geçilmektedir. Detay analizlerinde amaç, etkin olmayan karar birimlerinin etkin

duruma dönüştürülmesi için hangi önlemlerin alınması gerektiğinin araştırılarak

belirlenmeye çalışılmasıdır. Burada hareket noktası olarak etkin karar birimleri esas

alınmaktadır. Zira etkin karar birimleri, aynı girdi ve çıktı kombinasyonları ile daha

109

iyi bir üretim performansı tutturulabileceğinin kanıtını oluşturmaktadır.

VZA yazınında verimsiz bir karar biriminin referans grubunda yer alan

birimlerle, yalnızca girdi-çıktı kombinasyonu esas alınarak değil, pratik yönetsel

uygulamalar açısından da derinlemesine incelemeler yapılarak karşılaştırılması

gereğinin altı çizilmektedir.

Yöntemin uygulanmasından elde edilen en büyük fayda, etkinsiz karar

birimlerine performanslarını iyileştirebilmeleri için, elde edilebilir hedefler

konulmasıdır. Bu hedefler, genellikle etkinsiz karar birimlerinin referans grubunda

yer alan etkin birimlerin ağırlıklı bir ortalamasıdır. VZA uygulamasının sağladığı

bilgiler, karar birimlerinin performanslarının iyileştirilmesi bakımından yönlendirici

niteliğe sahip bulunmaktadır.

2.3.4.5. Gözlem Kümesi İçin Genel Sonuçların Değerlendirilmesi

Karar birimlerine ilişkin detay analizin ardından VZA’nın son aşamasında

gözlem kümesini teşkil eden karar birimleri için ortak bulgulara ulaşılmaya

çalışılmakta ve bunlardan hareketle karar birimlerinin ait olduğu endüstri dalına ait

yorumlar yapılmaktadır.

2.3.5. Veri Zarflama Analizinin Güçlü Ve Zayıf Yönleri

110

VZA’nın geniş kullanım alanı bulmasını sağlayan güçlü yönlerini şu şekilde

sıralayabiliriz;122

i. VZA etkin ve etkin olmayan karar birimlerini birbirinden ayırarak

etkinlik skorları hesaplanan karar birimlerini, göreli olarak en iyi

performansı sergileyen tam etkin karar birimleri ile karşılaştırmakta,

böylece her bir karar birimi için bireysel ölçütler geliştirilmiş

olmaktadır. Oysa parametreli yöntemler endüstrinin tümünü göz

önünde bulundurmakta ve ortalama etkinliğe göre ölçüm yapmaktadır.

ii. VZA girdilerle çıktılar arasında ilişki kurarken, fonksiyonel bir

formun (örneğin Cobb-Douglas üretim fonksiyonu gibi) varlığı

konusunda varsayımda bulunmamaktadır. Bu açıdan klasik

parametreli yöntemlere göre daha esnektir.

iii. VZA etkinlik ölçümünde çok girdili ve çok çıktılı üretim süreçlerinin

ve kalitatif ve kantitatif değişkenlerin eşanlı değerlendirilmesine

olanak sağlamaktadır.

iv. Girdilerle çıktıların farklı birimlere sahip olması etkinlik ölçümünde

VZA açısından bir kısıt oluşturmamaktadır.

VZA’nın kullanımında karşılaşılan birtakım sınırlamalar da bulunmaktadır;123

i. VZA analizde uç noktaları dikkate aldığı için, ölçüm hatasına karşı

duyarlıdır.

122 R. Yolalan, “Veri Zarflama Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3, 1990, s. 131.

123 F. Garcia, C. Marcuello, D. Serrano, O. Urbina; 1999, s. 70.

111

ii. Analiz sırasında her karar birimi için ayrı bir modelin çözümünün

gerekmesi nedeniyle, problemin hacmi büyüdükçe, VZA çözümü

zaman alıcı hesaplamalara yol açmaktadır.

iii. Analize dahil edilecek karar birimlerinin homojen ( birbirine benzer)

olması gerekmektedir. Gözlem kümesi içinde aşırı olan gözlemler

ister istemez etkin olarak görülecek ve etkinlik sınırının bozulmasına

neden olacaktır.

iv. Gösterge olarak kullanılacak değişkenlerin nasıl seçileceği konusu

tartışmaya açıktır. Veri zarflama analizi esas olarak veri tabanlı bir

yöntem olduğu için hangi girdi ve çıktı kümesinin üretim

fonksiyonunun tahmininde gerekli olduğu dikkatle belirlenmelidir.

Herhangi önemli bir girdi veya çıktının yanlış ölçülmesi veya

unutulması yapılan ölçümü anlamsız kılacaktır.

3. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VERİ ZARFLAMA

ANALİZİ İLE ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ

112

3.1. Giriş

2. Bölümde, etkinlik ölçümü konusunda diğer yöntemlere görece üstünlükleri

vurgulanmış olan Veri Zarflama Analizi yönteminin teorik çerçevesine yer

verilmişti. Bu bölümde ise teorik temelleri anlatılan veri zarflama analizinin, kamu

iktisadi teşebbüslerinin etkinlik ölçümünde nasıl kullanılabileceğine ilişkin bir

uygulama anlatılmaya çalışılacaktır.

3.2. Uygulamanın Amacı

Performans, genel olarak amaçlı ve planlanmış bir etkinlik sonrası elde edilen

sonucu nitel ve nicel açıdan saptayan bir kavram olarak açıklanmaktadır. Bu açıdan

performansın belirlenmesi için gerçekleştirilen etkinliğin sonucunun

değerlendirilmesi önem taşımaktadır.

İşletmeler açısından performans kavramı ele alındığında, işletme amaçlarının

gerçekleştirilmesi için gösterilen tüm çabaların ele alınarak değerlendirilmesi

gerekmektedir. İşletmelerin esas itibariyle örgütsel sistemler olduğu ve işletme

performansının birçok etmenin ve alt sistemin etkileşimi altında oluştuğu göz önüne

alındığında, performans ölçümü ve yönetimi sürecinin karmaşık bir yapıya sahip

olduğu ortaya çıkmaktadır.

Her işletme belirli amaçları gerçekleştirmek üzere kurulmakta, işletme

113

yönetimini üstlenenlerin asıl görevi, işletmenin amaç ve görevlerini mümkün

olabilecek en iyi ve başarılı şekilde gerçekleştirmek olmaktadır.

İşletme faaliyetlerinin en iyiye veya başarılıya yönlendirilmesinde performans

yönetiminin önemli rolü bulunmaktadır. Performans yönetimi, örgütü istenen

amaçlara yöneltme amacıyla örgütün mevcut ve geleceğe ilişkin durumu ile ilgili

bilgi toplama, bunları karşılaştırma ve performansın sürekli gelişimini sağlayacak

yeni ve gerekli düzenlemeleri ve etkinlikleri başlatma ve sürdürme görevlerini

yüklenen bir yönetim süreci olarak karşımıza çıkmaktadır.124

Performans yönetimi sürecinde altı çizilen esas nokta, tüm çabaların yönetilen

birimlerin performanslarının sürekli geliştirilmesine yöneltilmesidir. Bu açıdan süreç,

mevcut durumun ölçümlenerek geleceğe yönelik stratejilerin benimsenmesini,

hedeflenen yöne gidilip gidilmediğinin saptanmasını ve bu paralelde gereken

önlemlerin alınmasını ve performans düzeyinin sürekli gelişimini sağlayacak

mekanizmaların oluşturulmasını içermektedir.

Performans yönetiminin hayata geçirilmesi, tüm işletmeler açısından hayati

öneme sahiptir. Zira ister kamu ister özel sektör işletmesi olsun, performansın

ölçümlenerek izlenmesi ve iyileştirilmeye çalışılması, işletmenin yaşayabilirliğinin

sağlanması yolunda atılacak adımların belirlenmesine dayanak teşkil edecektir.

Özellikle kamu işletmeleri, kamusal kaynakları kullanarak iktisadi

faaliyetlerini gerçekleştirdiklerinden, performanslarını iyileştirecek önlemleri

124 Z. Akal; 2000, s. 27.

114

almaları vazgeçilmez görülmektedir. Zira bu işletmelerin rasyonel işletmecilik

ilkelerini yerine getirmeleri bir başka deyişle kullandıkları kaynakları kontrol altına

alarak elde ettikleri çıktıları azamileştirmeleri, bunun uzantısı olarak da her

işletmenin nihai amacı olan kâr realizasyonunu gerçekleştirerek Devlet hazinesine

kaynak yaratıcı fonksiyon üstlenmeleri büyük önem taşımaktadır.

Performans anlayışının değişim süreci içinde önemini yitirmeyen tek boyutu

ekonomik performans anlayışıdır. Bu açıdan ekonomik performansın üzerine

odaklandığı kâr kavramı aslında bir amaç değil, ekonomik birimin yaşamının

sürekliliğini sağlayan bir sonuçtur. Kamu işletmeleri de temelde ekonomik birimler

olduklarından, bu işletmelerin, çeşitli sosyal amaçlar yanında kârlarını

azamileştirmeye yönelmeleri, aslında yaşayabilirliklerinin sağlanması açısından

gerekli görülmektedir.

Performans yönetim sürecinin hayata geçirilmesi bağlamında işletmelerin

performanslarını artıracak iktisadi kararlarına dayanak teşkil edecek verileri sağlayan

yaklaşımların ve analiz tekniklerinin önemi giderek artmaktadır. Bu çalışmada, bir

göreli etkinlik ölçüm yöntemi olan VZA kullanılarak elde edilen bilgiler

doğrultusunda, temelde birer kamu işletmesi olan KİT’lerin iktisadi etkinliklerinin

rasyonalizasyonu sürecinde ileriye yönelik kararlara ışık tutmak ve etkin bir yönetim

süreci için performans ölçümlerinin gerekliliğini vurgulamak amaçlanmıştır.

Bu çerçevede gerçekleştirilecek VZA uygulaması ile bir kamu iktisadi

teşebbüsü olan Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş.’nin 64 ilde elektrik dağıtımını

115

gerçekleştiren elektrik dağıtım müesseselerinin göreli etkinlikleri ölçülmeye ve her

bir dağıtım müessesesi için karşılaştırılabilir sonuçlara ulaşmaya çalışılacaktır.

3.3. Uygulamanın Yöntemi

Bir VZA uygulamasında en azından, birimlerin tanımlanması, çalışma

hedeflerinin belirlenmesi, girdilerin ve çıktıların seçilmesi, verilerin toplanması,

modelin kurulması ve işletilmesi ve sonuçların değerlendirilmesi aşamalarının

gerçekleştirilmiş olması gerekmektedir.125 Uygulamamızda da bu aşamalar

izlenmiştir.

3.4. Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktılar

Gerçekleştirilecek veri zarflama analizi uygulamasında kullanılacak girdi ve

çıktı değişkenleri şu şekilde şematize edilebilir;

Çalışan Sayısı

Giderler Dönem Karı

125 M. Norman, B. Stoker; Data Envelopment Analysis, John Wiley & Sons Publ.,

1991.

Elektrik Dağıtım

Müessesesi

116

Toplam Kaynaklar Satılan Enerji

Nakdi Yat. Harcaması

Satın Alınan Enerji

Şekil.7. Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktı Değişkenleri

Elektrik dağıtım müesseselerinin girdileri 5 başlık altında toplanabilir;

i. Çalışan Sayısı: Dağıtım müesseselerinde memur, sözleşmeli ve işçi

statüsünde olmak üzere üç grup çalışan istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle

toplam istihdamın %3,2’si memur, %35,2’si sözleşmeli ve %61,6’sı işçi statüsündeki

personelden oluşmuştur. Analize dahil edilen çalışan sayısı bu üç grup çalışanın

toplam sayısını ifade etmektedir.

ii. Alınan Enerji Miktarı: Dağıtım müesseseleri, elektrik üretim faaliyetinde

bulunmamakta, sadece ana kuruluş olan TEDAŞ ile otoprodüktör ve diğer üretim

şirketlerinden satın aldıkları elektrik enerjisinin dağıtımı ile satış ve ticaretini

yapmaktadır. 2001 yılında müesseseler genelinde toplam 54.574,7 milyon KWh’lık

elektrik enerjisi satın alınmış, bunun %72’lik kısmı abonelere fatura edilirken, geri

kalan kısmı bedelsiz tüketimlerle kayıp ve kaçaklara gitmiştir. Müesseseler açısından

temel hedef, enerji kayıplarının azaltılarak, tüketicilere sürekli ve kaliteli elektrik

enerjisinin verilebilmesini sağlamak olduğundan, satın alınan enerji miktarı girdilere,

satılan enerji miktarı ise çıktılara dahil edilmiş, böylece bedelsiz tüketimlerle kayıp

ve kaçaklardan oluşan toplam kayıpların analiz edilmesi sağlanmaya çalışılmıştır.

iii. Nakdi Yatırım Harcamaları: Dağıtım müesseselerinin yatırım

programları içinde yer alan projeler, etüt-proje, şehir şebekeleri, köy şebekeleri,

117

kırsal dağıtım tesisleri, işletmeler grubu, makine ve teçhizat ile taşıt ana proje

gruplarında toplanmıştır. Nakdi yatırım harcaması tutarı, müesseseler bazında bu

proje grupları itibariyle yapılan yatırım harcamalarının toplam tutarını içermektedir.

2001 yılında nakdi harcamaların %77’si şehir şebekeleri, %14’ü köy şebekeleri,

%5,4’ü kırsal dağıtım tesisleri, %3,1’i işletmeler grubu, %0,36’sı etüt-proje ve

%0,14’ü makine teçhizat proje gruplarında gerçekleşmiştir.

Enerji dağıtım hizmeti, sermaye yoğun nitelik gösteren bir yapıya sahip

bulunmaktadır. Enerji dağıtımında kullanılan dağıtım hatlarının ortalama ekonomik

ömürlerinin 25 yıl olduğu ve eskiyen dağıtım tesislerinin işletme masraflarının

önemli ölçüde arttığı göz önüne alındığında, hizmetin sürdürülebilmesi açısından

ekonomik ömürlerini tamamlamış dağıtım tesislerinin süratle yenilenmesi gereği

ortaya çıkmaktadır. Gerçekleştirilen yatırım harcamaları içinde şebeke yatırımlarının

ağırlıklı paya sahip olması bu sebepten kaynaklanmaktadır.

Dağıtım hatlarından taşınan enerjinin en az kayıpla sürekli ve güvenilir

bir şekilde taşınması, ele alınan dağıtım projelerinin ekonomik analizinin

yapılması, yatırım ödeneklerinin proje boyutu dikkate alınarak tahsis edilmesi

ve yatırımların zamanında gerçekleştirilmesi ile dağıtım tesisleri idame ve

yenileme yatırımlarının yeterli miktarda, öngörülen kalite ve zamanında

yapılmasına bağlı bulunmaktadır. Bu açıdan durum değerlendirildiğinde,

yukarıda sayılan proje grupları itibariyle gerçekleştirilen yatırım tutarlarının,

müesseselerin faaliyetlerini sürdürme noktasında önemli girdilerinden birini

oluşturmakta olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

iv. Giderler: Dağıtım müesseselerinin giderleri şu alt başlıklardan

118

oluşmaktadır.

• Malzeme giderleri

• İşçi ücret ve giderleri

• Memur ve sözleşmeli ücret ve giderleri

• Dışardan sağlanan fayda ve hizmet giderleri

• Çeşitli giderler

• Vergi resim ve harçlar

• Amortisman giderleri

2001 yılında müesseseler genelinde toplam giderlerin %66,7’sini personel

giderleri, %13,8’ini amortisman giderleri, %12’sini dışardan sağlanan fayda ve

hizmetler, %7,5’ini malzeme giderleri, çeşitli giderler ve vergi resim ve harçlar

oluşturmuştur.

v. Toplam Kaynaklar: Dağıtım müesseselerinin sahip oldukları varlıkların

nasıl sağlandığını gösteren toplam kaynaklar, kısa vadeli yabancı kaynaklar, uzun

vadeli yabancı kaynaklar ve öz kaynaklardan oluşmaktadır. 2001 yılında

müesseselerin kullandıkları kaynakların, %62,2’sini kısa vadeli, %4,5’ini uzun vadeli

yabancı kaynaklar, %33,3’ünü de öz kaynaklar oluşturmuştur. KİT’lerin son yıllarda

karşılaştığı sorunların başında öz kaynak yetersizliği gelmektedir. KİT’lerin

kullandığı kaynaklar içinde öz kaynaklar oranının giderek azalması, işletme

sermayesinin dışında bağlı değerlerin bir kısmının da yabancı kaynaklarla

karşılanmak zorunda kalınmasına, bu nedene bağlı olarak da kuruluşların finansman

yüklerinin giderek artmasına neden olmaktadır. Bu açıdan, kuruluşların özkaynak-

119

yabancı kaynak dengesini optimal düzeyde sağlayacak önlemlerin alınması, mali

darboğazlarla karşılanmaması bakımından önem taşımaktadır.

Dağıtım müesseselerinin çıktıları ise iki başlık altında toplanabilir;

i. Satılan Enerji Miktarı: Dağıtım müesseseleri satın aldıkları elektrik

enerjisinin dağıtımını ve satışını gerçekleştirmektedir. 2001 yılında müesseseler

tarafından satın alınan 100 birim enerjinin ancak 71,6 birimi abonelere fatura

edilmiş, geri kalan kısım ise kayıp ve kaçaklara gitmiştir. Diğer yandan 2001 yılında

önceki yıla göre satılan enerji miktarı toplamda %1,2 oranında azalmış, bu azalışta

bazı müşterilerin otoprodüktör veya otoprodüktör grubu oluşturarak enerji

ihtiyaçlarını kendi üretimleri ile karşılamaya başlamaları, bazı müşterilerin TEAŞ

indirici merkezlerinden direkt olarak enerji almaları ve genel olarak tüketim azalması

etkili olmuştur.

Satılan enerjinin tüketici grupları itibariyle dağılımı aşağıdaki tabloda yer

almaktadır.

Kaynak: T.C. Başbakanlık YDK TEDAŞ Elektrik Dağ. Mü. 2001 Yılı Raporu

ii. Dönem Kârı: Dönem kârı, işletmelerin belirli bir dönemde elde ettiği tüm

gelirlerden aynı dönemde katlandığı bütün maliyet ve giderlerin düşülmesi

Tablo.9. Satılan Enerji Açısından Tüketici Gruplarının Dağılımı

Satılan Enerji İçindeki Payı (%)Sanayi Müşterileri 34Meskenler 31,4KİT'ler 4,6Ticarethaneler 10,5Kamu Kuruluşları ve Belediyeler 9,1Tarımsal Sulama 5,2Diğer Müşteriler 5,2Toplam 100

120

sonucunda ulaştığı dönem sonucunu ortaya koyan bir gösterge niteliğindedir. Kâr

etme olgusu, işletmelerin nihai amaçlarından biri olmasının yanısıra işletmenin

yaşayabilirliğinin de ön şartlarından birini oluşturmaktadır. Kârlılık bu açıdan bir

amaç değil bir kısıttır. Zira bir işletme eğer kârlı ise topluma olumlu katkı

sağlayabilmektedir. Ekonomik kaynaklar kullanılarak işletmelerde yaratılan artı

değerin toplumlarda çeşitli hizmetlerin yerine getirilmesini sağlayan temel kaynak

olduğu göz önüne alındığında, işletmelerin kârlılık amacını gerçekleştirme

sorumluluğunu taşıyan birimler olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.126

Kamu işletmeleri açısından da durum farklı değildir. Her ne kadar bu

işletmelerde çoğu zaman kârlılık amacı ön planda olmasa da, faaliyetlerin

sürdürülebilmesi açısından bu bir kısıt teşkil etmektedir. Dağıtım müesseselerinin

analize dahil edilen çıktı değişkenleri arasına dönem kârının da alınmasında, bu

müesseselerin temelde birer işletme olduğu gerçeğinden hareket edilmiştir.

Uygulamamıza karar birimi olarak dahil edilen dağıtım müesseselerinin

tümünün 2001 yılı faaliyet sonucu dönem kârı ile kapanmamış, 25 dağıtım

müessesesinde dönem zararı oluşmuştur. Negatif değerleri analize dahil etme imkanı

bulunmadığından, karar birimlerinin dönem karı verilerine en büyük negatif değer

kadar artış yapılmıştır. Ayrıca müesseselerin gelirleri ve giderleri incelenerek,

faaliyet konusu ile ilgili olmayan arızi nitelikteki unsurların dönem sonucuna

etkisinin analiz açısından ihmal edilebilir boyutta olduğu görülmüştür.

3.5. Verilerin Toplanması

126 Z. Akal; 2000, s. 5.

121

VZA tekniğinin göreli etkinlik karşılaştırmasında kullanılabilmesi açısından

analize konu edilecek girdi ve çıktılara ilişkin verilerin hem doğru ve güvenilir hem

de ulaşılabilir olması gerekmektedir.

Gerek girdi ve çıktıların seçiminde gerekse bunlara ilişkin verilerin elde

edilmesinde yukarıda belirtilen nitelikleri haiz olduğu düşünülerek, KİT’lerin

denetimini gerçekleştiren Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun yıllık denetim

raporlarında yer alan veriler analizde kullanılmıştır. Analize dahil edilen girdi çıktı

değişkenlerine ilişkin veriler Tablo.10. da yer almaktadır.

3.6. Modelin Kısıtları ve Yapılandırılması

3.6.1. Modelin Kısıtları

VZA’ya dahil edilecek girdi ve çıktıların sayısına ilişkin olarak bazı

kısıtlar bulunmaktadır. VZA’nın ayrıştırma yeteneğinin artırılması

bakımından modele dahil edilecek girdi ve çıktıların olabildiğince çok olması

tercih edilmektedir. Zira literatürdeki uygulamalarda modele yeni girdi ve

çıktıların eklenmesiyle daha önce etkinsiz görünen karar birimlerinin sınır

üzerinde yer alabildiği görülmüştür.127 Ancak analizin temelini oluşturan

karşılaştırmanın yapılabilmesi için dahil edilen girdi ve çıktı değişkenlerinin

tüm karar birimleri tarafından kullanılıyor olması gerekmektedir.

127 İ. Yavuz; 2001, s. 49.

122

Tablo.10. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Analize Dahil Edilen Verileri Elektrik Dağıtım Dönem Satılan Enerji Çalışan Giderler Toplam Nakdi Yatırım Satın Alınan Müessesesi Karı Miktarı Sayısı Kaynaklar Harcaması Enerji Miktarı Milyon TL Milyon kWh Kişi Trilyon TL Trilyon TL Trilyon TL Milyon kWh Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 Adana 3524 1143 737 15,2 73 2,5 1614 Adıyaman 6274 491 284 5,2 20,5 0,9 627 Afyon 8384 559 325 6,6 32,7 2,3 647 Ağrı 6341 201 252 5,7 18,4 1,2 358 Amasya 8062 278 315 6,1 16,2 1 361 Antalya 4432 1418 643 14,9 115,4 2,8 1955 Artvin 6432 170 143 3,9 15,3 1,1 215 Aydın 4059 894 462 10,6 48,9 3,1 1127 Balıkesir 4953 1244 486 11,4 67,5 3,8 1555 Bilecik 4971 454 143 3,3 13,7 0,66 493 Bingöl 5453 66 208 4,3 16,2 0,01 141 Bitlis 5521 81 213 4,7 20,3 1,6 200 Burdur 5769 193 195 3,5 11,3 0,4 246 Bursa 6600 2502 937 19,8 103,2 4,8 3051 Çanakkale 7542 659 322 7,5 39,8 5 765 Çorum 6517 382 274 6,4 24,1 1,8 481 Denizli 4900 1268 416 8,9 51,8 2,3 1396 Diyarbakır 1735 606 610 13,6 67,3 3 2333 Elazığ 5853 612 657 11,3 42 1,2 758 Erzincan 6569 134 399 7 16,3 0,8 171 Erzurum 8152 364 633 12,7 50 3,2 598 Eskişehir 6928 659 377 7,2 31,9 1,5 778 Gaziantep 621 1799 487 10,7 76,3 3 2386 Giresun 8183 277 267 6,6 32,2 2,5 376 Gümüşhane 6452 49 154 3 8,4 0,2 71 Hakkari 2707 55 239 5 22,3 0,9 250 Hatay 14089 928 509 10,1 57,3 3,2 1235 Isparta 6440 508 296 6 35,5 1,4 582 İçel 5247 945 686 15,4 72,7 4,3 1423 İzmir 20290 6988 1451 32,9 183,6 9,5 7890 Kars 6349 131 243 5,3 18,1 2,7 268 Kastamonu 5567 280 424 9,1 28,4 2,4 350

123

Uygulama sonuçlarının güvenirliği açısından seçilen girdi sayısı m, çıktı

sayısı da p iken modele alınan karar birimi sayısının en az m+p+1 kadar olmasına

ihtiyaç bulunmaktadır. Bu çalışma çerçevesinde gerçekleştirilen uygulamada, 5 adet

girdi ve 2 adet çıktı değişkenine karşılık en az 8 adet karar biriminin yer alması

gerekirken, 64 adet karar birimi modele dahil edildiğinden anılan kısıt karşılanmış

olmaktadır. Diğer yandan analizde kullanılan karar birimi sayısının girdi ve çıktı

değişkenlerinin toplam sayısının en az iki katı olması gerektiği ifade edilmektedir.

Uygulamada karar birimi sayısı itibariyle ikinci kısıt da karşılanmıştır.

3.6.2. Modelin Yapılandırılması

Veri zarflama analizinin girdi ve çıktı yönelimli olarak gerçekleştirilmesi,

teknik etkinsizliğin giderilmesi noktasında farklı yaklaşımlar içermektedir. Zira girdi

yönelimli modelde, teknik etkinsizliğin ortadan kaldırılması için, kullanılan girdilerin

oransal olarak azaltılması gerekmektedir. Bu yaklaşım esas itibariyle Farrell’in girdi

tabanlı teknik etkinsizlik ölçütüne işaret etmektedir. Diğer taraftan çıktı yönelimli

model, yukarıdakine paralel olarak teknik etkinsizliğin çıktıların oransal olarak

artırılması yoluyla giderilmesini öngörmektedir.

Gerçekleştirilen çalışmalarda modelin yöneliminin ulaşılmak istenen amaca

göre belirlenmesi tercih edilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, belirli miktardaki

talebin sürekli karşılanması gerektiği, bu nedenle de girdi bileşenlerinin esas karar

değişkeni olarak kabul edildiği durumlarda, veri zarflama analizinin girdi yönelimli

olarak gerçekleştirilmesi önerilmektedir. Diğer yandan bazı endüstriyel sektörlerde

124

Tablo.10.(Devamı) Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Analize Dahil Edilen Verileri Elektrik Dağıtım Dönem Satılan Enerji Çalışan Giderler Toplam Nakdi Yatırım Satın Alınan Müessesesi Karı Miktarı Sayısı Kaynaklar Harcaması Enerji Miktarı Milyon TL Milyon kWh Kişi Trilyon TL Trilyon TL Trilyon TL Milyon kWh Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 Kırşehir 6907 158 235 4,4 17,8 1,4 207 Kütahya 6615 506 282 5,9 27,6 2,4 600 Malatya 5450 670 400 9,2 48,7 2,8 858 Manisa 7600 1182 512 11,8 57,2 4 1374 Kahramanmaraş 5378 1382 492 8,7 48,4 1,3 1590 Mardin 7327 377 344 7,6 37,3 2,4 1454 Muğla 6031 1106 375 8,8 56,1 5,5 1322 Muş 4176 102 192 4,1 19,4 0,9 316 Nevşehir 7019 438 231 5,1 52,9 1,6 506 Niğde 6852 367 252 5,1 32,8 1 453 Ordu 7886 451 351 7,8 33,1 2,3 581 Rize 6343 310 214 5,6 26 1,5 389 Samsun 6171 1005 723 14,7 47,2 2,6 1324 Siirt 6267 190 259 4,6 11,2 0,6 378 Sinop 6711 126 192 3,7 10,9 0,3 175 Sivas 7542 440 452 9,4 35,6 1,9 552 Tokat 7631 324 405 7,9 23,9 1,1 421 Trabzon 7244 473 602 12,8 48,8 3,3 617 Tunceli 6224 46 164 3,2 14,2 0,07 70 Urfa 0 748 391 7,1 90,9 0,9 2542 Uşak 7143 476 180 3,5 19 0,5 542 Van 5688 240 479 10,9 40,4 2,6 779 Yozgat 6600 326 283 6,5 30,5 2,4 430 Aksaray 7124 223 313 5,5 18,9 1,7 267 Bayburt 6269 33 79 1,4 3,4 0,6 46 Batman 6823 273 277 5,8 21,5 1,1 663 Şırnak 6372 244 144 2,6 21,6 0,5 684 Ardahan 6376 36 82 2 8,4 0,9 66 Iğdır 6829 68 117 2,4 12,9 2,2 136 Yalova 5909 196 150 3,7 17,9 2,6 257 Kilis 6259 54 89 1,4 5,4 0,6 87 Osmaniye 6114 150 228 4,3 12,2 2,5 188

125

üretken faaliyetler sınırlı miktarda kaynak kullanımı ile gerçekleştirilmekte, bu

durumda çıktının olabildiğince artırılması arzulanmaktadır. Bu yönden çıktı yönelimi

bu amaca hizmet etmektedir.

Daha genel bir bakış açısıyla yaklaşıldığında ise modelin yapılandırılmasında

karar verici pozisyonunda bulunan yöneticilerin hangi değişkenleri etkileme

imkanına sahip olduğunun göz önüne alınması daha sağlıklı sonuç vermektedir. Zira

analizin ortaya koyduğu sonuçların hayata geçirilmesinde girdi-çıktı değişkenlerini

kontrol edebilme gücü önem taşımaktadır.

Uygulamada veri zarflama analizinin kamu sektöründe kullanımının tercih

edilme nedenlerinden biri, analiz dahilinde girdi yönelimli modelin mevcut

olmasıdır. Zira kamu kesiminde kullanılan kaynaklar sınırlı olduğundan, tasarruf

amacı daha ön planda olmakta, bu çerçevede çıktılar sabit kabul edilerek girdilerin

minimize edilmesi amaçlanmaktadır. Bu çalışmada gerçekleştirilecek uygulamada da

elektrik dağıtım müesseselerinin kamusal kaynakları kullandığı ve birer kamu

işletmesi olduğu göz önüne alınarak girdi yönelimli model analiz açısından tercih

edilmiştir.

3.7. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinliğinin Ölçülmesi

Elektrik dağıtım müesseselerinin etkinliğinin ölçülmesinde, daha önce de

belirtildiği gibi, tasarruf yaklaşımını içerdiği için, çıktıları sabit tutarak girdileri

minimize etmeyi amaçlayan girdi yönelimli model esas alınmıştır. Analize 2 çıktı ve

126

5 girdi değişkeni dahil edilmiştir.

Verilerin işlenmesinde, WinDEAP paket programı kullanılmıştır. Bu

program, DOS ortamında çalışan DEAP (Data Envelopment Analysis Computer

Program) paket programının Windows işletim sistemine uyarlanmış versiyonudur.

Analizin ilk aşamasında, ikinci bölümde de belirtildiği üzere, veri zarflama

analizi yönteminin temel varsayımlarından olan ölçeğe göre sabit getiri (CRS-

constant returns to scale) varsayımı altında ölçüm gerçekleştirilmiştir. Bunun

sonucunda elektrik dağıtım müesseselerinin toplam teknik etkinlik değerleri elde

edilmiştir.

Toplam teknik etkinlik değerlerinin hesaplanmasında şu denklem

kullanılmıştır;

Min θk

Şu kısıtlar altında,

n

Σ Yrj λjk ≥ Yrk r=1,...,s. j=1 n θk Xik - Σ Xij λjk ≥ 0 i=1,...,m.

j=1

λjk ≥ 0 j = 1,....,n -∞ < θk < ∞

127

İkinci aşamada ise ölçeğe göre değişen getiri (VRS-variable returns to

scale) varsayımı altında etkinlik hesaplaması gerçekleştirilmiş ve müesseselerin

salt teknik etkinlik değerleri ile ölçek etkinliği değerlerine ulaşılmıştır.

Ölçeğe göre değişen getiri varsayımı altında yapılan ölçüm, yukarıda

matematiksel formülasyonu verilen denkleme bir konvekslik kısıtı eklenerek

gerçekleştirilmiştir.

3.8. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinlik Değerlerinin İncelenmesi

Elektrik dağıtım müesseselerinin, ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında

CCR modeli kullanılarak hesaplanan toplam teknik etkinlik değerleri Tablo.11. de

yer almaktadır.

Tablo.11 den görüleceği üzere, 64 elektrik dağıtım müessesesi içinde 9

dağıtım müessesesi, en iyi gözlemi oluşturan etkin sınır üzerinde yer almaktadır.

Toplam teknik etkinlik skorları 1 olan bu müesseseler, Bilecik, Bingöl, Gümüşhane,

İzmir, K.maraş, Tunceli, Uşak, Bayburt ve Kilis olarak sıralanmaktadır. Diğer

dağıtım müesseselerinin etkinlik skorları ise 0,257 (Hakkari) ile 0,991 (Denizli)

arasında değişmektedir. Bu etkinlik skoru örneğin Hakkari dağıtım müessesesi için

yorumlanacak olursa, bu müessese mevcut faaliyet düzeyini (çıktı) kaynaklarının

(girdi) sadece %25,7’sini kullanarak gerçekleştirebilecek durumdadır. Diğer bir

deyişle müessesenin kullandığı kaynakların dörtte üçü üretime gitmeyerek israf

edilmiştir. Bu nedenle kaynak dağıtımı açısından müessese uygulamalarının mutlaka

gözden geçirilmesi gerekmektedir.

128

Tablo.11.Elektrik Dağıtım Müeseseleri Etkinlik Ölçüm Sonuçları EDM Etkinlik Değerleri EDM Etkinlik Değerleri TEcrs TEvrs SE TEcrs TEvrs SE ADA 0.769 0.781 0.985 drs KIR 0.872 0.938 0.930 drs ADI 0.854 0.875 0.976 drs KUT 0.919 0.948 0.969 drs AFY 0.944 1.000 0.944 drs MAL 0.848 0.859 0.987 drs AGR 0.630 0.646 0.975 drs MAN 0.934 0.966 0.967 drs AMA 0.861 1.000 0.861 drs KAH 1.000 1.000 1.000 - ANT 0.788 0.805 0.978 drs MAR 0.440 0.471 0.934 drs ART 0.895 0.921 0.971 drs MUG 0.911 0.928 0.981 drs AYD 0.861 0.871 0.989 drs MUS 0.381 0.555 0.686 irs BAL 0.869 0.881 0.986 drs NEV 0.948 0.986 0.961 drs BIL 1.000 1.000 1.000 - NIG 0.891 0.925 0.963 drs BIN 1.000 1.000 1.000 - ORD 0.852 0.900 0.946 drs BIT 0.480 0.485 0.989 irs RIZ 0.878 0.901 0.974 drs BURD 0.897 0.910 0.986 irs SAM 0.824 0.843 0.978 drs BURS 0.893 0.917 0.974 drs SII 0.825 0.826 0.999 irs CAN 0.936 0.978 0.957 drs SIN 0.937 1.000 0.937 drs COR 0.871 0.897 0.970 drs SIV 0.874 0.918 0.952 drs DEN 0.991 1.000 0.991 drs TOK 0.852 0.930 0.916 drs DIY 0.286 0.293 0.976 irs TRA 0.838 0.875 0.958 drs ELA 0.877 0.894 0.981 drs TUN 1.000 1.000 1.000 - ERZI 0.902 0.937 0.963 drs URF 0.771 0.796 0.969 irs ERZU 0.673 0.746 0.902 drs USAK 1.000 1.000 1.000 - ESK 0.920 0.953 0.965 drs VAN 0.341 0.342 0.998 drs GAZ 0.847 0.875 0.968 irs YOZ 0.835 0.863 0.968 drs GIR 0.824 0.962 0.856 drs AKS 0.937 0.999 0.938 drs GUM 1.000 1.000 1.000 - BAY 1.000 1.000 1.000 - HAK 0.257 0.465 0.552 irs BAT 0.536 0.553 0.968 drs HAT 0.821 1.000 0.821 drs SIR 0.951 0.985 0.965 irs ISP 0.950 0.978 0.972 drs ARD 0.985 1.000 0.985 drs ICE 0.721 0.731 0.986 drs IGD 0.783 0.963 0.813 drs IZM 1.000 1.000 1.000 - YAL 0.853 0.859 0.994 drs KAR 0.562 0.576 0.976 drs KIL 1.000 1.000 1.000 - KAS 0.881 0.883 0.998 drs OSM 0.907 0.918 0.988 drs

129

Banker ve diğerlerinin ortaya koyduğu BCC modeli ise, veri zarflama analizi

çerçevesinde toplam teknik etkinliğin yanı sıra salt teknik etkinlik ve ölçek

etkinliğinin de değerlendirilmesi imkanını sağlamaktadır.

Aynı veriler kullanılarak ölçeğe göre sabit getiri ve ölçeğe göre değişen getiri

varsayımları altında hesaplama yapıldığı takdirde, toplam teknik etkinliğin, ölçek

etkinliği ve salt teknik etkinlik olarak iki bileşene ayrılması mümkün olmaktadır.

Eğer bu iki varsayım altında hesaplanan etkinlik skorları birbirinden farklı ise, bu

durum karar biriminin ölçek etkinsizliğine sahip olduğunu göstermektedir.

Toplam teknik etkinlik değeri (TECRS) ile salt teknik etkinlik değeri (TEVRS)

bilinen bir karar biriminin ölçek etkinliği skoru (SE) şu şekilde

hesaplanabilmektedir;

SE= TECRS / TEVRS

Dağıtım müesseselerinin salt teknik etkinlik değerleri ile yukarıdaki şekilde

hesaplanan ölçek etkinliği değerleri Tablo.11. de yer almaktadır.

Tablo.11 de yer aldığı gibi, 64 müessese arasında 15 müessese salt teknik

etkinliğe sahiptir. Bu müesseseler, Afyon, Amasya, Bilecik, Bingöl, Denizli,

Gümüşhane, Hatay, İzmir, K.Maraş, Sinop, Tunceli, Uşak, Bayburt, Ardahan ve

Kilis olarak sıralanmaktadır. 9 dağıtım müessesesi ise ölçek etkinliğine sahiptir.

Teknik etkinlik, salt teknik etkinlik ve ölçek etkinliği skorlarına ilişkin

dağılımları gösteren grafikler aşağıda yer almaktadır.

130

Grafik.1. Ölçeğe Göre Sabit Getiri Varsayımı Altında Teknik Etkinlik

Dağılımı

Grafik.2. Ölçeğe Göre Değişen Getiri Varsayımı Altında Salt Teknik Etkinlik

Dağılımı

0

5

10

15

20

25

Sıklık

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1

Etkinlik Skoru

CRSTE

Etkinlik Dağılımı

0

5

10

15

20

25

Sıklık

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1

Etkinlik Skoru

VRSTE

Etkinlik Dağılımı

131

Grafik.3. Ölçek Etkinliği Skorlarının Dağılımı

Etkinlik dağılımlarını gösteren grafiklerde, ölçeğe göre sabit getiri varsayımı

altında yapılan ölçümlerin 0.8-0.899 arasında, ölçeğe göre değişen getiri varsayımı

altında yapılan ölçümlerin ise 0.9-0.999 arasında yoğunlaştığı ve bu iki varsayım

arasında sıklık dağılımının sağa kaydığı gözlemlenmektedir. Ölçeğe göre sabit getiri

varsayımı altında yapılan etkinlik karşılaştırmasında ortaya daha düşük performansın

söz konusu olduğu bir tablo çıkmaktadır. Zira bir karar biriminin etkin olabilmesi

için hem teknik etkinliğe hem de ölçek etkinliğine sahip olması gerekmektedir. Oysa

ölçeğe göre değişen getiri durumunda, ölçek etkinliğine sahip olmayan bir karar

birimi, teknik etkinliğe sahipse, en iyi gözlemi temsil eden sınır üzerinde yer

alabilmektedir. Bu açıdan ölçeğe göre sabit getiri (CRS) etkinliği alt sınır, ölçeğe

göre değişen getiri (VRS) etkinliği üst sınır olarak kabul edilmektedir.

Uygulamamızda Afyon, Amasya, Denizli, Hatay, Sinop ve Ardahan dağıtım

05

101520253035404550

Sıklık

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1

Etkinlik Skoru

SCALE

Etkinlik Dağılımı

132

müesseseleri, ölçek etkinliğine sahip olmamalarına karşın, salt teknik etkinliğe sahip

oldukları için etkin sınır üzerinde yer almaktadır. Bu durumu bir başka deyişle ifade

etmek gerekirse, bu müesseselerin etkinsizliği ölçekten kaynaklanmakta ve bu

nedenle de söz konusu müesseseler toplam teknik etkinliğe sahip olamamaktadırlar.

Verilerin işlenmesinde kullanılan WinDEAP paket programı, karar birimleri

bazında ölçeğe göre getirinin yönünü de ortaya koymaktadır. Bu sonuçlar da

Tablo.11. de yer almaktadır.

Analize dahil edilen 64 müessesenin, 9’unda ölçeğe göre artan getiri söz

konusu iken, 46’sında ölçeğe göre azalan getiri, 9’unda da ölçeğe göre sabit getiri

gözlenmiştir.

Tam etkin müessese olabilmeleri için; ölçeğe göre azalan getiriye sahip

müesseselerin ölçek büyüklüğünü azaltması, ölçeğe göre artan getiriye sahip

müesseselerin ise ölçek büyüklüğünü artırması gerekmektedir.

Bu açıdan 46 müessesede ölçeğe göre azalan getiri durumu ortaya çıktığı için

müesseselerin büyük çoğunluğunun optimal ölçekten daha büyük ölçekte faaliyette

bulunduğu, bu müesseselerin etkinliğe kavuşmaları için mutlaka ölçek

büyüklüklerini gözden geçirerek küçülmeleri gerektiği, aksi takdirde kaynak israfının

süreceği sonucuna ulaşılmaktadır.

3.9. Etkinsiz Dağıtım Müesseseleri İçin Referans Gruplarının ve Hedeflerin

Belirlenmesi

Veri zarflama analizinin temel fonksiyonu, analize dahil edilen karar

133

birimlerinin göreli etkinliklerinin ölçülerek karşılaştırma yapılmasına olanak

sağlamasıdır. VZA’daki karşılaştırmanın temelinde, etkin sınırı oluşturan karar

birimlerinin varlığı yatmaktadır. Yöntem etkin karar birimlerinin uyguladığı

metotların görece etkinsiz birimler tarafından da uygulanması durumunda etkinsiz

karar birimlerinin etkinliğe kavuşacaklarını öngörmektedir.

Bu açıdan VZA sonucunda ulaşılan veriler, birtakım yorumlar yapılmasına

katkı sağlamaktadır. Bu verilerin başında, etkinsiz birimlerin azaltmaları gereken

girdi miktarları ile artırmaları gereken çıktı miktarları gelmektedir.

Yöntem çerçevesinde etkin olmayan karar birimleri, etkin karar birimleri ile

karşılaştırılmakta ve hangi girdilerin ne kadar azaltılması ve hangi çıktıların ne kadar

artırılması gerektiği, sınır üzerinde yer alan etkin birimler arasından etkinsiz karar

birimine benzer özelliklere sahip birimlerin bir bileşkesi olarak ortaya konmaktadır.

Her bir etkinsiz karar birimi için bu bileşkeyi oluşturan karar birimlerine o birimin

referans grubu adı verilmektedir.

Referans grubunda yer alan müesseselerin Tablo.12. de yer alan dual

değerlerinden ve bu müesseselerin kullandıkları girdi miktarlarından yararlanılarak

etkin olmayan firmalar için etkinlik çözümünü gerçekleştirmek mümkündür.

Etkinlik çözümü, en düşük etkinlik değerine (0,257) Hakkari Dağıtım

Müessesesi ele alınarak gösterilebilir.

Hakkari müessesinin referans grubunda, Bilecik, Gümüşhane, ve Bayburt

müesseseleri yer almaktadır. Referans grubunda yer alan bu müesseselerin dual

değişken değerleri sırası ile 0,091, 0,108 ve 0,249’dur. Bu değerler, bu müesseselerin

kullandıkları girdi değerlerinden oluşturulacak matrisle çarpıldığında Hakkari

134

müessesesi için yeni girdi miktarları elde edilmiş olacaktır.

Bu hesaplama şu şekilde yapılmaktadır;

143 154 79 49,316

3,3 3 1,4 0,091 0,9729

13,7 8,4 3,4 x 0,108 = 3,0005

0,66 0,2 0,6 0,249 0,23106

493 71 46 63,985

Çalışan sayısı=(143x0,091)+(154x0,108)+(79x0,249)=49,316

Giderler=(3,3x0,091)+(3x0,108)+(1,4x0,249)=0,9729

Toplam kaynaklar=(13,7x0,091)+(8,4x0,108)+(3,4x0,249)=3,0005

Nakdi yatırım harcaması=(0,66x0,091)+(0,2x0,108)+(0,6x0,249)=0,23106

Satın alınan enerji miktarı=(493x0,091)+(71x0,108)+(46x0,249)=63,985

Bu çerçevede Hakkari müessesesi için, fiili girdi miktarları ile hedef girdi

miktarları ve etkinsiz kullanılan girdi miktarları ile yüzdeleri Tablo.13. de yer

almaktadır.

Bu şekilde tüm müesseseler için hesaplanan girdi ve çıktı hedeflerine topluca

Tablo.15. de yer verilmiştir.

135

Tablo.12. Model CCR Dual Değerler Bilecik Bingöl Gümüşhane İzmir K.maras Tunceli Uşak Bayburt Kilis ADA 2,518 ADI 1,068 0,069 0,083 AFY 1,203 0,383 AGR 0,392 0,701 AMA 0,55 0,029 0,82 ANT 3,123 ART 0,318 0,774 AYD 1,969 BAL 2,74 BIL 1 BIN 1 BIT 0,121 0,784 BURD 0,355 0,613 0,004 0,004 BURS 5,081 0,028 CAN 1,448 0,055 COR 0,813 0,395 DEN 2,452 0,022 DIY 0,88 0,028 0,006 ELA 1,348 ERZI 0,232 0,864 ERZU 0,75 0,705 ESK 1,452 GAZ 0,511 0,224 GIR 0,547 0,872 GUM 1 HAK 0,091 0,108 0,249 HAT 1,996 0,665 ISP 1,108 0,149 ICE 2,081 IZM 1 KAR 0,228 0,832

136

Veri zarflama analizinin etkinsiz birimler için ortaya koyabileceği yorumlar

bakımından Hakkari dağıtım müessesesi ele alındığında, Hakkari müessesesinin aynı

düzeydeki çıktıyı daha az gider yaparak, personel istihdam ederek, kaynak

kullanarak ve yatırım yaparak en önemlisi de daha az enerji satın alarak

gerçekleştirebilecek bir konumda olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu müessesede en

verimsiz kullanılan girdi faktörü toplam kaynaklar olmuş, bu girdinin %86,5’i atıl

kullanılmıştır. Çalışan sayısı ile giderlerin yine verimsiz kullanım dolayısıyla

yaklaşık %80 oranında, nakdi yatırım harcamaları ile satın alınan enerji miktarının da

%74 oranında azaltılması gerekmektedir. Bu hedefler gerçekleştirilebildiği takdirde,

Hakkari elektrik dağıtım müessesesi etkin hale dönüşecektir. Bu yorumlardan da

anlaşılacağı üzere, veri zarflama analizi israfın kaynağını ve miktarını açıkça ortaya

koyabilen bir yöntem olma vasfına sahiptir.

Veri zarflama analizi yazınında, bir referans grubunda yer alan karar

birimlerinin referans olarak güçlülüğünün, bu birimlerin toplam gözlem grubu

içindeki etkinsiz birimlere ne kadar yoğunlukta referans gösterildiğine bağlı

olduğu ifade edilmektedir. Tablo.14 de etkin karar birimlerinin referans

gruplarında yer alma sıklığı gösterilmektedir.

Tablo.13.Hakkari Dağıtım Müessessesi İçin VZA Sonuçları

HakkariFiili Girdi Hedef Girdi Etkinsiz Girdi Etkinsiz Girdi (%)

Çalışan Sayısı 239 49,32 189,68 79,4Giderler 5 0,973 4,027 80,5Toplam Kaynaklar 22,3 3 19,3 86,5Nakdi Yatırım Harcaması 0,9 0,231 0,669 74,3Satılan Enerji Miktarı 250 63,99 186,01 74,4

137

Tablo.12(devamı) Model CCR Dual Değerler Bilecik Bingöl Gümüşhane İzmir K.maras Tunceli Uşak Bayburt Kilis KAS 0,586 0,423 KIR 0,284 0,876 KUT 1,101 0,182 MAL 1,476 MAN 2,604 KAH 1 MAR 0,048 0,024 0,987 MUG 2,295 0,009 MUS 0,007 0,05 0,175 0,413 NEV 0,937 0,376 NIG 0,774 0,48 ORD 0,957 0,499 RIZ 0,647 0,499 SAM 2,214 SII 0,096 0,355 0,497 SIN 0,786 0,18 0,057 SIV 0,936 0,461 TOK 0,663 0,691 TRA 1,016 0,35 TUN 1 URF 0,19 0,532 USAK 1 VAN 0,491 0,518 YOZ 0,681 0,513 AKS 0,434 0,793 BAY 1 BAT 0,097 0,446 0,503 SIR 0,097 0,458 0,399 ARD 0,000 1,016 IGD 0,005 1,074 YAL 0,385 0,637 KIL 1 OSM 0,275 0,757

138

Tablo.14. den etkin karar biriminin gerçekte örnek teşkil edip etmediği,

gerçek bir referans olup olmadığı tespit edilebilecektir.

Gerçekleştirdiğimiz uygulamada Bilecik dağıtım müessesesi, referans

gruplarında en fazla yer alan müessese olmuştur. Bu durum, aynı zamanda bu

müessesenin etkinliğinin de bir göstergesidir. Buna karşılık Bingöl ve Kilis dağıtım

müesseseleri etkin olmalarına karşılık sadece birer kez referans grubunda yer

almıştır. Bu durum ise, bu müesseselerin etkinsiz müesseselerin genel olarak

yoğunlaştığı bölgenin uzağında kaldıkları şeklinde yorumlanmaktadır.

3.10. Veri Zarflama Analizi Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Elektrik dağıtım müesseselerinin temel görevi, üretim birimlerinden satın

aldıkları elektrik enerjisini tüketim birimlerine en az kayıpla ulaştırarak satmaktır.

Ancak bugün gelinen noktada enerji kayıplarının azaltılamadığı bu nedenle de

kayıpların çok büyük boyutlara vardığı gözlenmektedir.

Tablo.14.Etkin Müesseselerin Referans

Etkin Dağıtım Referans GruplarındaMüesseseleri Yer Alma SıklığıBilecik 48Bingöl 1Gümüşhane 6İzmir 8K.maraş 2Tunceli 3Uşak 7Bayburt 37Kilis 1

GruplarındaYer Alma Sıklığı

139

Tablo.15. Müesseseler İçin Girdi ve Çıktı Hedefleri Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 ADA 12515 1143 360 8,3 34,5 1,7 1241 ADI 6274 491 170 3,8 15,5 0,8 535 AFY 8384 559 202 4,5 17,8 1 611 AGR 6341 201 111 2,3 7,8 0,7 225 AMA 8062 278 148 3 10,6 0,9 311 ANT 15526 1418 446 10,3 42,8 2 1540 ART 6432 170 106 2,1 6,9 0,7 193 AYD 9788 894 282 6,5 26,9 1,3 971 BAL 13620 1244 392 9 37,5 1,8 1351 BIL 4971 454 143 3,3 13,7 0,7 493 BIN 5453 66 208 4,3 16,2 0,01 141 BIT 5521 81 79 1,5 4,3 0,5 96 BURD 5769 193 146 3 10,1 0,4 221 BURS 25825 2502 767 17,7 74,7 3,6 2725 CAN 7542 659 211 4,9 20 1 716 COR 6517 382 147 3,2 12,5 0,8 419 DEN 12640 1268 383 8,8 37,6 1,8 1384 DIY 4980 606 170 3,9 17,5 0,9 667 ELA 6700 612 193 4,5 18,5 0,9 665 ERZI 6569 134 101 1,9 6,1 0,7 154 ERZU 8152 364 163 3,5 12,7 0,9 402 ESK 7215 659 208 4,8 19,9 1 716 GAZ 7090 1799 398 9 48,2 2,5 2021 GIR 8183 277 147 3 10,5 0,9 310 GUM 6452 49 154 3 8,4 0,2 71 HAK 2707 55 49 1 3 0,2 64 HAT 14089 928 338 7,5 29,6 1,7 1015 ISP 6440 508 170 3,9 15,7 0,8 553 ICE 10347 945 298 6,9 28,5 1,4 1026 IZM 20290 6988 1451 32,9 183,6 9,5 7890 KAR 6349 131 98 1,9 5,9 0,7 151 KAS 5567 280 117 2,5 9,4 0,6 308

140

2001 yılı verileri kullanılarak yapılacak basit bir hesaplama çok çarpıcı

sonuçlar ortaya koyacak niteliktedir.128 2001 yılında müesseseler genelinde kayıp-

kaçak ve bedelsiz tüketimlere giden toplam 15,5 milyar kWh’lık enerji miktarının

ekonomik karşılığı, 2001 yılı ortalama birim satış fiyatlarıyla (78.186 TL/kWh) 1,2

katrilyon liraya, başka bir ifade ile (2001 yılı ortalama dolar kuru=1.233.119 TL)

yaklaşık 1 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Söz konusu enerjiyi üretmek için gereken

yatırım tutarı ise, bir santralin ortalama yıllık çalışma saati 6.500-7.000 ve kW başına

ortalama yatırım maliyeti 900-1.000 ABD doları olarak alındığında, yaklaşık 2

milyar ABD dolarına karşılık gelmektedir. Bu hesaplamadan çıkan sonuç, kayıplara

giden her bir 1 dolarlık enerjinin tekrar üretilebilmesi için 2 dolarlık masrafa

katlanmak gerektiğidir.

Bu açıdan enerji dağıtımı, satışı ve pazarlaması hizmetlerinin müesseseler

tarafından sağlıklı şekilde sürdürülebilmesi bakımından kayıplara giden enerjinin

düşürülebilmesi için azami gayret gösterilmesi gerekmektedir.

Elektrik enerjisi dağıtımında kayıp miktarı, genellikle satın alınan enerji ile

tüketicilere satılan enerji arasındaki matematiksel fark olarak ifade edilmekte, kayıp

oranı da bu farkın satın alınan enerji miktarına oranlanması ile hesaplanmaktadır.

Hesaplanan kayıp oranları, teknik ve teknik olmayan kayıplardan

oluşmaktadır. Teknik kayıpları genellikle dönüşüm, dağıtım, şebeke ve bağlantı

kayıpları oluştururken; teknik olmayan kayıpları, bedelsiz tüketimler, okunamayan

veya muhtelif nedenlerle satış miktarına dahil edilemeyen tüketimler ile kaçak

kullanımlar oluşturmaktadır.

128 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; TEDAŞ Elektrik Dağıtım

Müesseseleri 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002, s. 39.

141

Tablo.15. (Devamı) Müesseseler İçin Girdi ve Çıktı Hedefleri Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 KIR 6907 158 110 2,1 6,8 0,7 180 KUT 6615 506 172 3,9 15,7 0,8 551 MAL 7336 670 211 4,9 20,2 1 728 MAN 12942 1182 372 8,6 35,7 1,7 1284 KAH 5378 1382 492 8,7 48,4 1,3 1590 MAR 7327 377 151 3 12,6 1,1 434 MUG 11592 1106 341 7,9 33,1 1,6 1204 MUS 4176 102 73 1,4 5,5 0,3 120 NEV 7019 438 164 3,6 14,1 0,8 479 NIG 6852 367 149 3,2 12,2 0,8 403 ORD 7886 451 176 3,9 14,8 0,9 495 RIZ 6343 310 132 2,8 10,5 0,7 342 SAM 11004 1005 317 7,3 30,3 1,5 1091 SII 6267 190 118 2,2 9,2 0,5 222 SIN 6711 126 158 3 10,2 0,3 156 SIV 7542 440 170 3,7 14,4 0,9 483 TOK 7631 324 149 3,1 11,4 0,9 359 TRA 7244 473 173 3,8 15,1 0,9 517 TUN 6224 46 164 3,2 14,2 0,1 70 URF 0 748 301 5,4 28,8 0,7 872 USAK 7143 476 180 3,5 19 0,5 542 VAN 5688 240 111 2,3 8,5 0,6 266 YOZ 6600 326 138 2,9 11 0,8 359 AKS 7124 223 125 2,5 8,6 0,8 250 BAY 6269 33 79 1,4 3,4 0,6 46 BAT 6823 273 134 2,6 11,5 0,6 313 SIR 6372 244 134 2,5 12,2 0,5 290 ARD 6376 36 81 1,4 3,5 0,6 50 IGD 6829 68 92 1,6 4,5 0,7 86 YAL 5909 196 105 2,1 7,5 0,7 219 KIL 6259 54 89 1,4 5,4 0,6 87 OSM 6114 150 99 1,9 6,4 0,6 171

142

Gelişmiş ülkelerdeki standartlar ve teknik hesaplamalar baz alınarak

uzmanlar tarafından yapılan değerlendirmeler sonucunda elektrik enerjisi

dağıtımındaki enerji kayıpları için %7-9, bedelsiz tüketimler için de %2-3, toplamda

%9-12 oranlarının kabul edilebilir değerler olduğu kabul edilmektedir.

Gerçekleştirilen veri zarflama analizi uygulaması sonucunda dağıtım

müesseseleri genelinde kayıp kaçak oranına ilişkin olarak ulaşılan veriler Tablo.16.

da özetlenmiştir.

Dağıtım müesseseleri itibariyle 2001 yılı içinde 54.574,6 milyon kWh enerji

satın alınmasına karşılık net olarak 39.057,7 milyon kWh enerji satılmış ve kayıp-

kaçak oranı %28,4 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna karşın veri zarflama analizi

uygulaması sonucunda elde edilen bilgiler ışığında, tüm müesseseler için hedeflenen

değerlerin hayata geçirilebilmesi durumunda, satın alınan enerji miktarının 43.444

milyon kWh’ye indirilmesi ve buna paralel olarak kayıp kaçak oranının %10,1 olarak

gerçekleşmesi mümkün görünmektedir. Enerji kayıplarında kabul edilebilir

değerlerin %9-12 düzeyinde olduğu göz önüne alındığında, veri zarflama analizi

sonuçları paralelinde kayıp–kaçak oranının makul düzeylere çekilme imkanının

bulunduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

Bu çalışma çerçevesinde gerçekleştirilen veri zarflama analizi uygulamasının

Tablo.16.Kayıp-kaçak Oranına İlişkin VZA Sonucu

Satın Alınan Satılan Enerji Kayıp-KaçakEnerji Miktarı Miktarı Oranı (%)

Fiili Durum 54.575 39.058 28,4VZA Hedef 43.444 39.058 10,1

143

ortaya koyduğu sonuçlardan biri de istihdama ve buna bağlı olarak da giderlerde

sağlanabilecek tasarrufa ilişkindir. Uygulama sonucunun, 64 dağıtım müessesesi

genelinde çalışan sayısı açısından ortaya koyduğu tablo şu şekilde özetlenebilir;

2001 yılında dağıtım müesseseleri genelinde ortalama 23.290 kişi çalışmıştır.

Oysa analiz sonucu, mevcut çıktı düzeyinin ortalama 13.891 kişilik istihdam ile

gerçekleştirilebileceğini, dolayısıyla çalışan sayısı itibariyle %40 düzeyinde atıl

kullanım olduğunu ortaya koymaktadır.

Diğer taraftan 2001 yılı içinde müesseselerin toplam giderleri içinde personel

giderlerinin payı yaklaşık %70 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu açıdan analizin ortaya

koyduğu sonuca paralel olarak atıl istihdamın ortadan kaldırılabilmesi durumunda,

toplam giderlerde önemli miktarda tasarruf da sağlanmış olacaktır.

Dağıtım müesseselerinde görülen bu sorun aslında tüm KİT’lerin ortak

sorunudur. Zira gerek KİT’lere ilişkin olarak kaleme alınmış çeşitli eserlerde gerekse

de KİT’ler üzerinde doğrudan ya da dolaylı olarak denetim ve kontrol yetkisi

bulunan başta Başbakanlık YDK olmak üzere çeşitli kurum ve kuruluşların

raporlarında ve çalışmalarında, KİT’lerin en önemli sorunlarından birinin, personel

fazlalığı olduğunun altı sık sık çizilmektedir.

KİT’lerde istihdam fazlalığına yol açılmasında, politik müdahalelerin rolü

azımsanamayacak düzeyde olmuştur. Ülkemizde iş başına gelen hükümetler,

Tablo.17.Çalışan Sayısına İlişkin VZA Sonucu

Elektrik Dağıtım Müesseseleri ToplamıFiili Çalışan Sayısı VZA Hedef Etkinsiz Kullanım (%)

23.290 13.891 40.3

144

KİT’leri makro planda istihdam sorununun çözülmesinin birer aracı olarak görmüşler

ve işletmeciliğin genel kuralı olan yeterli kalite ve kantitede personel çalıştırılması

ilkesini gözardı ederek, KİT’lerin istihdam politikalarına doğrudan müdahalelerde

bulunmuşlardır.

Diğer taraftan KİT’lerde personel ihtiyacının isabetli bir şekilde tespitine ve

işin niteliğine uygun eleman seçimine esas teşkil edecek bilimsel esaslı çalışmalar da

sağlıklı şekilde yapılamamıştır. Bu çalışmalar yapılmadan, personel fazlalığını ya da

yeterli kalifiye personelin bulunmadığını ifade etmek zor ise de, bugün gelinen

nokta, ihtiyaçtan çok fazla sayıda personelin KİT’lerde istihdam edildiğini; bir çok

işletmede gereğinden fazla vasıfsız personel bulunurken ihtiyacın olduğu

işletmelerde personel sıkıntısı çekildiğini ortaya koymaktadır.

KİT’lerin organizasyonel yapılarından kaynaklanan çeşitli aksaklıklar da

istihdam fazlalığının giderek büyümesine neden olmuştur. Zira birer ekonomik birim

olan KİT’lerin zaman içinde değişen şartlara hızla uyum sağlaması gerekirken,

kuruluşlar bu dinamizme ayak uyduramamış, rasyonellikten uzak birtakım

yaklaşımlarla organizasyon yapılarının sık sık değiştirilmesi ve genişletilmesi

sonucunda ekonomik gereklere ve faaliyet amaçlarına uygun olmayan yapılar ortaya

çıkmıştır.

KİT’lerdeki istihdam sorununu, bu kuruluşların faaliyet sonuçlarından

bağımsız düşünmek imkansız görünmektedir. Çünkü KİT’lere istihdam konusunda

yapılacak her türlü müdahale, faaliyet sonuçlarına doğrudan yansımakta ve

kuruluşların verimlilik ve karlılığını olumsuz etkilemektedir. Özellikle kimi

KİT’lerde toplam giderler içinde personel giderlerinin payının %90’lara vardığı ve

bu giderlerde tasarruf sağlamanın neredeyse imkansız olduğu göz önüne alındığında,

145

KİT’lerin aslında kendiliğinden zarar eden değil, müdahaleler sonucunda zarar

ettirilen kuruluşlar olduğu sonucuna varılmaktadır.

146

SONUÇ

Ülkemizde kamu iktisadi teşebbüsleri kuruldukları yıllardan bu yana

ekonomide önemli fonksiyonlar üstlenmişler ve toplumsal ihtiyaçların

karşılanmasına önemli ölçüde katkı sağlamışlardır. Ancak zaman içinde izlenen

çeşitli politikalar, KİT’leri çeşitli sorunlarla karşı karşıya bırakmıştır. Bu sorunlara

kalıcı çözümler bulunamamış olması da KİT faaliyetlerini giderek daha da olumsuz

şekilde etkilemiştir.

KİT’lerin üretken faaliyetlerini etkileyen unsurların bir kısmı dışsal, bir kısmı

ise içsel nitelik arz etmektedir. Kamu teşebbüslerinin dışsal unsurları etkileme

olanağının bulunmadığı göz önüne alındığında, esas üzerinde durulması gereken

nokta, faaliyetlerin işletme içinde alınabilecek önlemlerle daha etkin şekilde nasıl

gerçekleştirilebileceğinin araştırılması olmaktadır.

Sürekli değişen koşullara kamu işletmelerin ayak uydurabilmesi için gereken

koşulların başında işletme içi kaynakların en etkin şekilde kullanılması gelmektedir.

Bu açıdan performanslarını izleyip artırmak isteyen kamu işletmeleri, girdilerle

çıktılar arasındaki ilişkileri ortaya koyan etkinlik düzeylerini doğru şekilde tespit

edebildikleri ölçüde ileriye yönelik planlama faaliyetlerini sağlıklı şekilde

gerçekleştirebilecekler, bu paralelde yürüttükleri faaliyetlere yön verebilecekler ve

projeler geliştirebileceklerdir.

Kamu iktisadi teşebbüsleri kamusal kaynakları kullanarak faaliyette

bulunduklarından, bu teşebbüsler için kaynakların en etkin şekilde kullanması bir

iktisadi gerekliliğin ötesinde bir zorunluluktur . Zira kamusal kaynakların sınırlı buna

karşın karşılanması gereken ihtiyaçların çok çeşitli ve sınırsız olması, kamu

147

teşebbüslerinin kullandığı kaynaklar ile elde ettikleri çıktılar arasındaki dengenin

optimal düzeyde kurulmasını gerektirmektedir.

Diğer yandan performans artırıcı kararlar alınabilmesinin yolu, performansın

gerçekçi şekilde ölçülüp izlenmesinden geçmektedir. Bir işletme için mevcut

durumun belirlenmesi, varsa sorunların kaynağının tespit edilmesi ve düzeltici

önlemlerin alınması bu ölçme ve izleme sürecinin sonucunda

gerçekleştirilebilmektedir.

Bu çalışmanın esas amacı, bir göreli etkinlik ölçüm yöntemi olan

matematiksel programlama tabanlı Veri Zarflama Analizi yönteminin, kamu iktisadi

teşebbüslerinin etkinlik ölçümünde nasıl kullanılabileceğini ortaya koymaktır. Bu

amaç doğrultusunda, TEDAŞ’a bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin etkinlik

ölçüm ve değerlendirmesi yapılmıştır.

Analiz çerçevesinde, girdi yönelimli model esas alınmış ve 5 girdi değişkeni

ve 2 çıktı değişkeni analize dahil edilmiştir.

Analiz sonucunda ulaşılan veriler ışığında;

i. 64 dağıtım müessesesi arasında 9 müessesenin toplam teknik etkinliğe, 15

müessesenin ise salt teknik etkinliğe sahip olduğu tespit edilmiştir.

ii. Müesseselerin toplam teknik etkinlik skorlarının 0,7-1,00 arasında

yoğunlaştığı ve Ağrı, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Hakkari, Kars, Mardin, Muş, Van

ve Batman müesseselerinin etkinlik değerinin 0,7 nin altında kaldığı; salt teknik

etkinlik skorlarının da 0,7-1,00 arasında yoğunlaştığı ve Erzurum müessesesi hariç

sayılan 9 müessesenin etkinlik değerinin 0,7 in altında kaldığı gözlemlenmiştir. 0,7

değerinin altında kalan bu müesseselerde etkinsizliğin esas olarak kayıp-kaçak

oranının yüksek olmasından kaynaklandığı saptanmış, bu açıdan etkinsizliğin

148

giderilmesi için mutlaka teknik kayıplara ve bunların giderilmesine odaklanılması

gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.

iii. Dağıtım müesseselerinin toplam etkinlik değeri ortalama 0,828 olarak

bulunmuştur. Bu değer, 64 dağıtım müessesesinin, mevcut çıktı düzeylerini

koruyarak kendilerine tahsis edilen kaynakları optimum şekilde kullanıyor hale

gelebilmesi için girdilerini %17,2 oranında azaltmaları gerektiğini ortaya

koymaktadır.

iv. Elde edilen toplam etkinlik değeri, salt teknik etkinlik ve ölçek etkinliği

bileşenlerine ayrıştırıldığında ise, dağıtım müesseselerinin salt teknik etkinliği 0,864

düzeyinde bulunmuştur. Bu değerden, etkinsizliğin %25’inin uygun ölçekte

faaliyette bulunulmamasından, geri kalan kısmının ise yönetsel birtakım

yetersizliklerden (teknik etkinsizlik) kaynaklandığı sonucuna ulaşılmaktadır.

v. Tüm müesseseler genelinde VZA hedefleri doğrultusunda kayıp-kaçak

oranının %28,4’ten %10,1’e indirilmesi ve böylece kayıp-kaçak oranında kabul

edilebilir düzeyin yakalanması mümkün görünmektedir.

vi. Müesseselerin en önemli girdilerden birini teşkil eden çalışan sayısı

itibariyle durum incelendiğinde, bu girdide %40 düzeyinde etkinsiz kullanımın

olduğu görülmektedir. Dağıtım müesseselerinde karşılaşılan bu sorun aslında tüm

KİT’lerin ortak sorunu olarak değerlendirilmektedir.

Elde edilen bu sonuçlar yorumlanırken, şu noktaların göz önünde

bulundurulması gerekmektedir;

i. İşletme tarafından kontrol edilebilen ve geliştirilmesi istenen konuların

analize dahil edildiğinden emin olunmalıdır. Aksi takdirde yapılan ölçüm amacına

ulaşmayacaktır.

149

ii. Elde edilen etkinlik düzeylerinin belirlenen faktörlere bir başka deyişle

analize dahil edilen değişkenlere göre ortaya çıktığı ve değişen faktörlere göre

etkinliklerin dolayısıyla etkin olan ve olmayan birimlerin de değişebileceği

unutulmamalıdır.

iii. Saptanan etkinlik seviyeleri, dağıtım müesseselerinin kaynak dağıtımı

açısından gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Zira çoğu dağıtım

müessesesi için mevcut çıktı düzeylerini daha az kaynak kullanarak elde etmek

mümkün görünmektedir.

iv. Etkinlik düzeyleri itibariyle performans ölçümünün tek seferlik değil,

zaman içinde belirli aralıklarla yapılması, performansın izlenmesi bakımından önem

taşımaktadır. Böylece konulacak birtakım performans hedeflerine ulaşılıp

ulaşılmadığı da göz önünde bulundurulmuş olacaktır.

Veri zarflama analizinin sağladığı bilgilerin, karar birimlerinin yöneticilerine,

kısa dönemde üretim biriminin faaliyetlerine ilişkin hedeflerin belirlenmesinde, uzun

dönemde ise konulan hedeflerin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğinin izlenmesinde

ve geleceğe yönelik yeni projelerin hayata geçirilmesinde yol göstereceği

anlaşılmaktadır.

150

ÖZET

Ülkemizde kalkınma sürecini başlatacak özel teşebbüs gücünün

yetersizliği, kamunun ekonomiye müdahalesine ve planlı sanayileşmeye

yönelmesine yol açmış, devletin kalkınmaya daha çok kamu yatırımlarıyla

katkıda bulunması sonucunu doğurmuştur. Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT),

bu gerekler doğrultusunda devletin ekonomik yaşamı yönlendirmesinin bir

aracı olarak ortaya çıkmıştır.

KİT’ler kuruldukları yıllardan bu yana, ulusal ekonominin gereklerine uygun

olarak dönüşüm geçiren kuruluşlar olmuşlardır. Cumhuriyetin ilk yıllarında yerli

tarım girdilerinin işlenmesine ağırlık veren KİT’ler, planlı kalkınma döneminde ara

mallarının, 1970’lerden itibaren de yatırım mallarının yerli üretimini

gerçekleştirmişler, 1980’li yıllarla birlikte değişen ekonomi politikaları paralelinde

daha çok alt yapı yatırımlarına yönelmişlerdir. Bu açıdan KİT’ler, ekonomi içinde bir

yandan çok önemli fonksiyonlar üstlenirken, diğer yandan ülkemizin gelişme ve

kalkınmasına büyük katkı sağlamıştır.

Tüm işletmelerde olduğu gibi, bu güne kadar ülkemiz ekonomisi içinde

önemli görevleri yerine getirmiş olan kamu teşebbüslerinde de işletme içi etkinliğin

ölçülerek izlenmesi, performansın artırılmasına yönelik kararların alınmasında ve

işletme faaliyetlerine yön verilmesinde önemli role sahiptir. Bu ölçüm ve izleme

süreci sonunda, geleceğe yönelik projelerin geliştirilmesine temel teşkil edecek

bilgilere ulaşılması da olanaklı hale gelmektedir.

Tez çalışmamız çerçevesinde, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ)’ye

bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin etkinlik düzeyleri saptanmaya çalışılmış,

151

bunun için birden çok girdi ve çıktı içeren üretim ortamlarında faaliyet gösteren karar

birimlerinin göreli etkinliklerini ölçmekte kullanılan doğrusal programlama tabanlı

Veri Zarflama Analizi yönteminden yararlanılmıştır.

Analiz sonucunda bazı ölçek varsayımları altında dağıtım müesseselerinin

göreli etkinlik skorları elde edilmiş ve etkinsizliğe sebep olan nedenler incelenmeye

çalışılmıştır.

152

SUMMARY

In Turkey insufficiency of private entrepreneurs and capital led

goverment to intervene economy and to orientate planned industrialization. It

also caused goverment investments to increase in order to reach a satisfactory

level of development in Turkey. As a result of these conditions state economic

enterprises (SEE) took place as a tool for the goverment to arrange the

economy.

SEE’s have been adapted to dynamic economic needs since they were

founded. In the first years of the republic, they generally transformed domestic

agricultural inputs into outputs. In the planned development period, they produced

intermediate goods and with 1970’s they produced investment goods. And in 1980’s

in the light of changing economic policies they orientated to infrastructural

investments. With all these aspects, SEE’s not only performed vital functions in the

economy but also contributed to growth and development of the country.

Measuring and monitoring efficiency performs a quite important role in

decision making process aimed at increase the performance and orientate activities in

SEE’s like in any other organizations. With the help of this measurement and

monitoring process, it is probable to obtain basic knowledges for future projects.

In this thesis, using linear programming based Data Envelopment Analysis

which is used to measure relative efficiencies of decision making units acting in a

production environment including multiple inputs and outputs, I tried to find relative

efficiencies in 64 electricity distribution subsidiaries of Türkiye Elektrik Dağıtım

153

A.Ş..

As a result of this study, under some scale assumptions efficiency scores of

subsidiaries were determined and reasons of inefficiencies were tried to analyze.

154

KAYNAKÇA

• 20.10.1983 Tarih ve 18197 Sayılı Resmi Gazete.

• 18.6.1984 Tarih ve 18435 Sayılı Resmi Gazete.

• 9.4.1987 Tarih ve 19426 Sayılı Resmi Gazete.

• 27.11.1994 Tarih ve 22124 Sayılı Resmi Gazete.

• ABDULLAH, M., HUSAIN, N., KUMAN, S., “Evaluating Public Sector

Efficiency With Data Envelopment Analysis: A Case Study in Road

Transport Department ,Selangor, Malaysia”, Total Quality Management,

11:4, 830-836, 2000.

• AKAL, Zuhal, İşletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi: Çok Yönlü

Performans Göstergeleri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara,

2000.

• AKALIN, Güneri, KİT Ekonomisi, Esbank Yayınları, Ankara, 1990.

• ALPUGAN, Oktay, İşletme Bilimine Giriş, Per Yayınları, İzmir, 1998.

• ALTINOK, Tevfik, Kamu İktisadi Teşebbüsleri Sorunları ve Çözüm

Yolları, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1982.

• ATHANASSOPOULOS, A., GIOKAS, D., “The Use Of Data Envelopment

Analysis in Banking Institutions: Evidence From the Commercial Bank of

Greece”, İnterfaces, 30:2, 81-95, 2000.

• AYSAN, Mustafa, Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Uluslararası Pazarlar,

İ.Ü. Devlet İşletmeciliği Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1981.

155

• AYSAN, Mustafa, ÖZMEN, Selahattin, Türkiye’de ve Dünya’da Kamu

İktisadi Teşebbüsleri, Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1981.

• BAKLACIOĞLU, Sadık, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, A.Ü. Hukuk

Fakültesi Yayını, Ankara, 1976.

• BANKER, R.D.,CHARNES, A., COOPER, W.W., “Some Models For

Estimating Technical and Scale Efficiencies In Data Envelopment Analysis”,

Management Science, 30:1078-1092, 1984.

• BAYTAN, İlhan, Özelleştirme, Ankara, 1999.

• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul,

1989.

• BOUSSOFİANE, A., DYSON, R.G., THANASSOULİS, E., “Data

Envelopment Analysis”, Tutorial Papers in Operational Research Society,

1990.

• CEYLAN, Ali, VERGİLİEL, Melek, Türkiye’de Kamu İktisadi

Teşebbüsleri ve Özelleştirme, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı

Yayını, Bursa, 1989.

• CHARNES, A., COOPER, W.W., RHODES, E., “Measuring The Efficiency

of Decision Making Units”, European Journal Of Operational Research,

2:429-444, 1978.

• CİNGİ, S., TARIM, A., “Türk Banka Sisteminde Performans Ölçümü: DEA-

Malmquist TFP Endeksi Uygulaması”, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma

Tebliğleri Serisi, Sayı:1, 2000.

• COELLİ, M. J., “ A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment

Analysis Program”, Centre for Efficiency and Productivity Analysis

156

Working Papers, 8, 1996.

• CUBBİN, J., TZANİDAKİS, G., “Techniques for Analysing Company

Performance”, Businness Strategy Review, 9:2, 37-46, 1998.

• ÇEKİN, İlknur, Veri Zarflama Yönteminin Uygulamaya Hazırlanması,

Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1999.

• ÇELEBİ, Işın, Yeni Bir Düzen Anlayışı Özelleştirme, Milliyet Yayınları,

İstanbul, 1995.

• ÇOŞKUN, Gülay, Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara,1997.

• DEMİRCİ, S., “Türk Şeker Fabrikalarında Göreli Etkinlik Ve Verimliliğin

Mülkiyet İle İlişkisinin DEA-Malmquist İndeks Yaklaşımıyla İncelenmesi”,

http://www.econ.metu.edu.tr/cong2001/abstracts/papers/p040.pdf,

20.12.2002.

• DOLLERY, B., WORTHINGTON, A., “Efficiency Measurement In The

Local Public Sector:Econometric and Mathematical Programming Frontier

Techniques”, Australian Economic Review, 40, 40-62, 2001.

• DÜNYA EKONOMI POLITIKA GAZETESI, “Sanayinin Temeli KİT’ler

Özelleşiyor”, Cumhuriyetin 75 inci Yılında Türkiye Ekonomisi Özel Eki,

1998.

• FARRELL, M. J., “The Measurement of Productive Efficiency”, Journal of

the Royal Statistical Society, Series A, 120:253-290, 1957.

• FORSUND, F., SARAFOGLOU, N., “On The Origins of Data Envelopment

Analysis”, Memorandum from Department of Economics, University of

Oslo, 24, 2000.

• GARCİA, F., MARCUELLO, C., SERRANO, D., URBİNA, O., “Evaluation

157

of Efficiency in Primary Health Care Centres: An Application of Data

Envelopment Analysis”, Financial Accountability and Management, 15(1),

67-83, 1999.

• GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, İstanbul, 2000.

• GRASETTİ, L., “Linear Mixed Models In Efficiency Analysis: Evidence

from Validation Procedure”, Journal of the Royal Statistical Society, Series

A, general, 158:170-198, 1995.

• GÜLCÜ, A., “Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma Hastanesi Üzerinde Veri

Zarflama Analizi Yöntemi ile Görece Verimlilik Analizi”, Verimlilik

Dergisi, Sayı:4, 113-136, 2001.

• GÜRAK, H., “Verimlilik Artışları ve Eğitimli Yaratıcı İnsan Kaynakları

İlişkisi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3 , 7-36, 2001.

• HUGHES, A., “Guide to the Measurement of Government Productivity”,

Guide to Economic Performance Measurement for General Government

Sector Agencies, Office of Financial Management of the New South Wales

Treasury Publication, 2001.

• KARABIYIK, Lale, “KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Sermaye Piyasasındaki

Rolü”, U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2,

2000.

• KARLUK, Rıdvan, Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve

Özelleştirme, Esbank Yayınları, İstanbul, 1994.

• KASNAKOĞLU, H., “Etkinlik Ölçümü”, Verimlilik Dergisi, Sayı:2, 1990.

• KELEŞ, Ruşen, Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, İstanbul,

1994.

158

• KEPENEK, Yakup, YENTÜRK, Nurhan, Türkiye Ekonomisi, Remzi

Kitabevi, İstanbul, 2001.

• MUCUK, İsmet, Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2000.

• MÜFTÜOĞLU, Tamer, İşletme İktisadı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994.

• NORMAN, M., STOKER, B.; Data Envelopment Analysis, John Wiley &

Sons Publ., 1991.

• ORGANİZASYON VE HALKLA İLİŞKİLER MERKEZİ, 233 Sayılı Kamu

İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin

Uygulaması ve KİT’leri Özelleştirme Çalışmalarından Beklenenler,

Orhim Yayınları, İstanbul,1986.

• ÖZTÜRK, Nursel, 1980 Sonrası Yapısal Değişim Sürecinde KİT’ler,

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi

Enstitüsü, Ankara, 1998.

• SENGUPTA, J., “Testing Allocative Efficiency By Data Envelopment

Analysis”, Applied Economic Letters, 5, 689-692, 1998.

• ŞAHİN, Hüseyin, Türkiye Ekonomisi, Ezgi Yayınevi, Bursa, 2002.

• T.C. BAŞBAKANLIK ÖZELLEŞTİRME İDARESİ BAŞKANLIĞI,

Türkiye’de Özelleştirme, ÖİB Yayını, Ankara, 2001.

• T.C. BAŞBAKANLIK YÜKSEK DENETLEME KURULU; TEDAŞ

Elektrik Dağıtım Müesseseleri 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002.

• T.C. BAŞBAKANLIK YÜKSEK DENETLEME KURULU, 1995-2000

Yılları Kamu İktisadi Teşebbüsleri KİT Genel Raporları, Ankara.

• TAHA, Hamdy A., Yöneylem Araştırması, çev. A. Baray, Ş. Esnaf,

Literatür Yayınları, İstanbul, 2000.

159

• TARIM, Armağan, Veri Zarflama Analizi: Matematiksel Programlama

Tabanlı Göreli Etkinlik Ölçüm Yaklaşımı, T.C. Sayıştay Yayını, Ankara,

2001.

• TES-İŞ SENDİKASI, KİT’lerin Özelleştirilmesinden Doğan Problemler

ve Çözüm Önerileri, TES-İŞ Sendikası Eğitim Yayınları, Ankara, 1995.

• TOKGÖZ, Erdinç, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi, İmaj Yayıncılık,

Ankara, 2001.

• TÜRKİYE VAKIFLAR BANKASI, Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan

Özelleştirme, Vakıfbank Araştırma Dizisi, Yayın No: 2, Ankara, 1995.

• ULUCAN, A., “İSO500 Şirketlerinin Etkinliklerinin Ölçülmesinde Veri

Zarflama Analizi Yaklaşımı: Farklı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre

Getiri Yaklaşımları ile Değerlendirmeler”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, 57-2, 2002.

• WORTHİNGTON, A., “The Application Of Mathematical Programming

Techniques to Financial Statement Analysis: Australian Gold Production and

Exploration”, Australian Journal of Management, 23:1, 97-113, 1998.

• YAVUZ, İlknur, Sağlık Sektöründe Etkinlik Ölçümü: Veri Zarflama

Analizine Dayalı Bir Uygulama, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını,

Ankara, 2001.

• YOLALAN, R., “Parametresiz Etkinlik Ölçütleri ve Veri Zarflama Yöntemi”,

I. Verimlilik Kongresi Bildirileri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, 1991.

• YOLALAN, R., “Veri Zarflama Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3, 1990.

• YOLALAN, R., İşletmeler Arası Göreli Etkinlik Ölçümü, Milli

Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1993.