ÑAÏI HOÏC MÔÛ - BAÙN COÂNG TPHCM KHOA PHUÏ NÖÕ HOÏC

THAM VAÁN THANH THIEÁU NIEÂN

Caùc Taùc giaû: KATHRYN GELDARDø & DAVID GELDARD

Dòch vaø hieäu ñính: Nguyeãn Xuaân Nghóa & Leâ Loäc

2002

PHAÀN 1

TÌM HIEÅU TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN 1. TÍNH CHAÁT TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN

Coù nhieàu nhaø tham vaán chuyeân nghieäp chæ laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân vaø hoï ñaït ñöôïc thaønh coâng vaø maõn nguyeän vôùi coâng vieäc cuûa mình. Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng nhaø tham vaán ngaïi laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân. Coù leõ vì hoï thaáy khoù laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân hoaëc vì caùc keát quaû khoâng ñöôïc khích leä. Duø khoù laøm vieäc vôùi moät soá thanh thieáu nieân, vieäc tham vaán cho löùa tuoåi naøy thaät thích thuù, ñaày thaùch thöùc vaø coù hieäu quaû, mieãn laø ta hieåu bieát vaø toân troïng moät soá nguyeân taéc cô baûn. Caùc nguyeân taéc vaø thöïc haønh caàn thieát cho vieäc tham vaán thanh thieáu nieân khoâng phöùc taïp hoaëc khoù khaên, nhöng veà nhieàu maët coù söï khaùc bieät to lôùn vôùi nhöõng ñieàu caàn thieát trong tham vaán treû em hoaëc ngöôøi lôùn. Chæ caàn nhaän bieát caùch thöùc khaùc bieät caàn thieát laø coù theå ñaït tôùi thaønh coâng vaø maõn nguyeän. Ñeå giuùp ñôõ thanh thieáu nieân moät caùch coù hieäu quaû, chuùng ta caàn hieåu bieát tính chaát cuûa tuoåi thanh thieáu nieân vaø caùc quaù trình phaùt trieån lieân heä. Khi söï hieåu bieát naøy ñöôïc môû roäng, chuùng ta söû duïng phöông phaùp tham vaán tieân phong. Phöông phaùp naøy ñöôïc thieát keá ñeå ñoái chieáu quaù trình phaùt trieån tuoåi thanh thieáu nieân. Laøm caùch naøy, ta coù söï aên khôùp giöõa quaù trình tham vaán vôùi caùc kinh nghieäm rieâng cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy giuùp nhaø tham vaán keát hôïp haøi hoøa vôùi caùc em ñeå taïo neân moái quan heä coâng vieäc cuøng coù lôïi. Trong phaàn 1 saùch naøy chuùng ta seõ thaûo luaän veà caùc quaù trình phaùt trieån dieãn ra trong tuoåi thanh thieáu nieân vaø seõ xem xeùt aûnh höôûng cuûa nhieàu taùc nhaân kích thích töø beân trong vaø beân ngoaøi, ña daïng ñoái vôùi söï phaùt trieån tuoåi thanh thieáu nieân. Chuùng ta seõ baét ñaàu cuoäc thaûo luaän trong chöông naøy baèng vieäc xem xeùt vaán ñeà “thanh thieáu nieân laø gì?”, tieáp ñoù laø xem xeùt söï phaùt trieån ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân. Saùch naøy chuû yeáu khoâng phaûi laø moät luaän vaên lyù thuyeát, maø laø moät taäp saùch höôùng daãn thöïc haønh cho caùc nhaø tham vaán muoán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Ñaây laø saùch duøng keøm vôùi saùch “Tham vaán Treû Em : Höôùng daãn Thöïc haønh” (Geldard and Geldard, 1997). Caùc baïn ñoïc naøo muoán xem laïi lyù thuyeát veà phaùt trieån tuoåi thanh thieáu nieân saâu hôn coù theå tham khaûo Dacey and Kenny (1997), hai taùc giaû naøy ñaõ neâu leân nhöõng ñoùng goùp cuûa moät soá lyù thuyeát gia quan troïng, goàm coù G. Stanley Hall, Sigmund Freud, Ruth Benedict, Margaret Mead, Albert Bandura, Robert Havighurst, Abraham Maslow, Erik Erikson vaø Richard Lerner. Tuoåi thanh thieáu nieân laø gì ? Caâu hoûi “tuoåi thanh thieáu nieân laø gì ?” laø moät caâu hoûi veà ñònh nghóa, vaø tính chaát chính xaùc cuûa ñònh nghóa coù veû thay ñoåi tuøy moãi neàn vaên hoùa. Trong saùch naøy chuùng ta seõ xem xeùt tuoåi thanh thieáu nieân laø moät giai ñoaïn trong ñôøi ngöôøi giöõa tuoåi thieáu nhi vaø tuoåi thaønh nieân. Ñoù

laø thôøi kyø phaùt trieån con ngöôøi maø moät thanh thieáu nieân chuyeån töø söï tuøy thuoäc sang ñoäc laäp, töï quaûn vaø tröôûng thaønh. Thanh thieáu nieân chuyeån töø choã laø moät thaønh phaàn cuûa nhoùm gia ñình thaønh moät thaønh phaàn cuûa nhoùm cuøng löùa tuoåi vaø ñoäc laäp thaønh moät ngöôøi lôùn. (Mabey and Sorenson, 1995) Noùi chung, trong xaõ hoäi phöông Taây, cuoäc chuyeån bieán qua tuoåi thanh thieáu nieân töø thieáu nhi ñeán thaønh nieân goàm nhieàu ñieàu chöù khoâng phaûi chæ laø moät chuoåi thay ñoåi theo ñöôøng thaúng. Ñaây laø moät cuoäc bieán ñoåi tuaàn töï nhieàu chieàu, hoaëc laø moät cuoäc bieán ñoåi tuaàn töï cuûa con ngöôøi töø moät thieáu nhi thaønh moät con ngöôøi môùi, moät ngöôøi thaønh nieân. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng caàn löu yù laø nhöõng ñoåi thay caàn thieát nôi thanh thieáu nieân trong tuoåi thanh thieáu nieân khaùc nhau tuøy neàn vaên hoùa. Chaúng haïn nhö trong moät soá neàn vaên hoùa caùc troø chôi ñoùng vai cho treû em vaø ngöôøi lôùn ñeàu gioáng nhau. Ngöôøi ta coù theå mong muoán treû em khi coøn raát nhoû thöïc hieän coâng vieäc nhö lao ñoäng thaät vì phuùc lôïi cuûa gia ñình. Cuõng coù moät soá neàn vaên hoùa trong ñoù soá naêm ñöôïc giaùo duïc tröôùc khi laøm vieäc thaät laø ngaén. Trong nhöõng neàn vaên hoùa aáy vieäc chuyeån töø treû em sang ngöôøi lôùn coù veû ít thaùch thöùc hôn. (Mead, 1975) Tuoåi thanh thieáu nieân goàm moät quaù trình traûi qua moät thôøi kyø quan troïng trong ñôøi soáng con ngöôøi. Tuy nhieân, coù nhöõng khaùc bieät nôi moãi caù nhaân, vôùi moät soá treû chuyeån qua thôøi kyø thanh thieáu nieân nhanh hôn caùc treû khaùc. Löùa tuoåi thanh thieáu nieân traûi qua nhieàu thaùch thöùc khi gaëp nhöõng ñoåi thay sinh hoïc, taâm lyù vaø xaõ hoäi. Caùc quaù trình thay ñoåi quan troïng phaûi dieãn ra töø beân trong thanh thieáu nieân thì môùi coù theå ñoái maët vôùi nhöõng thaùch thöùc naøy moät caùch thích nghi vaø thaønh coâng. Khi moät thanh thieáu nieân khoâng theå ñöông ñaàu vaø giaûi quyeát thaønh coâng moät thaùch thöùc veà phaùt trieån, coù theå seõ xaûy ra haäu quaû baát lôïi veà taâm lyù, tình caûm vaø haønh vi. Coâng taùc tham vaán coù theå giuùp ích trong caùc ñieåm naøy khi nhaø tham vaán giuùp thanh thieáu nieân tìm nhöõng caùch thöùc môùi ñeå tieán tôùi moät caùch thích nghi trong cuoäc haønh trình phaùt trieån caàn thieát. Nhö seõ thaûo luaän ñaày ñuû ôû Chöông 5, moät soá thanh thieáu nieân thaønh coâng hôn caùc em khaùc trong vieäc ñoái maët vaø giaûi quyeát caùc thaùch thöùc cuûa tuoåi thanh thieáu nieân; caùc em chòu ñöïng toát hôn vaø coù caùch thöùc öùng phoù toát hôn. Ñieàu naøy coù leõ moät phaàn nhôø ôû ñaëc ñieåm caù nhaân, moät phaàn nhôø tieàn söû baûn thaân vaø moâi tröôøng hieän coù. Söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân ñöôïc xem xeùt theo nhöõng thaùch thöùc ñöông nhieân xaûy ra sau ñaây : • Nhöõng thaùch thöùc sinh hoïc • Nhöõng thaùch thöùc veà nhaän thöùc • Nhöõng thaùch thöùc veà taâm lyù • Nhöõng thaùch thöùc veà xaõ hoäi • Nhöõng thaùch thöùc ñaïo ñöùc vaø tinh thaàn Nhöõng thaùch thöùc sinh hoïc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân

Tuoåi thanh thieáu nieân baét ñaàu vôùi söï kieän lôùn leân ñuùng nghóa ñöôïc goïi laø söï daäy thì. Söï daäy thì lieân heä tôùi nhöõng hieän töôïng sinh lyù nhö hieän töôïng kinh nguyeät laàn ñaàu ôû beù gaùi vaø xuaát tinh laàn ñaàu ôû beù trai. Caùc söï vieäc naøy baùo hieäu böôùc ñaàu cuûa moät quaù trình thay ñoåi saâu saéc veà cô theå (Colarusso 1992). Duø ñaây laø moät quaù trình lôùn leân bình thöôøng noù cuõng coù theå taïo neân nhieàu khoù khaên cho caù nhaân. Ñaây ñaëc bieät coù theå laø tröôøng hôïp xaûy ra vôùi moät thanh thieáu nieân sôùm daäy thì hoaëc söï daäy thì chaäm laïi ñaùng keå. Trong nhöõng tình huoáng naøy, thanh thieáu nieân coù theå traûi qua moät möùc caêng thaúng khoù chòu. Haäu quaû coù theå laø söï ñaùnh giaù thaáp baûn thaân vaø töï nhaän ñònh baûn thaân keùm khieán caùc em caûm thaáy vuïng veà vaø thieáu töï tin. Nhöõng thay ñoåi sinh hoïc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân ñöa tôùi nhöõng thay ñoåi sinh lyù, nhöõng thay ñoåi tính duïc vaø nhöõng thay ñoåi tình caûm. Nhöõng thay ñoåi sinh lyù ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân dieãn ra nhöõng thay ñoåi lôùn veà sinh lyù. Caùc em taêng chieàu cao, troïng löôïng vaø söùc khoûe, phaùt trieån tính duïc vaø veà voùc daùng. Caùc beù gaùi nôû vuù, beù trai beã gioïng, moïc loâng, vaø nhöõng thay ñoåi xaûy ra ôû cô quan sinh duïc. Nhöõng thay ñoåi sinh lyù naøy dieãn ra trong moät khoaûng thôøi gian. Chuùng xaûy ra ôû nhöõng tuoåi khaùc nhau vaø ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau nôi thanh thieáu nieân khaùc nhau. Keát quaû laø coù theå coù nhöõng vaán ñeà laøm cho caùc em caûm thaáy boái roái, ngöôïng nguøng, vuïng veà vaø khoâng theo nhòp vôùi caùc baïn cuøng löùa tuoåi nhöng phaùt trieån ôû möùc ñoä khaùc. Vì vaäy khoâng coù gì laï khi nhieàu thanh thieáu nieân thieâu nöõ lo laéng nhieàu veà voùc daùng cuûa mình. Nhöõng thay ñoåi tính duïc Nhöõng söï gia taêng quan troïng vaø ñaày yù nghóa cuûa caùc hoùc-moân tính duïc xaûy ra trong tuoåi daäy thì. Ñieàu naøy khoâng nhöõng daãn tôùi nhöõng thay ñoåi nôi thaân theå nhö moâ taû ôû treân maø coøn kích thích söï gia taêng böøng daäy, ham muoán vaø ñoøi hoûi tính duïc ôû caû treû trai vaø treû gaùi. Nhöõng thay ñoåi naøy coù theå laø nguyeân nhaân söï khoù chòu nôi thanh thieáu nieân. Do söï böøng daäy cuûa ñoäng cô tính duïc, thanh thieáu nieân phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà tính duïc caù nhaân vaø nhaän thöùc veà giôùi tính cuûa mình. Nhöõng vaán ñeà naøy seõ aûnh höôûng tôùi caùc quyeát ñònh cuûa treû veà caùc moái quan heä. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, treû coù khuynh höôùng taïo moái quan heä gaàn guõi vôùi caùc baïn ñoàng giôùi tính vì caùc em caûm thaáy an toaøn hôn vôùi caùc baïn naøy (Blos, 1979). Ngoaøi ra, ñaây laø moät phaàn cuûa quaù trình rôøi xa söï tuøy thuoäc vaøo cha meï vaø gia ñình. Vaøo thôøi gian naøy, moät soá treû seõ döï vaøo vieäc thöû nghieäm tính duïc vôùi baïn beø. Tuy nhieân, ñoái vôùi moät soá treû khaùc, nhöõng caûm giaùc tính duïc ôû tuoåi thanh thieáu nieân böôùc ñaàu ñöôïc giaûi quyeát baèng töôûng töôïng vaø thuû daâm. Giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân tieâu bieåu leùo daøi töø 11 ñeán 14 tuoåi. Töø giai ñoaïn naøy caùc em laàn hoài chuyeån sang giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân tieâu bieåu keùo daøi töø 15 tôùi 18 tuoåi. Giai ñoaïn ñaàu vaø giai ñoaïn sau ñöôïc phaân bieät baèng nhöõng dò bieät veà nhaän thöùc, suy nghó veà ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi (Dacey and Kenny, 1997).

Giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, vôùi vieäc chaáp nhaän thaân theå môùi tröôûng thaønh veà sinh lyù vaø tính duïc, coù söï chuyeån daàn, nôi phaàn lôùn caùc em beù, tôùi caùc moái quan heä khaùc phaùi. Theo Colarusso (1992), ôû giai ñoaïn sau cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân nhieàu treû ñaõ saün saøng veà taâm lyù cho cuoäc soáng tính duïc tích cöïc keå caû giao hôïp. ÔÛ giai ñoaïn naøy moät soá treû coù theå baét ñaàu tìm hieåu sôû thích tính duïc cuûa mình vaø giaûi quyeát veà ñoàng tính luyeán aùi. Vì xaõ hoäi noùi chung coù xu höôùng dò öùng vôùi ñoàng tính luyeán aùi, neân nhöõng phaùt hieän aáy coù theå gaây aâu lo, ñaëc bieät neáu quyeát ñònh laø choïn moät baïn tình cuøng giôùi tính (Mabey and Sorensen, 1995). Veà söï phaùt trieån tính duïc, moät soá em gaëp khoù khaên trong böôùc tieán töø giai ñoaïn ban ñaàu sang giai ñoaïn sau. Ñaây coù theå vì caùc em khoâng taùch ñöôïc tính duïc cuûa rieâng caùc em ra khoûi cha meï. Keát quaû laø caùc em coù theå rôi vaøo nhöõng töôûng töôïng tính duïc voâ boå, khieán caùc em khoâng theå höôùng tôùi nhöõng baïn tình ngoaøi voøng loaïn luaân (Colarusso, 1992). Khi nhaän xeùt söï phaùt trieån tính duïc, ñieàu quan troïng caàn nhaän bieát laø kinh nghieäm tính duïc sôùm khoâng phaûi laø daáu chæ cuûa böôùc phaùt trieån nhanh. Thaät ra, noù coù theå laø daáu chæ cuûa söï chaán thöông tính duïc cuûa thôøi nieân thieáu. Nhöõng thay ñoåi tình caûm Suoát löùa tuoåi thanh thieáu nieân, söï gia taêng caùc hoùc-moân tình duïc coù theå aûnh höôûng traïng thaùi tình caûm cuûa thanh thieáu nieân. Tuy nhieân seõ laø sai laàm neáu cho raèng chæ coù caùc hoùc-moân taùc ñoäng vaø chuùng laø nguyeân nhaân duy nhaát cuûa nhöõng thay ñoåi tính khí. Chuùng taùc ñoäng leân thanh thieáu nieân baèng phoái hôïp vôùi nhöõng thay ñoåi lôùn khaùc, nhö nhöõng thay ñoåi trong quan heä xaõ hoäi, thay ñoåi veà nhöõng nieàm tin, veà thaùi ñoä vaø veà nhaän thöùc veà chính mình (Self-perception). Roõ raøng nhöõng thay ñoåi sinh hoïc ñaët ra nhöõng thaùch thöùc lôùn cho thanh thieáu nieân. Caùc em phaûi thích öùng vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa cô theå coù theå gaây xaùo troän vaø lo aâu, vôùi söï phaùt sinh caùc ñoøi hoûi tình duïc loâi keùo thanh thieáu nieân vaøo vieäc khaùm phaù nhöõng moái quan heä môùi, chính chuùng, taïo ra nhöõng thaùch thöùc xaõ hoäi môùi. Nhöõng thaùch thöùc veà nhaän thöùc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân. Trong khi nhöõng thay ñoåi sinh hoïc xaûy ra nôi thanh thieáu nieân, nhöõng ñoåi thay veà nhaän thöùc cuõng dieãn ra. Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng tö duy tröøu töôïng, phaùt hieän caùch suy nghó nhöõng vaán ñeà veà caùc moái quan heä, thaáy ñöôïc nhöõng caùch môùi veà xöû lyù thoâng tin, vaø hoïc caùch suy nghó saùng taïo vaø coù pheâ phaùn. Phaùt trieån tö duy tröøu töôïng Theo Piaget (1948 – 1966) trong giai ñoaïn ñaàu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân caùc em chuyeån tieáp roõ reät töø “nhöõng hoaït ñoäng cuï theå” sang giai ñoaïn cuûa “nhöõng hoaït ñoäng hình thöùc”.

Nghóa laø, caùc em chuyeån töø nhöõng giôùi haïn cuûa tö duy cuï theå tôùi choã xöû lyù moät caùch coù nhaän thöùc caùc yù töôûng, caùc quan nieäm, vaø caùc lyù thuyeát tröøu töôïng. Thanh thieáu nieân coù theå nhieät tình löu yù tôùi caùc quan nieäm tröøu töôïng, caùc khaùi nieäm, vaø vì vaäy coù theå phaân bieät ñöôïc caùi gì laø thaät vaø caùi gì thuoäc veà yù töôûng. Flavell (1977) neâu leân moät soá caùch trong ñoù söï suy nghó cuûa thanh thieáu nieân vöôït khoûi söï suy nghó cuûa treû thô. Trong soá ñoù coù caùc khaû naêng sau ñaây : • Töôûng töôïng nhöõng söï kieän coù theå vaø khoâng coù theå. • Nghó veà nhöõng keát quaû coù theå coù töø moät löïa choïn duy nhaát. • Nghó veà nhöõng phaân nhaùnh cuûa vieäc phoái hôïp caùc khaû naêng. • Hieåu thoâng tin vaø haønh ñoäng döïa treân söï hieåu bieát ñoù. • Giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan tôùi giaû thieát vaø dieãn dòch. • Giaûi quyeát vaán ñeà trong nhöõng tình huoáng raát ña daïng vaø vôùi kyõ naêng lôùn hôn thieáu nhi. Thanh thieáu nieân chòu thaùch thöùc caû trong söï phaùt trieån caùc kyõ naêng nhaän thöùc naøy vaø vieäc vaän duïng chuùng. Khi ñaït ñöôïc nieàm tin trong vieäc vaän duïng caùc kyõ naêng aáy, coù theå caùc em seõ thöû nghieäm trong nhöõng tình huoáng môùi, nhöng khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaønh coâng. Roõ raøng laø hoïc hoûi thoâng qua thaønh coâng vaø thaát baïi laø moät phaàn cuûa söï thaùch thöùc. Tö duy höôùng veà baûn thaân. Thanh thieáu nieân ñeàu höôùng veà baûn thaân. Neùt rieâng naøy xuaát hieän ôû giai ñoaïn ñaàu tuoåi thanh thieáu nieân vaø phaùt trieån ñaày ñuû hôn vaøo giai ñoaïn giöõa cho ñeán giai ñoaïn cuoái tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc em coù theå coù yù nghó laø moïi ngöôøi ñang theo doõi mình nhö theå caùc em ñang ôû treân saân khaáu vaäy. Coù luùc caùc em “trình dieãn” thoaûi maùi tröôùc maét moïi ngöôøi, phoâ baøy nhöõng haønh vi hoaëc tö theá ñaëc bieät ñeå thu huùt söï chuù yù tôùi mình. Thanh thieáu nieân thöôøng döïng leân nhöõng caâu chuyeän veà baûn thaân maø Dacey vaø Kenny (1997) ñaõ neâu leân nhö laø nhöõng nguï ngoân cuûa baûn thaân. Caùc em coù theå coù nhöõng öôùc mô veà thaønh coâng vaø tin raèng ñoù laø söï thaät. Caùc em coù theå coù yù töôûng laø caùc em vöøa ñoäc ñaùo laïi vöøa khoù bò toån thöông (Elkind, 1967). Coù khi caùc em töï xem mình nhö toaøn naêng, toaøn quyeàn vaø caùc em khoâng theå naøo bò haïi. Taát caû ôû ñaây laø thaønh phaàn cuûa moät quaù trình phöùc taïp ñeå trôû thaønh moät caù nhaân ñoäc ñaùo trong cuoäc haønh trình tieán tôùi tuoåi thaønh nieân. Tieác thay, nhöõng nieàm tin naøy, vaø ñaëc bieät laø yù thöùc veà tính ñoäc ñaùo, khieán cho thanh thieáu nieân khoù tin raèng coù ai khaùc hieåu ñöôïc mình hoaëc bieát caùc em caûm nghó ra sao. Ñieàu naøy coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán. Khaû naêng nghó veà ngöôøi khaùc Cuøng vôùi yù thöùc veà tính ñoäc ñaùo hoaëc tính caù theå, coøn coù khaû naêng suy nghó pheâ phaùn ngöôøi khaùc vaø caùc vaán ñeà lieân quan ñeán nhieàu ngöôøi. Theo taàm nhìn rieâng, thanh thieáu nieân hoïc

caùch tìm hieåu hoaëc “gaùn yù nghóa” veà ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy giuùp caùc em quyeát ñònh veà caùch giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc. Nhöõng caùch thöùc môùi veà xöû lyù thoâng tin ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân khaû naêng cuûa caùc em veà nhaän thöùc, hieåu bieát vaø löu giöõ thoâng tin döôøng nhö taêng tieán theo tuoåi (Knight vaø caùc taùc giaû khaùc, 1985). Ngoaøi ra, caùc em phaùt trieån laàn hoài khaû naêng vaän duïng toát caùc chieán löôïc veà kyù öùc vaø caøng coù khaû naêng phaùt hieän nhöõng ñieàu töông phaûn (Keil, 1984). Nhö theá caùc thanh thieáu nieân lôùn tuoåi coù khaû naêng cao hôn caùc em nhoû tuoåi trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi phöùc taïp. Caùc em coù moät möùc ñoä xöû lyù thoâng tin phöùc taïp hôn. Tuy nhieân, khaû naêng xöû lyù thoâng tin naøy tuøy thuoäc nôi trí thoâng minh, vì theo moâ taû cuûa Jensen vaø caùc taùc giaû khaùc (1989), khaû naêng xöû lyù thoâng tin nhanh lieân quan tröïc tieáp vôùi nhöõng trình ñoä cao hôn veà hoaït ñoäng trí tueä. Khaû naêng suy nghó coù pheâ phaùn Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng suy nghó thuaàn lyù vaø vaän duïng khaû naêng suy nghó thuaàn lyù cuûa mình ñeå töï mình phaùn ñoaùn vaø quyeát ñònh. Caùc em coù theå nhaän bieát vaø xaùc ñònh caùc vaán ñeà, thu thaäp thoâng tin, laäp keát luaän öôùc chöøng roài ñaùnh giaù caùc keát luaän aáy ñeå ñöa ra quyeát ñònh. Ñieàu quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø coù nhieàu nghieân cöùu gôïi yù raèng ta coù theå daïy thanh thieáu nieân naâng cao khaû naêng suy nghó coù pheâ phaùn (Pierce vaø caùc taùc giaû khaùc, 1988). Nhö theá moät phaàn trong vai troø cuûa nhaø tham vaán coù theå laø giuùp treû tìm caùch thöïc hieän ñieàu naøy. Khaû naêng suy nghó saùng taïo Suy nghó saùng taïo bao goàm söï suy nghó saâu roäng, linh ñoäng, saùng taïo, bao goàm vieäc xem xeùt nhöõng tình huoáng xa vaø khaû naêng xeùt ñeán nhöõng giaûi phaùp ña daïng cho cuøng moät vaán ñeà. Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng suy nghó saùng taïo vaø nhôø ñoù coù theå hieåu vaø vaän duïng toát hôn pheùp aån duï (Dacey and Kenny, 1997). Khaû naêng sau cuøng naøy ñaëc bieät höõu duïng trong tình huoáng tham vaán maø pheùp aån duï coù theå laø coâng cuï maïnh meõ ñeå taïo söï ñoåi thay. Nhöõng thaùch thöùc taâm lyù ôû tuoåi nieân thieáu Nhöõng thay ñoåi veà sinh hoïc vaø nhaän thöùc ñaõ moâ taû khoâng nhöõng cho thaáy nhöõng thaùch thöùc tröïc tieáp, maø coøn coù aûnh höôûng quan troïng veà hoaït ñoäng taâm lyù nöõa. Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi thanh thieáu nieân coù lieân quan ñeán neùt chuû yeáu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân, ñoù laø söï taïo thaønh moät baûn ngaõ môùi. Thanh thieáu nieân khoâng coøn laø treû em; moät co ngöôøi môùi ñang xuaát hieän. Hình thaønh baûn ngaõ môùi

Coù leõ taùc ñoäng taâm lyù quan troïng nhaát ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø söï hình thaønh moät baûn ngaõ rieâng. Söï thaát baïi trong vieäc hoaøn thaønh moät baûn ngaõ rieâng veïn toaøn haàu nhö chaéc chaén seõ taïo ra aûnh höôûng taâm lyù tieâu cöïc. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Waterman chöùng minh (1992), oâng ta ñaõ ñieåm laïi moät khoái löôïng nghieân cöùu lôùn cho thaáy moái lieân heä chaët cheõ giöõa söï hình thaønh baûn ngaõ vaø hoaït ñoäng taâm lyù coù hieäu quaû. Nhö Kroger ñaõ neâu (1996), caùc lyù thuyeát gia lôùn nhö Erikson, Blos, Kohlberg, Loevinger vaø Kegan ñaõ vieát veà söï phaùt trieån baûn ngaõ ôû tuoåi thanh thieáu nieân baèng vieäc söû duïng nhöõng thuaät ngöõ coù tính caù theå nhö “caùi ta”, “baûn ngaõ”, “toâi” v.v… Duø hoï söû duïng nhöõng thuaät ngöõ coù tính caù theå, coù veû hoï ñeàu ñoàng yù raèng “baûn saéc caù nhaân”, nhö chuùng ta seõ tieáp tuïc söû duïng, neân ñöôïc xaùc ñònh baèng nhöõng thuaät ngöõ noùi veà “caùi ta” traùi vôùi nhöõng gì ñöôïc xem laø “caùi khaùc”. Nhöõng phöông tieän chuùng ta phaân bieät mình vôùi ngöôøi khaùc laø ñieåm trung taâm trong kinh nghieäm veà baûn ngaõ rieâng cuûa chuùng ta. Thanh thieáu nieân coù nhieäm vuï taïo neân caù tính rieâng coù tính ñoäc ñaùo vaø caù bieät. Tuy nhieân, trong quaù trình phaùt trieån yù thöùc veà baûn ngaõ rieâng, cuõng seõ coù noã löïc voâ thöùc duy trì söï lieân tuïc tính caùch rieâng bieät cuûa caù nhaân (Erikson, 1968). Trong khi baûn ngaõ rieâng phaùt trieån, theo thôøi gian, söï tröôûng thaønh dieãn ra, ñöa thanh nhieân ñeán löùa tuoåi tröôûng thaønh ngöôøi lôùn. Caùc chöùc naêng cuûa baûn ngaõ rieâng Adams vaø Marshall (1996) ruùt ra töø nhieàu coâng trình phaân tích vaø nghieân cöùu veà caùi ta vaø baûn ngaõ, neâu leân nhöõng ñieåm sau ñaây nhö laø naêm chöùc naêng ñöôïc ghi nhaän thoâng thöôøng nhaát veà baûn ngaõ caù nhaân : 1�Cung caáp caáu truùc cho söï hieåu bieát ta laø ai. 2�Cung caáp yù nghóa vaø phöông höôùng thoâng qua söï theå hieän, caùc giaù trò vaø muïc ñích. 3�Cung caáp yù thöùc veà töï chuû vaø yù chí töï do. 4�Giuùp taïo tính beàn vöõng, tính gaén keát vaø söï hoøa hôïp giöõa caùc giaù trò, nieàm tin vaø caùc cam

keát. 5�Giuùp nhaän bieát tieàm naêng thoâng qua yù thöùc veà nhöõng khaû naêng trong töông lai vaø nhöõng

choïn löïa thay theá. Adams vaø Marshall (1996) tin raèng vieäc tìm kieám baûn ngaõ laø moät quaù trình lieân tuïc khoâng chæ giôùi haïn trong tuoåi thanh thieáu nieân. Hai oâng chæ ra raèng baûn ngaõ rieâng coù theå thay ñoåi do yù thöùc cao veà baûn thaân, vaø raèng coù nhöõng ñieåm nhaïy caûm trong suoát chu kyø soáng, moät trong nhöõng ñieåm ñoù laø tuoåi thanh thieáu nieân, laø muùc maø vieäc laáy caùi toâi laøm troïng taâm vaø söï hình thaønh baûn ngaõ ñöôïc naâng cao. Duø chuùng ta ñoàng yù raèng vieäc tìm kieám baûn ngaõ laø moät quaù trình tieáp tuïc suoát ñôøi, caùc quan saùt cuûa chuùng ta nôi giôùi treû cuõng cho thaáy raèng vieäc laáy caùi toâi laøm troïng taâm vaø söï hình

thaønh baûn ngaõ aáy noåi baät hôn ôû tuoåi thanh thieáu nieân vaø laø ñaëc ñieåm trung taâm cuûa löùa tuoåi naøy. Caù theå hoùa Trong khi treû em soáng chan hoøa vôùi cha meï vaø gia ñình, thì thanh thieáu nieân ñi vaøo moät khoâng gian rieâng trôû thaønh moät caù nhaân taùch bieät. Noùi moät caùch khaùc, söï caù theå hoùa ñaõ dieãn ra. Quaù trình caù theå hoùa bao goàm söï phaùt trieån tính ñoäc laäp töông ñoái vôùi caùc moái quan heä gia ñình, söï suy yeáu caùc moái raøng buoäc vôùi nhöõng ñoái töôïng tröôùc ñaây laø quan troïng ñoái vôùi treû, vaø moät khaû naêng gia taêng ñeå nhaän laõnh vai troø chöùc naêng nhö laø moät thaønh vieân cuûa xaõ hoäi ngöôøi lôùn (Archer, 1992). Quaù trình taïo laäp baûn ngaõ rieâng vaø hoaøn thaønh caù theå hoùa coù nhöõng heä luaän yù nghóa veà maët xaõ hoäi. Thanh thieáu nieân chæ coù theå xaây döïng caùc quan nieäm veà baûn thaân trong hoaøn caûnh coù caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc, nhöng ñoàng thôøi cuõng tìm caùch thieát laäp söï taùch bieät baèng caùc ranh giôùi. Nhö theá, quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa thanh thieáu nieân, moät maët döïa treân söï caân baèng giöõa caù theå hoùa cuøng vôùi vieäc taïo thaønh baûn ngaõ rieâng, vaø moät maët khaùc laø hoøa nhaäp vôùi xaõ hoäi (Adams and Marshall, 1996). Neáu khoâng hoaøn thaønh ñöôïc söï caân baèng naøy, thì coù theå xaûy ra khuûng hoaûng caù nhaân ñoái vôùi thanh thieáu nieân, coù theå daãn tôùi tình traïng phaûi caàn ñeán söï tham vaán. Chaúng haïn nhö, neáu moät thanh thieáu nieân tìm kieám ôû möùc ñoä raát cao veà caù theå hoùa thì haäu quaû coù theå laø laøm hoûng caùc moái quan heä vôùi baïn beø cuøng trang löùa. Ñieàu naøy coù theå khieán cho em naøy bò loaïi tröø. Trong hoaøn caûnh naøy, caùc em coù khi seõ tìm ñeán keát baïn vôùi caùc thanh thieáu nieân bò loaïi tröø khaùc cuøng löùa tuoåi. Cuõng coù theå coù haäu quaû laø caûm nhaän cuûa thanh thieáu nieân veà söï ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc coù theå seõ giaûm bôùt (Schbossberg, 1989). Thay vì tìm moät möùc ñoä cao veà caù theå hoùa, moät soá thanh thieáu nieân laøm ngöôïc laïi, laø tìm söï gaén keát toái ña vôùi ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy coù theå khieán caùc em deã gaëp khoù khaên trong vieäc thích nghi vôùi hoaøn caûnh môùi ôû ñoù caùc em phaûi töï ñoái phoù vôùi tình theá (Josselson, 1987). Nhöõng ñaùp öùng xuùc caûm Khi thanh thieáu nieân tieán trieån trong cuoäc haønh trình töï phaùt hieän, caùc em phaûi lieân tuïc thích nghi vôùi nhöõng hoaøn caûnh va chaïm vaø kinh nghieäm môùi, ñoàng thôùi cuõng phaûi thích nghi vôùi nhöõng thay ñoåi veà sinh hoïc, nhaän thöùc vaø taâm lyù. Caû hai maët naøy ñeàu caêng thaúng vaø gaây lo laéng cho caùc em. Bôûi vaäy, ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân laø thanh thieáu nieân boäc loä khaû naêng suy giaûm veà chòu ñöïng, chaáp nhaän vaø thích nghi vôùi söï thay ñoåi (Shave and Shave, 1989). Vì vaäy giai ñoaïn phaùt trieån thôøi thanh thieáu nieân noåi baät vôùi phaûn öùng tình caûm vaø moät cöôøng ñoä cao veà söï ñaùp öùng tình caûm. Ñieàu naøy taïo khoù khaên cho thanh thieáu nieân trong vieäc kieåm soaùt vaø chænh söûa caùc ñaùp öùng veà haønh vi maø laém khi coù phaàn quaù ñaùng. Caùc kích ñoäng coù giaù trò töông ñoái nhoû ñoái vôùi ngöôøi lôùn coù theå taïo ra chuyeån bieán taâm traïng maïnh meõ ôû thanh thieáu nieân khieán ngöôøi thanh thieáu nieân phaûn öùng ôû möùc xuùc ñoäng cao baát ngôø goàm coù söï hung haêng, giaän hôøn, buoàn baõ, chaùn naûn vaø boái roái. Roõ raøng laø thanh thieáu nieân coù moät thôøi

gian khoù khaên trong vieäc ñoái phoù vôùi söï caêng thaúng cao ñoä veà caûm xuùc vaø caùc phaûn öùng cuûa mình. Moät xuùc caûm lôùn gaây suy suïp ôû tuoåi thanh thieáu nieân giai ñoaïn ñaàu laø söï xaáu hoå (Shave and Shave, 1989). Caùc em thöôøng caûm thaáy bò treâu choïc, laøm nhuïc vaø gaây boái roái, caûm thaáy chaùn gheùt vaø xaáu hoå veà chính mình. Vì vaäy ta coù theå hieåu taïi sao caùc em phaùt trieån cô cheá phoøng veä maïnh meõ, coù theå goàm coù söï khöôùc töø, choái boû, phoùng ngoaïi vaø thu mình laïi. Nhöõng cô cheá phoøng veä naøy giöõ vai troø quan troïng trong giai ñoaïn ñaàu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân, khi caùc em phaûn öùng vôùi hoaøn caûnh vaø taùc ñoäng qua laïi vôùi ngöôøi khaùc. Thöôøng caùc haønh vi khoâng thích hôïp laø do haäu quaû cuûa caùc cô cheá phoøng veä baûn thaân naøy xuaát phaùt töø beân trong. Baûn saéc daân toäc vaø söï ñieàu chænh taâm lyù Coù nhöõng vaán ñeà ñaëc bieät ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân thuoäc caùc nhoùm daân toäc ít ngöôøi trong moái quan heä ñeán vieäc taïo laäp baûn ngaõ rieâng. Moät phaàn quan troïng trong baûn ngaõ rieâng cuûa caùc em coù veû dính daùng tôùi baûn saéc daân toäc. Waterman (1964) coù neâu gôïi yù veà moät moâ hình taïo laäp baûn saéc daân toäc. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa söï phaùt trieån baûn saéc daân toäc, caùc thanh thieáu nieân daân toäc thieåu soá chaáp nhaän caùc giaù trò vaø thaùi ñoä cuûa neàn vaên hoùa thuoäc ña soá. Ñieàu naøy thöôøng bao goàm caû vieäc noäi taâm hoùa nhöõng caùi nhìn tieâu cöïc veà nhoùm mình. Waterman (1984) tin raèng giai ñoaïn ñaàu naøy cuûa vieäc phaùt trieån baûn saéc daân toäc tieáp tuïc cho ñeán khi caùc caù nhaân coù kinh nghieäm veà chuû nghóa chuûng toäc hoaëc thaønh kieán buoäc caùc em töï xem mình laø thaønh vieân cuûa nhoùm thieåu soá. Söï yù thöùc naøy ñöa caùc em tôùi choã tìm kieám moät baûn saéc daân toäc rieâng. Söï tìm kieám bao goàm caùc noã löïc hoïc hoûi veà neàn vaên hoùa cuûa mình vaø thöôøng caùc em coù xuùc caûm raát cao. Trong giai ñoaïn naøy, caùc tình caûm nhö töùc giaän vaø baát bình coù theå nhaèm vaøo caùi xaõ hoäi ña soá. Moät keát quaû thoûa ñaùng cuûa quaù trình taïo thaønh baûn saéc daân toäc naøy coù theå hoaøn taát baèng vieäc caùc caù nhaân phaùt trieån yù thöùc saâu xa veà vieäc thuoäc vaøo moät nhoùm xaõ hoäi. Caùc thaùch thöùc xaõ hoäi ôû tuoåi thanh thieáu nieân Moät thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø lieân quan ñeán nhu caàu xaùc ñònh moät choã ñöùng trong xaõ hoäi vaø ñaït ñöôïc yù thöùc thích nghi vôùi choã ñöùng ñoù. Ñaây laø moät quaù trình xaõ hoäi hoùa ñöa ngöôøi thanh thieáu nieân tôùi choã hoäi nhaäp vôùi xaõ hoäi. Quaù trình naøy dieãn ra cuøng luùc vôùi vieäc tìm kieám baûn ngaõ rieâng. Thaät ra, quaù trình xaõ hoäi hoùa vaø söï tìm kieám baûn ngaõ rieâng tuøy thuoäc nhau vaø lieân heä vôùi nhau raát chaët cheõ. Vieäc xaõ hoäi hoùa naâng cao yù thöùc veà baûn ngaõ rieâng, vaø söï phaùt trieån baûn ngaõ rieâng giuùp cho thanh thieáu nieân ñaùp öùng nhöõng kyø voïng vaø tieâu chuaån cuûa xaõ hoäi. Xaõ hoäi roäng lôùn, cha meï, gia ñình vaø caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi ñeàu coù nhöõng kyø voïng nôi ngöôøi thanh thieáu nieân. Nhöõng kyø voïng naøy döïa treân nhaän ñònh chính ñaùng raèng ngöôøi thanh thieáu nieân baây giôø ñaõ coù khaû naêng öùng xöû theo caùch rieâng cuûa mình. Caùc kyø voïng chung cuûa

xaõ hoäi, cha meï vaø baïn ñoàng löùa, cuøng vôùi nhöõng thay ñoåi veà nhaän thöùc vaø veà taâm lyù môùi ñaït ñöôïc, ñoøi hoûi ngöôøi thanh thieáu nieân phaûi thay ñoåi trong öùng xöû vôùi xaõ hoäi. Nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi Nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi ñaët ra söï thaùch thöùc cho thanh thieáu nieân vaø coù giaù trò trong vieäc giuùp caùc em tieán leân treân con ñöôøng tôùi tuoåi tröôûng thaønh. Trong caùc coäng ñoàng maø ngöôøi lôùn bieåu loä nhöõng kyø voïng vaø nhöõng giaù trò nhaát quaùn, thì thanh thieáu nieân coù khuynh höôùng phaùt trieån yù thöùc tích cöïc veà baûn ngaõ (Ianni, 1989). Traùi laïi, ôû nhöõng coäng ñoàng maø gia ñình, nhaø tröôøng vaø coäng ñoàng khoâng ñem laïi söï höôùng daãn nhaát quaùn vaø nhöõng muïc ñích tích cöïc, thì thanh thieáu nieân coù nhöõng haønh vi khoâng thích hôïp, trôû thaønh luùng tuùng vaø hoaøi nghi, vaø hình thaønh moät yù thöùc muø môø veà baûn thaân. Ngöôøi thanh thieáu nieân chæ xaây döïng ñöôïc baûn ngaõ rieâng trong phaïm vi nhöõng moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc. Coù nhöõng moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc ñöông nhieân laø phaûi coù söï toân troïng vaø ñaùp öùng caùc kyø voïng cuûa hoï. Xaõ hoäi noùi chung coù kyø voïng veà caùch thanh thieáu nieân neân cö xöû nhö theá naøo, vaø nhöõng ñieàu naøy thöôøng xung ñoät vôùi caùc kyø voïng cuûa ngöôøi thanh thieáu nieân. Bôûi vaäy, nhu caàu caù theå hoùa cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân ñöa tôùi söï thaùch thöùc coù tính xung ñoät ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân ñang coá gaéng xaùc ñònh baûn ngaõ rieâng, vaø ñoàng thôøi, ñang khaùm phaù nhöõng caùch môùi ñeå thích nghi vôùi xaõ hoäi. Keát quaû laø, döôøng nhö coù söï maâu thuaãn tinh thaàn raát ñaùng keå nôi nhieàu thanh thieáu nieân ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán söï ñoäc laäp nghòch vôùi tuøy thuoäc, vaø coù lieân quan vôùi vieäc theå hieän nhöõng thay ñoåi veà thaùi ñoä vaø haønh vi trong khi vaãn duy trì caùc moái quan heä xaõ hoäi (Archer, 1992). Thanh thieáu nieân coù nhieàu nhieäm vuï lieân quan ñeán nhöõng kyø voïng maïnh meõ cuûa xaõ hoäi. Havighurst (1951) tin raèng söï thöïc hieän toát 9 nhieäm vuï phaùt trieån neâu döôùi ñaây raát caàn thieát cho söï thích nghi cuûa thanh thieáu nieân : 1�Chaáp nhaän ngoaïi hình vaø vai troø veà giôùi cuûa mình. 2�Thieát laäp caùc moái quan heä ñoàng löùa vôùi caû hai giôùi. 3�Hoaøn taát söï ñoäc laäp tình caûm ñoái vôùi cha meï. 4�Löïa choïn vaø chuaån bò cho ngheà nghieäp. 5�Phaùt trieån caùc quan nieäm vaø caùc kyõ naêng trí tueä caàn thieát cho naêng löïc cuûa coâng daân. 6�Ñaït ñöôïc söï vöõng vaøng veà ñoäc laäp kinh teá. 7�Ñaït tôùi nhöõng maãu möïc haønh vi coù traùch nhieäm ñoái vôùi xaõ hoäi. 8�Chuaån bò cho hoân nhaân vaø ñôøi soáng gia ñình. 9�Xaây döïng nhöõng giaù trò coù yù thöùc hoøa hôïp vôùi moâi tröôøng soáng cuûa mình. Danh muïc caùc nhieäm vuï naøy coù veû laøm naûn loøng nhieàu thanh thieáu nieân. Moät soá seõ nhaän thaáy caùc thaùch thöùc naøy quaù naëng neà vaø seõ caûm thaáy muoán caùch ly vôùi xaõ hoäi bôûi vì caùc em khoâng theå hoaøn thaønh nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi.

Khi thanh thieáu nieân lôùn leân, caùc em baét ñaàu gioáng nhö nhöõng ngöôøi môùi thaønh nieân vaø coù theå giao tieáp tröôûng thaønh vaø hieäu quaû hôn caùc thieáu nhi. Do ñoù, ta coù theå hieåu vì sao nhieàu ngöôøi lôùn kyø voïng raèng haønh vi thanh thieáu nieân neân phaûn aùnh caùc tieâu chuaån haønh vi cuûa ngöôøi thaønh nieân. Kyø voïng thanh thieáu nieân seõ chòu traùch nhieäm vaø chuaån bò moät caùch coù yù thöùc ñeå ñaùp öùng nhöõng nhieäm vuï phaùt trieån cuûa tuoåi thanh thieáu nieân laø khoâng thöïc teá. Thanh thieáu nieân ñang ôû trong quaù trình phaùt trieån vaø ñang ñoái phoù vôùi nhöõng thaùch thöùc môùi vaø chöa töøng gaëp töø tröôùc, neân caùc em khoâng bieát taäp trung vaøo nhieäm vuï naøo vaø chaéc chaén coøn maéc sai laàm. Caùc thanh thieáu nieân quaù meät moûi vôùi nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi coù theå chuyeån tôùi haønh vi choáng xaõ hoäi, dính daáp vaøo caùc vieäc töø vi phaïm phaùp luaät ôû möùc thaáp tôùi choã phaïm toäi nghieâm troïng. Moät soá seõ tìm caùch thoûa maõn caùc nhu caàu baèng caùch gia nhaäp caùc baêng nhoùm phaïm phaùp. Khi tham gia baêng nhoùm caùc em coù theå caûm nhaän söï tuøy thuoäc vaøo ñoù ñaây laø nhu caàu cuûa caùc em cuøng vôùi nhöõng kyø voïng maø caùc em coù theå ñaùp öùng ñöôïc. AÛnh höôûng cuûa caùc kyø voïng xaõ hoäi coù tính khuoân maãu ñoái vôùi thanh thieáu nieân thuoäc caû hai giôùi ñaõ xaùc ñònh roõ trong caùc tö lieäu coù lieân quan (Shrof, 1995). Baát chaáp aûnh höôûng cuûa phong traøo ñaáu tranh cho nöõ quyeàn, caùc beù gaùi vaãn coù theå nhaän ñöôïc thoâng ñieäp raèng vai troø chính cuûa caùc em trong cuoäc soáng laø keát hoân, sinh con, laøm vôï vaø laøm meï toát. Ñieàu naøy coù theå laøm hoûng vieäc löïa choïn muïc ñích laâu daøi cuûa caùc em vaø laøm toån thöông loøng töï troïng cuûa moät soá em gaùi. Cuõng theá, caùc yù töôûng maø nhöõng em trai vò thaønh nieân coù ñöôïc veà vieäc laøm moät ngöôøi ñaøn oâng, coù theå gaây taùc haïi taâm lyù khi caùc chaùu coá gaéng, vöôn leân theo caùc yù töôûng ñoù. Ñoái vôùi caû beù gaùi cuõng nhö beù trai, caùc vaán ñeà töø nghieän ngaäp ñeán baïo haønh coù theå thöôøng coù goác reã töø choã caùc thanh thieáu nieân naøy khoâng ñuû khaû naêng ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoûi cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa. Kyø voïng cuûa cha meï Phaàn lôùn caùc baäc cha meï khoâng bieát caùi gì laø bình thöôøng vaø thöïc teá trong caùc kyø voïng maø hoï coù theå coù ñoái vôùi treû vò thaønh nieân. Khi con caùi hoï lôùn tôùi tuoåi thanh thieáu nieân nhieàu baäc cha meï baét ñaàu lo laéng, laém luùc coøn phieàn muoän vì nhöõng haønh vi bình thöôøng cuûa tuoåi thanh thieáu nieân. Rutter (1995) tin raèng phaàn lôùn thanh thieáu nieân khoâng ñaëc bieät khoù tính hoaëc gaây phieàn haø, nhöng trong xaõ hoäi phöông Taây, vaán ñeà laø cha meï bieát ñaùp öùng vôùi giai ñoaïn naøy. Baø cho raèng caùch ñaùp öùng cuûa cha meï coù theå taïo nhöõng caûm nghó tieâu cöïc vaø ñaåy treû tôùi choã coù haønh vi choáng xaõ hoäi. Trong tham luaän veà caùc vaán ñeà naøy baø laáy yù töôûng töø nghieân cöùu cuûa Steinberg (1990) Lyù thuyeát cuûa Steinberg (1990) cho raèng khi treû em tôùi tuoåi daäy thì, thì söï keát hôïp cuûa giai ñoaïn phaùt trieån thanh thieáu nieân vôùi haønh vi vaø tình caûm cuûa cha meï taïo neân nhöõng thay ñoåi to lôùn nôi cha meï khieán cha meï trôû neân raát phieàn muoän. Ñieàu naøy thöôøng ñi keøm vôùi söï suy giaûm haïnh phuùc trong hoân nhaân, tieác reû vì nhöõng cô hoäi tuoåi thô bò boû lôõ, nhaän ra quaù trình hoùa giaø, bò coâ laäp vaø khöôùc töø tình caûm töø tuoåi thanh thieáu nieân ñoäc laäp, bò cheâ bai caøng nhieàu bôûi caùc treû vò thaønh nieân quaäy phaù, söï sa suùt loøng toân troïng ñoái vôùi söï höôùng daãn vaø

thaåm quyeàn ñöôïc nhìn nhaän töø tröôùc, söï baát löïc, maát maùt daùng treû trung vaø nghi ngôø veà naêng löïc tính duïc cuûa baûn thaân. Steinberg vaø Steinberg (1994) tin raèng nhöõng thay ñoåi naøy thöôøng ñöa tôùi keát quaû laø cha meï khoâng coøn gaén boù vôùi caùc con ñang ôû tuoåi thanh thieáu nieân cuûa mình vaøo luùc caùc em raát caàn söï höôùng daãn vaø naâng ñôõ lieân tuïc. Ta coù theå hieåu, duø thaät ñaùng tieác, raèng moät soá cha meï xa rôøi con caùi vò thaønh nieân vaøo luùc naøy. Thanh thieáu nieân caàn taùch rieâng xa rôøi, bôûi vì trôû neân ñoäc laäp laø vai troø chính yeáu cuûa caùc em. Nhöng ñieàu naøy ñaõ khieán caùc baäc cha meï hoang mang vaø boû maëc con caùi trong khi caùc em caàn söï löu yù vaø chaêm soùc ñaëc bieät do nhöõng chuyeån bieán caùc em ñang thöïc hieän. Duø cho coù nhöõng söï caêng thaúng trong gia ñình, gia ñình vaãn phaûi laø phöông tieän höõu hieäu nhaát ñeå neâu cao caùc giaù trò cho tuoåi thanh thieáu nieân, giuùp caùc em ñaït thaønh coâng trong tröôøng vaø tin töôûng nôi caùc moái quan heä vôùi baïn ñoàng trang. Steinberg vaø Steinberg (1994) thaáy raèng moái lieân heä thoâng thöôøng cuûa caùc thanh thieáu nieân thaønh coâng laø do caùc em thöôøng coù nhöõng moái quan heä tích cöïc vôùi cha meï. Nhö theá, ñieàu thaùch thöùc quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø duy trì nhöõng moái quan heä tích cöïc vôùi cha meï trong khi hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu phaùt trieån, moät trong nhöõng muïc tieâu ñoù, coù phaàn nghòch lyù, laø taùch rôøi vaø caét ñöùt quan heä vôùi cha meï. Roõ raøng ñaây laø ñieàu raát khoù thöïc hieän. Cuoäc nghieân cöùu ñöôïc thaûo luaän trong chöông trình USA Today (Nöôùc Myõ Ngaøy nay, 1997) cho thaáy raèng phaàn lôùn treû em thöôøng taùch rôøi khoûi cha meï ôû khoaûng tuoåi töø 10 tôùi 18. Duø ñieàu naøy coù khi daãn tôùi choã roái loaïn chöùc naêng gia ñình, nhöng noù cuõng phaûi ñöôïc nhìn nhaän laø moät phaàn cuûa quaù trình tieán boä bình thöôøng cuûa thanh thieáu nieân. Coù nhieàu ñieåm khaùc nhau theo giôùi : beù trai thöôøng duøng ít thôøi gian cho gia ñình hôn beù gaùi. Coøn beù gaùi thì coù veû noùi vôùi cha meï veà nhöõng vaán ñeà rieâng tö nhieàu hôn laø beù trai. Nhieàu cha meï trôû neân phieàn muoän vì caùc con vò thaønh nieân cuûa hoï khoâng muoán thaûo luaän nhöõng vaán ñeà rieâng tö vôùi hoï. Tuy nhieân, vì caùc em ñang tìm kieám söï ñoäc laäp cho neân caùc em coù veû chæ noùi chuyeän vôùi cha meï vaøo luùc thích hôïp vôùi caùc em chöù khoâng phaûi ñaùp öùng theo yeâu caàu cuûa cha meï vaøo nhöõng luùc khaùc. Ngoaøi ra, coù leõ caùc em chæ thích noùi chuyeän neáu caùc em ñöôïc giöõ vai troø chuû ñoäng. Nhöõng neùt rieâng naøy cuûa thanh thieáu nieân coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán. Caùc kyø voïng cuûa thanh thieáu nieân Moät vaán ñeà coù taàm quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø “nhöõng ñieàu gì thanh thieáu nieân tin laø nhöõng thaùch thöùc chính cuûa caùc em?” Caùc em tin raèng nhöõng thaùch thöùc chính cuûa caùc em xoay quanh nhöõng vaán ñeà veà quan heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi vaø vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, vaø nhöõng vaán ñeà veà thaønh ñaït trong xaõ hoäi, tröôøng trung hoïc hoaëc ñaïi hoïc (Youniss and Smollar, 1985). ÔÛ ñaây coù moät soá ñieåm khaùc nhau lieân quan ñeán tuoåi taùc. Caùc aùp löïc hoïc ñöôøng ñöôïc caùc thanh thieáu nieân ít tuoåi nhaän ra laø gai goùc nhaát, trong khi ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân töø 14 tuoåi trôû leân thì söï xung ñoät giöõa cha meï vôùi con vò thaønh nieân ñöôïc nhaän ra laø gai goùc nhaát.

Caùc vaán ñeà veà nhöõng moái quan heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi thöôøng ñöôïc xem laø nhöõng raéc roái tröôùc maét, duø raèng caùc thanh thieáu nieân lôùn tuoåi thì thaáy raéc roái nhieàu hôn (Spirito vaø caùc taùc giaû khaùc, 1991). Cuøng vôùi vieäc taïo thaønh tình baïn vaø caùc moái quan heä gaàn guõi, phaàn lôùn thanh thieáu nieân thích thuoäc vaøo moät nhoùm maø caùc thaønh vieân coù cuøng thaùi ñoä vaø sôû thích. ÔÛ trong caùc nhoùm naøy caùc em coù nhöõng kyø voïng maïnh meõ raèng baïn caùc em seõ ñaùng tin caäy vaø trung thaønh vôùi caùc em. Caùc em coù khuynh höôùng khoù chaáp nhaän nhöõng haønh ñoäng thieáu toân troïng, traïng thaùi buoàn raàu, tính böôùng bænh, töï phuï, uoáng röôïu quaù nhieàu vaø khoaùc laùc. Nhöõng haønh vi aáy thöôøng deã gaây ra xung ñoät (Youniss and Smollar, 1985). NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC TINH THAÀN VAØ ÑAÏO ÑÖÙC ÔÛ TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN Ñieàu quan troïng trong caùc quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi vaø hình thaønh baûn ngaõ rieâng laø nhöõng vaán ñeà lieân quan tôùi phaùt trieån tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc. Phaùt trieån ñaïo ñöùc Suoát tuoåi thanh thieáu nieân, caùc em phaûi ñoái maët vaø nhaän chòu söï thaùch thöùc trong moät phaïm vi roäng veà caùc quyeát ñònh ñaïo ñöùc. Coù moät soá quan ñieåm khaùc nhau veà quaù trình phaùt trieån ñaïo ñöùc. Nhöõng ngöôøi goùp phaàn quan troïng vaøo lyù thuyeát trong laõnh vöïc naøy laø Kohlberg (1984) vaø Giligan (1983). Kohlberg (1968, 1984) gôïi yù veà moät moâ hình vôùi nhöõng giai ñoaïn noåi baät veà phaùt trieån ñaïo ñöùc döïa treân caùc caùch suy nghó veà nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån ñaïo ñöùc cuûa oâng nhö sau : Giai ñoaïn moät : Ñaïo ñöùc tieàn qui öôùc (tuoåi töø 4 ñeán 10). ÔÛ tuoåi naøy treû muoán laøm ñieàu toát vaø traùnh ñieàu xaáu vôùi ñoäng cô laø traùnh bò phaït hoaëc mong ñöôïc thöôûng. Giai ñoaïn hai : Ñaïo ñöùc theo qui öôùc (tuoåi töø 10 ñeán 13). Trong giai ñoaïn naøy thieáu nhi hoaëc thanh thieáu nieân hoïc thích nghi vôùi xaõ hoäi trong ñoù em sinh soáng. Caùc ñoäng cô ñeå laøm ñieàu toát hoaëc traùnh ñieàu xaáu tuøy theo söï nhìn nhaän cuûa ngöôøi lôùn. Ngoaøi ra, coøn coù söï nhaán maïnh veà vieäc tuaân theo luaät phaùp vaø traät töï. Giai ñoaïn ba : Ñaïo ñöùc haäu qui öôùc (tuoåi töø 13 trôû leân). Trong giai ñoaïn naøy caù nhaân phaùt trieån yù thöùc veà quyeàn con ngöôøi vaø baét ñaàu phaùt trieån löông taâm. Vieäc yù thöùc veà quyeàn con ngöôøi coù theå lieân heä vôùi söï suy nghó veà nhöõng thay ñoåi trong phaùp luaät ñeå ñaït tôùi nhöõng ñieàu kieän ñaùng chaáp nhaän hôn. Ngoaøi ra, ôû giai ñoaïn naøy thanh thieáu nieân coøn phaùt trieån yù töôûng roõ raøng veà nhöõng gì caùc em tin töôûng vaø veà nhöõng gì caùc em chuaån bò ñeå baûo veä. Caù nhaân seõ sôùm coù haønh ñoäng khoâng bieát sôï seät hoaëc ñeå ñöôïc söï chaáp thuaän. Traùi laïi, caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc ñaõ thaám vaøo beân trong vaø caù nhaân ñaõ sôû höõu caùc nguyeân taéc ñoù.

Kohlberg (1984) yù thöùc raèng khoâng phaûi taát caû thanh thieáu nieân ñeàu ñaït tôùi giai ñoaïn ba. Ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân, ñaïo ñöùc vaø caùc ñoäng cô coù theå chæ ôû giai ñoaïn moät. Ñoái vôùi caùc em, ñaïo ñöùc gaén lieàn vôùi phaàn thöôûng hoaëc laø khoâng “bò baét quaû tang”. Giligan (1983) tin raèng lyù thuyeát cuûa Kohlberg khoâng thöïc söï tieâu bieåu cho söï phaùt trieån ñaïo ñöùc cuûa nöõ giôùi, vaø ta phaûi nhìn nhaän raèng phaàn lôùn nghieân cöùu cuûa Kohlberg döïa vaøo caùc ñoái töôïng nam giôùi. Giligan gôïi yù raèng coù ba möùc ñoä roõ reät cuûa söï phaùt trieån ôû nöõ giôùi nhö sau : Möùc ñoä moät : Söï sinh toàn caù nhaân laø löïc ñaåy cho laäp luaän ñaïo ñöùc. Ngöôøi phuï nöõ bò haïn cheá nghieâm ngaët bôûi moái quan taâm veà chính baûn thaân mình. Möùc ñoä hai : Thanh thieáu nieân tieán tôùi vò trí hy sinh baûn thaân vaø thích nghi vôùi xaõ hoäi. Möùc ñoä ba : Caùc quyeát ñònh ñaïo ñöùc ôû giai ñoaïn naøy chuû yeáu döïa vaøo vieäc xem xeùt nhöõng nhu caàu rieâng cuûa phuï nöõ cuõng nhö cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Coù moät söï nhaán maïnh laø khoâng laøm toån thöông ngöôøi khaùc. Giligan (1983) tin raèng phuï nöõ thöôøng söû duïng ñaïo lyù veà söï chaêm soùc trong khi ñöa ra quyeát ñònh veà cuoäc soáng cuûa mình. Baø cho laø ñaïo lyù veà söï chaêm soùc xuaát phaùt töø moái gaén boù cuûa con caùi vôùi caùc baø meï, vaø raèng qua caùc baø meï caùc coâ gaùi hoïc hoûi veà tính chaát cuûa moái quan heä “cho vaø nhaän” trong ñoù caùc quyeát ñònh veà ñaïo ñöùc ñöôïc thöïc hieän. So saùnh caùc lyù thuyeát cuûa Giligan vaø Kohlberg veà phaùt trieån ñaïo ñöùc cho thaáy raèng coù nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ trong vieäc ñöa ra quyeát ñònh veà maët ñaïo ñöùc. Lyù luaän veà phaùt trieån ñaïo ñöùc cuõng chòu aûnh höôûng naëng neà bôûi phaïm vi trong ñoù ngöôøi thanh thieáu nieân sinh soáng vaø tuøy thuoäc raát lôùn nôi söï phaùt trieån trí tueä cuõng dieãn ra vaøo thôøi gian naøy (Lovat, 1991). Phaùt trieån tinh thaàn Khi thanh thieáu nieân tìm caùch thieát laäp baûn ngaõ rieâng, caùc em cuõng tìm kieám yù nghóa cuoäc ñôøi mình. Caùc em nhìn vaøo beân trong baûn thaân ñeå xem xeùt caùc tö töôûng vaø caûm nghó, vaø lyù luaän veà nhöõng ñieàu ñoù. Ñieàu naøy ñöa nhieàu baïn treû tôùi choã tìm kieám lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng caâu hoûi coù tính chaát tinh thaàn (Elkind, 1980). Nhöõng nieàm tin toân giaùo coù tính qui öôùc vaø söï tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng toân giaùo coù toå chöùc chöùng minh caùc maët veà tính taâm linh. Tuy nhieân, tính taâm linh nôi thanh thieáu nieân thöôøng ñöôïc chöùng toû theo caùch cô baûn hôn qua söï tìm kieám cuûa thanh thieáu nieân veà yù nghóa caùc kinh nghieäm thöôøng ngaøy trong cuoäc soáng. Fowler (1981) tin raèng tính taâm linh chæ coù theå phaùt trieån trong phaïm vi taêng tröôûng trí tueä vaø tình caûm cuûa caù nhaân. OÂng thaáy nhöõng nieàm tin tinh thaàn cuûa treû em 5 – 6 tuoåi tuøy thuoäc naëng neà vaøo vieäc chöùng minh caùc söï kieän töø nhöõng nhaân vaät thaåm quyeàn nhö cha meï vaø thaày coâ. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, söï nhaán maïnh döïa vaøo tính töôïng tröng hôn laø hieåu bieát söï thaät cuï theå. ÔÛ giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, kinh nghieäm rieâng, caùc

bieåu töôïng, caùc nghi thöùc coù theå chieám phaàn lôùn trong vieäc phaùt trieån nieàm tin tinh thaàn. ÔÛ giai ñoaïn naøy, caùc em coù veû nhaän bieát raèng ngöôøi khaùc coù theå coù nhöõng caùch hieåu bieát vaø bieåu loä ñaëc tính tinh thaàn cuûa hoï moät caùch khaùc vaø cuõng coù giaù trò. Moät soá thanh thieáu nieân nhaän thaáy caùc heä thoáng toân giaùo qui öôùc coù vaán ñeà vaø maâu thuaãn vôùi nhu caàu cuûa caùc em trong vieäc ñaït tôùi moät möùc ñoä taùch rôøi khoûi nhöõng truyeàn thoáng vaø giaù trò cuûa gia ñình. Caùc em naøy ñang phaán ñaáu vôùi vieäc hình thaønh baûn ngaõ, vaø ñang coá gaéng tìm choã ñöùng trong xaõ hoäi, coù theå ñöôïc thu huùt ñeán vôùi caùc tín ngöôõng khoâng chính thoáng ñeå tìm kieám nhöõng giaù trò vaø nieàm tin tinh thaàn cho mình. Moät soá caùc thanh thieáu nieân ñeán vôùi caùc tín ngöôõng aáy ñeå ñöôïc cung caáp nhaän thöùc saâu hôn veà yù nghóa cuoäc ñôøi. Tieác thay, caùc em coù theå tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng toân giaùo khoâng ñöôïc xaõ hoäi qui öôùc chaáp nhaän. Ñieàu naøy coù theå daãn tôùi choã caùc thanh thieáu nieân naøy bò gaït ra ngoaøi leà. Vieäc dính daáp vaøo phong traøo Satan laø moät ví duï veà hoaït ñoäng khoâng chính thoáng trong ñoù thanh thieáu nieân coù theå khaùm phaù ñaëc tính tinh thaàn cuûa mình. Tucker (1989) cho raèng thanh thieáu nieân ngaøy nay quaù öa thích loaïi kinh nghieäm caùc em tìm thaáy trong phong traøo Satan. Tieác thay, phong traøo Satan coù veû thu huùt vì moät soá lyù do. Noù cung caáp moät yù thöùc veà moái gaén boù vaø baûn saéc cuûa nhoùm, cô hoäi ñeå phaùt trieån nhaân caùch coù söùc maïnh “ma löïc” theo nhaän thöùc rieâng, coù söùc maïnh vì noù gaây ra noãi sôï nôi ngöôøi khaùc vaø thoaùt ñöôïc nhöõng haïn cheá cuûa caùc heä thoáng tín ngöôõng qui öôùc. Noù cuõng taïo cô hoäi ñeå coâng khai töø boû toân giaùo chính thoáng. Ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân raèng moät soá thanh thieáu nieân bò loâi cuoán vaøo heä thoáng tín ngöôõng naøy. TOÙM TAÉT Roõ raøng tuoåi thanh thieáu nieân laø thôøi gian khuûng hoaûng vaø thay ñoåi maø moät soá em coù theå ñoái phoù thích hôïp, nhöng ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân khaùc noù coù theå daãn tôùi nhöõng haäu quaû khoâng toát veà tình caûm, xaõ hoäi vaø taâm lyù. Muïc ñích chính cuûa tuoåi thanh thieáu nieân laø taïo chuyeån bieán töø tuoåi aáu thô sang tuoåi thaønh nieân. Thanh thieáu nieân caàn laøm ñieàu naøy khi giaûi quyeát caùc thaùch thöùc xaõ hoäi, taâm lyù vaø sinh hoïc. Ngoaøi ra, vieäc ñaït tôùi tuoåi thaønh nieân moät caùch thaønh coâng vaø khoâng bò toån thöông seõ chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng kinh nghieäm thôøi aáu thô, nhöõng caêng thaúng veà moâi tröôøng, nhöõng moái nguy veà moâi tröôøng. Nhöõng vaán ñeà naøy ñöôïc thaûo luaän trong caùc Chöông 2, 3 vaø 4. 2. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA CAÙC KINH NGHIEÄM TUOÅI AÁU THÔ Trong Chöông I ta ñaõ xem xeùt nhöõng thaùch thöùc veà xaõ hoäi, taâm lyù, nhaän thöùc vaø sinh hoïc maø caùc thanh thieáu nieân caàn phaûi ñoái phoù vaø vöôït qua. Nhöõng thaùch thöùc veà phaùt trieån naøy ñoái vôùi moät soá em coù theå laø gay go vaø quaù naëng neà. Tuy nhieân, nhieàu thanh thieáu nieân ñaõ saün saøng vaø nhieät taâm hoaøn thaønh nhöõng nhieäm vuï tröôùc maét. Trong nhöõng tình huoáng thuaän lôïi, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa cha meï thöông yeâu, cuûa thaày coâ thoâng caûm vaø cuûa xaõ hoäi roäng lôùn, giai ñoaïn chuyeån qua tuoåi thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc thöïc hieän töông ñoái deã daøng, vôùi keát quaû

laø trôû neân ngöôøi lôùn tröôûng thaønh thaät chöõng chaïc. Ñieàu baát haïnh laø treân thöïc teá coù nhieàu baïn treû khoâng traûi qua ñöôïc cuoäc haønh trình eâm aû trong tuoåi thanh thieáu nieân. Söï khoù khaên coù theå do nhieàu lyù do, maø nhaân toá quan troïng nhaát coù leõ laø khaû naêng öùng phoù vaø nhaân caùch cuûa thanh thieáu nieân. Caùc nhaân toá khaùc goàm coù aûnh höôûng caùc kinh nghieäm luùc aáu thô, nhöõng caêng thaúng ngoaïi sinh hoaëc thuoäc veà moâi tröôøng, vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi hieän thôøi. Laém khi taát caû caùc nhaân toá naøy taùc ñoäng vaøo naêng löïc cuûa thanh thieáu nieân suoát cuoäc haønh trình phaùt trieån tôùi choã tröôûng thaønh vaø thaønh nieân. Trong chöông naøy, chuùng ta seõ xem xeùt aûnh höôûng cuûa caùc kinh nghieäm aáu thô, maø neáu khoâng giaûi quyeát, coù theå taùc ñoäng tôùi naêng löïc cuûa thanh thieáu nieân trong vieäc thöïc hieän moät caùch thích nghi caùc nhieäm vuï cuûa tuoåi thanh thieáu nieân. Chuùng ta seõ thaûo luaän veà aûnh höôûng cuûa caùc vaán ñeà khoâng ñöôïc giaûi quyeát ôû tuoåi aáu thô lieân quan tôùi moãi ñieåm sau ñaây : • Nhöõng vaán ñeà gaén boù luùc nhoû • AÛnh höôûng cuûa haønh vi voâ ích cuûa cha meï • AÛnh höôûng vieäc bò laïm duïng • AÛnh höôûng cuûa chaán thöông • AÛnh höôûng di truyeàn Nhöõng vaán ñeà gaén boù luùc nhoû Töø GAÉN BOÙ, duøng trong saùch taâm lyù veà phaùt trieån, moâ taû khuynh höôùng cuûa moät em beù lieân tuïc tìm kieám söï gaàn guõi vôùi moät nhaân vaät ñaëc bieät, thöôøng laø ngöôøi meï, ñeå laøm giaûm söï caêng thaúng beân trong. Boulby (1969) laø ngöôøi ñoùng goùp chính cho lyù thuyeát xaùc ñaùng naøy. OÂng tin raèng söï gaén boù laø moái raøng buoäc tình caûm vöõng beàn coù chöùc naêng sinh hoïc quan troïng caàn thieát cho söï sinh toàn, vaø raèng moái quan heä giöõa moät chaùu beù vaø hình aûnh gaén boù seõ taïo neân neàn taûng yeân oån töø ñoù chaùu beù coù theå khaùm phaù vaø laøm chuû theá giôùi. Moät soá treû em khoâng coù cô hoäi ñeå taïo neân söï gaén boù yeân oån vôùi moät ngöôøi. Caùc em coù theå coù nhöõng baäc cha meï thôø ô hoaëc xöû söï quaù ñaùng, hoaëc bò naèm vieän laâu daøi caùch ly vôùi cha meï, hoaëc maát cha meï do tai naïn, do chieán tranh, hoaëc bò nhieàu chaán thöông khieán khoâng theå taïo söï gaén boù yeân oån ñöôïc. Keát quaû laø caùc treû naøy phaûi chòu ñöïng ñieàu maø ngöôøi ta goïi laø söï roái loaïn veà gaén boù coù theå ñem laïi cho caùc em nhöõng haäu quaû raát traàm troïng. Loaïi gaén boù maø treû taïo ra vôùi ngöôøi chaêm soùc ban ñaàu coù theå aûnh höôûng tôùi söï phaùt trieån cuûa treû suoát caû ñôøi. Caùc thanh thieáu nieân coù ñöôïc sö gaén boù töông ñoái yeân oån phaûi chòu ñöïng caùc söï kieän caêng thaúng ít hôn vaø nheï hôn ôû trong tröôøng vaø ít caêng hôn trong nhöõng naêm ôû ñaïi hoïc so vôùi caùc treû coù söï gaén boù thieáu yeân oån. Caùc thanh thieáu nieân naøy cuõng coù naêng löïc hoïc taäp cao hôn (Burge vaø caùc taùc giaû khaùc, 1977). Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy söï gaén boù vôùi cha meï coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi hình

aûnh töï thaân, ñaëc bieät laø veà nhöõng maët ñaït ñöôïc söï noåi baät trong tuoåi thanh thieáu nieân nhö hình aûnh veà thaân theå, muïc ñích ngheà nghieäp vaø baûn naêng giôùi tính (O’Koon, 1997). Söï gaén boù sôùm vôùi nhöõng ngöôøi chaêm soùc ñaàu tieân coù veû coù aûnh höôûng nhieàu ñoái vôùi caùc kinh nghieäm sau naøy cuûa thanh thieáu nieân vaø chi phoái caû caùch thöùc trong ñoù thanh thieáu nieân giaûi quyeát nhöõng tình huoáng caêng thaúng. Söï gaén boù baát oån hoaëc khoâng thoûa ñaùng trong tuoåi aáu thô ñöôïc gaén keát vôùi söï laïm duïng caùc chaát gaây nghieän sau naøy (Gerevich and Backsai, 1996; Burge vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997), vôùi caùc roái loaïn veà aên uoáng (Burge vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997; Salzman, 1997), hoaït ñoäng tình duïc sôùm vaø haønh vi tình duïc coù nguy cô cao (Smith, 1997) vaø hình aûnh töï thaân yeáu keùm (O’Koon, 1997) nôi thanh thieáu nieân. Ngöôøi ta cuõng thaáy raèng nhöõng roái loaïn aâu lo coù leõ xaûy ra thöôøng hôn nôi caùc thanh thieáu nieân coù moái gaén boù yeáu ôùt vôùi meï caùc em hoài coøn beù so vôùi caùc em coù caùc moái gaén boù yeân oån (Warren vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997). Roõ raøng, ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø nhaän bieát moät soá haønh vi thieáu thích nghi ôû tuoåi thanh thieáu nieân phaàn naøo coù theå laø do caùc moái quan heä gaén boù yeáu ôùt vôùi caùc nhaân vaät ban ñaàu luùc aáu thô. AÛnh höôûng haønh vi voâ ích cuûa cha meï Gia ñình laø nguoàn cung caáp chính moâi tröôøng vaät chaát, trí tueä vaø tình caûm trong ñoù treû em sinh soáng. Moâi tröôøng seõ aûnh höôûng tôùi quan ñieåm cuûa treû veà theá giôùi sau naøy trong cuoäc soáng, vaø ñoái vôùi naêng löïc cuûa treû trong vieäc ñoái phoù vôùi caùc thaùch thöùc veà sau. Nhö theá, caáu truùc vaø moái gaén boù gia ñình seõ aûnh höôûng tôùi söï ñieàu chænh cuûa thanh thieáu nieân. Roõ raøng khaû naêng gia ñình hoaït ñoäng laønh maïnh seõ tuøy thuoäc nôi meï hoaëc caû cha meï. Quaû laø hieån nhieân vaø saùo cuõ khi noùi raèng cha meï coù aûnh höôûng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa treû em vaø thanh thieáu nieân. Duø vaäy, chuùng ta cuõng caàn nhôù söï thaät trong lôøi phaùt bieåu naøy, vaø nhaän bieát raèng nhieàu treû em coù cha meï ñaày naêng löïc giuùp caùc em lôùn leân bieát ñöông ñaàu vôùi thöû thaùch cuûa tuoåi thanh thieáu nieân moät caùch thaønh coâng. Tuy nhieân, vì saùch naøy vieát veà tham vaán, neân chuùng toâi seõ thöôøng xeùt tôùi nhöõng nhaân toá daãn ñeán caùc vaán ñeà cho thanh thieáu nieân, ñeå caùc nhaø tham vaán hieåu nhöõng vaán ñeà naøy khi thieát keá nhöõng chieán löôïc tham vaán tieân phong. Khi cha meï daønh öu tieân cho caùc nhu caàu cuûa hoï maø khoâng quan taâm ñuùng möùc tôùi nhu caàu cuûa con caùi hoï, thì caùc heä thoáng gia ñình trôû neân roái loaïn chöùc naêng (Neumark – Sztainer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997) vaø keát quaû laø treû em seõ bò taùc ñoäng nhieàu caùch nhö ñöôïc moâ taû trong Chöông naøy. Cha meï caàn uoán naén nhöõng haønh vi khoâng thích hôïp nôi con caùi vaø khuyeán khích söï phaùt trieån nhuõng haønh vi thích hôïp veà maët xaõ hoäi. Neáu hoï khoâng laøm vieäc naøy, thì seõ coù nhöõng haäu quaû ñeán caùc moái quan heä xaõ hoäi, hoaëc ôû trong tuoåi aáu thô hoaëc khi treû ñeán tuoåi thanh thieáu nieân. Thöôøng thöôøng coù moät trình töï phaùt trieån trong ñoù caùc haønh vi gaây haán vaø choáng xaõ hoäi phaùt trieån. Caùc haønh vi naøy thöôøng baét ñaàu vôùi caùc vieäc nhu lyù söï, khoe khoang vaø ñoøi

hoûi söï chuù yù. Neáu cha meï khoâng uoán naén ñuùng möùc nhöõng haønh vi naøy, thì coù theå chuùng seõ phaùt trieån ôû tuoåi thieáu nhi giai ñoaïn giöõa thaønh nhöõng haønh vi nhö hung döõ, ñaùnh loän, noùi doái vaø löøa gaït, vôùi keát quaû laø coù nhöõng moái quan heä keùm vôùi baïn ñoàng löùa. Phaù phaùch vaø troäm caép trong nhaø coù theå dieãn ra. Nhö theá caùc haønh vi gaây haán vaø choáng xaõ hoäi baét ñaàu ôû daïng nheï baèng haønh vi khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc nôi treû em vaø phaùt trieån daàn theo cöôøng ñoä, nhòp ñoä vaø hình thöùc khi treû lôùn daàn. Moät soá cha meï döï vaøo nhöõng haønh vi khoâng ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän ñaõ taïo haäu quaû tai haïi cho con caùi hoï. Tieác thay, khi cha meï döï vaøo caùc haønh vi khoâng thích nghi vaø phaûn xaõ hoäi hoï laøm gia taêng khaû naêng treû haønh ñoäng gioáng hoï (Kazdin, 1985). Ñaõ coù söï chöùng minh vöõng chaéc raèng caû haønh vi phaïm toäi laãn taät nghieän röôïu nôi cha meï, ñaëc bieät laø nôi nhöõng ngöôøi cha, coù lieân quan ñeán haønh vi choáng xaõ hoäi cuûa thanh thieáu nieân (West, 1982). Nhö theá, haønh vi voâ traùch nhieäm cuûa cha meï coù theå daãn tôùi haønh vi gaây haán vaø choáng xaõ hoäi chuyeån xuoáng trong gia ñình qua caùc theá heä tieáp theo. AÛnh höôûng cuûa söï laïm duïng Khi treû em bò laïm duïng thì seõ coù nhöõng haäu quaû taâm lyù vaø tình caûm ñoái vôùi caùc em vaøo luùc xaûy ra söï laïm duïng, vaø caû veà sau naøy khi caùc em tôùi tuoåi thanh thieáu nieân. AÛnh höôûng taâm lyù vaø tình caûm cuûa söï laïm duïng haàu nhö chaéc chaén daãn tôùi phaùt trieån nhöõng haønh vi khoâng thích nghi neáu treû hoaëc thanh thieáu nieân khoâng theå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà phieàn phöùc coù lieân quan moät caùch thoûa ñaùng. Xeùt tôùi nhöõng aûnh höôûng cuûa söï laïm duïng, chuùng ta seõ thaûo luaän nhöõng ñieåm sau ñaây : • Söï boû beâ – Khoâng quan taâm • Laïm duïng tình caûm • Laïm duïng thaân theå • Laïm duïng tình duïc Thöôøng thì aûnh höôûng cuûa caùc loaïi laïm duïng khaùc nhau truøng laép. Ngoaøi ra, phaûn öùng cuûa thanh thieáu nieân coù theå bò chi phoái bôûi nhöõng nhaân toá cô baûn nhö tieàn toá di truyeàn, caùc moái lieân heä gaén boù yeáu keùm hoài coøn nhoû vaø caùc khuoân maãu haønh vi gia ñình loaïn chöùc naêng, nhö ñaõ thaûo luaän phaàn tröôùc. Söï boû beâ – khoâng quan taâm AÛnh höôûng söï boû beâ ñoái vôùi treû em ñaõ ñöôïc taäp trung chuù yù trong nhieàu nghieân cöùu. Nhieàu treû em chòu nguy cô boû beâ xuaát thaân töø moâi tröôøng kinh teá xaõ hoäi thaáp vaø keùm may maén hoaëc caùc nhoùm thieåu soá bò thieät thoøi veà vaên hoùa. Caùc em khaùc ñeán töø nhöõng gia ñình loaïn chöùc naêng ôû ñoù coù nhöõng vaán ñeà taâm lyù, laïm duïng ma tuùy vaø/hoaëc röôïu cheø hoaëc coù nhöõng vaán ñeà veà taøi chaùnh (Swanson, 1991). Söï boû beâ coù theå daãn tôùi nhöõng vaán ñeà veà haønh vi, chuyeân caàn keùm, ñieåm hoïc taäp thaáp vaø noùi chung laø thaønh ñaït yeáu. Treû em bò boû beâ cho thaáy moái nguy

cô cao coù trieäu chöùng sau naøy trong ñôøi bò roái loaïn nhaân caùch coù tính choáng xaõ hoäi (Luntz and Widom, 1994). Khi moät thanh thieáu nieân coù tieàn söû bò boû beâ luùc aáu thô, thì em naøy coù theå mang caûm nghó giaän hôøn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chaêm soùc thôø ô, vaø coù veû coù vaán ñeà ñoái vôùi nhöõng vieäc nhö an toaøn baûn thaân, vieäc cung öùng nhöõng nhu caàu thieát yeáu, söï coâng baèng, tính thaúng thaén, söï tin caäy vaø tinh thaàn traùch nhieäm. Laïm duïng tình caûm Laïm duïng tình caûm thöôøng keát hôïp vôùi caùc daïng laïm duïng khaùc. McGee vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) nghieân cöùu caùc nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân veà caùc kinh nghieäm bò ngöôïc ñaõi goàm coù laïm duïng tình caûm, laïm duïng thaân theå, laïm duïng tình duïc, boû beâ vaø nhaän chòu baïo löïc trong gia ñình. Veà caùc loaïi laïm duïng naøy, caùc thanh thieáu nieân trong nghieân cöùu baùo caùo veà söï ngöôïc ñaõi tình caûm laø loaïi ngöôïc ñaõi naëng neà nhaát. Laém khi nhieàu baäc cha meï ñaët nhu caàu cuûa hoï leân tröôùc trong khi con caùi cuûa hoï vaø/hoaëc caùc thanh thieáu nieân caàn söï giuùp ñôõ, nhìn nhaän vaø uûng hoä ñeå coù haønh vi tích cöïc. Laøm theá, caùc baäc cha meï naøy ñaõ töï ñaùnh maát tình caûm cuûa con caùi hoï. Ñieàu naøy laø quaù ñaùng khi caùc treû naøy ñeán tuoåi thanh thieáu nieân, coù theå caùc em coù nhöõng vaán ñeà chöa ñöôïc giaûi quyeát lieân quan tôùi nhöõng nhu caàu tình caûm cuûa caùc em. Keát quaû laø coù raát nhieàu khaû naêng caùc em seõ tìm nhöõng phöông caùch môùi ñeå thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa mình. Chaúng haïn nhö caùc em coù theå dính daáp vaøo söï laïm duïng ma tuùy hoaëc gia nhaäp caùc nhoùm baïn ñoàng löùa tuoåi dính daáp vaøo nhöõng haønh vi “soâi noåi” coù nguy cô phaïm phaùp. Cuõng theá, trong caùc gia ñình laïm duïng ma tuùy vaø/hoaëc nghieän hoùa chaát, coù theå thieáu söï giao tieáp giöõa cha meï vaø con caùi, kyû luaät khoâng nghieâm vaø khoâng chaët cheõ trong gia ñình, vaø thieáu gaén boù vaø söï naâng ñôõ tình caûm gaàn guõi (Garcia, 1992). Treû em lôùn leân trong caùc gia ñình naøy coù theå mang veát thöông tình caûm vaøo tuoåi thanh thieáu nieân vaø keát quaû laø seõ deã phaùt trieån haønh vi loaïn chöùc naêng. Caùc thanh thieáu nieân neám muøi laïm duïng tình caûm khi coøn beù, thöôøng tìm ñeán tham vaán veà nhöõng vaán ñeà haønh vi. Nhieäm vuï cuûa nhaø tham vaán tieân phong laø xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà tình caûm cô baûn vaø giuùp baïn treû tìm ra giaûi phaùp. Laïm duïng thaân theå Treû em bò laïm duïng thaân theå chaéc chaén seõ mang nhöõng veát thöông taâm lyù vaøo tuoåi thanh thieáu nieân cuûa mình. Trong nhieàu tröôøng hôïp, khoâng nhöõng caùc em chæ caàn giaûi quyeát nhöõng kinh nghieäm ñau ñôùn trong quaù khöù, maø coù theå coøn caàn giaûi quyeát söï laïm duïng tieáp tuïc trong hieän taïi. Moät ñaëc ñieåm quan troïng trong laïm duïng thaân theå laø vaán ñeà quyeàn löïc vaø söï kieåm

soaùt. Keát quaû laø caùc thanh thieáu nieân bò laïm duïng khi coøn nhoû coù veû ñaõ coù nhöõng caûm xuùc chöa giaûi quyeát raát maïnh veà nhöõng vaán ñeà söùc maïnh vaø söï keàm cheá. Caùc cha meï laïm duïng coù ñaëc ñieåm chung laø khoâng nhaän traùch nhieäm veà haønh vi cuûa hoï, ñoå toäi cho con, khoâng nhaát quaùn noùi moät ñaøng laøm moät neûo, duøng quyeàn löïc ñoái vôùi con caùi, khoâng tin caäy caùc con, ích kyû, vaø quaù quan taâm tôùi nhu caàu cuûa chính hoï. Hoï coù khuynh höôùng aùp ñaët nhieàu laàn haønh vi laïm duïng cuûa hoï (Mc Evoy and Erickson, 1990) Thöôøng nhöõng keû laïm duïng thaân theå ñoái vôùi treû em ñaõ coù nieàm tin maïnh meõ veà vieäc nuoâi daïy con, söû duïng hình phaït thaân theå vaø kieåm soaùt vaät chaát ñoái vôùi treû nhö laø caùch uoán naén haønh vi. Hoï khoâng gioáng nhö caùc baäc cha meï coù thaåm quyeàn, troâng caäy vaøo nhöõng phöông phaùp kieåm soaùt haønh vi khoâng thoâ baïo vaø vaän duïng caùc chieán löôïc giao tieáp thích hôïp. Tieác thay, nhöõng cha meï chæ döïa vaøo bieän phaùp söùc maïnh, nhö duøng baïo löïc, hình phaït thaân theå ñeå ñoái phoù, vôùi con caùi thöôøng khoù thaønh coâng trong vieäc phaùt trieån nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc cuûa con caùi hoï (Hoffman, 1988). Caùc baäc cha meï döïa vaøo söï khen ngôïi, söï caùch lyù xaõ hoäi vaø traùnh hình phaït döôøng nhö taïo ra nhöõng ngöôøi con coù möùc phaùt trieån löông taâm cao vì con caùi hoï tieáp thu nhöõng tieâu chuaån vaø nhöõng giaù trò cuûa cha meï (Baumrind, 1971). Caùc baäc cha meï coù uy quyeàn haàu heát ñeàu thaønh coâng trong vieäc taïo ra nhöõng ngöôøi con coù traùch nhieäm vaø coù naêng löïc veà maët xaõ hoäi. Ngöôøi ta thaáy raèng treû em vaø thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå coù theå phaùt sinh trieäu chöùng gioáng nhö caùc em bò roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông (Glod and Teicher, 1996). Glod vaø Teicher (1996) ñaõ nhaän thaáy raèng treû em bò laïm duïng thaân theå coù nhöõng neùt hoaït ñoäng chính gioáng nhö caùc treû em coù trieäu chöùng roái loaïn hoaït ñoäng thaùi quaù do thieáu chuù yù (ADHD). Ñieàu naøy coù theå gaây luùng tuùng cho caùc nhaø tham vaán vaø coù taàm quan troïng ñaùng keå ñoái vôùi caùc vò aáy. Ngöôøi ta deã ñaùnh giaù sai vì nhöõng ñieåm töông ñoàng trong söï moâ taû caùc treû em vaø thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå vaø caùc em maéc beän ADHD. Cha meï cuûa caùc thanh thieáu nieân caàn phaùt trieån nhöõng kyõ naêng môùi ñeå coù theå chuyeån ñoåi töø choã nuoâi daïy treû em tôùi choã nuoâi daïy thích hôïp caùc thanh thieáu nieân. Thöïc hieän vieäc chuyeån ñoåi naøy laø vieäc quaù söùc ñoái vôùi moät soá baäc cha meï. Nhö theá, caùc thanh thieáu nieân trong nhöõng gia ñình nghieän ma tuùy vaø hoùa chaát vaø caùc gia ñình nghieän röôïu, coù theå coù nguy cô bò laïm duïng thaân theå vì cha meï cuûa caùc em coù theå thaát voïng vôùi söï thay ñoåi haønh vi cuûa caùc em. Ngoaøi ra, nhieàu cha meï nghieän röôïu vaø caùc chaát gaây nghieän khaùc coù khaû naêng keàm cheá noùng giaän raát keùm. Caùc thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå töø nhoû vaø chòu ñöïng söï laïm duïng ñoù keùo daøi tôùi tuoåi thanh thieáu nieân thöôøng phaûi öùng vôùi söï laïm duïng ñoù baèng moät trong hai caùch. Caùc em coù theå boäc loä caûm nghó baèng haønh ñoäng theo loái choáng xaõ hoäi vôùi möùc ñoä gaây haán cao, hoaëc giöõ laïi caùc caûm nghó ôû trong loøng vôùi haäu quaû laø phaùt trieån tính traàm caûm vaø naûy sinh yù töôûng töï töû. Caùc em giaáu caûm nghó beân trong cuõng coù theå thu mình vaø caét ñöùt caùc giao tieáp xaõ hoäi

chính thöùc cuûa thanh thieáu nieân vaø bò loaïi boû ñeå rôi vaøo caùc nhoùm baïn cuøng löùa tuoåi taùch rôøi khoûi xaõ hoäi (Schmidt, 1991). Moät vaán ñeà khaùc ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân choân giaáu caûm nghó trong loøng vaø caûm thaáy baát löïc, do haäu quaû cuûa söï laïm duïng thaân theå lieân tuïc töø luùc beù thô, laø moái nguy töï töû. Töï töû vaø toan töï töû ñaõ ñöôïc nhaän thaáy gia taêng nhö laø giaûi phaùp cuûa caùc thanh thieáu nieân yeáu keùm trong öùng phoù vôùi khoù khaên. Kaplan vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) nhaän thaáy raèng tæ soá caùc vuï toan töï töû gia taêng nôi caùc thanh thieáu nieân ñaõ bò laïm duïng thaân theå so vôùi caùc thanh thieáu nieân khoâng bò laïm duïng. Caùc thanh thieáu nieân naøy cuõng khaùc vôùi caùc thanh thieáu nieân khoâng bò laïm duïng ôû choã caùc em cho thaáy nhöõng nhaân toá nguy cô raát cao veà töï töû; chaúng haïn nhö traàm caûm, nghieän ma tuùy vaø haønh vi suy suïp. Laïm duïng tình duïc Laïm duïng tình duïc xaûy ra trong tuoåi thanh thieáu nieân ñaõ ñöôïc chöùng minh khaù nhieàu qua caùc tö lieäu nhö laø moät ñoùng goùp vaøo nhöõng vaán ñeà thích nghi cuûa tuoåi thaønh nieân vaø thanh thieáu nieân giai ñoaïn sau. Hôn nöõa, söï xaâm haïi tình duïc tröôùc tuoåi thanh thieáu nieân ñaõ goùp theâm nguy cô phaïm phaùp nôi thanh thieáu nieân (Widon, 1994). Caùc nghieân cöùu khaûo saùt nhöõng aûnh höôûng ngaén haïn cuûa söï laïm duïng tình duïc ôû thôøi thô aáu cho thaáy raèng caùc trieäu chöùng traàm caûm vaø lo laéng laø phoå bieán. Caùc naïn nhaân coù theå nhaän chòu nhöõng di chöùng coù theå tieáp tuïc suoát tuoåi thanh thieáu nieân, goàm coù nhöõng haønh vi nhieãm tình duïc, aùc moäng, traùnh giao tieáp, caùch ly, khoù nguû, hôøn giaän, haønh vi thieáu kieåm soaùt, nhöõng vaán ñeà veà thaân theå vaø nhöõng khoù khaên trong hoïc taäp. Caùc nghieân cöùu aûnh höôûng laâu daøi veà laïm duïng tình duïc treû em cho thaáy raèng, khi lôùn leân, caùc naïn nhaân cuûa söï laïm duïng aáy coù möùc ñoä cao veà nhöõng vaán ñeà thuoäc söùc khoûe taâm thaàn, keå caû traàm caûm, roái loaïn lo laéng, laïm duïng ma tuùy, loaïn chöùc naêng tình duïc vaø nhöõng khoù khaên trong giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc (Brown and Finkelhor, 1986). Hôn nöõa, söï laïm duïng tình duïc ôû tuoåi thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân ñaõ ñöôïc chöùng minh laø goùp phaàn vaøo caùc toan tính vaø haønh ñoäng töï töû (Vander May and Meff, 1982; Bagley vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997). Garnefski vaø Diekstra (1996) löu yù raèng caùc em trai bò laïm duïng tình duïc bò xuùc ñoäng raát nhieàu vaø coù nhöõng vaán ñeà veà haønh vi, bao goàm haønh vi töï töû nhieàu hôn laø caùc naïn nhaân nöõ. Nghieân cöùu cuûa caùc vò aáy cho thaáy haäu quaû cuûa söï laïm duïng tình duïc ñoái vôùi caùc beù trai teä haïi vaø phöùc taïp hôn ñoái vôùi caùc beù gaùi. Beù gaùi vò thaønh nieân bò laïm duïng tình duïc thöôøng coù maëc caûm töï ti hoaëc chaùn gheùt nöõ tính vaø tình duïc cuûa mình. Ñieàu naøy coù theå daãn tôùi söï quan taâm veà troïng löôïng thaân theå, hình daùng vaø taàm voùc (Oppenheimer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1985). Vì vaäy, ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân nhieàu thanh thieáu nieân bò laïm duïng tình duïc baùo caùo veà nhöõng roái loaïn hình aûnh veà thaân theå, thaáy mình to beùo, xaáu xí vaø baát xöùng. Caùc em coù theå coù xaùo troän veà aên uoáng (Hall vaø caùc taùc giaû khaùc, 1989). Roõ raøng laø bò laïm duïng tình duïc tuoåi thieáu nhi vaø xaùo troän veà hình aûnh thaân theå laø coù lieân quan vôùi nhau. Welch vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) phaùt hieän caùc thanh thieáu nieân coù trieäu chöùng roái loaïn vì haùu aên baùo caùo veà

nhöõng bieán coá ñaõ qua trong ñôøi, nhö bò laïm duïng tình duïc, coù lieân quan tôùi söï ñe doïa ñoái vôùi yù thöùc an toaøn vaø nguyeân veïn cuûa thaân theå. Hôn nöõa, Casper vaø Lyubomirsky (1997) cho thaáy haønh vi haùu aên coù lieân heä to lôùn vôùi laïm duïng tình duïc. Treû em ñaëc bieät bò laïm duïng tình duïc bôûi ngöôøi maï caùc em quen bieát vaø tin caäy. Söï laïm duïng aáy coù theå keùo daøi nhieàu naêm vaø thöôøng tieáp tuïc cho ñeán tuoåi thanh thieáu nieân. Theo Alexander vaø Kempe (1984), loaïi laïm duïng tình duïc nguy hieåm nhaát laø söï loaïn luaân giöõa cha meï vaø con gaùi. Cuõng coù tæ soá cao veà laïm duïng tình duïc giöõa caùc cha keá vaø con gaùi cuûa vôï. Thöôøng beù gaùi bò löøa doái ñeå nghó laàm raèng söï laïm duïng hoaøn toaøn laø do loãi cuûa em. Ngoaøi ra, em coøn bò caûnh caùo laø neáu em noùi cho ai bieát veà söï laïm duïng thì em seõ bò xem laø beù hö vaø cuõng coù theå bò baét vaø bò boû tuø. Thaät toäi nghieäp, keát quaû cuûa tình caûnh aáy thöôøng khieán em thu mình veà maët xaõ hoäi hoaëc chaïy troán gia ñình. Caùc em coù theå daây vaøo vieäc troán hoïc, chung chaï tình duïc böøa baõi vaø gaëp khoù khaên trong nhöõng moái quan heä sau naøy (Alexander and Kempe, 1984). Moät soá seõ vaøo ñöôøng maõi daâm. Thaät ñaùng thöông, caùc thanh thieáu nieân coù tieàn söû bò laïm duïng tình duïc khoâng nhöõng xoùt mình laø naïn nhaân, maø coøn coù nguy cô bieán ngöôøi khaùc thaønh naïn nhaân vaø chính mình phaïm toäi veà tình duïc (Mc Clellan vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997). Ngöôøi ta thöôøng thaáy naïn laïm duïng tình duïc trong thaân theå caùc thanh thieáu nieân bò xaùo troän naëng veà söùc khoûe taâm thaàn. Atlas vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) daãn chöùng veà söï hieän dieän xaùo troän baûn ngaõ phaân bieät nôi caùc thanh thieáu nieân vôùi tieàn söû veà laïm duïng tình duïc. Sanders vaø Giolas (1991) cuõng neâu yù kieán raèng caùc trieäu chöùng phaân lieät coù lieân heä vôùi nhöõng kinh nghieäm laïm duïng tình duïc gaây chaán thöông ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc trieäu chöùng phaân lieät coù veû lieân heä vôùi laïm duïng tình duïc gaây sôï seät raát nhieàu khieán cho thanh thieáu nieân coøn raát kinh haõi. Nhöõng neùt chính trong nhöõng tröôøng hôïp aáy phaân tích haønh vi veà nhöõng hoaøn caûnh cho thaáy trong ñoù treû “bay boûng”, maát lieân heä vôùi thôøi gian hoaëc coù veû khoâng ñaùp öùng vôùi nhöõng kích thích beân ngoaøi. AÛnh höôûng cuûa chaán thöông Phaàn lôùn caùc nghieân cöùu veà roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông ñaõ löu yù tôùi vieäc chöõa trò caùc trieäu chöùng cuûa ngöôøi lôùn chöù khoâng phaûi cuûa treû em. Caùc baùo caùo veà nhöõng ñaùp öùng cuûa treû em ñoái vôùi caùc söï kieän gaây chaán thöông cho thaáy caùc em coù nhöõng ñieåm raát gioáng vôùi nhöõng trieäu chöùng roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi ngöôøi lôùn. Moät soá nghieân cöùu gaàn ñaây veà roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi treû em ñaõ nghieân cöùu caùc treû em chòu caûnh thieân tai (Frederick, 1985; Earls vaø caùc taùc giaû khaùc, 1988), caùc thaûm hoïa do con ngöôøi (Handford vaø caùc taùc giaû khaùc, 1986) vaø caùc chaán thöông lieân quan ñeán thuû tuïc y khoa (Stoddard vaø caùc taùc giaû khaùc, 1989). Caùc phaùt hieän töø nhöõng nghieân cöùu naøy xaùc nhaän giaù trò söï toàn taïi cuûa roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi treû em, qua ñoù caùc söï kieän gaây chaán thöông ñaõ taïo neân thieät haïi theå chaát cho caùc em, hoaëc gaây toån thöông hoaëc cheát choùc cho moät ngöôøi thaân khaùc.

Moät trong nhöõng daïng chaán thöông thoâng thöôøng nhaát maø treû em ngaøy nay phaûi neám traûi laø baïo löïc trong gia ñình. Tieâu bieåu laø khi baïo löïc trong gia ñình xaûy ra thì seõ coù toån thöông vaø ñoâi khi caû caùi cheát cho ngöôøi lôùn, thanh thieáu nieân vaø thieáu nhi trong gia ñình. Duø laø treû em khoâng tröïc tieáp laø naïn nhaân, caùc em cuõng seõ bò chaán thöông do chöùng kieán caûnh baïo löïc vaø seõ chòu haäu quaû caêng thaúng haäu chaán thöông. Do haäu quaû cuûa söï caêng thaúng haäu chaán thöông, thanh thieáu nieân coù theå phaûi chòu ñöïng laëp laïi laâu daøi söï kieän gaây chaán thöông qua hoài öùc taùi dieãn, thaám saâu vaø/hoaëc qua nhöõng giaác mô. Caùc em coù theå traûi qua nhöõng giai ñoaïn hoài töôûng loän xoän trong ñoù caùc em thaáy mình haønh ñoäng hoaëc caûm nhaän nhö theå söï kieän ñang taùi dieãn thaät. Caùc em coù theå traûi qua söï phieàn muoän cao ñoä khi coù nhöõng ñieàu gôïi nhôù ñeán töø beân trong hoaëc beân ngoaøi gioáng nhö moät khía caïnh cuûa söï kieän gaây chaán thöông laøm cho kyù öùc soáng daäy. Caùc em coù theå kieân trì neù traùnh caùc kích thích coù lieân quan vôùi chaán thöông vaø coù theå traûi qua tình traïng cheát laëng hoaëc khoâng ñaùp öùng gì caû. Söï cheát laëng vaø chuû taâm traùnh caùc yù töôûng vaø caûm nghó lieân quan vôùi chaán thöông, moät söï khoâng theå hoài töôûng vaø töôøng thuaät caùc maët cuûa chaán thöông, khoâng höùng thuù löu taâm hay khoâng tham döï vaøo caùc hoaït ñoäng, vaø coù lieân quan ñeán nhöõng caûm xuùc bò döùt boû. Caùc em cuõng coù theå coù moät phaïm vi haïn cheá veà aûnh höôûng tình caûm (chaúng haïn nhö khoâng theå coù caûm nghó yeâu thöông). Ñoâi khi caùc em coù nhöõng caûm nghó dai daúng veà söï kích thích, caûnh giaùc quaù möùc, deã kích ñoäng vaø khoù taäp trung (Hieäp hoäi Taâm lyù Hoa Kyø, 1995). Chòu ñöïng baïo löïc nghieâm troïng coù lieân heä cao vôùi roái loaïn taâm thaàn, ñaëc bieät laø roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông (PTSD). Trong moät nghieân cöùu cuûa Steiner vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) ñaõ coù ñaùnh giaù veà söï noåi baät cuûa trieäu chöùng PTSD nôi caùc thanh thieáu nieân phaïm phaùp bò giam giöõ. Moät nöûa caùc ñoái töôïng moâ taû vieäc chöùng kieán caûnh baïo löïc giöõa nhieàu ngöôøi nhö laø söï kieän gaây chaán thöông cho caùc em. Trong soá caùc ñoái töôïng ñöôïc chaån ñoaùn veà roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông, taát caû ñeàu bieåu loä ôû möùc ñoä cao söï phieàn muoän, lo laéng, traàm caûm vaø bò haïn cheá ôû möùc thaáp vieäc kieåm soaùt kích thích vaø ñeø neùn tính gaây haán. Caùc em coù möùc ñoä cao veà phoøng veä, khoâng chín chaén nhö phoùng ngoaïi, phoøng thaân, ñoåi yù, khoâng giao tieáp vaø thu mình. Thaät ñaùng tieác, gioáng nhö naïn laïm duïng tình duïc maø naïn nhaân coù theå trôû thaønh ngöôøi laïm duïng, caùc em phaûi nhaän chòu, hoaëc chöùng kieán, caûnh baïo löïc trong gia ñình coù veû chính mình cuõng trôû thaønh hung baïo. Baèng chöùng cho ñieàu naøy laø, söï baïo haønh ôû möùc ñoä cao laï luøng, nhö baén gieát vaø ñaùnh ñaäp, ñöôïc thaáy gaây ra bôûi caùc thanh thieáu nieân ôû noäi thaønh maø baûn thaân töøng chöùng kieán caûnh baïo löïc traàm troïng (Singer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Cuõng coù nhöõng aûnh höôûng chaán thöông laâu daøi ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Desivilya vaø caùc taùc giaû khaùc (1996) xem xeùt nhöõng trieäu chöùng taâm lyù laâu daøi vaø nhöõng thay ñoåi haønh vi do gaëp söï taán coâng khuûng boá ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc haäu quaû, bao goàm nhöõng khoù khaên ôû noäi taâm vaø trong caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc, nhöõng vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn ôû möùc ñoä raát cao, deã bò toån thöông nhieàu tröôùc nhöõng khoù khaên veà taâm lyù gaây ra do caùc bieán coá gioáng

nhö caùc cuoäc chieán tranh, möùc ñoä thaân thieát vôùi ngöôøi phoái ngaãu thì thaáp, cuõng nhö coù tieàn söû lao ñoäng keùm oån ñònh hôn caùc thanh thieáu nieân khaùc khoâng gaëp caûnh aáy. Maát maùt Thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân thöôøng bò chaán do maát maùt. Caùc em coù theå maát baïn cuøng löùa tuoåi nhö baïn trai vaø baïn gaùi do taùi ñònh cö, bò töø boû, cheát, hoaëc töï töû. Caùc em cuõng traûi qua maát maùt veà cha meï do bò töø boû, laõng queân, ly dò hoaëc cheát. Ñoái vôùi treû khoâng nhaø cuõng coù moät soá maát maùt, maø maát maùt quan troïng laø khoâng ñöôïc giaùo duïc (Eddowes and Hranitz, 1989). Khi treû em traûi qua söï maát maùt, quaù trình phieàn muoän coù theå keùo daøi ñeán tuoåi thanh thieáu nieân vaø coù theå aûnh höôûng tôùi traïng thaùi tình caûm vaø haønh vi cuûa caùc em caøng ngaøy ngöôøi ta caøng nhaän bieát taàm quan troïng cuûa vieäc caùc thanh thieáu nieân phaûi phaán ñaáu vöôït qua quaù trình phieàn muoän ñeå cho cuoäc haønh trình phaùt trieån khoâng bò söï phieàn muoän caûn trôû. Trong khi söï traàm caûm do tang thöông laø bình thöôøng, ñieàu quan troïng laø caàn xem xeùt khi traàm caûm trôû thaønh beänh lyù. Caùc thanh thieáu nieân phaûi maát baïn do töï töû coù theå bò traàm uaát lôùn dieãn ra phöùc taïp hôn tang khoù (Brent vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993). Caùc thanh thieáu nieân cuõng coù theå naûy ra yù nghó töï töû maïnh meõ sau khi ngöôøi maø caùc em yeâu thöông töï töû. Khi naïn töï töû cuûa thanh thieáu nieân trôû neân aøo aït ôû xaõ hoäi phöông Taây, ngöôøi ta löu yù raèng söï maát ñi ngöôøi thaân sau vuï töï töû coù tính phöùc taïp hôn. Söï phaïm toäi giöõ vai troø to lôùn hôn trong vieäc maát ñi ngöôøi thaân khi caùi cheát laø do töï töû so vôùi caùi cheát do nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân (Peters and Weller, 1994). Caùc thanh thieáu nieân chòu söï maát maùt do caùi cheát cuûa moät baäc thaân sinh thöôøng bò chaán ñoäng thaät maïnh, maát nieàm tin vaø caûm nhaän roõ söï maát maùt. Ngöôøi ta nhaän thaáy caùc kinh nghieäm naøy caêng thaúng hôn nhöõng kinh nghieäm cuûa ngöôøi lôùn bò maát maùt cha meï do caùi cheát. Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy caùc thanh thieáu nieân giaän döõ nhieàu hôn tröôùc caùi cheát, roái loaïn giaác nguû, traïng thaùi chieâm bao vaø caùu kænh hôn ngöôøi lôùn (Meshot and Leitner, 1993). AÛnh höôûng di truyeàn Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn nhaän bieát raèng, ngoaøi aûnh höôûng veà kinh nghieäm cuoäc soáng, coù theå coøn coù nhöõng ñieàu kieän di truyeàn ñoái vôùi nhöõng roái loaïn veà haønh vi vaø taâm lyù trong tuoåi thanh thieáu nieân. Comings (1997) ñaõ ñieåm laïi baèng chöùng uûng hoä quan nieäm cho raèng nhieàu haønh vi quaäy phaù ôû tuoåi thieáu nhi vaø tuoåi thanh thieáu nieân goàm coù keùm chuù yù do quaù hieáu ñoäng, hoäi chöùng Tourette, thieáu khaû naêng hoïc taäp, söû duïng ma tuùy, gaây roái loaïn coù tính thaùch thöùc choáng ñoái, vaø roái loaïn haïnh kieåm laø thaønh phaàn cuûa caùc haønh vi coù tính töông taùc vaø coù nhaân toá di truyeàn maïnh meõ. Comings (1997) cuõng gôïi yù laø caùc thaønh toá di truyeàn cuûa caùc roái loaïn naøy coù moät soá “gen” chung aûnh höôûng tôùi caùc chaát dopamine, seratonin vaø caùc chaát daãn truyeàn veà thaàn kinh.

Toùm taét Trong chöông naøy chuùng ta ñaõ xem xeùt moät soá nhaân toá lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà khoâng ñöôïc giaûi quyeát trong tuoåi thieáu nhi coù aûnh höôûng tôùi tuoåi thanh thieáu nieân. Cho neân, ñieàu quan troïng laø, khi tham vaán cho caùc thanh thieáu nieân, chuùng ta neân xem xeùt nhöõng kinh nghieäm luùc aáu thôøi, ñoái vôùi naêng löïc cuûa caùc em ñeå thöông thaûo caùc nhieäm vuï phaùt trieån ôû tuoåi thanh thieáu nieân. 3. NHÖÕNG CAÊNG THAÚNG VEÀ MOÂI TRÖÔØNG ÑOÁI VÔÙI THANH THIEÁU NIEÂN. Tuoåi thanh thieáu nieân laø thôøi kyø ñoåi thay luùc aáy baïn treû ñoái maët vôùi nhöõng kinh nghieäm môùi. Caùc moâi tröôøng khaùc nhau trong ñoù thanh thieáu nieân chuyeån dòch coù veû nhö ñöa ñeán nhöõng söï vieäc vaø nhöõng hoaøn caûnh môùi meû vaø baát ngôø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñaùp öùng maø tröôùc ñaây thanh thieáu nieân chöa heà söû duïng ñeán. Xöû lyù chuyeän baát ngôø vaø bò phaûi söû duïng nhöõng ñaùp öùng chöa töøng ñöôïc thöû nghieäm chaéc chaén gaây neân aâu lo vaø taïo caêng thaúng nôi baïn treû. Coù söï khaùc bieät raát nhieàu trong nhöõng caùch thöùc trong ñoù thanh thieáu nieân öùng phoù vôùi söï caêng thaúng (xem Chöông 5). Coù moät soá thanh thieáu nieân ñaëc bieät coù söùc chòu ñöïng vaø coù nhöõng phöông caùch ñoái phoù ôû möùc cao, trong khi moät soá khaùc thaáy khoù ñaùp öùng vaø nhöõng ñoøi hoûi veà quaù trình phaùt trieån maø caùc em ñang daán thaân vaøo. Sau ñaây laø moät soá nhöõng moâi tröôøng vaø hoaøn caûnh coù tieàm naêng coá höõu gaây ra caêng thaúng nôi caùc thanh thieáu nieân: � Moâi tröôøng gia ñình � Moâi tröôøng giaùo duïc � Moâi tröôøng laøm vieäc � Caùc moái quan heä ñoåi thay � Ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà tình duïc � Caùc aùp löïc kinh teá xaõ hoäi vaø naïn thaát nghieäp Roõ raøng laø thanh thieáu nieân khoâng theå thoaùt khoûi söï ñoái maët vôùi caùc moâi tröôøng naøy, bôûi vì ñoái maët vôùi chuùng laø ñieàu khoâng theå traùnh trong cuoäc soáng. Ngoaøi ra, söï ñoái maët laø caàn thieát nhö moät thaønh phaàn cuûa quaù trình giuùp baïn treû chuyeån bieán töø em beù thaønh ngöôøi lôùn. Coù moät soá nhaân toá trong ñoù moâi tröôøng gia ñình coù tieàm naêng taïo ra caêng thaúng cho ngöôøi thanh thieáu nieân. Nhöõng nhaân toá naøy goàm coù: � Kieåu hoaït ñoäng cuûa gia ñình � Kieåu nuoâi daïy con � Moái quan heä cuûa cha meï � Ly thaân vaø ly dò � Caùc vaán ñeà hoãn hôïp cuûa gia ñình � Baäc sinh thaønh nghieän röôïu

� Baïo löïc trong gia ñình � Caùc vaán ñeà vaên hoùa Roõ raøng laø thanh thieáu nieân khoâng kieåm soaùt ñöôïc ñieàu naøo trong caùc nhaân toá naøy. Theá maø, caùc nhaân toá naøy laïi hôïp thaønh moät phaàn quan troïng cuûa moâi tröôøng trong ñoù thanh thieáu nieân phaûi hoïc caùc haønh vi môùi trong khi chuyeån mình töø treû thô thaønh ngöôøi lôùn. Duø tính chaát cuûa moâi tröôøng coù theå aûnh höôûng tôùi tieàm naêng cuûa thanh thieáu nieân ñeå chuyeån mình thaønh coâng tôùi tuoåi thanh thieáu nieân, thì chính nhöõng ñaùp öùng cuûa thanh thieáu nieân ñoái vôùi moâi tröôøng cuoái cuøng seõ quyeát ñònh möùc ñoä thaønh coâng aáy. Kieåu hoaït ñoäng cuûa gia ñình. Theo moâ taû veà moâ hình hoaït ñoäng gia ñình cuûa Mc Master (Epstein vaø caùc taùc giaû khaùc, 1980), thì caùc gia ñình khaùc nhau veà nhieàu phöông dieän. Moät soá gia ñình thì raát nghieâm khaéc, soá khaùc laïi deã daõi; moät soá gia ñình thì raøng buoäc, soá khaùc laïi buoâng lôi. Trong caùc gia ñình nghieâm khaéc thì caùc nguyeân taéc ñeàu roõ raøng vaø cöùng raén vôùi nhöõng haäu quaû nhaát ñònh vaø cuï theå neáu caùc nguyeân taéc ñoù bò phaù boû. Coù moät söï cam keát maïnh meõ duy trì nguyeân traïng, vaø coù böôùc ñaàu raát thaáp cho söï bao dung ñoái vôùi haønh vi baát ñoàng dó nhieân laø nhöõng gia ñình coù nhieàu khoù khaên vaøo nhöõng luùc maø söï thay ñoåi vaø taêng tröôûng laø caàn thieát. Nhö theá, hoï coù theå xem vieäc thanh thieáu nieân thí nghieäm nhöõng haønh vi môùi coù tính caù nhaân laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc ñoái vôùi gia ñình vaù coù theå gaây ra xung ñoät, baát hoøa. Cuõng theá, vì söï baát ñoàng khoâng ñöôïc nhìn nhaän, cho neân thieáu giaûi phaùp cho söï xung ñoät ñeå thöông thaûo roõ raøng veà nhöõng dò bieät (Garralda, 1992). Caùc gia ñình deã daõi khaùc coù nhöõng qui taéc deã daøng vaø raát töï do. Caùc gia ñình naøy coù theå gaëp ít vaán ñeà hôn khi thanh thieáu nieân thay ñoåi. Tuy nhieân, thanh thieáu nieân töø caùc gia ñình naøy coù theå thaáy khoù khaên trong vieäc thích nghi vôùi xaõ hoäi roäng lôùn vaø choå laøm vieäc maø caùc kyø voïng vaø caùc qui taéc khaùc coù theå ñöôïc aùp duïng. Cuõng coù theå coù nhöõng khoù khaên khaùc ñoái vôùi caùc em naøy: vì thieáu söï kieåm soaùt töø beân ngoaøi cuûa cha meï caùc em coù theå caàn döïa hoaøn toaøn vaøo ñieåm kieåm soaùt beân trong baûn thaân ñeå traùnh nhöõng haønh vi töï huûy hoaïi xem coù veû haáp daãn ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Trong caùc gia ñình raøng buoäc thanh thieáu nieân coù theå thaáy moâi tröôøng gia ñình baûo veä quaù möùc caàn thieát vaø caùc thaønh vieân trong gia ñình khoâng muoán chaáp nhaän nhu caàu cho caùc em tìm kieám moät möùc ñoä taùch rôøi vaø hình thaønh caù nhaân. Nhö theá, söï phaùt trieån cuûa baïn treû veà tính töï quyeát vaø ñoäc laäp coù theå bò trì treä. Cuõng theá, nhöõng gia ñình coù moät möùc cao veà söï aám cuùng vaø tình thöông coù theå thaáy khoù chaáp nhaän cho thanh thieáu nieân taùch khoûi gia ñình ñeå taïo söï ñoäc laäp caàn thieát. Caùc thanh thieáu nieân töø nhöõng gia ñình buoâng lôi coù theå coù moät soá thuaän lôïi trong vieäc tìm kieám söï ñoäc laäp bôûi vì caùc thaønh vieân trong gia ñình ñaõ coù moät möùc cao veà hoaït ñoäng ñoäc laäp trong nhöõng giôùi haïn caù nhaân roõ raøng. Tuy nhieân, caùc thanh thieáu nieân naøy coù theå khoâng nhaän ñöôïc söï uûng hoä cuûa gia ñình maø caùc em caàn trong khi chuyeån sang tuoåi thaønh nieân.

Töø cuoäc thaûo luaän naøy, ta thaáy ñieàu roõ raøng laø, theo baát cöù kieåu hoaït ñoäng naøo cuûa gia ñình, vaãn coù theå coù nhöõng vaán ñeà cho ngöôøi baïn treû. Ñieàu chænh theo nhöõng ñoåi thay cuûa tuoåi thanh thieáu nieân thaät laø khoù baát keå ôû trong moâi tröôøng gia ñình naøo. Tuy nhieân, coù moät soá gia ñình taïo ñieàu kieän höûu ích cho söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cho thanh thieáu nieân. Baàu khoâng khí tình caûm trong gia ñình dó nhieân laø coù aûnh höôõng phaàn naøo ñoái vôùi khaû naêng thích nghi cuûa thanh thieáu nieân vôùi söï caêng thaúng ôû möùc thaáp nhaát. Nhöõng ñieàu kieän toái öu cho caùc thanh thieáu nieân caùc thanh thieáu nieân laø toàn taïi trong gia ñình, nôi coù moâi tröôøng hoøa hôïp, nôi coù moät möùc ñoä saâu saéc veà söï noàng aám vaø chaêm soùc; nôi coù chaáp nhaän veà tính dò bieät, coù söï toân troïng ñoái vôùi nhu caàu cuûa ngöôøi khaùc, coù söï giao tieáp toát vaø khaû naêng giaûi quyeát xung ñoät. Ngöôøi ta kyø voïng raèng trong nhöõng gia ñình maø moâi tröôøng nhuoäm maøu xung ñoät vaø baát hoøa, coù söï giao tieáp yeáu keùm, tính bao dung ñoái vôùi haønh vi cuûa ngöôøi khaùc coøn thaáy vaø thieáu kyõ naêng giaûi quyeát xung ñoät khieán thanh thieáu nieân coù theå phaûi chòu nhöõng möùc ñoä caêng thaúng vaø aâu lo laøm cho böôùc tieán thích nghi tôùi tuoåi thaønh nieân hoùa ra khoù khaên hôn. Kieåu nuoâi daïy con Thanh thieáu nieân ít ñöôïc löïa choïn maø chæ öùng phoù vôùi baát cöù kieåu nuoâi daïy naøo maø cha meï caùc em muoán söû duïng. Neáu kieåu nuoâi daïy thuoäc loaïi thuoäc loaïi ngaên trôû söï ñoåi thay maø muoán duy trì caùch thöùc ñaõ ñöôïc aùp duïng khi thanh thieáu nieân coøn laø treû con, thì thanh thieáu nieân seõ tranh ñaáu ñeå thöïc hieän nhöõng ñoåi thay caàn thieát ñeå tieán tôùi tuoåi thaønh nieân. Thanh thieáu nieân coù theå ñaùp öùng baèng söï phuïc tuøng, trong ñoù söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa tuoåi nieân thieáu seõ bò caûn trôû. Traùi laïi, coù theå coù söï ñoái ñaàu, trong tröôøng hôïp ñoù moät möùc ñoä xung ñoät vaø caêng thaúng cao seõ khoù traùnh khoûi. Duø caùc baäc cha meï caàn lieân tuïc cung caáp cho thanh thieáu nieân cô hoäi ñeå ñoåi thay, caùc vò aáy cuõng caàn lieân tuïc thöïc hieän moät möùc ñoä kieåm soaùt cuûa baäc cha meï, do nhôù raèng thanh thieáu nieân chöa phaûi laø ngöôøi thaønh nieân. Nghieân cöùu cuûa Baumrind(1991 b) uûng hoä yeâu caàu naøy. Baumrind(1991 b) neâu leân raèng thanh thieáu nieân phaùt huy naêng löïc vaø loøng töï troïng cao hôn trong gia ñình maø caùc baäc cha meï uûng hoä, khuyeán khích giao tieáp qua laïi vaø lyù luaän tích cöïc trong khi vaãn giöõ kyû luaät vöõng chaéc vaø oån ñònh. Noùi caùch khaùc laø cha meï coù thaåm quyeàn. Lôïi ích cuûa vieäc coù ñöôïc cha meï nhö theá coù leõ vì böôùc chuyeån tieáp vaøo tuoåi thanh thieáu nieânlaø böôùc caàn coù söï töï laäp nhöng phaûi traùnh haønh vi töï huûy hoaïi trong moät quaù trình coá höõu ñoøi hoûi söï hình thaønh caù nhaân (Searight vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Roõ raøng laø caùc kieåu giao tieáp trong vieäc nuoâi daïy laø raát quan troïng. Caùc baäc cha meï coù theå giao tieáp vôùi con caùi moät caùch hieäu quaû, vaø laøm ñieàu naøy trong quaù trình hai chieàu, thì caû cha meï vaø thanh thieáu nieân ñeàu coù cô hoäi noùi leân quan ñieåm cuûa mình, vaø coù theå nhö theá ngöôøi thanh thieáu nieân phaùt trieån moät caùch thích nghi hôn. Nhöõng kyø voïng cuûa cha meï cuõng quan troïng. Phaàn lôùn cha meï kyø voïng ôû ngöôøi con thanh thieáu nieân cuûa mình veà haønh vi, nieàm tin, thaùi ñoä, giaù trò vaø vieäc choïn baïn. Ky` voïng cuûa cha

meï cuõng coù theå môû roäng söï theå hieän veà hoïc vaán vaø coâng vieäc. Roõ raøng caùc kyø voïng naøy seõ aûnh höôûng tôùi thanh thieáu nieân vaø coù theå giuùp ích thuùc ñaåy vieäc phaùt trieån hoaëc laø taïo söï caûn trôû. Moái quan heä vôùi cha meï. Tính chaát moái quan heä vôùi cha meï, duø laø cha meï soáng chung, ly thaân hay ly dò, cuõng coù taàm quan troïng lôùn lao ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Grossman vaø Rowat(1995) ñaõ xem xeùt moät soá gia ñình trong ñoù coù caùc baäc cha meï keát hoân vaø soáng chung vôùi nhau, ly thaân hoaëc ly dò. Caùc oâng aáy nhaän thaáy raèng söï thoûa maõn thaáp veà cuoäc soáng yù thöùc suy yeáu veà töông lai vaø söï lo aâu cao coù lieân quan tôùi chaát löôïng moái quan heä vôùi cha meï, chöù khoâng phaûi do tình traïng hoân nhaân cuûa gia ñình, ly thaân hay ly dò. Duø vaäy, ngöôøi ta vaãn kyø voïng raèng thanh thieáu nieân seõ höôûng ñöôïc söï thuaän lôïi trong nhöõng gia ñình maø caùc moái quan heä vôùi cha meï ñöôïc thích nghi vaø beàn vöõng. Moät moâi tröôøng nhö theá coù veû cung caáp cho thanh thieáu nieân nhöõng caûm nghó bình yeân vaø an toaøn trong giai ñoaïn cuûa ñôøi soáng coù nhieàu ñieàu ñoåi thay. Ngoaøi ra, moät moái quan heä vôùi cha meï tieán trieån toát coù theå cung caáp maãu möïc veà nhöõng cung caùch thích hôïp lieân quan ñeán nhöõng moái quan heä ñoâi baïn ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Ly thaân vaø ly dò Vaøo luùc thanh thieáu nieân coá gaéng taïo laäp tính ñoäc laäp maø gia ñình suïp ñoå thì thaät laø khoù khaên. Theo lyù töôûng, thanh thieáu nieân caàn coù theå xaùc ñònh tính ñoäc laäp cuûa mình maø khoâng phaûi quan taâm veà söï an toaøn vaø yeân oån cuûa gia ñình mình. Thaät baát haïnh, ôû ñaâu coù söï baát hoaø cuûa cha meï coù veû nhö ôû ñoù coù nhöõng vaán ñeà cho thanh thieáu nieân, nhö ñaõ thaûo luaän, duø coù xaûy ra ly thaân hay khoâng. Ngöôøi ta ñaõ chöùng minh coù söï lieân heä giöõa söï ly thaân cuûa cha meï vôùi söï traàm caûm cuûa thanh thieáu nieân (Aseltire, 1996). Ngoaøi ra, ly thaân hoaëc ly dò taïo ra nhieàu vaán ñeà phuï nhö laø keát quaû cuûa söï thay ñoåi hoaøn caûnh soáng. Caùc baäc cha meï ñôn thaân vaø con caùi coøn thanh thieáu nieân phaûi tieàm taøng chòu ñöïng khoái löôïng caêng thaúng raát lôùn cho söï keát hôïp nhöõng nhaân toá lieân quan ñeán caáu truùc gia ñình ñôn thaân vaø caùc nhaân toá lieân quan ñeán söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân (Houser vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993). Caùc vaán ñeà cuûa gia ñình hoån hôïp Moät soá ngöôøi coù quan ñieåm laø söï ly dò vaø taùi hoân lieân quan tôùi söï keát hôïp ngang traùi cuûa hai gia ñình aûnh höôûng tôùi söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Haún nhieân laø coù nhöõng vaán ñeà ñoái vôùi thanh thieáu nieân khi cha meï caùc em ly thaân hoaëc ly dò, vaø cuõng seõ coù nhöõng vaán ñeà khi cha meï caùc em keát hôïp vôùi nhöõng baïn ñôøi môùi. Tuy nhieân, ly dò vaø taùi hoân khoâng nhaát thieát lieân quan tôùi caùc khoù khaên trong vieäc ñieàu chænh cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu quan troïng hôn nöõa laø söï ñieàu chænh cuûa thanh thieáu nieân ñöôïc bieát coù lieân quan vôùi möùc nhaän thöùc veà söï xung ñoät gia ñình. Neáu söï hoøa hôïp maïnh hôn thì aûnh höôûng ñoái vôùi thanh thieáu nieân coù veû giaûm nheï ñi (Borrine vaø caùc taùc giaû khaùc, 1991).

Cha meï nghieän röôïu Beänh nghieän röôïu cuûa cha meï aûnh höôûng tôùi caùch hoaït ñoäng cuûa gia ñình. Cha meï nghieän röôïu coù khuynh höôùng caét lìa tình caûm vôùi con caùi, vaø thöôøng khoâng saün saøng gaàn guûi vôùi caùc con do haäu quaû cuûa neáp soáng nhaäu nheït. Nghieän röôïu coù theå cuõng ñöa tôùi caùc daïng khaùc veà roái loaïn chöùc naêng haønh vi nhö laø laïm duïng thaân theå vaø laïm duïng tình duïc. Caùc vai troø cuûa nhöõng thaønh vieân trong gia ñình thöôøng trôû neân khoâ khan vaø coá ñònh trong nhöõng gia ñình coù cha meï nghieän röôïu Vernon (1993) moâ taû moät soá vai troø loaïn chöùc naêng lieân quan tôùi moät soá gia ñình nghieän röôïu hoaëc hoùa chaát. Ba trong soá nhöõng vai troø naøy laø noåi baät ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Ñoù laø: 1�Ngöôøi giuùp ñôõ: Thaønh vieân naøy trong gia ñình thöôøng laø ngöôøi hoân phoái cuûa keû nghieän

röôïu, nhöng cuõng coù theå laø moät thanh thieáu nieân lôùn tuoåi hôn. Vai troø cuûa ngöôûi naøy laø laøm dòu nheï nhöõng aûnh höôõng tieâu cöïc cuûa taät nghieän röôïu baèng caùch che giaáu vieäc nhaäu nheït cuûa ngöôøi nghieän.

2�Ngöôøi anh huøng: Ñaây thöôøng laø treû lôùn nhaát trong gia ñình. Vai troø laø ñem laïi nieàm hy voïng vaø haõnh dieän trong gia ñình baèng caùc hoaït ñoäng nhö laø chieám vò trí xuaát saéc trong tröôøng.

3�Vaät teá thaàn: Vaät teá thaàn muoán ñöôïc coâng nhaän bôûi caùc baïn ñoàng löùa baèng caùch bieåu loä haønh vi chôi troäi. Tieâu bieåu, ôû tuoåi thanh thieáu nieân, caùc em naøy phaùt trieån nhöõng haønh vi nguy hieåm nhö laø sôùm nghieän ma tuùy.

Söï hieåu bieát veà nhöõng vai troø naøy vaø caùc vai troø khaùc do Vernon(1993) moâ taû coù theå seõ höõu duïng ñoái vôùi nhaø tham vaán trong vieäc giuùp ñôõ thanh thieáu nieân thuoäc nhöõng gia ñình nghieän röôïu. Nghieân cöùu cuûa Tomori(1994) cho thaáy raèng thanh thieáu nieân coù cha meï nghieän röôïu coù möùc ñoä lo laéng cao. Tuy nhieân, duø söï lo laéng naøy coù moät phaàn laø do ôû trong gia ñình nghieän röôïu noù coøn coù theå lieân quan ñeán neùt nhaân caùch rieâng nöûa. Taät nghieän röôïu cuûa cha meï coøn lieân quan ñeán caùc trieäu chöùng beänh hoïc taâm lyù taêng cao ôû treû em vaø thanh thieáu nieân. Tuy nhieân khoâng phaûi laø phaàn lôùn caùc thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân thuoäc caùc gia ñình nghieän röôïu ñeàu seõ phaùt sinh söï roái loaïn veà taâm lyù (West and Prinz, 1998). Chassin vaø Barrera ñaõ phaùt hieän raèng con caùi caùc oâng cha nghieän röôïu ngöng uoáng röôïu coù theå hieåu ñöôïc nhu caàu töï chuû ñeå haïn cheá uoáng röôïu, nhaän bieát moái nguy cuûa nhöõng vaán ñeà nghieän ma tuùy sau naøy vaø coù theå thaáy haäu quaû tieâu cöïc cuûa röôïu nôi nhöõng ngöôøi khaùc. Caùc oâng cho raèng caùc thanh thieáu nieân naøy coù theå traùnh vieäc laïm duïng ma tuùy nhôø nieàm tin cuûa baûn thaân. Baïo löïc trong gia ñình Baïo löïc trong gia ñình coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Ôû ñaâu thanh thieáu nieân hoaëc chöùng kieán söï baïo haønh giöõa cha meï vôùi nhau thì seõ coù nhöõng aûnh

höôõng tieâu cöïc ñoái vôùi söï ñieàu chænh ñöa tôùi nhöõng vaán ñeà haønh vi höôùng noäi vaø höôùng ngoaïi (O’Keefe, 1996). Ngoaøi ra, khi caùc thanh thieáu nieân chöùng kieán söï baïo haønh trong nhaø, caùc em coù theå xem ñieàu naøy nhö chuyeän bình thöôøng vaø coù theå chaáp nhaän laø moät phaàn trong ñôøi soáng gia ñình. Caùc vaán ñeà vaên hoùa Vì xaõ hoäi Taây phöông ñöông thôøi ngaøy caøng coù tính ña vaên hoùa, chuùng ta caàn phaûi nhaän bieát nhöõng vaán ñeà ñaëc bieät cuûa thanh thieáu nieân thuoäc nhöõng nhoùm daân toäc ít ngöôøi. Coù leõ laø coù nhöõng vaán ñeà ñoái vôùi thanh thieáu nieân aáy khi lôùn leân trong moät xaõ hoäi maø nguoàn goác vaên hoùa cuûa chính gia ñình caùc em khaùc vôùi aûnh höôõng vaên hoùa cuûa ña soá trong moâi tröôøng cuûa caùc em. Friedman(1993) laäp luaän raèng yù nghóa söï phaùt trieån xaõ hoäi cuûa thanh thieáu nieân khaùc nhau tuøy theo neàn vaên hoùa. Oâng löu yù raèng nhöõng yù nghóa khaùc nhau ñoái vôùi caùc neàn vaên hoùa rieâng bieät bò chi phoái bôûi moâi tröôøng xaõ hoäi thay ñoåi, bôûi caùc moâ hình phaùt trieån xaõ hoäi khaùc nhau trong tuoåi daäy thì vaø trong hoân nhaân, vaø bôûi nhöõng vaán ñeà söùc khoûe vaø naâng cao söùc khoûe. Caùc vaán ñeà chính ñoái vôùi thanh thieáu nieân lôùn leân trong nhöõng neàn vaên hoùa khaùc vôùi neàn vaên hoùa cuûa gia ñình caùc em laø caêng thaúng do nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi ñöôïc xaùc ñònh theo vaên hoùa vaø söï tieáp xuùc vôùi nhöõng thaùi ñoä haønh vi vaø nieàm tin coù tính xung ñoät. Caùc thanh thieáu nieân ôû trong hoaøn caûnh naøy khoâng nhöõng nieàm tin thaùi ñoä giaù trò vaø haønh vi bình thöôøng veà thay ñoåi trong phaùt trieån, maø coøn phaûi quyeát ñònh veà caùc ñieàu naøy cho thích hôïp vôùi caùc em trong phaïm vi vaên hoùa hieän taïi vaø töông lai trong ñôøi soáng cuûa caùc em. Moâi tröôøng giaùo duïc Thanh thieáu nieân nhaän thaáy nhöõng aùp löïc ôû caùc baäc tieåu, trung vaø ñaïi hoïc laø raát caêng thaúng. Caû moái nguy laãn kinh nghieäm thaát baïi, trong moät heä thoáng giaùo duïc, ñeàu laø nhöõng nguoàn caêng thaúng taâm lyù ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Nhöõng caêng thaúng coù theå caøng taêng maïnh khi coù xung ñoät xaûy ra vôùi cha meï. Keát quaû laø thaønh tích hoïc taäp keùm caøng trôû neân teä haïi hôn khi söï xung ñoät xaûy ra vôùi cha meï veà nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán keát quaû hoïc taäp vaø keá hoaïch hoïc haønh (Hurelman vaø caùc taùc giaû khaùc, 1992). Cuõng coù nhöõng moái quan taâm khaùc ñoái vôùi thanh thieáu nieân ôû baäc tieåu hoïc hoaëc trung hoïc. Thoâng thöôøng, trong moâi tröôøng giaùo duïc, hoïc sinh coù ít quyeàn lôïi vaø thaåm quyeàn, coøn nhöõng ngöôøi daïy hoïc sinh thì coù quyeàn lôïi vaø thaåm quyeàn cöïc lôùn. Ñoái vôùi thanh thieáu nieân môùi lôùn, quyeàn löïc vaø thaåm quyeàn laø raát ñaùng chuù yù. Neáu cho caùc em phaûi hoïc ñeå nhaän traùch nhieäm theo caùch maø ngöôøi lôùn laøm, thì caùc em caàn phaûi coù moät möùc ñoä kieåm soaùt naøo ñoù veà nhöõng gì caùc em laøm vaø veà caùch caùc em laøm. Nhö theá caùc moâi tröôøng giaùo duïc coù theå laø caêng thaúng ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân bôûi vì caùc em bò töôùc heát naêng löïc. Söï khöôùc töø hoïc ñöôøng

Moät soá thanh thieáu nieân hoaëc khoâng chòu ñi hoïc hoaëc troán hoïc. Caùc thanh thieáu nieân naøy ñang ñoái phoù, theo caùch bieát cuûa caùc em, vôùi nhöõng yeáu toá gaây caêng thaúng. Duø coù nhieàu lyù do khaùc nhau khieán caùc em khöôùc töø hoïc ñöôøng caùc moái quan heä gia ñình coù vaán ñeà thöôøng ñöôïc keå laø nguyeân do chính cho haønh vi aáy. Kearny vaø Silverman(1995) ñaõ neâu yù kieán raèng coù nhieàu kieåu gia ñình khaùc nhau trong ñoù caùc thanh thieáu nieân khoâng chòu ñi hoïc. Ñoù laø: 1�Gia ñình raøng buoäc: ñieåm ñaùng chuù yù laø nhöõng moái quan heä cha meï- con caùi (treû, thanh

thieáu nieân) quaù raøng buoäc, nhaát laø nhöõng moái quan heä meï- con, ôû ñoù moät söï raøng buoäc yeâu thöông nhöng baûo veä thaùi quaù ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng cuøng chaùu beù.

2�Gia ñình buoâng lôi: caùc thaønh vieân khoâng lieân heä vôùi nhau ñaày ñuû trong ñoù caùc hoaït ñoäng cuûa ngöôøi naøy ngöôøi kia ñeå chaêm chuùt ñeán nhöõng suy nghó vaø nhu caàu cuûa nhau. Caùc baäc cha meï trong nhöõng gia ñình naøy coù theå khoâng ñaëc bieät löu taâm saâu saéc veà caùc hoaït ñoäng vaø caùc vaán ñeà cuûa con mình tröôùc khi nhöõng chuyeän aáy trôû thaønh hieån nhieân hoaëc nghieâm troïng.

3�Gia ñình caùch ly: noåi baät vôùi vieäc ít tieáp xuùc beân ngoaøi, hoï coù xu höôùng traùnh caùc hoaït ñoäng beân ngoaøi gia ñình.

Thaät ñaùng tieác, vieäc khöôùc töø hoïc ñöôøng ñoái vôùi thanh thieáu nieân coù theå daån tôùi roái loaïn chöùc naêng traàm troïng laâu daøi neáu khoâng ñöôïc giaûi quyeát sôùm. Moâi tröôøng laøm vieäc Nhieàu thanh thieáu nieân laøm vieäc baùn thôøi gian khi coøn theo hoïc ôû tröôøng tieåu, trung hoaëc ñaïi hoïc, moät soá khaùc boû hoïc ñeå ñi laøm troøn thôøi gian. Moâi tröôøng laøm vieäc laø moâi tröôøng trong ñoù thöôøng ñoøi hoûi nhöõng haønh vi cuûa ngöôøi lôùn. Vì vaäy, kinh nghieäm ôû nôi laøm vieäc coù theå aûnh höôõng tôùi quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Ôû nôi laøm vieäc, thanh thieáu nieân hoïc nhaän traùch nhieäm hoaøn thaønh coâng vieäc do ñoác coâng giao cho, thöôøng kinh qua moät möùc ñoä töï quaûn, phaûi öùng phoù vôùi nhöõng vaán ñeà ñoàng boä lieân quan tôùi caùc kyø voïng cuûa nôi laøm vieäc vaø chòu chi phoái bôûi nhieàu vaán ñeà veà caùc moái quan heä (Safyer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Caùc em ñoái maët vôùi nhöõng moái quan heä vôùi caùc baïn cuøng löùa tuoåi, vôùi ngöôøi lôùn vaø vôùi nhöõng ngöôøi coù thaåm quyeàn, trong moät moâi tröôøng coù toå chöùc vaø nhöõng kyø voïng. Roõ raøng laø hoaøn caûnh aáy taïo cô hoäi cho söï taêng tröôõng caù nhaân vaø chuyeån mình tôùi tuoåi thaønh nieân. Noù cuõng ñöa ra nhöõng thaùch thöùc coù theå taïo caêng thaúng cho thanh thieáu nieân. Caùc moái quan heä ñoåi thay Thanh thieáu nieân tieáp tuïc ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà coù veû raát caêng thaúng ñoái vôùi caùc em lieân quan ñeán caùc ñoåi thay trong nhöõng moái quan heä. Khi thanh thieáu nieân lôùn leân, nhöõng moái quan heä vôùi cha meï, anh em, baïn cuøng löùa tuoåi vaø vôùi nhöõng ngöôøi ôû vò trí coù thaåm quyeàn

ñeàu seõ traûi qua söï thay ñoåi. Ngoaøi ra, coù veû coøn coù nhöõng moái quan heä laõng maïn lieân quan tôùi söï thu huùt giôùi tính vaø nhöõng moái quan heä naøy coù theå chæ laø taïm thôøi, khoâng beàn vöõng vaø deå thay ñoåi bôûi vì thanh thieáu nieân ñang ôû trong giai ñoaïn tìm hieåu vaø thöû nghieäm. Phaàn lôùn thanh thieáu nieân traûi qua nhöõng caûm nghæ maïnh meõ veà tình yeâu laõng maïn. Vì vaäy caùc em coù theå thaáy loøng töï troïng bò toån thöông khi bò ngöôøi caùc em yeâu khöôùc töø, vaø coù theå thaáy boái roái neáu nhöõng caûm nghæ cuûa caùc em thay ñoåi vaø caùc em trôû thaønh loâi cuoán ngöôøi khaùc. Moái quan heä cuûa thanh thieáu nieân vôùi cha meï caàn thay ñoåi khi caùc em nhaän laáy nhieàu traùch nhieäm hôn vaø cha meï cuõng baét ñaàu giao cho traùch nhieäm. Nhieàu baäc cha meï giaèng co vôùi vaán ñeà giao traùch nhieäm, vaø coù theå, do yù thöùc hoaëc voâ yù thöùc, muoán duy trì quyeàn kieåm soaùt con caùi vì söï raøng buoäc cuûa chính mình vôùi caùc con, ñi keøm vôùi noåi sôï laø söï töø boû quyeàn seõ daãn tôùi tai hoïa. Tieâu bieåu, laø moät cuoäc ñaáu tranh seõ naûy nôû trong ñoù thanh thieáu nieân muoán coù theâm quyeàn kieåm soaùt ñoái vôùi caùc quyeát ñònh veà cuoäc soáng, coøn cha meï thì khoâng muoán ñieàu ñoù dieãn ra theo nhòp ñoä maø thanh thieáu nieân coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Khi cuoäc ñaáu tranh nhö theá xaûy ra, söï giao tieáp giöõa thanh thieáu nieân vaø cha meï roõ raøng laø coù taàm quan troïng toät baäc ñeå traùnh söï xung ñoät. Oâng White(1996) baøn veà nhöõng vaán ñeà xaûy ra khi söï giao tieáp vôùi cha meï khoâng ñöôïc thoûa ñaùng. Thaät ñaùng tieác, khi thanh thieáu nieân nhaän thaáy söï giao tieáp vôùi cha meï khoâng ñöôïc thoûa ñaùng, coù em coù theå buoäc phaûi gia nhaäp caùc nhoùm nhöõng ngöôøi khaùc maø quan ñieåm vaø yù kieán cuûa caùc em ñöôïc chaáp nhaän nhieàu hôn. Neáu ñieàu naøy xaûy ra thì aûnh höôûng cuûa cha meï seõ giaûm suùt. Ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà tính duïc Dusek (1996) ruùt ra töø nghieân cöùu môùi ñaây thaûo luaän veà moät soá nhöõng vaán ñeà tình duïc cuûa thanh thieáu nieân. Oâng chæ ra raèng coù moät söï khaùc nhau raát lôùn giöõa caùc neàn vaên hoùa veà haønh vi tình duïc ñöôïc troâng ñôïi ôû thanh thieáu nieân. Ôû cöïc ñieåm naøy, coù nhöõng neàn vaên hoùa ôû ñoù treû em vaø thanh thieáu nieân ñöôïc chôø ñôïi laø khoâng dính líu vieäc tình duïc cho ñeán khi keát hoân vaø thaønh nieân. Ôû moät cöïc ñieåm khaùc, coù nhöõng xaõ hoäi maø haønh vi tình duïc phaùt trieån daàn vaø coù theå cho pheùp hoaëc ñöôïc khuyeán khích ñoái vôùi caùc thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân vôùi moät soá haïn cheá. Trong xaõ hoäi phöông Taây hieän thôøi roõ raøng laø coù nhöõng khaùc bieät raát roäng nôi caù nhaân trong caùc thaùi ñoä vaø haønh vi, do caû vaên hoùa vaø do caùc heä thoáng tín ngöôõng nöõa. Vì vaäy thanh thieáu nieân coù theå ñoái maët vôùi nhöõng söï löïa choïn khoù khaên caàn phaûi döïa treân cô sôû thoâng tin ñeán töø raát nhieàu nguoàn cung caáp nhieàu yù kieán khaùc nhau veà ñieàu gì laø thích hôïp. Quan troïng hôn nöõa, Dusek (1996) ruùt ra töø nghieân cöùu môùi ñaây ñeå xaùc ñònh raèng aûnh höôûng cuûa cha meï ñoái vôùi haønh vi tính duïc ôû thanh thieáu nieân laø raát ít. Thanh thieáu nieân maø cha meï thaûo luaän vôùi caùc em veà tính duïc hoaëc cha meï kieåm soaùt nghieâm ngaët hoaët ñoäng cuûa caùc em khoâng hôn keùm gì nhau trong vieäc dính daùng vaøo tình duïc tröôùc hoân nhaân ( duø coù baèng chöùng chæ ra raèng caùc hoaït ñoäng caøng bò cha meï theo doõi nhieàu lieân heä vôùi söï giaûm thieåu chuyeän tình duïc khoâng ñöôïc baûo veä nôi caùc beù gaùi ). Thanh thieáu

nieân coù baïn beø hoaït ñoäng maïnh veà tình duïc hoaëc tin raèng baïn beø laø nhö theá thì coù nhieàu khaû naêng caùc em cuõng tích cöïc veà tình duïc nhö theá. Caùc nhaân toá naøy nôi thanh thieáu nieân lôùn tuoåi maïnh hôn nôi thanh thieáu nieân nhoû tuoåi, vaø nôi caùc em gaùi maïnh hôn caùc em trai. Caùc nguy cô lieân quan ñeán hoaït ñoäng tình duïc ñoái vôùi thanh thieáu nieân seõ ñöôïc thaûo luaän trong Chöông 4. Caùc aùp löïc kinh teá xaõ hoäi vaø naïn thaát nghieäp Trong xaõ hoäi ngaøy nay, vôùi truyeàn hình vaø caùc phöông tieän in aán, thanh thieáu nieân phaûi nhaän chòu aùp löïc cao veà caùc kyø voïng kinh teá xaõ hoäi. Caùc phöông tieän truyeàn thoâng lieân tuïc ñöa leân nhöõng ngöôøi maãu maø nhöõng ngöôøi haáp daãn coù veû nhö coù nhöõng tieâu chuaån cao veà cuûa caûi vaät chaát nhö quaàn aùo vaø caùc vaät sôû höõu khaùc. Ñieàu naøy thaät ñaëc bieät baát haïnh trong moät xaõ hoäi maø nhieàu baïn treû thaáy khoù kieám ñöôïc vieäc laøm. Cuoäc nghieân cöùu chöùng minh ñaày thuyeát phuïc raèng thanh thieáu nieân khoâng coù vieäc laøm thöôøng phaûi nhaän chòu moät soá vaán ñeà nghieâm troïng. Bò thaát nghieäp noùi chung laø moät kinh nghieäm tieâu cöïc ñoái vôùi baïn treû, trong khi coù ñöôïc vieäc laøm laø kinh nghieäm tích cöïc (Patton and Noller, 1990). Hôn nöõa, ngöôøi ta baùo caùo laø thanh thieáu nieân thaát nghieäp bò traàm caûm, coù traïng thaùi tieâu cöïc, maát söï kieåm soaùt veà haønh vi vaø tình caûm nhieàu hôn haún nhöõng ngöôøi coù vieäc laøm (Winefield and Tiggemann, 1990; Henbeck vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Hôn nöõa, moät soá nghieân cöùu cho thaáy raèng söï thaát nghieäp coù lieân heä vôùi nhöõng nguy cô gia taêng roái loaïn taâm lyù nôi caùc thanh thieáu nieân (Hammarstrom, 1994; Fergusson vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997a; Meeus vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997). Coù moái lieân quan giöõa thaát nghieäp vaø thanh thieáu nieân phaïm phaùp. Ñaëc bieät laø thaát nghieäp sau khi ra tröôøng coù theå lieân quan tôùi nhöõng nguy cô gia taêng thanh thieáu nieân phaïm phaùp. Tuy nhieân, phaàn lôùn söï lieân heä giöõa thaát nghieäp vaø phaïm phaùp thanh thieáu nieân coù veû phaûn aùnh caùc quaù trình ñôøi soáng vaø caùc nhaân toá khieán cho caùc baïn treû deã rôi vaøo caû hai tình traïng vöøa thaát nghieäp vöøa phaïm toäi (Fergusson vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997b). Duø caùi ngheøo deã coù aûnh höôûng tieâu cöïc ñoái vôùi haønh vi vaø söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân, ngöôøi ta laø nhöõng aûnh höôûng naøy coøn gaén lieàn vôùi caáu truùc toå chöùc vaø ñaëc ñieåm vaên hoùa cuûa moâi tröôøng chung quanh (Elliot vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996). Ñieàu roõ raøng laø phaàn lôùn tuøy thuoäc nôi heä thoáng xaõ hoäi ñòa phöông, caùc söï kieåm soaùt vaø aûnh höôûng maø heä thoáng naøy taùc ñoäng leân thanh thieáu nieân. Toùm taét Trong chöông naøy chuùng ta ñaõ xem xeùt veà aûnh höôûng cuûa moät soá nhöõng caêng thaúng veà moâi tröôøng ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Trong Chöông 4 chuùng ta seõ thaûo luaän veà nhöõng moái nguy hieåm cuï theå. Trong quaù trình phaùt trieån bình thöôøng thanh thieáu nieân seõ ñoái maët vôùi caû nhöõng

caêng thaúng moâi tröôøng laãn caùc moái hieãm nguy. Moät soá thanh thieáu nieân seõ öùng phoù vôùi caùc ñieàu naøy moät caùch thích nghi; caùc em khaùc thì khoâng vaø caùc em coù theå tìm söï tham vaán. Ñieàu thieát yeáu ñoái vôùi nhaø tham vaán laø nhaän bieát yù nghóa cuûa nhöõng kích thích, söï kieän vaø hoaøn caûnh aáy töøng taïo neân caùc thaùch thöùc khoù khaên cho thanh thieáu nieân vaø coù theå tìm ra nhöõng caùch ñeå giuùp baïn treû giaûi quyeát chuùng moät caùch coù hieäu quaû. 4. CAÙC MOÁI NGUY ÑOÁI VÔÙI THANH THIEÁU NIEÂN Trong Chöông 3 chuùng ta ñaõ thaûo luaän veà moät soá nhöõng caêng thaúng veà moâi tröôøng taùc ñoäng tôùi thanh thieáu nieân. Coøn coù moät soá caùc moái nguy ñaëc bieät coùleõ caùc em cuõng phaûi gaëp. Trong tuoåi thieáu nhi, phaàn lôùn thanh thieáu nieân soáng trong moät moâi tröôøng ñöôïc baûo veä, coù toå chöùc vaø ôû ñoù caùc baäc cha meï hoaëc nhöõng ngöôøi chaêm soùc thaønh nieân ñang naém söï kieåm soaùt. Trong tuoåi thanh thieáu nieân, caùc baïn treû coù phaàn ít tuøy thuoäc vaøo söï baûo veä cuûa gia ñình khi caùc em taïo nhöõng moái quan heä môùi vaø böôùc vaøo nhöõng hoaøn caûnh maø tröôùc ñoù caùc em chöa heà gaëp. Öùng phoù vôùi nhöõng hoaøn caûnh naøy laø moät phaàn cuûa quaù trình lôùn leân. Vì thanh thieáu nieân chöa töøng traûi qua nhöõng hoaøn caûnh aáy töø tröôùc, caùc em phaûi nghó ra nhöõng caùch ñeå öùng phoù vôùi chuùng vaø ñieàu naøy coù theå laø nguy hieåm. Tuoåi thanh thieáu nieân laø thôøi kyø thöû nghieäm vaø taäp taønh nhöõng haønh vi môùi ñeå ñaùp öùng vôùi nhöõng hoaøn caûnh môùi. Ñieàu naøy tieàm taøng nguy hieåm. Tieác thay, thanh thieáu nieân voán deã daán thaân vaøo haønh ñoäng nguy hieåm quaù ñaùng vaø thieáu caân nhaéc, bôûi vì caùc em thöôøng coù nieàm tin töï thaân laø mình khoù bò huûy hoaïi. Trong phaàn thaûo luaän veà caùc moái nguy, chuùng ta seõ xem xeùt nhöõng ñieåm sau ñaây: � aûnh höôõng cuûa cha meï vaø baïn cuøng löùa tuoåi � caùc baêng ñaûng vaø caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi � huùt thuoác, hít chaát gaây nghieän, röôïu vaø caùc chaát ma tuyù khaùc � haønh vi tình duïc � nguy cô vôùi haønh vi choáng xaõ hoäi � haïn cheá troïng löôïng AÛnh höôûng cuûa cha meï vaø caùc baïn cuøng löùa tuoåi Ôû tuoåi thanh thieáu nieân, ngöôøi ta chôø ñôïi aûnh höôõng cuûa cha meï seõ giaûm bôùt vaø aûnh höôõng cuûa baïn cuøng löùa tuoåi taêng leân. Tuy nhieân caû aûnh höôõng cuûa cha meï laãn aûnh höôõng cuûa baïn cuøng löùa tuoåi ñeàu seõ taùc ñoäng leân thanh thieáu nieân. Coù nhöõng luùc, caùc aûnh höôõng naøy seõ xung ñoät nhau, vaø khi ñieàu ñoù xaûy ra thì seõ khoâng traùnh khoûi taïo neân cuoäc xung ñoät beân trong ñoái vôùi thanh thieáu nieân vaø em coù theå gaëp luùc khoù khaên ñeå coá gaéng tìm caùch ñaùp öùng. AÛnh höôûng cuûa cha meï

Duø cho söï kieåm soaùt cuûa cha meï thöôøng giaûm ñi trong tuoåi thanh thieáu nieân, phaàn lôùn cha meï vaãn tieáp tuïc taïo aûnh höôõng quan troïng trong ñôøi soáng con caùi vaø ñieàu naøy seõ coù aûnh höôõng trong phöông caùch qua ñoù baïn treû ñoái phoù vôùi nhöõng moái nguy maø em seõ gaëp. Quaù trình tuoåi thanh thieáu nieân ñoøi hoûi baïn treû coá gaéng töï laäp, vaø theo lyù töôûng laø laøm ñieàu naøy ñeå traùnh nhöõng haønh vi töï huûy hoaïi. Ñieàu naøy thaät khoù hoaøn thaønh theo söï ñoøi hoûi coá höõu cuûa quaù trình hình thaønh caù theå. Cha meï coù theå giuùp ñôõ vaøo vieäc naøy. Nghieân cöùu cho thaáy nhöõng baäc cha meï coù naâng ñôõ thì khuyeán khích söï qua laïi, hôïp lyù, tích cöïc, trong khi vaãn duøng kyû luaät maïnh meõ vaø kieân ñònh (nghóa laø cha meï coù thaåm quyeàn) thì coù caùc con vò thaønh nieân coù loøng töï troïng vaø naêng löïc cao, cuõng nhö ñöôïc trang bò toát hôn ñeå öùng phoù vôùi nhöõng söï kieän nguy hieåm trong cuoäc soáng (Baumrind, 1991a, 1991b). Thanh thieáu nieân traéc nghieäm caùc haïn cheá vaø ranh giôùi, vaø ñaây laø ñieàu caùc em caàn laøm ñeå ñaït ñöôïc yù thöùc roõ hôn veà caùch ñaùp öùng vôùi theá giôùi trong ñoù caùc em seõ soáng nhö ngöôøi lôùn. Trong thôøi kyø traéc nghieäm seõ raát höõu ích neáu caùc baäc cha meï taïo ra ranh giôùi cuûa söï uûng hoä, ñeå cho thanh thieáu nieân coù yù thöùc giöõ mình ñeå nuoâi döôõng söï phaùt trieån an toaøn vaøo luùc seõ coù söï xaùo troän beân trong. Ñieàu toát nhaát ñoái vôùi cha meï laø neâu nhöõng haïn cheá vaø ranh giôùi khoâng bò xöû phaït, nhaát quaùn, roõ raøng, ñoàng thôøi cuõng toân troïng caùc ranh giôùi cuûa baïn treû (Gaoni vaø caùc taùc giaû khaùc, 1994). Ñeå caûm thaáy deã chòu, thanh thieáu nieân caàn coù nieàm tin raèng caùc em ñaõ coù söï chaáp thuaän vaø uûng hoä cuûa gia ñình. Nghieân cöùu xaùc nhaän raèng caû caùc em gaùi vaø em trai ñeàu coù loøng töï troïng cao ôû tuoåi thanh thieáu nieân ôû giai ñoaïn ñaàu neáu caùc em nhaän thöùc caùc em coù söï chaáp thuaän vaø uûng hoä cuûa gia ñình. Tuy nhieân, cuõng coù söï khaùc nhau theo giôùi tính, vôùi caùc em beù gaùi tuøy thuoäc vaøo söï chaáp thuaän vaø uûng hoä cuûa gia ñình nhieàu hôn caùc em trai (Eskilson and Wiley, 1987). Cuoäc ñaáu tranh giöõa aùp löïc cuûa baïn cuøng löùa tuoåi vaø aùp löïc cuûa cha meï Thaät deã hieåu coù theå coù söï caêng thaúng giöõa caùc kyø voïng cuûa nhoùm cuøng löùa tuoåi vaø caùc kyø voïng cuûa cha meï nhö theá naøo. Thanh thieáu nieân ñang coá gaéng hình thaønh caù theå vôùi caûm giaùc phaàn naøo taùch rôøi khoûi gia ñình, nhöng ñoàng thôøi cuõng coù nhu caàu ñöôïc chaáp nhaän. Nhu caàu ñöôïc chaáp nhaän naøy ñaåy thanh thieáu nieân tôùi choã keát baïn vôùi nhöõng ngöôøi cuøng löùa tuoåi vaø caùc em neân laøm theá laø phaûi. Söï thaát baïi trong vieäc phaùt trieån caùc moái quan heä cuøng löùa tuoåi coù theå coù nhöõng haäu quaû khoâng toát lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà hoïc taäp vaø haønh vi (Connor, 1994). Trong mong muoán keát giao vôùi caùc baïn cuøng löùa tuoåi, coù theå coù aùp löïc maïnh phaûi tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng khoâng thích hôïp hoaëc khoâng ñaùng thích nhö laø caùi giaù ñeå ñöôïc chaáp nhaän. Thanh thieáu nieân coù loøng töï tin vaø töï troïng cao coù theå ñeà khaùng toát hôn ñoái vôùi aùp löïc tieâu cöïc vaø duy trì deã daøng tình baïn vaø ñöôïc nhöõng ngöôøi khaùc chaáp nhaän. Cuoäc tranh ñaáu giöõa aùp löïc gia vaø aùp löïc baïn cuøng löùa tuoåi seõ chòu söï taùc ñoäng bôûi caùc phaåm chaát cuûa heä thoáng gia ñình. Ôû ñaâu maø baàu khoâng khí gia ñình uûng hoä tính ñoäc laäp vaø khoâng

eùp buoäc phaûi thaønh ñaït, thì thanh thieáu nieân ít tuoåi coù khuynh höôùng duøng nhoùm cuøng löùa tuoåi nhö laø moät nguoàn hoã trôï tình caûm maø khoâng coù nhu caàu maïnh meû phaûi nöông theo aùp löïc cuûa nhoùm. Ñieàu naøy ngöôïc vôùi caùc thanh thieáu nieân nhoû tuoåi maø ñôøi soáng gia ñình xung ñoät, nhaán maïnh söï thaønh ñaït vaø thieáu uûng hoä söï phaùt trieån caù nhaân. Trong caùc gia ñình naøy, baïn treû coù veû deã thuaän theo aùp löïc cuûa nhoùm (Shulman vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). AÛnh höôûng cuûa aùp löïc baïn cuøng löùa tuoåi Caùc baïn ñoàng trang roõ raøng laø coù taïo aùp löïc nôi thanh thieáu nieân vaø ñieàu naøy thöôøng deã thaáy nhaát theo caùch trong ñoù thanh thieáu nieân töï theå hieän. Ñieàu naøy coù theå laøm boái roái nhieàu baäc cha meï baét ñaàu lo laéng khi con caùi thanh thieáu nieân cuûa mình taïo nhöõng thay ñoåi theo veû rieâng theo caùc cha meï kho deã daøng chaáp nhaän ñöôïc. Cha meï coù theå coù lyù khi gaùn cho aûnh höôõng cuûa caùc baïn cuøng löùa tuoåi. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng laø nhaän bieát raèng nhöõng ñoåi thay aáy, duø laø do aûnh höôõng cuûa aùp löïc baïn cuøng löùa tuoåi vaø laø nhu caàu ñeå ñöôïc caùc baïn cuøng tuoãi chaáp nhaän, thì cuõng gaén lieàn vôùi söï tìm kieám cuûa thanh thieáu nieân ñeå hình thaønh caù theå vaø baûn ngaõ. Trong cuoäc tìm kieám rieâng veà baûn ngaõ, caùc baïn treû coù theå choïn kieåu toùc vaø trang ñieåm phaûn aùnh caùc tieâu chuaån cuûa thanh thieáu nieân ñöông thôøi, caùc em coù theå maëc quaàn aùo khoâng theo quy öôùc maø hôïp kieåu vôùi nhoùm baïn cuøng löùa tuoåi, caû ñeán xaâu thaân theå vaø xaâm mình nöõa. Taát caû nhöõng caùch naøy ñeå theå hieän chính mình ñeàu chòu söï taùc ñoäng cuûa moát laï vaø ñeàu höôùng tôùi hình thaønh caù theå vaø lieân keát vôùi nhoùm cuøng löùa tuoåi. Nhieàu ngöôøi lôùn coù xu höôùng dieãn dòch laø caùch thöùc treû vò thaønh nieân töï theå hieän coù tính choáng ñònh cheá, phaù hoaïi vaø coù yù nghóa tieâu cöïc. Tuy nhieân, caùch maø caùc em töï theå hieän coù theå ñöôïc xem laø daáu chæ cuûa söï tìm kieám baûn ngaõ rieâng theo nhöõng caùch coù theå laø coù tính xaây döïng ñoái vôùi caùc em. Nhö Martin (1997) ñaõ chæ ra, ñieàu maø ngöôøi lôùn xem nhö laø gaây toån thöông, phaù hoaïi, thì theo quan ñieåm cuûa thanh thieáu nieân coù theå laø ñeïp maét. Caùc baêng ñaûng vaø nhoùm cuøng löùa tuoåi. ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân vieäc laäp caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi laø bình thöôøng ñoái vôùi vieäc phaùt trieån. Khuynh höôùng laäp caùc nhoùm nhö theá baét ñaàu töø luùc aáu thô. Baïn chôi, baïn hoïc, caùc nhoùm höôùng ñaïo sinh nam nöõ laø nhöõng ví duï veà khuynh höôùng töï nhieân cuûa nhöõng baïn treû ñeå taïo caùc gaén boù veà nhoùm laøm loái ra tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi. Caùc baêng ñaûng cuõng laø nhoùm cuøng löùa tuoåi. Tuy nhieân, ñoù laø nhöõng nhoùm maø caùc haønh vi bò ña soá trong xaõ hoäi xem laø tieâu cöïc. Ngöôøi ta thöôøng xem caùc baêng ñaûng laø coù tính beänh lyù xaõ hoäi, vaø xem ñoù laø keát quaû cuûa vieäc xaâm nhaäp vaøo caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi bôûi caùc caù nhaân coù xu höôùng baïo löïc vaø/hoaëc caùc xu höôùng phaûn xaõ hoäi khaùc (chaúng haïn nhö nhöõng keû buoân ma tuùy). Caùc baêng ñaûng coù chieàu phaùt trieån maïnh ôû nhöõng khu vöïc ñoâ thò vaø coù theå taïo aûnh höôûng khoâng toát cho caùc baïn treû deã bò aûnh höôûng (Sigler, 1995).

Ta hoaøn toaøn coù theå hieåu baêng ñaûng trôû thaønh moät phaàn cuûa haønh vi thanh thieáu nieân nhö theá naøo. Tuy nhieân, thaät ñaùng tieác, cuoäc nghieân cöùu chöùng minh raèng caùc thanh thieáu nieân nam nöõ dính daáp vôùi caùc baêng ñaûng ñeàu ñaõ sa vaøo naïn vi phaïm phaùp luaät ôû möùc ñoä ngaøy caøng cao, nghieän ma tuùy vaø coù haønh vi tình duïc. Ngoaøi ra, caùc thaønh vieân nöõ cuûa baêng ñaûng coù kyø voïng raát thaáp veà hoaøn thaønh vieäc hoïc taäp (Bjerregaard and Smith, 1993). Cuõng theá, caùc keát quaû nghieân cöùu chæ ra raèng caùc hoïc sinh trung hoïc tham gia baêng ñaûng coù loøng töï troïng raát thaáp so vôùi caùc hoïc sinh khoâng nhaäp baêng ñaûng (Wang, 1994). Vì quan nieäm tieâu cöïc maø nhieàu ngöôøi lôùn ñaõ coù ñoái vôùi caùc baêng ñaûng vaø aûnh höôûng tai haïi coù theå coù ñoái vôùi xaõ hoäi, caùc chöông trình truyeàn thoáng ôû tröôøng hoïc thöôøng xem thaønh vieân baêng ñaûng laø choáng laïi xaõ hoäi. Do ñoù caùc tröôøng hoïc coù khuynh höôùng loaïi tröø söï coù maët cuûa baêng ñaûng baèng caùch caám caùc bieåu töôïng cuûa thaønh vieân baêng ñaûng. Duø vaäy, ngöôøi ta cuõng caàn nhìn nhaän raèng caùc baêng ñaûng coù phuïc vuï cho muïc ñích cuûa nhieàu thanh thieáu nieân. Ñaëc bieät, ôû caùc thanh thieáu nieân laø thaønh vieân cuûa nhöõng nhoùm thieåu soá, vieäc thuoäc veà baêng ñaûng coù theå giuùp caùc em giöõ ñöôïc vaên hoùa rieâng cuûa mình. Maët traùi cuûa vaán ñeà naøy laø söï ñoàng hoùa vôùi vaên hoùa cuûa ña soá khoù coù theå xaûy ra hôn (Calabrese and Nobos, 1995). Moät vaán ñeà lôùn ñoái vôùi caùc thaønh vieân baêng ñaûng caû nam laãn nöõ laø khaû naêng bò laïm duïng. Caùc thaønh vieân baêng ñaûng, ñaëc bieät laø giôùi nöõ, thöôøng coù theå trôû thaønh naïn nhaân cuûa caùc thaønh vieân khaùc cuûa baêng ñaûng, bò laïm duïng thaân theå, tình duïc vaø taâm lyù (Molidor, 1996). Roõ raøng laø caùc thanh thieáu nieân trong caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi hoaëc baêng ñaûng ñeàu phaûi chòu aùp löïc xaõ hoäi naëng neà ñeå hoøa theo caùc haønh vi cuûa nhoùm. Nôi naøo caùc haønh vi naøy coù tính töï huûy hoaïi hoaëc choáng xaõ hoäi thì coù veû nhö coù caùc haäu quaû tieâu cöïc ñoái vôùi baïn treû. Ngoaøi ra, caùc baïn treû trong caùc nhoùm coøn coù khuynh höôùng caïnh tranh ñòa vò vaø söï chuù yù. Keát quaû laø seõ coù aùp löïc maïnh meõ phaûi can döï vaøo nhöõng haønh vi lieàu lónh ñe doïa tôùi sinh maïng. Huùt thuoác, hít chaát gaây nghieän, röôïu vaø caùc ma tuùy khaùc. Phaàn nhieàu, neáu khoâng noùi laø ñaïi ña soá, thanh thieáu nieân ôû trong xaõ hoäi Taây phöông ñöông thôøi phaûi ñoái ñaàu vôùi vaán ñeà nan giaûi laø khoâng bieát coù neân söû duïng hoaëc söû duïng tôùi möùc naøo, caùc chaát ma tuùy saün coù. Moät soá caùc chaát naøy laø hôïp phaùp ñoái vôùi ngöôøi lôùn vaø moät soá khaùc thì khoâng, duø vaäy haàu heát laø baát hôïp phaùp ñoái vôùi thanh thieáu nieân ôû döôùi ñoä tuoåi naøo ñoù ôû phaàn lôùn caùc bang vaø/hoaëc caùc nöôùc khaùc. Caùc chaát gaây nghieän goàm coù thuoác laù, caùc chaát boác hôi duøng ôû daïng hít, caàn sa, nhieàu loaïi thuoác vieân nhö amphetamine, caùc chaát gaây aûo giaùc nhö naám “thaàn kyø”, caø ñoäc döôïc, LSD vaø caùc ma tuùy loaïi naëng nhö cocaine vaø heroine. Vai troø cuûa söï phaùt trieån ôû tuoåi thanh thieáu nieân laø tìm toøi, phaùt hieän vaø thöû nghieäm. Thanh thieáu nieân ñeàu toø moø, caùc em ñeàu muoán bieát theâm veà theá giôùi trong ñoù caøng ngaøy caùc em caøng coù nhieàu töï do hôn ñeå quyeát ñònh cho chính mình. Do ñoù, coù veû caùc em cuõng muoán thöû nghieäm vieäc söû duïng chaát gaây nghieän. Tuy nhieân, thöû nghieäm vôùi chaát gaây nghieän seõ tuøy

thuoäc vaøo moät soá nhaân toá nhö laø söï coù ñöôïc chaát ma tuùy, gia ñình vaø aûnh höôûng cuûa baïn cuøng löùa tuoåi. Moät soá caùc nghieân cöùu veà thanh thieáu nieân ñaõ tìm hieåu veà aûnh höôûng cuûa gia ñình vaø baïn cuøng löùa tuoåi. Caùc nghieân cöùu naøy neâu roõ, aûnh höôûng cuûa gia ñình vaø baïn cuøng löùa tuoåi ñeàu quan troïng. Webster vaø caùc taùc giaû khaùc (1994) cho thaáy trong khi aûnh höôûng cuûa baïn cuøng löùa tuoåi taùc ñoäng maïnh nhaát qua haønh vi khuoân maãu, coøn aûnh höôûng cuûa cha meï taùc ñoäng chuû yeáu qua nhöõng tieâu chuaån quy phaïm nhaän thöùc ñöôïc. Frauenglass (1997) nhaän thaáy söï theo khuoân maãu baïn cuøng löùa tuoåi leäch laïc laø coù lieân heä maïnh meõ vôùi nhöõng möùc ñoä thanh thieáu nieân söû duïng thuoác laù, röôïu vaø caàn sa, vaø ngöôïc laïi söï naâng ñôõ cuûa gia ñình thanh thieáu nieân laïi giaûm aûnh höôûng lieân quan ñeán söû duïng thuoác laù vaø caàn sa. Robin vaø Johnson (1996) cuõng nhaän thaáy aûnh höôûng aùp löïc cuûa baïn cuøng löùa tuoåi lieân quan ñeán vieäc thanh thieáu nieân söû duïng röôïu, thuoác laù vaø ma tuùy. Caùc oâng nhaän thaáy söï nhìn nhaän vaø khoâng nhìn nhaän cuûa baïn cuøng löùa tuoåi ñeàu coù taàm quan troïng. AÙp löïc choáng söû duïng cuûa baïn cuøng löùa tuoåi caøng lôùn thì vieäc söû duïng seõ bôùt thöôøng xuyeân. Bauman vaø Ennett (1996) cho raèng söï to lôùn cuûa aûnh höôûng baïn cuøng löùa tuoåi trong haønh vi söû duïng ma tuùy cuûa thanh thieáu nieân ñaõ bò ñaùnh giaù quaù möùc bôûi caùc giôùi thaåm quyeàn trong laõnh vöïc naøy, vaø neâu quan ñieåm moät caùch ñuùng ñaén raèng caù nhaân coù theå coù quyeát ñònh rieâng trong boái caûnh cuûa baïn cuøng löùa tuoåi. Tuy nhieân, söï thaät chöùng minh taàm quan troïng cuûa aûnh höôûng baïn beø thaät laø maïnh meõ. Huùt thuoác Dính daáp vaøo vieäc huùt thuoác laø moái nguy maø moät soá treû em ñoái maët trong tuoåi thieáu nhi. Tuy nhieân, ôû tuoåi thanh thieáu nieân, vì nhöõng vaán ñeà phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân, cho thaáy ñaây laø thaùch thöùc thaät söï duø ñaõ coù söï nhìn nhaän coâng khai raèng huùt thuoác laø coù haïi cho söùc khoûe. Hu vaø caùc taùc giaû khaùc (1995), cho thaáy raèng duø coù nhöõng ñieåm khaùc nhau trong lyù do thanh thieáu nieân huùt thuoác, noùi chung aûnh höôûng baïn beø huùt thuoác quan troïng hôn laø aûnh höôûng cuûa cha meï huùt thuoác. Ngoaøi ra, Wang vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) nhaän thaáy raèng haønh vi huùt thuoác cuûa nhöõng ngöôøi baïn toát nhaát laø nhaân toá xaõ hoäi vaø vöõng chaéc baùo tröôùc söï huùt thuoác cuûa thanh thieáu nieân. Michell vaø West (1996) löu yù tôùi nhöõng nguyeân nhaân naøo laøm cho thanh thieáu nieân baét ñaàu huùt thuoác. Caùc oâng thaáy caùc nghieân cöùu tröôùc neâu leân raèng nhöõng ngöôøi huùt thuoác loâi keùo ngöôøi khaùc huùt thuoác baèng caùch eùp buoäc, treâu choïc, quaäy phaù hoaëc loaïi ra khoûi nhoùm. Tuy nhieân, nghieân cöùu cuûa hai oâng laïi cho raèng quaù trình thaät phöùc taïp vaø bao goàm caû nhöõng yeáu toá chi phoái maïnh laø haønh vi töï quyeát ñònh cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy cho thaáy raèng caùc caù nhaân coù theå giöõ moät vai troø chuû ñoäng trong vieäc baét ñaàu huùt thuoác nhieàu hôn laø ñieàu naøy tröôùc ñaáy ñaõ ñöôïc nhìn nhaän, vaø raèng caùc aùp löïc xaõ hoäi khaùc, ngoaøi caùc aùp löïc cuûa caùc baïn ñoàng trang cuõng caàn ñöôïc xem xeùt. Ñieåm naøy phuø hôïp vôùi lyù thuyeát phaùt trieån thanh thieáu

nieân, laø luùc maø ngöôøi thanh thieáu nieân, duø muoán baïn beø chaáp nhaän, vaãn coù nhöõng böôùc chuyeån maïnh tôùi söï hình thaønh caù theå vaø taïo laäp baûn ngaõ rieâng. Coù ghi nhaän thích thuù töø moät vieãn caûnh söùc khoûe coäng ñoàng laø caùc döõ lieäu veà huùt thuoác cho thaáy raèng söï huùt thuoác gia taêng thöôøng xaûy ra trong tuoåi thanh thieáu nieân qua moät quaù trình thay ñoåi laàn hoài töø khoâng huùt thuoác ñeán choã bò taùc ñoäng, thöû nghieäm vaø söû duïng thöôøng xuyeân. Vì vaäy, theo moät quan ñieåm söùc khoûe coâng coäng, ñieàu quan troïng laø giaûi quyeát vieäc huùt thuoác trong ñoä tuoåi thanh thieáu nieân (Willis vaø moät soá ngöôøi khaùc, 1996). Hít caùc chaát gaây aûo giaùc. Moät soá thanh thieáu nieân tìm caùch ñaït tôùi moät traïng thaùi yù thöùc khaùc baèng caùch hít caùc chaát gaây aûo giaùc nhö caùc chaát keo boác hôi. Caùc chaát duøng ñeå hít thöôøng deã kieám vaø khoâng ñaét tieàn. ÔÛ phaàn lôùn caùc nöôùc, moät thanh thieáu nieân coù theå vaøo cöûa haøng vaø mua moät oáng keo chaúng gaây chuùt nghi ngôø naøo caû. Tieác thay, naïn hít coù theå laøm haïi naõo vaø/hoaëc gaây ra caùi cheát. Ives (1994) ñaõ nghieân cöùu vieäc söû duïng caùc chaát gaây aûo giaùc ôû Anh, Toâ Caùch Lan vaø Myõ. OÂng nhaän dieän ñöôïc taàm quan troïng cuûa moät soá nhaân toá giuùp cho vieäc giaûm nheï haønh vi huùt hít. Caùc nhaân toá naøy goàm coù söï tham gia cuûa cha meï, vieäc naâng cao caùc kyõ naêng ñöa ra quyeát ñònh, söï tham gia cuûa baïn ñoàng trang trong trò lieäu vaø naâng loøng töï troïng. Caùc nhaân toá naøy roõ raøng laø quan troïng caàn xeùt tôùi khi tham vaán cho ngöôøi huùt hít thanh thieáu nieân. Röôïu, caàn sa, vaø caùc thöù ma tuùy khaùc. Moät nhaân toá chính khaùc trong vieäc thanh thieáu nieân söû duïng ma tuùy coù lieân heä vôùi khuynh höôùng maïo hieåm vaø tìm caûm giaùc maïnh (Perry vaø Mandell, 1995). Caùc khuynh höôùng naøy laø thaønh phaàn cuûa quaù trình phaùt trieån bình thöôøng ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Caùc em ñang ôû trong giai ñoaïn ñôøi soáng caàn thöû nghieäm vaø tìm kinh nghieäm môùi. Thanh thieáu nieân töï mình kinh qua söï vieäc, chöù khoâng muoán döïa vaøo thoâng tin do ngöôøi khaùc cung caáp. Ñieàu naøy khieán caùc em deã rôi vaøo söï caùm doã ñeå thöû nghieäm vôùi röôïu vaø caùc thöù ma tuùy khaùc. Thanh thieáu nieân hay bieän minh cho vieäc mình söû duïng röôïu vaø caùc thöù ma tuùy khaùc baèng lôøi noùi nhö laø “Noù thaät deã chòu” hoaëc “Moïi ngöôøi khaùc ñeàu uoáng röôïu (hoaëc söû duïng ma tuùy)”. Nhö ñaõ coù theå döï ñoaùn, vieäc söû duïng baïn beø vaø aùp löïc cuûa baïn beø laø nhöõng nhaân toá chính ñeå ñöa caùc baïn treû tôùi choã duøng röôïu vaø caùc thöù ma tuùy khaùc nhö laø caàn sa vaø cocaine. Nhieàu cuoäc nghieân cöùu uûng hoä nhaän ñònh naøy. Dupre vaø caùc taùc giaû khaùc (1995) phaùt hieän raèng 55% caùc baïn treû trong cuoäc nghieân cöùu cuûa caùc oâng ñaõ ñöôïc baïn beø cho uoáng röôïu hoaëc ma tuùy laàn ñaàu tieân. Jenkins (1996) phaùt hieän raèng moái gaén keát maïnh nhaát trong vieäc baét ñaàu söû duïng ma tuùy laø keát thaân vôùi caùc baïn duøng ma tuùy. Cuõng theá, Yarnold vaø Patterson (1995) nhaän thaáy raèng nhöõng thanh thieáu nieân duøng ma tuùy thích keát baïn vôùi nhöõng ngöôøi duøng ma tuùy.

Moái lieân heä giöõa vieäc söû duïng ma tuùy vaø caùc baïn ñoàng trang duøng ma tuùy khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân bôûi hai lyù do. Thöù nhaát laø thanh thieáu nieân ñang tìm söï chaáp nhaän cuûa baïn beø. Thöù hai laø nhöõng em giao tieáp vôùi baïn beø laø ngöôøi söû duïng ma tuùy thì coù veû deã tìm ñeán caùc chaát naøy. Cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân veà nhöõng ngöôøi khoâng duøng röôïu, caàn sa, vaø caùc thöù ma tuùy khaùc thöôøng xuaát thaân töø nhöõng gia ñình coù veû ít söû duïng ma tuùy. Caùc thanh thieáu nieân naøy cuõng coù veû ít coù baïn söû duïng ma tuùy, vaø coù veû khoâng coù caùc vaán ñeà veà hoïc ñöôøng hoaëc veà taâm lyù xaõ hoäi nhö nhöõng ngöôøi söû duïng röôïu, caàn sa vaø caùc thöù ma tuùy khaùc (McBroom, 1994). Ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà veà hoïc ñöôøng, Jenkins (1996) nhaän thaáy, nhö coù theå döï ñoaùn ñöôïc, raèng thaønh tích hoïc taäp coù moái lieân heä ngöôïc laïi vôùi vieäc söû duïng ma tuùy. Haønh vi tính duïc Ñieàu töï nhieân vaø thích hôïp laø trong tuoåi thanh thieáu nieân, caùc baïn treû seõ thöû nghieäm nhöõng haønh vi cuûa ngöôøi lôùn vaø haàu nhö chaéc chaén laø goàm caû moät möùc naøo ñoù veà tính duïc. Ñaùng tieác vì thanh thieáu nieân chöa coù kinh nghieäm, caùc em coù veû döï vaøo hoaït ñoäng tính duïc maø khoâng hieåu bieát ñaày ñuû veà haäu quaû taâm lyù, sinh lyù vaø xaõ hoäi cuûa haønh vi naøy. Trong giôùi thanh thieáu nieân coù söï töï nhaän veà haønh vi tình duïc lieàu lónh ôû möùc ñoä raát cao vaø gaây boái roái (Downey vaø Landry, 1997). Ñieàu ñaùng löu yù, moät khi thanh thieáu nieân ñaõ traûi qua söï giao hôïp, caùc em coù xu höôùng daây vaøo ñoù moät caùch lieân tuïc chöù khoâng phaûi thænh thoaûng (Tubman vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996). Ñieàu naøy coù theå vì caùc em thích tình duïc vaø xem tình duïc laø daáu hieäu cuûa söï tröôûng thaønh vaø trôû thaønh ngöôøi lôùn. Roõ raøng laø coù nhöõng moái nguy ñaùng keå trong haønh vi tình duïc. Coù nhöõng moái nguy veà thai ngheùn vaø beänh taät, vaø coù theå coù caû nhöõng moái nguy ñoái vôùi hình aûnh baûn thaân neáu hoaït ñoäng tình duïc xaûy ra ngoaøi phaïm vi cuûa söï toân troïng vaø chaêm soùc. Vì caùc em trai khoâng traûi qua moái nguy thai ngheùn, neân haäu quaû haønh vi tình duïc nguy hieåm ít gaây chuù yù ôû treû trai hôn treû gaùi (Word, 1996). Theo töï nhieân caùc treû gaùi thaáy vieäc daïy doã cuûa cha meï ôû tuoåi thanh thieáu nieân laø vaán ñeà ñaùng keå hôn ñoái vôùi caùc em trai, vaø coù veû tin raèng nhöõng thoâi thuùc tình duïc coù theå keàm cheá ñöôïc (DeGaston vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996). Roõ raøng laø coù nhöõng khaùc nhau veà giôùi ñoái vôùi vaán ñeà tình duïc thanh thieáu nieân. ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân ôû giai ñoaïn ñaàu, DeGaston vaø caùc taùc giaû khaùc (1996) nhaän thaáy raèng caùc em gaùi, so vôùi caùc em trai, xem hoaït ñoäng tình duïc gaây trôû ngaïi cho mình hôn trong vieäc thaønh ñaït muïc ñích sau naøy. Duø caùc thieáu nöõ xem nhö cha meï ít taùn ñoàng haønh vi tình duïc cuûa mình, nhöng coù veû caùc em thaûo luaän veà tình duïc vaø caëp boà vôùi cha meï nhieàu hôn caùc thanh thieáu nieân. Phaàn thaûo luaän treân laø lieân quan ñeán tính duïc khaùc phaùi. Tuy nhieân, chuùng ta cuõng caàn xeùt tôùi haønh vi ñoàng tính luyeán aùi cuûa thanh thieáu nieân. Duø moät soá thanh thieáu nieân ôû giai ñoaïn ñaàu

coù haønh vi khaùm phaù veà ñoàng tính luyeán aùi, nhöng khi lôùn leân phaàn ñoâng thieân veà haønh vi tình duïc khaùc giôùi. Ñaùng tieác laø caùc thanh thieáu nieân ñoàng tính luyeán aùi ñaõ traûi qua kinh nghieäm ñoàng tính luyeán aùi seõ thaáy coù söï xung ñoät caêng thaúng vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi, ñaëc bieät laø ôû tröôøng hoïc. Ngoaøi ra, coøn coù theå coù aûnh höôûng tai haïi cho ñôøi soáng gia ñình, cho caùc moái quan heä baïn beø vaø cho söï phaùt trieån nhöõng moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc (Anderson, 1993). Nhö theá, caùc thanh thieáu nieân ñoàng tính luyeán aùi coù theå coù naêng löïc keùm, ñeå ñaït tôùi yù thöùc veà baûn ngaõ vaø loøng töï troïng vì bò xaõ hoäi keát aùn (Radkowski and Siegel, 1997), vaø nhö theá laø deã bò coâ ñôn, coâ laäp vaø traàm caûm. Ngoaøi ra, Sussman vaø Duffy (1996) gôïi yù raèng caàn coù nghieân cöùu theâm veà hoaït ñoäng tình duïc cuûa thanh thieáu nieân ñoàng tính luyeán aùi nam (töø 13 ñeán 19 tuoåi) ñeå coù theå nghó ra nhöõng bieän phaùp can thieäp ngaên ngöøa coù caên cöù haàu choáng laïi soá tröôøng hôïp beänh AIDS gia taêng trong nhoùm naøy treân khaép theá giôùi. Chuùng ta caàn nhôù raèng tình duïc laø moät maët tích cöïc vaø quan troïng cuûa söï phaùt trieån con ngöôøi. Ñieàu quan troïng laø thanh thieáu nieân ñi ñeán vieäc giaûi quyeát vaán ñeà tình duïc cuûa mình theo nhöõng caùch tích cöïc. Tieác thay, caùc haäu quaû voâ tình cuûa söï chuù taâm heïp hoøi vaøo noãi sôï haõi vaø beänh taät coù theå daãn tôùi tyû leä gia taêng nhöõng haønh vi tình duïc khoâng thích hôïp vaø nhöõng vaán ñeà giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi (Ehrhardt, 1996). Vì vaäy, caùc nhaø tham vaán caàn taïo ñöôïc söï caân baèng linh ñoäng khi cung caáp thoâng tin veà nhöõng haønh vi baûo veä cho thanh thieáu nieân. Söï maïo hieåm lieân quan ñeán haønh vi choáng xaõ hoäi. Söï thöû nghieäm cuûa thanh thieáu nieân coù theå lieân quan ñeán moät phaàn quan troïng cuûa haønh vi lieàu lónh. Nhieàu thanh thieáu nieân thích troø vui ñuøa vaø söï haøo höùng, vaø thích laøm nhöõng vieäc maø cha meï khoâng cho pheùp caùc em laøm. Ñieàu naøy ñöa caùc em tôùi choã tính toaùn tham gia caùc haønh vi coù tính choáng laïi xaõ hoäi. Caùc em coù theå bò caùm doã ñeå laøm caùc vieäc nhö : � aên caép trong cöûa haøng � phaù hoaïi coâng trình vaên hoùa � chaïy xe toác ñoä cao � gaây chaùy � nghe nhaïc lôùn tieáng vaø/hoaëc kích ñoäng AÊn caép trong cöûa haøng Ngöôøi ta nhaän thaáy raèng xu höôùng thanh thieáu nieân aên caép trong cöûa haøng khoâng lieân quan ñeán caùc bieán soá kinh teá – xaõ hoäi, nhöng chæ lieân heä ñeán ham vui, xuùc ñoäng vaø aùp löïc cuûa baïn beø (Lo, 1994). Taät aên caép trong cöûa haøng chòu aûnh höôûng maïnh bôûi haønh vi cuûa caùc baïn beø aên caép trong cöûa haøng, nhöng coù aûnh höôûng ôû möùc trung bình do söï gaén boù cuûa thanh thieáu nieân vôùi cha meï vaø do nieàm tin rieâng cuûa caùc em ñoái vôùi haønh vi naøy (Cox vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993). Phaù hoaïi coâng trình vaên hoùa

Nhieàu thanh thieáu nieân caûm thaáy baát löïc vaø thieáu toân troïng ñoái vôùi xaõ hoäi noùi chung, do ñoù trôû neân thaát voïng vaø/hoaëc töùc giaän. Nhöõng caûm nghó naøy coù theå bieán thaønh haønh ñoäng phaù hoaïi coâng trình vaên hoùa. Cuõng theá, moät soá caùc em bieåu loä caûm nghó naøy baèng caùch söû duïng hình veõ treân töôøng. Thoâng thöôøng, caùc hình veõ ñöôïc taïo neân moät caùch leùn luùt, vaø yeáu toá maïo hieåm thu huùt nhieàu baïn treû. Chaïy xe toác ñoä cao Thanh thieáu nieân thích laùi xe moät caùch baït maïng. Nhö ñaõ noùi ôû tröôùc, caùc em thöôøng coù aán töôïng laø mình khoâng theå bò nguy haïi. Caùc em ñang tìm moät baûn ngaõ maø caùc em coù theå caûm thaáy haõnh dieän. Bôûi vaäy, caùc em thích thöû nghieäm naêng löïc cuûa mình trong nhöõng hoaøn caûnh khoù khaên. Laùi xe ôû toác ñoä cao laøm taêng chaát adrenalin, thaät nguy hieåm, haøo höùng, vui nhoän vaø cho caùc em cô hoäi ñeå phoâ tröông tröôùc caùc baïn beø. Gaây chaùy Maëc duø nghieän naëng vieäc gaây chaùy laø daáu chæ cuûa söï roái loaïn taâm thaàn, moät soá thanh thieáu nieân thích söï haøo höùng cuûa vieäc gaây chaùy vaø thích xem caùc ñaùm chaùy. Caùc ñaùm chaùy cho thaáy söï maïo hieåm, haøo höùng vaø thaùch thöùc, ñuùng caùi maø thanh thieáu nieân muoán tìm. Vaø vieäc gaây chaùy cuõng thaät deã laøm. Nghe nhaïc lôùn tieáng vaø/hoaëc kích ñoäng Thanh thieáu nieân muoán khaùm phaù moïi maët trong cuoäc soáng cuûa mình vaø ñieàu naøy bao goàm caû vieäc bieåu loä caûm xuùc. Nhaïc lôùn tieáng, ñaëc bieät laø nhaïc rock raát nhoän hoaëc nhaïc maïnh vôùi caùc nhaïc cuï kim khí, cung caáp söï kích thích cao veà thính giaùc vaø thaân theå (Arnett, 1992). Trong caùc saøn nhaûy, möùc tieáng oàn lôùn döôøng nhö laøm thay ñoåi yù thöùc cuûa nhöõng ngöôøi tham döï khieán hoï nhö chìm trong aâm nhaïc naâng leân khoûi nhöõng aùp löïc cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät. Hôn nöõa, caùc lôøi ca tröõ tình cuûa nhaïc pop treû thöôøng gaén lieàn vôùi nhöõng kinh nghieäm vaø thaát baïi tình caûm hieän thôøi cuûa caùc baïn treû. Tieác thay laø coù nhöõng moái nguy trong vieäc nghe nhaïc lôùn tieáng. Bronzaft vaø Dobrow (1988) khoâng nhöõng neâu leân nhöõng moái quan taâm veà vieäc thanh thieáu nieân nghe nhaïc lôùn tieáng taïi caùc quaùn nhaûy, maø caû vieäc chôi game ñieän töû ôû nhöõng nôi vui chôi oàn aøo qua thôøi gian daøi. Tieáng oàn thaùi quaù coù theå gaây phieàn haø haøng xoùm vaø laøm toån thöông caùc moái quan heä, vaø quan troïng hôn nöõa, coøn lieân quan ñeán söùc khoûe cuûa thanh thieáu nieân, noù coù theå vaø thöïc söï ñöa tôùi beänh ñieác. Haïn cheá troïng löôïng thaân theå

Roõ raøng laø coù nhöõng moái nguy ñoái vôùi thanh thieáu nieân trong vieäc haïn cheá troïng löôïng. Moät nghieân cöùu ôû UÙc do Grigg vaø caùc taùc giaû khaùc thöïc hieän (1996), goàm caùc nöõ sinh tuoåi 14-16, cho thaáy treân moät phaàn ba caùc ñoái töôïng naøy ñaõ aùp duïng phöông phaùp aên kieâng tuyeät ñoái trong thaùng tröôùc, ví duï nhö nhòn aên quaù ñaùng, giöõ chay, duøng thuoác giaûm troïng, duøng thuoác lôïi tieåu, thuoác xoå vaø/hoaëc thuoác laù ñeå giaûm troïng löôïng. Thaät ñaùng tieác, vaán ñeà thanh thieáu nieân trong khi ñi tìm baûn ngaõ khieán caùc em ñaëc bieät deã nhieãm theo moâ hình cuûa ngöôøi khaùc. Caùc em bò chi phoái naëng neà bôûi moâ hình neâu treân baùo chí vaø treân truyeàn hình ôû ñoù nhöõng ngöôøi maãu nöõ thon gaày ñöôïc moâ taû laø ñeïp vaø ñaùng öa thích, vaø nhöõng ngöôøi nam nöõ hôi maäp bò cho laø thieáu haáp daãn vaø ñaùng bò cheá gieãu. Caùc thieáu nöõ deã nhaïy caûm vôùi aùp löïc cuûa baïn beø veà taàm quan troïng cuûa veû thon nheï vaø yù thích tham gia caùc chieán löôïc giaûm troïng. AÙp löïc cuûa baïn beø coù theå bao goàm caùch baét chöôùc haønh vi aên kieâng, söï cheá nhaïo hay treâu gheïo. Cheá nhaïo vaø treâu gheïo cuõng laø nhöõng vaán ñeà cuûa caùc em trai quaù gaày hoaëc quaù maäp. Vaán ñeà troïng löôïng khoâng chæ goàm nhöõng tröôøng hôïp quaù ñaùng veà bieáng aên, haùu aên maø caû nhöõng vaán ñeà cuûa chöùng beùo phì nöõa. Duø tình traïng bieáng aên vaø haùu aên coù thaáp hôn ôû em trai so vôùi caùc em gaùi, nhöng coù caùc em trai cuõng rôi vaøo tình traïng aáy. Chöùng beùo phì laø moät vaán ñeà cho moät soá baïn treû thuoäc caû hai giôùi. Moät soá taøi lieäu nghieân cöùu cho thaáy raèng coù moät soá khaùc bieät veà vaên hoùa ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán kieåm soaùt troïng löôïng thaân theå cuûa thanh thieáu nieân (Raich vaø caùc taùc giaû khaùc, 1992; Wardle vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993; Story vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Toùm taét Trong chöông naøy chuùng ta ñaõ tìm hieåu moät soá caùc moái nguy cuûa thanh thieáu nieân. Ñoái maët vôùi caùc moái nguy naøy coù theå gaây nguy hieåm cho moät soá caùc em khoâng theå öùng phoù moät caùch thích nghi. Tuy nhieân, ñoái maët vôùi nhöõng moái nguy laø moät thaønh phaàn thieát yeáu trong cuoäc haønh trình cuûa thanh thieáu nieân tieán tôùi tuoåi thanh thieáu nieân. Vôùi tö caùch laø ngöôøi lôùn, moãi caù nhaân phaûi coù traùch nhieäm ñoái phoù vôùi baát cöù hoaøn caûnh vaø bieán coá naøo xaûy ñeán vôùi mình. Hoïc caùch ñeå thöïc hieän ñieàu naøy laø moät trong nhöõng nhieäm vuï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân thöôøng tìm söï giuùp ñôõ cuûa nhaø tham vaán vaøo luùc caùc em khoâng theå giaûi quyeát thích ñaùng nhöõng moái nguy ñaëc bieät. Coâng vieäc cuûa nhaø tham vaán laø giuùp baïn treû tìm nhöõng phöông phaùp thoûa ñaùng ñeå vöôït qua caùc moái nguy ñeå caùc em coù theå tieán tôùi treân con ñöôøng phaùt trieån baét buoäc phaûi traûi qua. 5. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ PHAÙT TRIEÅN SÖÙC KHOÛE TAÂM THAÀN Trong chöông naøy chuùng ta seõ thaûo luaän veà khaû naêng thanh thieáu nieân phaûi ñoái phoù vaø söï phaùt trieån beänh lyù nôi caùc em khoâng theå ñoái phoù moät caùch thích nghi. Chuùng ta cuõng seõ moâ taû

moät soá caùc vaán ñeà beänh taâm thaàn thoâng thöôøng hôn, coù taùc ñoäng ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Duø cuoán saùch naøy khoâng nhaèm söû duïng nhö laø saùch höôùng daãn trò lieäu cho nhöõng ngöôøi quaûn lyù thanh thieáu nieân coù vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn, ta cuõng hy voïng nhöõng ngöôøi laøm vieäc veà söùc khoûe taâm thaàn seõ thaáy phöông phaùp tham vaán tieân phong höõu ích phaàn naøo trong keá hoaïch trò lieäu toaøn dieän ñoái vôùi nhieàu thanh thieáu nieân bò roái loaïn. Chuùng toâi cho raèng nhieàu nhaø tham vaán ñoïc saùch naøy seõ laøm vieäc trong nhöõng phaïm vi maø vai troø cuûa caùc vò laø giuùp caùc thanh thieáu nieân bò roái loaïn nhöng khoâng phaùt trieån thaønh nhöõng vaán ñeà beänh taâm thaàn traàm troïng. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng laø taát caû caùc nhaø tham vaán coù theå nhaän bieát nhöõng daáu hieäu ban ñaàu cuûa söï phaùt trieån cuûa nhöõng vaán ñeà veà beänh taâm thaàn. Nhôø nhaän bieát nhöõng daáu hieäu ban ñaàu naøy, thì coù theå thöïc hieän vieäc chuyeån tôùi ñuùng caùc chuyeân gia hoaëc caùc dòch vuï söùc khoûd taâm thaàn. Chuyeån thaân chuû ñi Haún nhieân, moät chöùc naêng quan troïng ñoái vôùi nhaø tham vaán laø giuùp cho caùc thanh thieáu nieân khoâng theå phaùt trieån caùc nguoàn löïc vaø caùc chieán löôïc öùng phoù thaønh coâng. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng laø caùc nhaø tham vaán nhaän bieát caùc haïn cheá cuûa baûn thaân vaø ngheà nghieäp cuûa mình lieân quan ñeán vieäc trò lieäu cho caùc thanh thieáu nieân ñang cho thaáy coù caùc daáu hieäu beänh lyù phaùt trieån. Ñieåm quan troïng laø nhaän bieát nhöõng haïn cheá naøy vaø coù thaùi ñoä côûi môû vôùi caùc thaân chuû coù vaán ñeà. Chuùng toâi tin töôûng maïnh meõ raèng taát caû caùc nhaø tham vaán caàn coù nhöõng ngöôøi kieåm huaán kinh nghieäm vaø coù naêng löïc ñeå coù theå thaûo luaän vôùi hoï caû nhöõng vaán ñeà rieâng laãn nhöõng vaán ñeà lieân quan tôùi thaân chuû. Khi coù daáu chæ raèng moät thanh thieáu nieân ñang phaùt trieån beänh lyù, caùc nhaø tham vaán caàn trao ñoåi yù kieán vôùi nhöõng ngöôøi kieåm huaán ñeå quyeát ñònh coù neân tieáp tuïc chöõa trò hay laø chuyeån ñeán cho caùc chuyeân gia. Vieäc ñònh beänh ñuùng ñaén veà böôùc ñaàu beänh lyù coù theå laø phöùc taïp, ñaëc bieät khi thaân chuû laø moät thanh thieáu nieân. Miller (1983) löu yù caùc nhaø tham vaán laø khoâng neân suy dieãn thaùi quaù veà nhöõng tö töôûng, tình caûm, haønh vi tieâu bieåu hoaëc coù veû laï luøng cuûa caùc thanh thieáu nieân, ñöôïc xem nhö laø daáu chæ cuûa beänh taâm thaàn traàm troïng. Ñoù coù theå laø daáu chæ veà söï ñaùp öùng thích hôïp veà phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân ñoái vôùi moâi tröôøng. Tuy nhieân, maët phuï laø haäu quaû cuûa söï boû qua moät caùch sai laàm caùc daáu hieäu veà haønh vi tieâu bieåu cuûa thanh thieáu nieân coù theå laø raát nghieâm troïng vaø coù theå töôùc ñi söï giuùp ñôõ taâm sinh lyù raát caàn thieát cho thanh thieáu nieân. Vì vaäy chuùng toâi tin raèng ñieàu caàn thieát khoân ngoan vaø hôïp ñaïo lyù laø traùnh sai laàm trong vieäc löu yù baèng caùch baûo ñaûm raèng coù söï ñaùnh giaù cuûa chuyeân vieân khi coù daáu chæ phaùt trieån beänh lyù taâm thaàn. Chaéc chaén khi moät thanh thieáu nieân lieân tuïc söû duïng nhöõng chieán löôïc öùng phoù khoâng thích nghi hoaëc loaïn chöùc naêng vaø söï can thieäp veà tham vaán bò thaát baïi, thì ñaây laø daáu chæ chuyeån ñi laø caàn thieát. Caùc thanh thieáu nieân aáy caàn söï ñaùnh giaù cuûa ngöôøi laøm vieäc coù kinh nghieäm

veà söùc khoûe taâm thaàn coù theå ñeà ra keá hoaïch trò lieäu thích hôïp bao goàm caû söï duïng thuoác vaø taâm lyù trò lieäu. Khaû naêng ñoái phoù vôùi nhöõng thaùch thöùc cuûa thanh thieáu nieân Coù nhöõng khaùc bieät raát ñaùng keå trong caùc khaû naêng cuûa thanh thieáu nieân ñoái phoù vôùi caùc thaùch thöùc tröôùc maét caùc em. Moät soá thanh thieáu nieân gaëp khoù khaên lôùn khi giaûi quyeát caùc vaán ñeà maø ñoái vôùi caùc em khaùc thì chæ laø chuyeän nhoû. Vì caùc baïn treû naøy khoâng theå ñoái phoù vôùi nhöõng caêng thaúng moät caùch thích nghi neân caùc em coù theå phaùt trieån nhöõng haønh vi coù vaán ñeà vaø coù nguy cô phaùt trieån nhöõng vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn. Caùc thanh thieáu nieân khaùc vôùi nhöõng vaán ñeà lôùn döôøng nhö khoâng nhöõng coù theå vöôït leân khoûi nhöõng ñuïng chaïm caêng thaúng moät caùch thaønh coâng, maø coøn coù theâm khaû naêng vaø nguoàn löïc (Seiffge – Krenke, 1995). Ñoái vôùi caùc caêng thaúng caøng kích thích söï taêng tröôûng baûn thaân vaø giuùp caùc em tieán treân ñöôøng phaùt trieån cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân tôùi tuoåi thaønh nieân. Nhöõng khaùc bieät veà caùch thöùc trong ñoù caùc thanh thieáu nieân xöû lyù vaø öùng phoù vôùi caùc thaùch thöùc ñeán vôùi caùc em khôi daäy vaán ñeà “vì sao xaûy ra nhöõng khaùc bieät naøy?” Ñeå hieåu ñöôïc vì sao nhöõng khaùc bieät naøy xaûy ra, tröôùc heát chuùng ta caàn hieåu caùi gì laøm cho caùc thanh thieáu nieân caûm thaáy caêng thaúng. Caùc thanh thieáu nieân ñaùnh giaù caùi gì laø caêng thaúng Thanh thieáu nieân xem moät söï kieän laø caêng thaúng khi söï kieän aáy coù nhöõng yù nghóa tieâu cöïc ñoái vôùi söï yeân vui cuûa caùc em. Sandler vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) nhaän thaáy raèng thanh thieáu nieân töï ñaët cho mình ba caâu hoûi : 1�Ta coù neân quan taâm khoâng ? 2�Ñieàu naøy laø tích cöïc hay tieâu cöïc ? 3�Baûn thaân toâi, hoaëc muïc ñích cuûa toâi hoaëc caùc cam keát cuûa toâi coù dính daùng nhö theá naøo ? Neáu nhöõng caâu traû lôøi cho ba caâu hoûi naøy laø “vaâng, mình neân quan taâm”, “ñieàu naøy ñoái vôùi toâi coù yù nghóa tieâu cöïc”, “muïc ñích vaø caùc cam keát cuûa toâi coù bò taùc ñoäng”, thì coù veû thanh thieáu nieân ñaùnh giaù hoaøn caûnh laø caêng thaúng. Khi thöïc hieän vieäc ñaùnh giaù naøy, thanh thieáu nieân coù theå xem xeùt söï kieän naøy lieäu ñaõ xaûy ra tröôùc ñaây, moät laàn hay laø moät soá laàn, vaø möùc ñoä cuûa söï kieän ñöôïc nhaän ñònh laø coù theå kieåm soaùt ñöôïc hay khoâng. Thanh thieáu nieân cuõng coù theå xem xeùt nhaän thöùc cuûa mình veà khaû naêng xöû lyù nhaân toá gaây caêng thaúng. Moät khi söï kieän bò ñaùnh giaù laø caêng thaúng, caùc nguoàn löïc öùng phoù cuûa thanh thieáu nieân seõ ñöôïc vaän duïng. Caùc nguoàn löïc öùng phoù cuûa thanh thieáu nieân

Caùc nguoàn löïc öùng phoù rieâng cuûa thanh thieáu nieân laø nhöõng ñaëc tính töông ñoái oån ñònh cuûa caù nhaân. Quan troïng nhaát laø caùc nguoàn löïc öùng phoù bao goàm nhöõng ñaëc ñieåm veà tính khí vaø nhaân caùch. Caùc nguoàn löïc cuõng coù theå goàm nieàm tin veà baûn thaân vaø veà theá giôùi. Khi moät thanh thieáu nieân nhaän thaáy mình laø ngöôøi coù naêng löïc ñoái phoù, vaø tin raèng moâi tröôøng cô baûn laø thaân thieän, hay ít ra cuõng deã chòu thì khaû naêng söû duïng caùc chieán löôïc öùng phoù thaønh coâng seõ gia taêng. Roõ raøng laø caùc nguoàn löïc öùng phoù cuûa thanh thieáu nieân coù lieân quan ñeán loøng töï troïng cuûa caù nhaân, vò trí kieåm soaùt, tinh thaàn laïc quan vaø kyõ naêng, söï hieåu bieát caùc kyõ thuaät giaûi quyeát vaán ñeà (Sandler vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997). Caùc caù nhaân thöôøng öùng phoù thaønh coâng laø nhöõng ngöôøi söû duïng toát nhaát nhöõng nguoàn löïc rieâng cuûa mình vaø cuõng vaän duïng nguoàn löïc cuûa ngöôøi khaùc coù giaù trò vaø coù theå duøng ñöôïc. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå vaän duïng baïn beø, cha meï hoaëc nhaø tham vaán nhö laø nguoàn löïc vaøo nhöõng luùc maø caùc nguoàn löïc cuûa em nhö ñaõ ñöôïc vaän duïng quaù möùc. Cuõng theá, caùc em coù theå söû duïng moät nguoàn löïc veà moâi tröôøng, chaúng haïn nhö moät nôi an tónh trong ñoù caùc em coù theå thö giaõn, suy nghó vaø quyeát ñònh. Kieåu öùng phoù cuûa thanh thieáu nieân Khaû naêng söû duïng nhöõng nguoàn löïc saün coù, keå caû nhöõng nguoàn löïc rieâng vaø nhöõng nguoàn löïc khaùc duøng ñöôïc, coù töông quan raát ít vôùi tính chaát cuûa nhöõng vaán ñeà cuï theå hoaëc lòch söû aáu thôøi hoaëc hoaøn caûnh moâi tröôøng hieän taïi trong ñoù thanh thieáu nieân sinh soáng, traùi laïi noù lieân heä raát nhieàu vôùi tính caùch rieâng cuûa caù nhaân coù lieân quan. Moãi caù nhaân seõ coù moät kieåu öùng phoù rieâng. Ñieàu naøy coù theå bò chi phoái bôûi caùc nhaân toá vaên hoùa, giôùi tính, tình traïng kinh teá xaõ hoäi vaø caùc nhaân toá moâi tröôøng hieän taïi. Frydenberg vaø Louis (1993) neâu leân ba kieåu öùng phoù coù theå moâ taû roäng raõi nhö sau : 1�Giaûi quyeát vaán ñeà : caùc haønh vi nhö tìm kieám söï uûng hoä xaõ hoäi, taäp trung tìm kieám giaûi

phaùp, tìm höôùng thoaùt thaûnh thôi, ñaàu tö nôi caùc baïn thaân, tìm kieám nôi nöông töïa, laøm vieäc tích cöïc ñeå hoaøn thaønh vaø trôû neân tích cöïc. Trong kieåu öùng phoù naøy caù nhaân laøm vieäc ñeå giaûi quyeát vaán ñeà trong khi vaãn giöõ ñöôïc laïc quan, thích nghi, thö giaõn vaø lieân heä vôùi xaõ hoäi.

2�Nhôø tôùi ngöôøi khaùc : höôùng veà nhöõng ngöôøi khaùc nhö baïn ñoàng trang hoaëc nhöõng nhaø chuyeân nghieäp, ñeå tìm söï uûng hoä tinh thaàn vaø xaõ hoäi.

3�Kieåu öùng phoù khoâng coù lôïi : lo aâu, tìm nôi nöông töïa, suy nghó mong öôùc, khoâng öùng phoù, laøm ngô vaán ñeà, giöõ caùc chuyeän cho rieâng mình vaø traùch cöù baûn thaân.

Caùc kieåu öùng phoù 1 & 2 gaén vôùi moät quaù trình tích cöïc, trong khi kieåu öùng phoù 3 thì tieâu cöïc. Trong quaù trình tích cöïc, caù nhaân coù haønh ñoäng ñeå öùng phoù vôùi söï caêng thaúng vaø yeáu toá gaây caêng thaúng. Trong quaù trình tieâu cöïc, khoâng coù noã löïc nhaèm öùng phoù vôùi nhöõng ñieàu naøy. Xem ra vieäc söû duïng caùc chieán löôïc ñoái phoù tích cöïc coù xu höôùng giaûm vôùi vò trí kinh teá – xaõ hoäi caøng ñi xuoáng vaø söï öùng phoù tieâu cöïc cuûa nhöõng nhoùm kinh teá – xaõ hoäi thaáp hôn laø phaûn taùc duïng vì chuùng daãn ñeán nhöõng vaán ñeà cho caù nhaân (Jackson & Bosma, 1990). Neáu ñieàu

naøy laø ñuùng thì thaät baát haïnh cho caùc thaønh vieân caùc nhoùm xaõ hoäi naøy bôûi leõ noù coù theå coù khuynh höôùng ngaên caûn hoï trong noã löïc thay ñoåi vò trí kinh teá – xaõ hoäi hieän nay cuûa hoï. Roõ raøng, giuùp ñôõ moät thanh thieáu nieân chuyeån töø moät kieåu öùng phoù tieâu cöïc sang kieåu öùng phoù tích cöïc coù theå laø moät muïc tieâu quan troïng cuûa nhaø tham vaán. Duøng nhaän thöùc trong öùng phoù Caùc chöùc naêng nhaän thöùc coù theå coù moät vai troø quan troïng trong vieäc öùng phoù vôùi nhöõng bieán coá gaây caêng thaúng. Do suy nghó saâu veà caùc söï vieäc, quaù trình öùng phoù coù theå nhaém thaúng tôùi muïc tieâu vaø uyeån chuyeån trong khi vaãn cho pheùp giöõ moät möùc bieåu loä tình caûm hôïp lyù. Vì vaäy ñieàu höõu ích ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø giuùp thanh thieáu nieân hoïc caùc chieán löôïc nhaän thöùc ñeå ñaùnh giaù caùc bieán coá gaây caêng thaúng vaø tìm ra nhöõng caùch ñaùp öùng coù theå ñöa tôùi keát quaû tích cöïc. Caàn ñaùp öùng töùc khaéc vôùi söï caêng thaúng Phöông caùch thích nghi nhaát ñoái vôùi caùc caù nhaân ñeå xöû lyù söï caêng thaúng laø phaûi giaûi quyeát nhöõng keát quaû taâm lyù vaø tình caûm caøng sôùm caøng toát sau khi söï kieän caêng thaúng xaûy ra. Khi thanh thieáu nieân khoâng theå öùng phoù höõu hieäu vôùi caùc söï kieän caêng thaúng, thì söï giuùp ñôõ cuûa caùc nhaø tham vaán coù theå hieäu quaû nhaát neáu ñöôïc ñöa ra vaøo thôøi ñieåm sôùm nhaát. Tính ñuùng ñaén veà ñieàu naøy ñaõ ñöôïc hoã trôï bôûi cuoäc nghieân cöùu lieân quan ñeán caùc haäu quaû ngaén haïn vaø daøi haïn cuûa caùc söï kieän caêng thaúng, ñaõ chæ roõ raèng söï can thieäp veà tham vaán neân thöïc hieän ngay sau khi söï kieän xaûy ra ñeå ñaåy maïnh nhöõng haønh vi öùng phoù tích cöïc. Söï phaùt trieån tính roái loaïn taâm lyù nhö laø caùch ñaùp öùng vôùi söï caêng thaúng Simeonsson (1994) ñöa ra nhieàu nghieân cöùu öôùc löôïng raèng töø 15 ñeán 18 phaàn traêm treû em vaø thanh thieáu nieân vôùi caùc roái loaïn veà haønh vi laø do nguoàn goác taâm lyù. Caùc roái loaïn naøy phaàn lôùn coù theå laø roái loaïn beân trong vaø beân ngoaøi. Caùc roái loaïn höôùng noäi bieåu loä baèng söï thu mình veà xaõ hoäi, caûm thaáy coâ ñôn, traàm caûm vaø aâu lo. Traùi laïi, caùc roái loaïn höôùng ngoaïi bieåu loä baèng caùc haønh vi nhö haønh ñoäng buøng phaùt, gaây haán, hoaït ñoäng thaùi quaù vaø caùc haønh vi khaùc tieâu bieåu cho söï roái loaïn haïnh kieåm. Khi thanh thieáu nieân khoâng theå ñaùp öùng thích nghi vôùi nhöõng nhaân toá gaây caêng thaúng, coù theå beänh lyù seõ phaùt trieån. Vì vaäy ñieàu quan troïng caùc nhaø tham vaán phaân bieät ñöôïc giöõa caùc thanh thieáu nieân bieát söû duïng caùc quaù trình öùng phoù thích nghi vaø caùc thanh thieáu nieân söû duïng caùc cô cheá phoøng veä khoâng thích hôïp ñeå traùnh ñoái maët vôùi caùc nhaân toá gaây caêng thaúng. Cuõng caàn nhaän bieát raèng caùc cô cheá phoøng veä baèng phuû nhaän coù muïc ñích giuùp caù nhaân ñoái phoù vôùi côn soác cuûa söï chaán thöông ôû giai ñoaïn caêng thaúng ban ñaàu. Chaúng haïn nhö khi ngöôøi naøo ñoù môùi phaùt hieän raèng mình ñang cheát daàn, ngöôøi ñoù coù theå baùm víu vaøo nieàm tin nôi söï chöõa laønh baèng pheùp laï cho ñeán khi ngöôøi ñoù coù theå chaáp nhaän vaø ñoái phoù vôùi söï thaät. Coâng duïng ban ñaàu cuûa cô cheá phoøng veä baèng phuû nhaän coù theå naâng ñôõ phaûn öùng cuûa ngöôøi

aáy, giuùp ngöôøi aáy thu söùc maïnh caûm xuùc ñeå tieán tôùi. Tuy nhieân, söû duïng caùc cô cheá phoøng veä roõ raøng laø ñaõ boùp meùo nhaän thöùc cuûa caù nhaân veà thöïc taïi, vaø neáu vieäc söû duïng naøy keùo daøi thì keát quaû laø seõ ñöa tôùi haønh vi khoâng thích hôïp vaø caùc phaûn öùng tình caûm khoâng thích hôïp. Trong nhöõng tröôøng hôïp nghieâm troïng maø caùc thanh thieáu nieân khoâng theå öùng phoù moät caùch thích nghi vôùi caùc nhaân toá gaây caêng thaúng, caùc em coù theå bieåu loä moät phaïm vi roäng nhöõng phaûn öùng beänh lyù nhö laø phaùt trieån nhöõng trieäu chöùng beänh veà maët thaân theå, taán coâng hoaûng loaïn, haønh vi aùm aûnh baét buoäc, hoaëc quaù trình gaõy vôõ vôùi haønh vi trôû neân töï ñoäng, coù tính nghi thöùc vaø voâ lyù. Thay vì ñaùp öùng thích nghi, moät soá caùc thanh thieáu nieân bò söï caêng thaúng chi phoái chuyeån thaønh beänh lyù (Hann. 1977). Trong khi ñaây khoâng phaûi laø quyeån saùch veà beänh taâm thaàn, chuùng toâi tin raèng ñieàu quan troïng laø xem xeùt moät soá caùc roái loaïn taâm lyù maø thanh thieáu nieân ñaõ traûi qua vaø seõ xem xeùt caùc ñieåm sau : � Traàm caûm � Caùc roái loaïn aâu lo � Haønh vi vaø yù töôûng töï töû � Caùc daáu hieäu ban ñaàu cuûa söï phaùt trieån chöùng loaïn tinh thaàn � Roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông Chuùng ta seõ thaûo luaän töøng ñieåm treân vì ñoù laø nhöõng ñieàu kieän maø taát caû caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân ñeàu caàn nhaän bieát. Tröôùc heát, traàm caûm vaø aâu lo laø nhöõng roái loaïn höôùng noäi thoâng thöôøng nhaát ñöôïc nhìn xem nhö laø nhöõng tình traïng taâm thaàn. Thöù ñeán, ñieàu chính yeáu laø caùc nhaø tham vaán coù theå nhaän bieát vaø ñaùp öùng thích ñaùng khi caùc baïn treû töï töû hoaëc cho thaáy daáu hieäu coù theå laø trieäu chöùng ban ñaàu cuûa beänh taâm thaàn. Ba laø, caùc nhaø tham vaán thöôøng gaëp nhöõng thanh thieáu nieân ñaõ traûi qua chaán thöông. Vì vaäy, caùc nhaø tham vaán caàn coù theå nhaän bieát caùc trieäu chöùng roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông ñeå coù theå ñöa ra caùch trò lieäu vaø quaûn lyù caàn thieát. Traàm caûm Traàm caûm ñöôïc bieåu loä baèng traïng thaùi suy keùm roõ raøng vôùi söï maát quan taâm hoaëc vui thuù trong caùc hoaït ñoäng vui veû bình thöôøng. Chöùng traàm caûm coù theå ôû daïng nheï, vöøa phaûi hoaëc traàm troïng, nhö moâ taû döôùi ñaây (Toå chöùc Y teá Theá giôùi, 1994) - Traàm caûm nheï : Caàn coù coá gaéng ñeå laøm caùc vieäc bình thöôøng haøng ngaøy. - Traàm caûm vöøa phaûi : Lieân quan ñeán söï giaûm suùt trong hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø ngheà

nghieäp. Chöùng traàm caûm caûn trôû caù nhaân laøm caùc vieäc caàn phaûi laøm.

- Traàm caûm naëng : Cho thaáy söï suùt giaûm ñaùng keå trong hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø ngheà nghieäp vaø coù theå goàm caû caùc trieäu chöùng nhö huyeãn

töôûng hoaëc aûo giaùc. Haàu nhö thæng thoaûng ai cuõng coù traûi qua söï traàm caûm. Tuy nhieân, beänh taâm thaàn bao goàm moät thôøi kyø traàm caûm naëng coù theå phaân bieät vôùi söï traàm caûm bình thöôøng do tính traàm troïng, lieân tuïc vaø keùo daøi (Toå chöùc Y teá Theá giôùi, 1997). Chöùng loaïn nhòp soáng (dysthymia) laø moät daïng traàm caûm nheï nhöng lieân tuïc, goàm nhöõng thôøi kyø daøi, ít nhaát hai naêm, trong thôøi gian ñoù caù nhaân ôû trong traïng thaùi traàm caûm, maát höùng thuù vaø naêng löïc ruùt lui khoûi xaõ hoäi, trí nhôù vaø taäp trung keùm, caûm thaáy baát xöùng, loøng töï troïng keùm, phaïm toäi, hôøn giaän, thaát voïng, cau coù vaø chaùn naûn. Beänh loaïn nhòp taùc ñoäng tôùi hoaït ñoäng ngheà nghieäp vaø xaõ hoäi, vaø caùc caù nhaân bò beänh loaïn nhòp traûi qua nhöõng thôøi kyø traàm caûm naëng trong quaù trình roái loaïn nhòp soáng. Treû em cho thaáy coù möùc ñoä töông ñoái thaáp veà traàm caûm. Tuy nhieân, phaàn lôùn thanh thieáu nieân thænh thoaûng coù traûi qua traàm caûm, nhö laø moät phaàn ñôøi soáng bình thöôøng cuûa caùc em vaø do ñoù caùc em caøng coù moái nguy phaùt trieån chöùng traàm caûm ôû nhöõng möùc ñoä naëng hôn. Thöôøng thì söï coâ ñôn vaø ruùt lui khoûi xaõ hoäi laø daáu hieäu baùo tröôùc nhöõng roái loaïn traàm caûm ôû thanh thieáu nieân (Simeonsson, 1994). Chöùng traàm caûm ôû tuoåi thanh thieáu nieân coù theå laø do nhöõng tình huoáng vaø nhöõng xaùo troän raát ña daïng nhö sau : � moät chuoãi kinh nghieäm veà maát maùt � lòch söû ly thaân vaø/hoaëc ly dò cuûa cha meï � moät loaït nhöõng chuyeån dôøi, coù leõ goàm caû söï rôøi xa nhöõng ngöôøi ñaùng tin caäy � caùi cheát cuûa ngöôøi thaân, baïn beø hoaëc thuù nuoâi � nhaän ñöôïc söï uûng hoä tích cöïc ôû möùc ñoä thaáp � khoâng theå thoaùt khoûi söï tröøng phaït Söï traàm caûm cuõng coù theå laø keát quaû cuûa nhöõng yù nghóa tieâu cöïc. Nhöõng yù nghóa naøy coù theå bao goàm caùi nhìn tieâu cöïc veà baûn thaân, nhöõng dieãn dòch tieâu cöïc veà caùc kinh nghieäm rieâng vaø nhöõng quan ñieåm tieâu cöïc veà töông lai. Thanh thieáu nieân öùng phoù vôùi chöùng traàm caûm baèng raát nhieàu caùch. Moät soá thanh thieáu nieân coù theå troán chaïy khoûi gia ñình. Moät soá, ñaëc bieät laø caùc em trai, bieåu loä caûm nghó baèng nhöõng haønh vi höôùng ngoaïi vaø coù theå haønh ñoäng quaù khích. Caùc em gaùi thöôøng bieåu loä söï traàm caûm theo caùch höôùng noäi, baên khoaên vaø/hoaëc trôû neân lo laéng. Caùc roái loaïn do lo laéng Ai cuõng coù luùc lo laéng vaø lo laéng coù theå höõu ích. Nhöõng möùc ñoä lo laéng töông ñoái cao coù theå höõu ích khi noù gaén lieàn vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa hoaøn caûnh. Chaúng haïn nhö trong moân boùng ñaù,

trong cuoäc thi hoaëc phoûng vaán xin vieäc laøm söï lo laéng coù theå giuùp laøm taêng tính nhaïy beùn vaø theå hieän toát. Tieác thay, möùc ñoä lo laéng quaù cao coù theå laøm giaûm naêng löïc theå hieän. Laâm beänh roái loaïn lo laéng khoâng phaûi chæ laø do quaù lo. Caùc caù nhaân bò roái loaïn lo laéng phaûi chòu ñöïng nhöõng möùc lo laéng thaám saâu hôn nhöõng lo laéng thöôøng neám traûi trong ñôøi soáng bình thöôøng. Söï roái loaïn thöôøng coù nhöõng haäu quaû xaõ hoäi ñoái vôùi ngöôøi coù nhöõng moái quan heä suy giaûm. Boán loaïi roái loaïn lo laéng thoâng thöôøng nôi thanh thieáu nieân, nhö ñöôïc moâ taû trong DSM – IV (Hieäp hoäi Taâm lyù Myõ, 1995), laø roái loaïn taâm lyù phoå bieán, sôï xaõ hoäi, noãi sôï cuï theå, vaø roái loaïn aùm aûnh baét buoäc. Roái loaïn lo laéng toång quaùt theå hieän baèng nhöõng thôøi kyø daøi lo laéng vaø buoàn raàu thaùi quaù, lieân tuïc, caên nguyeân cuûa noù khoâng coù gì ñaëc bieät. Thanh thieáu nieân traûi qua roái loaïn lo laéng toång quaùt coù theå cho thaáy caùc trieäu chöùng noân noùng, baát an, phieàn muoän, maát nguû, keùm taäp trung, ñi tieåu thöôøng, traïng thaùi kích ñoäng, traïng thaùi traàm caûm, trí tueä yeáu, choaùng vaùng, caêng cô baép hoaëc deã bò meät. Caùc thanh thieáu nieân bò roái loaïn lo laéng toång quaùt thöôøng coù theâm söï roái loaïn lo laéng nhö sôï söï thaät hoaëc sôï xaõ hoäi. Beänh sôï xaõ hoäi bieåu hieän baèng söï lo laéng roõ reät khi gaëp nhöõng hoaøn caûnh xaõ hoäi hoaëc haønh ñoäng nhaát ñònh. Söï roái loaïn naøy thöôøng daãn tôùi nhöõng haønh vi neù traùnh. Beänh sôï cuï theå bieåu hieän baèng noãi sôï lieân tuïc vaø voâ lyù vaøo moät hoaøn caûnh hoaëc moät söï vaät rieâng bieät, vaø cuõng coù theå daãn tôùi nhöõng haønh vi neù traùnh. Vôùi beänh roái loaïn aùm aûnh baét buoäc caùc caù nhaân coù theå vöôùng nhöõng yù nghó khoâng vui vaø xaâm phaïm khoù kieåm soaùt ñöôïc. Chaúng haïn nhö caùc em coù theå bò aùm aûnh quan taâm ñeán söï laây nhieãm hoaëc nguy hieåm cho baûn thaân hoaëc cho gia ñình mình. Nhöõng yù töôûng aùm aûnh thöôøng daãn tôùi haønh ñoäng laëp laïi moät caùch baét buoäc vaø khoâng kieåm soaùt ñöôïc, chaúng haïn nhö lau chuøi, kieåm tra hoaëc ñeám laëp ñi laëp laïi. Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân caàn nhaän bieát raèng thanh thieáu nieân boäc loä nhöõng vaán ñeà veà haønh vi vaø nhöõng trieäu chöùng lo laéng cuõng coù theå traûi qua traàm caûm vì caùc trieäu chöùng veà lo laéng vaø traàm caûm thöôøng truøng laép. Caû hai chöùng lo laéng vaø traàm caûm ñoâi khi cuõng khoù coù theå chaån ñoaùn vì caùc chöùng aáy coù theå bò che ñaäy bôûi nhöõng haønh vi coù theå quan saùt ñöôïc, chuùng khoâng tröïc tieáp noùi leân nhöõng tình traïng naøy. Nhöõng haønh vi vaø yù töôûng töï töû Nhieàu caù nhaân traûi qua moät möùc ñoä naøo ñoù veà yù töôûng töï töû ôû moät thôøi ñieåm trong tuoåi thanh thieáu nieân. Caêng thaúng, lo laéng, vaø traàm caûm nôi tuoåi treû gia taêng trong caùc xaõ hoäi phöông Taây, ñöa tôùi yù töôûng töï töû, toan töï töû vaø thöïc hieän vieäc töï töû (Dacey and Kenny, 1997). Vieäc moät thanh thieáu nieân nghó veà töï töû nhö laø moät khaû naêng, vaø/hoaëc choïn söï töï töû, seõ tuøy nôi nguoàn löïc vaø kieåu öùng phoù rieâng cuûa em aáy. Ñaëc bieät caùc thanh thieáu nieân maéc beänh chaùn naûn deã nhieãm yù ñònh töï töû. Caùc em aáy coù veû deã töï töû hôn caùc thanh thieáu nieân maéc caùc beänh taâm thaàn hoaëc beänh thoâng thöôøng khaùc (Toå chöùc Y teá Theá giôùi, 1997).

Caùc thanh thieáu nieân choïn töï töû nhö giaûi phaùp öùng phoù roõ raøng laø bò xaùo troän taâm lyù traàm troïng. Ñoái vôùi nhieàu em, ñaây coù theå laø haäu quaû cuûa caêng thaúng, lo laéng vaø traàm caûm. Ñoái vôùi moät soá em khaùc, ñieàu naøy coù theå lieân quan ñeán beänh taâm thaàn hoaëc do haäu quaû cuûa nghieän ma tuùy. Caùc thanh thieáu nieân toan töï töû thöôøng boäc loä moät soá caùc ñaëc tính sau ñaây : 1�Caùc em coù veû ñaàu tö quaù möùc vaøo moät soá raát ít nhöng raát maïnh trong caùc moái quan heä

lieân caù nhaân. 2�Caùc em nhö muoán bieåu loä caûm nghó boái roái cuûa mình baèng haønh vi nhieàu hôn baèng lôøi

noùi. 3�Caùc em thaáy nhö mình khoâng theå kieåm soaùt moâi tröôøng cuûa mình vaø coù nguy cô toan töï töû

nhieàu hôn caùc thanh thieáu nieân kieåm soaùt ñöôïc moâi tröôøng. 4�Caùc em boäc loä möùc ñoä thaát voïng cao vaø tin raèng söï vieäc seõ khoâng trôû neân toát hôn. Caùc

em coù xu höôùng phaûn öùng quaù möùc vôùi hoaøn caûnh vaø coù theå laø quaù nhaïy caûm. Caùc thanh thieáu nieân toan töï töû vaø thöïc hieän vieäc aáy thöôøng coù cuoäc soáng caêng thaúng nhieàu nhöng coù ít kyõ naêng öùng phoù vaø ñaït thaønh tích quaù keùm trong hoïc taäp (Dacey vaø Kenny, 1997). Töï töû thöôøng lieân heä raát nhieàu vôùi nhöõng vaán ñeà nhö : � Vaán ñeà gia ñình, ñaëc bieät laø vôùi caùc vaán ñeà ñe doïa söï oån ñònh cuûa gia ñình. � Khieám khuyeát nghieâm troïng veà giao tieáp giöõa cha meï vôùi thanh thieáu nieân. � Nhöõng vaán ñeà veà lieân heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi. � Khoâng coù baïn, khoâng thuoäc vaøo moät nhoùm naøo. � Khoâng theå soáng theo nhöõng kyø voïng cao cuûa cha meï hoaëc nhöõng ngöôøi khaùc. Söï coù saün vaø deã kieám vuõ khí caàm tay ñaõ laøm taêng theâm nguy cô töï töû cuûa thanh thieáu nieân. Cuoäc nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy raèng caùc vuï töï töû ñöôïc coâng boá roäng raõi laøm buøng noå xu höôùng töï töû tieàm taøng nôi thanh thieáu nieân (Dusek, 1996). Roõ raøng laø caùc nhaø tham vaán caàn nhaän bieát vaø giaûi quyeát thoûa ñaùng yù töôûng vaø haønh vi töï töû ñeå ngaên cho caùc thaûm kòch khoûi xaûy ra. Caùc vò aáy cuõng caàn nhaän bieát nhöõng haïn cheá veà naêng löïc cuûa mình : caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc thaân chuû töï töû caàn laøm vieäc döôùi söï giaùm saùt chaët cheõ vaø nhôø tôùi nhöõng ngöôøi giuùp ñôõ chuyeân moân khaùc. Nhöõng daáu hieäu ban ñaàu cuûa söï phaùt trieån beänh taâm thaàn Beänh taâm thaàn goàm coù söï maát ranh giôùi veà baûn ngaõ cuøng vôùi söï khieám khuyeát naëng veà kieåm ñònh thöïc teá. Caùc trieäu chöùng goàm coù huyeãn töôûng vaø/hoaëc aûo giaùc. Theo DSM – IV (Hieäp hoäi Taâm lyù Myõ, 1995) ôû ñaâu coù baèng chöùng veà huyeãn töôûng laø coù söï thieáu nhaän thöùc cuûa caù nhaân. Ñaõ coù baèng chöùng nhöõng nhaân toá di truyeàn giöõ moät vai troø chính trong söï phaùt trieån caùc beänh veà taâm thaàn. Tuy nhieân, caùc nhaân toá taâm lyù lieân quan tôùi söï caêng thaúng hoaëc nghieän ma tuùy

coù veû taùc ñoäng nhö laø ngoøi noå cho nhöõng thôøi kyø ñaàu vaø thôøi kyø keá tieáp nôi nhöõng ngöôøi deã nhieãm beänh. Trong giai ñoaïn beänh taâm thaàn caáp tính, caùc thanh thieáu nieân ñaëc bieät coù nguy cô töï töû laøm haïi mình. Caùc em coù theå bò nhöõng huyeãn töôûng thuùc giuïc caùc em töï gaây toån thöông hoaëc töï saùt. Söùc maïnh cuûa nhöõng yù töôûng naøy vaø naêng löïc caù nhaân phaûn öùng vôùi chuùng caàn ñöôïc ñaùnh giaù bôûi chuyeân gia veà beänh taâm thaàn. Moät trong nhöõng beänh taâm thaàn thoâng thöôøng nhaát laø chöùng loaïn thaàn kinh vaø chöùng naøy coù theå phaùt sinh trong tuoåi thanh thieáu nieân. Beänh taâm thaàn hình thaønh do nghieän ma tuùy nhö cocaine, amphetamine, röôïu hoaëc caàn sa, cuõng coù nhöõng trieäu chöùng gioáng nhö chöùng loaïn thaàn kinh, goàm coù huyeãn töôûng, aûo giaùc vaø noùi loän xoän. Chöùng loaïn thaàn kinh coù theå chia ra laøm ba thôøi kyø : thôøi kyø baùo tröôùc, thôøi kyø hoaït ñoäng vaø thôøi kyø di chöùng. Roõ raøng laø seõ toát nhaát cho thaân chuû neáu caùc nhaø tham vaán coù theå nhaän bieát caùc trieäu chöùng trong thôøi kyø baùo tröôùc ñeå coù theå chöõa trò ngay trong giai ñoaïn ñaàu. 1�Thôøi kyø baùo tröôùc : Thôøi kyø naøy dieãn ra trong 2 tuaàn hoaëc 2 thaùng tröôùc khi coù nhöõng

trieäu chöùng ban ñaàu cuûa beänh loaïn thaàn kinh. Trong thôøi kyø naøy, thoâng thöôøng coù moät soá trieäu chöùng khoâng cuï theå dieãn ra, ñaëc bieät laø ôû giôùi treû. Caùc trieäu chöùng naøy goàm coù : maát höùng thuù toång quaùt, traùnh giao tieáp xaõ hoäi, traùnh laøm vieäc hoaëc hoïc taäp (chaúng haïn nhö boû hoïc ôû tröôøng trung hoïc hoaëc ñaïi hoïc), deã böïc töùc vaø quaù nhaïy caûm, coù nhöõng nieàm tin kyø dò (chaúng haïn nhö meâ tín hoaëc tin pheùp thaàn kyø), vaø dính líu vaøo caùc haønh vi laï luøng (chaúng haïn nhö noùi vôùi chính mình ôû choã ñoâng ngöôøi). Ñieàu caàn nhaän bieát laø nhieàu thanh thieáu nieân bình thöôøng cuõng bieåu loä moät soá caùc trieäu chöùng ñöôïc moâ taû veà beänh loaïn thaàn kinh thôøi kyø baùo tröôùc khieán cho khoù ñaùnh giaù chính xaùc. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng laø caùc nhaø tham vaán caàn caûnh giaùc veà khaû naêng coù beänh loaïn thaàn kinh nôi giôùi treû vaø khi coù söï nghi ngôø thì neân chuyeån thaân chuû ñi xem xeùt söùc khoûe taâm thaàn.

2�Thôøi kyø hoaït ñoäng : Trong thôøi kyø hoaït ñoäng cuûa beänh loaïn thaàn kinh, caùc trieäu chöùng taâm thaàn nhö aûo giaùo, haønh vi kyø dò vaø huyeãn töôûng laø noåi baät vaø thöôøng keøm theo söï boäc loä nhöõng tình caûm maïnh nhö buoàn phieàn, lo laéng, traàm caûm vaø sôï seät. Neáu khoâng chöõa trò, thôøi kyø hoaït ñoäng seõ töï nhieân döùt hoaëc coù theå tieáp tuïc voâ haïn ñònh.

3�Thôøi kyø di chöùng : Thôøi kyø hoaït ñoäng thöôøng noái tieáp baèng thôøi kyø di chöùng. Thôøi kyø di chöùng gioáng nhö thôøi kyø baùo tröôùc vôùi caùc trieäu chöùng taâm thaàn ít keøm theo söï bieåu loä tình caûm maïnh.

Moät loaïi roái loaïn taâm thaàn khaùc coù theå coù ôû tuoåi thanh thieáu nieân laø roái loaïn thaàn kinh caáp tính vaø chuyeån tieáp. Caùc trieäu chöùng thöôøng ñi keøm vôùi caêng thaúng taâm lyù caáp tính, vaø xaûy ra trong nhieàu ngaøy roài döùt ñi trong 2 hoaëc 3 tuaàn (Toå chöùc Y teá Theá giôùi, 1997). Roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông

Caùc daáu hieäu baùo tröôùc vaø caùc trieäu chöùng roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông ñaõ ñöôïc thaûo luaän trong Chöông 2. Caùc roái loaïn veà taâm lyù xaûy ra tieáp sau chaán thöông caáp tính hoaëc keùo daøi. Neáu roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông (PTSD) khoâng ñieàu trò, noù seõ phaùt trieån thaønh roái loaïn maát naêng löïc traàm troïng seõ aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng ngheà nghieäp vaø xaõ hoäi cuûa thanh thieáu nieân. Ngoaøi ra, nhieàu trieäu chöùng beänh PTSD coù theå laãn loän vôùi nhöõng roái loaïn lôùn khaùc veà taâm lyù ñaõ neâu tröôùc ñaây; chaúng haïn nhö traàm caûm, roái loaïn aâu lo toång quaùt, roái loaïn thaàn kinh. Chöùng beänh sau cuøng coù theå do nhöõng trieäu chöùng cuûa chöùng loaïn aûo phaân ly trong roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông (PTSD) Toùm taét Khi thanh thieáu nieân toû ra coù nhöõng trieäu chöùng veà nhöõng vaán ñeà beänh taâm thaàn thì neân ñöa caùc em ñeán nhöõng dòch vuï söùc khoûe taâm thaàn hoaëc caùc nhaø phaân taâm hoïc coù theå ñaùnh giaù vaø chöõa trò tình traïng naøy. Caùc roái loaïn söùc khoûe taâm thaàn thöôøng coù theå ñöôïc xöû lyù baèng caùch söû duïng ñuùng möùc caû y döôïc vaø vaät lyù trò lieäu. Thieáu y döôïc, nhieàu caù nhaân bò roái loaïn seõ tieáp tuïc caûm thaáy kieät söùc, öu phieàn vaø aâu lo bôûi nhöõng tö töôûng xaâm nhaäp vaø nhöõng haønh vi khoâng kieåm soaùt ñöôïc.

PHAÀN 2 THAM VAÁN CHO THANH THIEÁU NIEÂN BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP TAÏO CHUÛ ÑOÄNG 6. THÖÏC HIEÄN THAM VAÁN CHO THÍCH HÔÏP VÔÙI CAÙC THANH THIEÁU NIEÂN Duø moät soá caùc nhaø tham vaán chæ chuyeân laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân, phaàn lôùn caùc nhaø tham vaán ñeàu laøm vieäc vôùi caû treû em, thanh thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn. Khi laøm vieäc vôùi treû em, caùc nhaø tham vaán khoâng nhöõng caàn duøng nhöõng kyõ naêng tham vaán chuyeân bieät, nhö khi laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn, maø coøn caàn ñöa ñöôïc treû vaøo moät quaù trình tham vaán baèng caùch söû duïng caùc hoaït ñoäng vaø caùc phöông tieän trung gian. Vì coù dò bieät giöõa tham vaán treû em vaø tham vaán ngöôøi lôùn, thì cuõng coù nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa tham vaán thanh thieáu nieân vôùi tham vaán treû em vaø tham vaán ngöôøi lôùn. Nhöõng ñieåm khaùc bieät trong tham vaán thanh thieáu nieân Tham vaán thanh thieáu nieân khaùc bieät ôû nhöõng ñieåm sau ñaây : 1�Ñeå khuyeán khích thanh thieáu nieân söû duïng tham vaán, chuùng ta caàn ñöa ra moät loaïi quan

heä ñaëc bieät veà nhaø tham vaán – thaân chuû thích hôïp vôùi caùc em (xem Chöông 7) 2�Quaù trình tham vaán thanh thieáu nieân caàn phaûi khaùc vôùi caùc quaù trình söû duïng trong tham

vaán thieáu nhi hoaëc ngöôøi thaønh nieân (xem Chöông 7 vaø Chöông 8). 3�Caàn phaûi coù caùc chieán löôïc vaø kyõ naêng chuyeân bieät cho vieäc tham vaán thanh thieáu nieân

(xem Chöông 9). Cho duø vieäc tham vaán thanh thieáu nieân coù nhöõng ñieåm dò bieät neâu treân, thì cuõng coù nhöõng neùt chung cho vieäc tham vaán caû treû em, thanh thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn (chaúng haïn nhö nhieàu kyõ naêng nhoû vaø moät soá ñaëc tính cuûa nhaø tham vaán). Ñoái vôùi phaàn lôùn caùc nhaø tham vaán, caùc neùt chung aáy giuùp deã daøng chuyeån töø tham vaán cho nhoùm tuoåi naøy sang tham vaán cho nhoùm tuoåi khaùc. Tuy nhieân, neáu boû qua nhöõng ñieåm dò bieät thì cuõng coù theå daãn tôùi keát quaû laøm thaát voïng. Tham vaán thieáu nhi Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thieáu nhi caàn bieát choïn löïa vaø söû duïng caùc hoaït ñoäng vaø phöông tieän trung gian nhö ñaõ ñöôïc moâ taû bôûi Geldard vaø Geldard (1997). Caùc nhaø tham vaán caàn ñaëc bieät löu yù tôùi tuoåi phaùt trieån cuûa treû vaø khaû naêng lieân heä ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà. Ngoaøi ra, caùc vò aáy coøn caàn nhaän bieát khaû naêng töï phaûn hoài cuûa treû coù theå bò haïn cheá vì ñoù laø

kyõ naêng phaùt trieån hình thaønh theo söï tröôûng thaønh, kinh nghieäm xaõ hoäi vaø söï phaùt trieån caùc kyõ naêng giao tieáp. Thöôøng treû em khoâng theå rôøi khoûi gia ñình. Caùc em tuøy thuoäc vaøo gia ñình, vaø gia ñình caùc em thöôøng cung caáp heä thoáng xaõ hoäi chuû yeáu trong ñoù caùc em lôùn leân vaø phaùt trieån. Chính töø trong gia ñình caùc em phaùt trieån caùc yù töôûng veà khaùt voïng, naêng löïc vaø giaù trò rieâng cuûa mình (Woolfe vaø Dryden, 1996). Tieác thay, nhieàu treû em coù ít quyeàn löïc hoaëc aûnh höôûng ñoái vôùi gia ñình. Vì caùc vaán ñeà cuûa treû em thöôøng lieân heä vôùi moâi tröôøng gia ñình cuûa caùc em, neân caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi treû em thöôøng caàn laøm vieäc vôùi gia ñình caùc em ñeå giuùp gia ñình thöïc hieän nhöõng söï ñoåi thay caàn thieát cho söï yeân vui cuûa treû. Nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa tham vaán thanh thieáu nieân vaø tham vaán treû em Coù ba ñieåm khaùc bieät chính noåi baät khi tham vaán thanh thieáu nieân so vôùi tham vaán treû em. Ñoù laø : 1�Khoâng gioáng nhö treû em, thanh thieáu nieân ít coù söï tuøy thuoäc hôn ñoái vôùi gia ñình caùc em.

Ñoái vôùi phaàn lôùn thanh thieáu nieân, heä thoáng xaõ hoäi cuûa caùc em goàm caùc moái lieân heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi, cuøng vôùi caùc moái quan heä khaùc phaùt trieån trong heä thoáng giaùo duïc vaø/hoaëc trong coâng vieäc. Moái quan heä gia ñình cuûa caùc em thay ñoåi khi caùc em tìm kieám söï ñoäc laäp nhieàu hôn. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán caàn toân troïng vaø nhaän bieát raèng moät soá thanh thieáu nieân seõ khoâng muoán coù gia ñình caùc em döï vaøo quaù trình tham vaán baèng baát cöù caùch naøo bôûi vì ñieàu naøy coù theå aûnh höôûng tôùi tính caù theå ñang phaùt trieån cuûa caùc em. Ñieàu naøy ñoâi khi coù theå taïo ra nhöõng khoù khaên cho nhaø tham vaán, bôûi vì caùc gia ñình ñang traûi qua nhöõng vaán ñeà trong vieäc chaáp nhaän nhöõng ñoåi thay cuûa tuoåi thanh thieáu nieân coù theå muoán döï vaøo vieäc tham vaán. Tuy nhieân, ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân, caùc nhaø tham vaán coù theå haønh ñoäng nhö laø nhöõng nhaø bieän hoä cho caùc em trong vieäc thöông löôïng vôùi gia ñình caùc em. (Ta neân nhaän bieát raèng thanh thieáu nieân coù theå tham gia hieäu nghieäm vaøo gia ñình trò lieäu, voán hoaøn toaøn khaùc veà chuû taâm vaø muïc ñích so vôùi tham vaán caù nhaân, nhö seõ thaûo luaän sau naøy).

2�Thanh thieáu nieân coù nhöõng quaù trình nhaän thöùc phöùc taïp hôn vaø nhöõng kyõ naêng nhaän thöùc tieán trieån hôn treû em. Möùc ñoä hoaït ñoäng tröôûng thaønh naøy cho pheùp nhaø tham vaán choïn nhöõng chieán löôïc can thieäp veà nhaän thöùc tieán boä hôn voán thöôøng khoâng theå söû duïng khi tham vaán cho treû em. Cuõng theá, ñoâi khi vieäc söû duïng hoaït ñoäng vaø phöông tieän trung gian coù theå höõu ích trong tham vaán thanh thieáu nieân (xem Chöông 11 vaø 12), cuõng caàn phaûi thaän troïng ñoái vôùi vieäc toân troïng söï tröôûng thaønh vaø hình aûnh baûn thaân cuûa thaân chuû.

3�Moái quan heä tham vaán caàn toân troïng nhöõng nhu caàu phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân bao goàm söï toân troïng ñoái vôùi baïn treû nhö laø moät caù nhaân vöøa khoâng phaûi laø treû em vöøa khoâng phaûi laø ngöôøi lôùn. Moái quan heä tham vaán caàn daønh cho thaân chuû quyeàn quyeát ñònh lieân quan ñeán vieäc döï vaøo quaù trình tham vaán vaø phaûi ñeå cho thaân chuû coù yù thöùc thöïc söï veà traùch nhieäm baûn thaân ñoái vôùi caùc keát quaû tham vaán.

Nhöõng khaùc bieät giöõa tham vaán thanh thieáu nieân vaø tham vaán ngöôøi lôùn. Tham vaán thanh thieáu nieân cuõng khaùc bieät ñaùng keå so vôùi tham vaán ngöôøi lôùn. Ngöôøi lôùn thöôøng töông ñoái töï do thöïc hieän quyeát ñònh vaø söï löïa choïn maø khoâng chòu aûnh höôûng thaùi quaù cuûa gia ñình hoaëc cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Nhö theá vieäc tham vaán cho ngöôøi lôùn döïa treân nhaän thöùc raèng ngöôøi lôùn coù quyeàn töï laäp rieâng vaø quyeàn löïa choïn haønh ñoäng vôùi tö caùch caù nhaân (Woolfe vaø Dryden, 1996). Duø phaàn lôùn thanh thieáu nieân ñaït moät möùc cao veà ñoäc laäp nhaän thöùc, ñieàu naøy thöôøng khoâng giaûi thoaùt ñöôïc caùc em khoûi caùi ñöôïc xem laø nhöõng aûnh höôûng to lôùn cuûa gia ñình caùc em vaø moâi tröôøng xaõ hoäi. Do ñoù, phaàn lôùn thanh thieáu nieân khoâng coù yù thöùc ñaày ñuû veà quyeàn töï laäp cuûa baûn thaân vaø khoâng bieát chaéc veà möùc ñoä caùc em coù theå thöïc hieän nhöõng löïa choïn cho chính mình vì caùc em chöa laø ngöôøi lôùn. Caùc em ñang ôû trong quaù trình phaùt trieån veà söï hình thaønh baûn ngaõ vaø caù theå hoùa, vaø khi ñang ôû trong quaù trình naøy caùc em chöa tin ñöôïc raèng mình coù quyeàn kieåm soaùt to lôùn hôn ñoái vôùi cuoäc ñôøi mình, chöù khoâng nhö luùc coøn laø treû em. Do ñoù caùc nhaø tham vaán phaûi toân troïng traïng thaùi khoù khaên cuûa thanh thieáu nieân veà möùc ñoä naêng löïc löïa choïn rieâng cho baûn thaân vaø nhaän traùch nhieäm ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa chính mình. Moät ñieåm khaùc bieät nöõa lieân quan tôùi nhöõng vieäc phaùt trieån bình thöôøng thích hôïp vôùi thanh thieáu nieân vaø caùc vieäc thích hôïp vôùi ngöôøi lôùn. Chaúng haïn nhö thanh thieáu nieân ñang coá gaéng theå hieän baûn ngaõ rieâng, caù theå hoùa, baûn saéc giôùi tính vaø caùc moái quan heä môùi vôùi baïn ñoàng trang, trong khi phaàn lôùn nhöõng ngöôøi thaønh nieân thì nhaém tôùi nhöõng muïc ñích nhö söï oån ñònh, tính lieân tuïc, xaây döïng gia ñình vaø thaønh coâng trong coâng vieäc. Roõ raøng laø nhöõng chuû ñeà caàn giaûi quyeát khi tham vaán cho thanh thieáu nieân seõ thöôøng khaùc vôùi nhöõng chuû ñeà thích hôïp khi tham vaán cho ngöôøi thaønh nieân. Tham vaán cho thanh thieáu nieân caàn coù phöông phaùp chuyeân bieät Ñieàu roõ raøng qua phaàn thaûo luaän treân ñaây, thanh thieáu nieân laø moät nhoùm ñaëc bieät vì giai ñoaïn phaùt trieån cuûa caùc em vaø nhöõng vaán ñeà ñaëc bieät cuûa giai ñoaïn naøy. Neáu chuùng ta coá gaéng tham vaán cho caùc em baèng caùch söû duïng nhöõng chieán löôïc vaø kyõ thuaät thích hôïp cho treû em hoaëc ngöôøi lôùn, thì coù theå chuùng ta seõ khoâng thaønh coâng laém. Vôùi tö caùch nhaø tham vaán, chuùng ta caàn nhôù raèng thanh thieáu nieân khoâng phaûi laø treû em maø cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi lôùn : caùc em ñang ôû trong giai ñoaïn chuyeån tieáp. Vì vaäy chuùng ta caàn caân nhaéc caùc phöông phaùp tham vaán cuûa chuùng ta ñeå giao tieáp vôùi thanh thieáu nieân moät caùch tích cöïc vaø tröïc tieáp, vaø söû duïng caùc chieán löôïc seõ ñaëc bieät ñaùp öùng nhu caàu cuûa caùc em theo caùch thöùc maø caùc em chaáp nhaän ñöôïc. Toaøn boä quaù trình tham vaán phaûi löu yù tôùi quaù trình phaùt trieån cuûa caùc baïn treû naøy. Laø nhaø tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn thöïc söï coá gaéng baûo ñaûm raèng töøng ñieåm sau ñaây thích hôïp vôùi quaù trình phaùt trieån aáy : • Moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân

• Caùc kyõ naêng tham vaán caàn thieát cho keát quaû thaønh coâng • Caùc chieán löôïc ñöôïc söû duïng ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà rieâng bieät Phöông phaùp taïo chuû ñoäng moâ taû trong saùch naøy nhaèm ñaït tôùi söï thích hôïp caàn thieát giöõa quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân vaø quaù trình tham vaán. Nhöõng khaùc bieät giöõa tham vaán caù nhaân vaø gia ñình trò lieäu. Ñaõ coù söï nhaän bieát roäng raõi raèng tham vaán caù nhaân ñoái vôùi thanh thieáu nieân khoâng phaûi laø caùch duy nhaát ñeå giuùp thanh thieáu nieân giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà veà haønh vi, taâm lyù vaø tình caûm. Pheùp gia ñình trò lieäu, trò lieäu nhoùm vaø caùc nhoùm hoã trôï töï giuùp mình, hoaëc pheùp phoái hôïp caùc caùch naøy, ñeàu coù theå höõu duïng trong vieäc giuùp thanh thieáu nieân giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà raéc roái. Trong saùch naøy chuùng toâi chæ seõ thaûo luaän veà tham vaán caù nhaân. Duø pheùp gia ñình trò lieäu chuû yeáu giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà veà quan heä giöõa nhieàu ngöôøi, nhöng noù khoâng tröïc tieáp giaûi quyeát nhöõng nhu caàu beân trong cuûa thanh thieáu nieân veà tình caûm vaø taâm lyù. Nhöõng nhu caàu giöõa nhieàu ngöôøi seõ ñöôïc giaûi quyeát toát nhaát qua tham vaán caù nhaân trong hoaøn caûnh rieâng tö vaø kín ñaùo ôû ñoù tieâu ñieåm coù theå taäp trung vaøo nhaân caùch rieâng cuûa thanh thieáu nieân, vaøo quaù trình phaùt trireån vaø noãi ñau khoå caù nhaân. Trong phaïm vi tham vaán caù nhaân, caùc chieán löôïc vaø phöông phaùp trò lieäu ñöôïc söû duïng coù theå ñöôïc, hình thaønh nhaèm thích öùng vôùi nhöõng nhu caàu caù nhaân cuûa thanh thieáu nieân moät caùch rieâng bieät. Moái lieân heä giöõa theá giôùi cuûa thanh thieáu nieân vaø moâi tröôøng tham vaán Hình 6.1 minh hoïa moät caùch coù heä thoáng vò trí maø moâi tröôøng tham vaán chieám giöõ trong theá giôùi cuûa thanh thieáu nieân. Trong hình naøy, cuoäc haønh trình cuûa thanh thieáu nieân töø aáu thô ñeán thaønh nieân ñöôïc chöùng minh nhö laø moät söï chuyeån dòch töø neàn taûng an toaøn cuûa gia ñình sang neàn taûng moâi tröôøng baïn ñoàng trang chæ an toaøn töông ñoái. Gia ñình ñöôïc neâu leân vôùi ñöôøng ranh giôùi roõ töôïng tröng cho moät nôi maø söï ñuøm boïc, nuoâi döôõng vaø taêng tröôûng söùc khoûe ñöôïc chaêm chuùt. Khoâng phaûi taát caû treû em ñeàu coù cô hoäi phaùt trieån trong moâi tröôøng nhö vaäy. Ñoái vôùi moät soá treû em ñöôøng ranh giôùi cuûa gia ñình bò ñöùt ñoaïn khieán caùc em bò maát moät soá lôïi theá maø leõ ra caùc em phaûi coù. Moâi tröôøng trong ñoù thanh thieáu nieân ñang chuyeån vaøo (moâi tröôøng baïn ñoàng trang) ñöôïc moâ taû laø coù ñöôøng bieân giaùn ñoaïn vì noù môû ra vôùi nhöõng aûnh höôûng beân ngoaøi, vaø cuõng chaáp nhaän söï chuyeån vaøo vaø chuyeån ra moâi tröôøng bôûi thanh thieáu nieân ñeå vieäc caù theå hoùa coù theå phaùt trieån. Caùc nhoùm baïn ñoàng trang khoâng ñaùp öùng heát caùc nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân. Trong hình 6.1, ñöôïc moâ taû nhö laø coù caû moät ñöôøng bieân trong vaø moät ñöôøng bieân ngoaøi. Ñöôøng bieân trong giöõ vöõng caùc kyõ naêng tích luõy, tieàn söû vaø nhaân caùch cuûa thanh thieáu nieân, trong khi ñöôøng bieân ngoaøi bò giaùn ñoaïn vaø môû ra tröôùc nhöõng aûnh höôûng beân ngoaøi.

HÌNH 6.1 Ñöôøng bieân beân ngoaøi töôïng tröng cho yù thöùc veà baûn thaân môùi xuaát hieän nôi ngöôøi thanh thieáu nieân. Yù thöùc veà baûn thaân naøy seõ ñöôïc cuûng coá khi thanh thieáu nieân chuyeån qua cuoäc haønh trình tôùi tuoåi thaønh nieân. Khi ñöôøng bieân naøy ñöôïc taêng cöôøng noù seõ cho pheùp thanh thieáu nieân toàn taïi trong moâi tröôøng baïn ñoàng trang moät caùch thoaûi maùi hôn vaø vôùi nhieàu töï do hôn ñeå thöïc hieän caùc quyeát ñònh vaø nhöõng söï thay ñoåi cuûa caù nhaân. Vieäc cuûng coá ñöôøng bieân giuùp yù thöùc töï baûo veä phaùt trieån trong moâi tröôøng môû cuûa baïn ñoàng trang vôùi keát quaû laø nhöõng ñieàu chænh theo caùc moái lieân heä baïn ñoàng trang caàn ñöôïc daøn xeáp. Khi thanh thieáu nieân chuyeån ra ngoaøi voøng troøn gia ñình, caùc em phaùt trieån moät moái quan heä khaùc vôùi gia ñình vaø vôùi caùc caù nhaân thaønh vieân cuûa gia ñình. Ñieàu naøy coù ñöôïc nhôø yù thöùc veà baûn thaân môùi phaùt trieån. Duø moâi tröôøng tham vaán ñöôïc ñaët trong theá giôùi cuûa thanh thieáu nieân, noù vaãn taùch rôøi vôùi caùc moâi tröôøng baïn ñoàng trang vaø gia ñình. Ranh giôùi cuûa söï tham vaán, nhö ñöôïc neâu trong Hình 6.1, laø vöõng chaéc ñeå moâ taû moät nôi an toaøn, yeân oån, tin caäy ñöôïc vaø beàn vöõng. Nhöng, noù cuõng coù moät loái ra ñeå deã daøng tieáp xuùc vaø xuaát phaùt. Caùc kinh nghieäm tích cöïc trong moâi tröôøng naøy seõ khuyeán khích thanh thieáu nieân trôû veà khi caùc ñöôøng ranh beân trong vaø beân ngoaøi cuûa caùc em trôû neân mong manh, vaø/hoaëc quaù söùc chòu ñöïng. Ngoaøi ra, thanh thieáu nieân coøn bò chi phoái bôûi nhieàu aûnh höôûng ña daïng ôû beân ngoaøi nhö minh hoïa trong hình 6.1. Taïi sao thanh thieáu nieân tìm söï tham vaán? Khi xeùt ñeán vieäc taïi sao thanh thieáu nieân tìm söï tham vaán, chuùng ta caàn nhaän bieát raèng töø “tham vaán” khi aùp duïng cho caùc baïn treû coù moät phaïm vi yù nghóa raát roäng. Tham vaán thanh thieáu nieân, theo söï hieåu bieát chung cuûa coäng ñoàng vaø chính caùc baïn treû, coù theå lieân heä tôùi baát cöù ñieåm naøo sau ñaây : 1�Cho lôøi khuyeân ñeå ñaït tôùi quyeát ñònh ñuùng ñöôïc xem laø raát quan troïng. 2�Höôùng daãn, khi baïn treû traûi qua nhöõng söï khoù khaên vì söï thieáu tröôûng thaønh vaø/hoaëc vì

caùc haønh vi cuûa mình, vaø muoán coù söï giuùp ñôõ mang tính höôùng daãn. 3�Taâm lyù trò lieäu, khi söï taäp trung höôùng veà moái thaát voïng tình caûm hay taâm lyù. Kyø voïng laø

söï tham vaán seõ ñöa tôùi nhöõng ñoåi thay trong thaùi ñoä vaø moâ hình haønh vi ñeå cho thanh thieáu nieân caûm thaáy deã chòu hôn.

Söï tham vaán coù theå laø phoái hôïp taát caû caùc ñieåm naøy (Tyler, 1978), duø chuùng toâi tin raèng thöôøng thöôøng, chöù khoâng phaûi laø luoân luoân, vieäc cho lôøi khuyeân khoâng giuùp ích cho thanh thieáu nieân caàn baét ñaàu nhaän traùch nhieäm veà caùc quyeát ñònh cuûa mình. Tuy nhieân, ñieàu thích hôïp vôùi caùc nhaø tham vaán laø cung caáp thoâng tin ñuùng vaø höõu ích maø baïn treû coù theå caàn ñeå töï ñöa ra quyeát ñònh hôïp lyù. Ñöông nhieân nhieàu thanh thieáu nieân tieáp xuùc vôùi caùc nhaø tham vaán laø ñeå nhaän lôøi khuyeân. Ñieàu naøy coù theå vì caùc em caàn laáy nhöõng quyeát ñònh khoù khaên vaø coù

theå nhaän bieát raèng caùc em khoâng ñuû kinh nghieäm ñeå cho caùc em nhöõng thoâng tin maø caùc em caàn ñeå ñi tôùi quyeát ñònh. Caùc em khaùc tìm söï tham vaán vì caùc em ñau buoàn veà tình caûm. Khi thanh thieáu nieân chòu tìm söï giuùp ñôõ veà tham vaán thì thöôøng caùc em ñaõ coù nieàm tin raèng caùc em seõ nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà hoaëc seõ nhaän ñöôïc söï chæ daãn hoaëc lôøi khuyeân. Caùc em kyø voïng raèng nhaø tham vaán laø ngöôøi hieåu bieát, nghóa laø coù kinh nghieäm trong cuoäc soáng, vaø seõ coù kieán thöùc lieân quan ñeán vaán ñeà cuï theå cuûa caùc em. Caùc em cuõng kyø voïng nhaø tham vaán laø ngöôøi quan taâm tôùi ngöôøi khaùc, bieát caûm thoâng, chaêm chuùt vaø naâng ñôõ (Gibson – Kline, 1996). Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa nhaø tham vaán seõ ñöôïc thaûo luaän ñaày ñuû hôn trong Chöông 7. Thanh thieáu nieân tìm söï giuùp ñôõ chuyeân moân thöôøng thöôøng vaøo luùc cuoäc soáng trôû neân raát khoù khaên vì nhöõng vaán ñeà nghieâm troïng maø maáy laàn tröôùc toan giaûi quyeát ñeàu baát thaønh. Tuy nhieân raát ñaùng tieác, nhieàu thanh thieáu nieân seõ khoâng tìm söï giuùp ñôõ cho nhöõng vaán ñeà cuûa chính mình. Ñaây ñaëc bieät laø thöôøng hôïp ñoái vôùi thanh thieáu nieân ít tuoåi ñang coù nhöõng moâ hình nhaän thöùc thieáu chín chaén hôn beø baïn mình. Caùc thanh thieáu nieân naøy coù theå troâng mong cha meï mình nhaän bieát khi naøo mình caàn giuùp ñôõ vaø tìm ra choã naøo caùc em coù theå nhaän söï giuùp ñôõ aáy. Phaàn lôùn caùc baäc cha meï döôøng nhö chæ tìm söï giuùp ñôõ chuyeân moân cho con caùi coøn nieân thieáu cuûa mình khi naøo haønh vi caùc em ñaët ra vaán ñeà cho chính cha meï hoaëc, coù leõ khi vaán ñeà cuûa thanh thieáu nieân trôû neân thaät nghieâm troïng (Raviv vaø caùc taùc giaû khaùc, 1992). Trong tröôøng hôïp sau, söï giuùp ñôõ cuûa cha meï seõ tuøy thuoäc raát nhieàu vaøo naêng löïc cuûa cha meï trong vieäc nhaän bieát vaø xaùc ñònh ñöôïc haønh vi loaïn chöùc naêng vaø coù vaán ñeà cuûa con caùi mình. Khoâng phaûi taát caû caùc baäc cha meï ñeàu laøm ñöôïc ñieàu naøy. Do ñoù, thanh thieáu nieân thöôøng ñöôïc chuyeån ñi tham vaán bôûi caùc heä thoáng coäng ñoàng khaùc nhö tröôøng hoïc, caùc toå chöùc phaùp lyù, caùc heä thoáng tö phaùp thanh thieáu nieân, caùc nhoùm töï giuùp nhau vaø caùc toå chöùc coäng ñoàng. Nhieàu baïn treû traûi qua tuoåi thanh thieáu nieân khoâng phaûi tìm söï giuùp ñôõ cuûa nhaø tham vaán. Cuoäc nghieân cöùu cho thaáy raèng thanh thieáu nieân ñieàu chænh toát coù theå duøng naêng löïc cuûa chính mình hoaëc tìm söï giuùp ñôõ vaø lôøi khuyeân töø nhöõng ngöôøi khaùc trong moâi tröôøng xaõ hoäi tröïc tieáp cuûa mình (Billings vaø Moos, 1981; Lazarus vaø Folkman, 1984; Compas vaø caùc taùc giaû khaùc, 1988; Ebatas vaø Moos, 1991). Tuy nhieân, nhieàu thanh thieáu nieân caûm thaáy khoâng theå söû duïng nguoàn löïc trong moâi tröôøng cuûa chính mình, neân seõ tröïc tieáp tìm söï giuùp ñôõ cuûa caùc nhaø tham vaán. Nhieàu taùc giaû ñaõ ñoùng goùp vaøo soá taøi lieäu ñang gia taêng veà haønh vi tìm söï giuùp ñôõ cuûa thanh thieáu nieân vaø ñaõ phaùt hieän nhöõng nhaân toá nhö tuoåi taùc vaø giôùi tính cuûa thanh thieáu nieân, nhöõng khaùc bieät veà daân toäc vaø chuûng toäc, tính nghieâm troïng cuûa vaán ñeà, tình traïng kinh teá xaõ hoäi thaáp vaø söï nhaän thöùc veà nguoàn goác traùch nhieäm ñoái vôùi haønh vi nhö laø caùc bieán coá aûnh höôûng tôùi vieäc thanh thieáu nieân muoán tìm söï tham vaán. Moät phaàn toùm taét coù yù nghóa veà

nghieân cöùu trong laõnh vöïc naøy ñaõ ñöôïc. Schonert – Reichl vaø Muller (1996) cung caáp. Tieác thay, ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân laïi coù söï xaáu hoå khi caàn söû duïng dòch vuï tham vaán. Ñaây laø tröôøng hôïp ñaëc bieät ñoái vôùi caùc em ñang phaûi traûi qua caùc trieäu chöùng môùi chôùm cuûa loaïn tinh thaàn vì caùc em coù theå coù theâm söï quan taâm veà nhöõng aán töôïng tieâu cöïc cuûa beänh taâm thaàn vaø coù theå coù yù töôûng tieâu cöïc veà loaïi dòch vuï maø caùc em coù theå tieáp nhaän. Keát quaû laø caùc em chaàn chôø trong vieäc tìm kieám söï giuùp ñôõ (Lincoln vaø McGorry, 1995) Söï baøy toû baøy vaø tính baûo maät Vieäc töï thoå loä thöôøng chæ seõ dieãn ra khi coù moät yù thöùc maïnh meõ veà tính rieâng tö. Ñieàu lyù thuù ñaëc bieät ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø cuoäc nghieân cöùu phaùt hieän raèng moät baïn treû coù tìm söï giuùp ñôõ hay khoâng laø tuøy thuoäc nôi nhöõng lôïi ích nhaän thaáy ñöôïc khi tìm söï giuùp ñôõ vaø cuõng tuøy moái ñe doïa veà nhöõng haäu quaû tieâu cöïc coù theå xaûy ra do tìm söï giuùp ñôõ. Chaúng haïn nhö, nôi caùc thanh thieáu nieân nghieän ma tuùy, vieäc sôï caûnh saùt vaø lieân can veà phaùp lyù ñöôïc bieát laø lyù do caûn trôû vieäc tìm kieám söï giuùp ñôõ (Darke vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996). Roõ raøng laø vieäc tìm kieám söï giuùp ñôõ coù theå laøm sôï haõi nhieàu thanh thieáu nieân vì vieäc tham vaán ñoøi hoûi töï thoå loä veà caùc vaán ñeà, yù töôûng vaø caûm nghó rieâng. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán caàn löu yù tôùi nhöõng vaán ñeà coù theå xaûy ra cho thanh thieáu nieân lieân quan tôùi tính baûo maät, rieâng tö vaø vieäc chia seû thoâng tin vôùi nhöõng ngöôøi khaùc (xem Chöông 7). 7. PHÖÔNG PHAÙP TAÏO CHUÛ ÑOÄNG Qua phaàn thaûo luaän trong Chöông 6 ta thaáy roõ ñeå cho thanh thieáu nieân döï vaøo vieäc tham vaán vôùi söï thaønh coâng toái öu, quaù trình tham vaán caàn caân nhaéc ñaëc bieät ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân. Seõ khoâng thích hôïp neáu söû duïng nhöõng phöông phaùp ñaëc bieät thích hôïp vôùi treû em hoaëc ngöôøi lôùn. Khi laøm tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng toâi ñeà nghò ñieàu maø chuùng toâi goïi laø phöông phaùp taïo chuû ñoäng. Ñaây laø phöông phaùp tham vaán giuùp nhaø tham vaán (NTV) ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân, nhö moâ taû ôû Phaàn 1, baèng caùch söû duïng moät loaït caùc chieán löôïc vaø kyõ naêng tham vaán theo nhöõng caùch thöùc seõ ñöôïc moâ taû trong Chöông naøy vaø caùc Chöông tieáp theo. Trong Chöông naøy chuùng toâi seõ moâ taû caùc trieát lyù caên baûn ñöôïc keát hôïp ñeå taïo thaønh neàn moùng cho phöông phaùp taïo chuû ñoäng. Phöông phaùp taïo chuû ñoäng cho vieäc tham vaán thanh thieáu nieân goàm caùc yeáu toá chuû yeáu sau ñaây : • trieát lyù hieän sinh chuû nghóa • söû duïng söï suy nghó theo thuyeát caáu truùc • caùc ñaëc tính rieâng cuûa nhaø tham vaán • caùc ñaëc tính trong moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân • caùc haønh vi cuûa nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng

Hình 7.1 minh hoïa caùch thöùc trong ñoù phöông phaùp taïo chuû ñoäng bao goàm 5 yeáu toá neâu treân, vôùi moãi yeáu toá môùi ñaët treân neàn taûng taïo thaønh bôûi caùc yeáu toá beân döôùi. Nhö theá, pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng coù neàn taûng chính laø chuû nghóa hieän sinh vôùi chuû nghóa caáu truùc naèm treân noù. Caùc yeáu toá khaùc ñöôïc xaây döïng tieáp theo döïa treân nhau ñeå taïo thaønh phöông phaùp taïo chuû ñoäng cho vieäc tham vaán caùc thanh thieáu nieân. Baèng vieäc söû duïng nhöõng khuynh höôùng trieát lyù cuûa chuû nghóa hieän sinh vaø chuû nghóa caáu truùc laøm neàn taûng ñeå naâng ñôõ caùc yeáu toá khaùc cuûa pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng, chuùng ta coù theå caân nhaéc quaù trình tham vaán ñeå cho noù tieán song haønh vaø phuø hôïp vôùi caùc quaù trình phaùt trieån cuûa chính ngöôøi thanh thieáu nieân. Chuû nghóa hieän sinh Chuû nghóa hieän sinh lieân quan tôùi söï tìm kieám cuûa con ngöôøi veà yù nghóa cuoäc ñôøi. Theo quan ñieåm cuûa chuû nghóa hieän sinh thì caùch duy nhaát maø con ngöôøi laøm cho cuoäc ñôøi cuûa mình coù yù nghóa laø thoâng qua caùc kinh nghieäm baûn thaân. Trieát lyù hieän sinh raát thích hôïp vôùi caùc quaù trình phaùt trieån rieâng cuûa thanh thieáu nieân vì vieäc tìm yù nghóa cuoäc ñôøi thoâng qua kinh nghieäm rieâng ñuùng laø ñieàu thanh thieáu nieân ñang coá gaéng laøm. Phöông phaùp hieän sinh nhaán maïnh raèng con ngöôøi töï do löïa choïn vaø vì vaäy phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng löïa choïn vaø haønh ñoäng cuûa mình. Tuy nhieân, nhöõng söï löïa choïn naøy khoâng phaûi laø voâ haïn nhöng naèm trong caùc giôùi haïn veà hoaøn caûnh. Chuùng ta khoâng ñöôïc töï do löïa choïn baát cöù ñieàu gì mình muoán; nhöng chuùng ta chæ löïa choïn caùch ñaùp öùng nhöõng “kích thích” baát ngôø vaø khoâng theå traùnh do theá giôùi ñöa ñeán cho chuùng ta (Spinelli, 1996). HÌNH 7.1 Vieäc cho raèng söï töï do löïa choïn voán coù trong trieát lyù hieän sinh phuø hôïp vôùi yù thöùc veà töï do môùi tìm thaáy cuûa thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân thöôøng coù cô hoäi ñeå quyeát ñònh vaø löïa choïn veà ñôøi soáng nhöng chæ trong nhöõng giôùi haïn nhöõng ranh giôùi voán coù trong moâi tröôøng xaõ hoäi cuûa caùc em. Vieäc nhaán maïnh söï töï do löïa choïn trong nhöõng haïn cheá khoâng theå traùnh cuûa theá giôùi thöïc giuùp thanh thieáu nieân chuù yù tôùi vieäc nhaän laõnh traùch nhieäm caù nhaân. Trieát lyù hieän sinh khoâng taäp trung vaøo beänh hoïc taâm lyù voán nhaán maïnh nhöõng ñieåm yeáu hôn laø nhöõng ñieåm maïnh. Trieát lyù naøy coå vuõ moâ hình höôùng veà taêng tröôûng voán chuù yù ñeán töông lai, ñeán nhöõng muïc ñích chæ ra höôùng ñi trong cuoäc soáng vaø ñeán naêng löïc cuûa thanh thieáu nieân trong vieäc taïo ra vaän meänh chính mình. Loái tieáp caän naøy toân troïng caù nhaân trong vieäc tìm kieám nhöõng maët môùi meõ cuûa haønh vi. Trieát lyù hieän sinh nhaán maïnh veà vieäc tìm kieám yù nghóa trong cuoäc soáng, veà töï do vaø traùch nhieäm, veà vieäc taïo ra baûn ngaõ rieâng, vaø thieát laäp nhöõng moái quan heä coù yù nghóa vôùi ngöôøi khaùc. Ngoaøi ra chuû nghóa hieän sinh coøn nhaán maïnh veà söï lo laéng nhö laø ñieàu kieän hieän höõu vôùi söï quan taâm tôùi caùi cheát nhö laø nguyeân nhaân chính cuûa söï lo laéng aáy (Corey, 1996). Taát caû caùc yù töôûng naøy phuø hôïp saùt sao vôùi nhöõng nhieäm vuï caên baûn vaø ñieàu kieän cuûa thanh thieáu

nieân. Do vaäy, moät trieát lyù tham vaán hieän sinh laø raát thích hôïp khi tham vaán cho caùc baïn treû vì noù aên khôùp nhieàu vôùi söï suy nghó cuûa thanh thieáu nieân, khuyeán khích thaân chuû chaáp nhaän söï lo laéng nhö moät thöïc taïi vaø ñöa thaân chuû tôùi choã nhaän traùch nhieäm töï quyeát ñònh trong yù thöùc töï do thöïc söï. Phöông phaùp hieän sinh nhaán maïnh raèng caùc kyõ thuaät cuûa nhaø tham vaán coù taàm quan troïng keùm xa tính chaát moái quan heä trò lieäu giöõa nhaø tham vaán – thaân chuû vaø nhaán maïnh moái quan heä naøy nhö laø nhaân toá chính daãn tôùi söï thay ñoåi mang tính xaây döïng cuûa caù nhaân (Corey, 1996). Caùc nhaø trò lieäu hieän sinh môøi thaân chuû vöôn leân baèng caùch taïo moâ hình haønh vi chaân thöïc. Nhaø tham vaán hieän sinh coù nhieäm vuï khuyeán khích thaân chuû xem xeùt caùc kinh nghieäm baûn thaân ñeå taïo thaønh yù nghóa cho mình vaø cho ñôøi, vaø khaùm phaù nhöõng khaû naêng choïn löïa ñeå coù theå taïo neân moät cuoäc soáng coù yù nghóa. Nhö theá moái quan heä tham vaán coù theå ví nhö moái quan heä giöõa thaày vaø troø. Thaày khuyeán khích hoïc troø ñi theo höôùng do em aáy xaùc ñònh vaø do löông taâm em ñieàu khieån. Ñieàu naøy chaéc chaén seõ ñöa tôùi söï theå hieän traùch nhieäm ñoái vôùi baûn thaân vaø ñoái vôùi ngöôøi khaùc. Kinh nghieäm thaønh coâng vaø thaát baïi seõ ñöôïc xem laø phaàn bình thöôøng cuûa cuoäc ñôøi. Suy nghó theo thuyeát caáu truùc Phöông phaùp tham vaán taïo chuû ñoäng söû duïng trieát lyù caáu truùc ñöôïc ñaët treân neàn taûng hieän sinh. Ñieàu quan troïng laø neân hieåu raèng thuyeát caáu truùc khoâng phaûi laø lyù thuyeát veà tham vaán. Noù laø moät lyù thuyeát coù theå laø höõu duïng giuùp giaûi thích laøm sao chuùng ta coù theå baét ñaàu tìm hieåu yù nghóa theá giôùi trong ñoù chuùng ta sinh soáng (Fransella vaø Dalton, 1990). Nhö ñöôïc moâ taû trong chuû nghóa hieän sinh, ñeå tìm hieåu yù nghóa theá giôùi trong ñoù mình sinh soáng, con ngöôøi duøng kinh nghieäm baûn thaân veà theá giôùi ñeå khaùi nieäm hoùa vaø phaùt trieån nhöõng yù töôûng vaø nhöõng nieàm tin veà theá giôùi. Noùi caùch khaùc, baèng vaän duïng thuaät ngöõ caáu truùc, con ngöôøi taïo neân nhöõng caáu truùc goùi gheùm ñöôïc caùc quan nieäm cuûa hoï veà theá giôùi trong ñoù hoï sinh soáng. Caùc caáu truùc naøy hoaëc caùc lyù giaûi cuûa caù nhaân naøy veà theá giôùi seõ khoâng coá ñònh, nhöng ñöôïc xem xeùt laïi vaø ñöôïc thay theá khi caù nhaân lieân heä coù ñöôïc thoâng tin môùi caàn thieát. Nhö theá, thuyeát caáu truùc caù nhaân döïa treân giaû ñònh trieát lyù raèng taát caû nhöõng lyù giaûi hieän taïi cuûa chuùng ta veà vuõ truï ñeàu coù theå xeùt laïi hoaëc thay theá (Kelly, 1955). Moãi ngöôøi trong chuùng ta cö xöû nhö moät nhaø khoa hoïc, laäp ra giaû thieát, duøng kinh nghieäm ñeå thöû nghieäm vaø neáu caàn seõ xeùt laïi caùc giaû thuyeát ñoù (Winter, 1996). Ñieàu naøy chính laø ñieàu thanh thieáu nieân ñang laøm. Thanh thieáu nieân ñang ôû trong moät giai ñoaïn phaùt trieån vôùi khaùt voïng tìm toøi, cho neân caùc kinh nghieäm môùi, chöa ñaït yeâu caàu ñoøi hoûi baïn treû phaûi xem laïi vaø thay theá nhöõng caáu truùc khoâng thích hôïp vaø/hoaëc khoâng thoûa ñaùng baèng nhöõng caáu truùc môùi. Nhö Kelly (1955) ñaõ chæ ra laø caùc caáu truùc coù theå ñöôïc taùi caáu truùc baát cöù luùc naøo vaø söï taùi caáu truùc thöôøng dieãn ra khi caùc caáu truùc ñöôïc kinh nghieäm cho thaáy laø khoâng coøn giaù trò. Caùc nhaø caáu truùc tin raèng con ngöôøi tích cöïc vaø chuaån bò tích cöïc caáu truùc theá giôùi cuûa mình ñeå duy trì baûn saéc rieâng vaø söï quaân bình rieâng. Caùc caù nhaân coù moät soá caáu truùc coát loõi vaø caùc

caáu truùc naøy ñaëc bieät ñeà khaùng söï thay ñoåi bôûi vì caùc caáu truùc aáy gaén chaët vôùi yù thöùc veà baûn ngaõ rieâng cuûa con ngöôøi. Thay ñoåi caùc caáu truùc naøy coù theå mang tính ñe doïa vaø coù theå gaây ra söï phaïm toäi hoaëc lo laéng. Caùc caù nhaân öùng duïng nhöõng chieán löôïc khaùc nhau ñeå traùnh nhöõng aâu lo hoaëc toäi loãi aáy. Moät soá coù theå keát chaët caùc caáu truùc ñeå theá giôùi trôû neân deã tieân lieäu hôn, trong khi nhöõng ngöôøi khaùc thì nôùi loûng caùc caáu truùc ñeå traùnh khaû naêng caùc caáu truùc aáy bò voâ hieäu hoùa. Trong vieäc tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn luoân giöõ vöõng caùc caùch suy nghó phuø hôïp vôùi caùch suy nghó cuûa caùc em. Vì caùc nguyeân taéc cuûa thuyeát caáu truùc phuø hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân, neân caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân seõ thaáy höõu ích khi söû duïng caùc yù töôûng caáu truùc nhö laø khung tham chieáu. Caùc gôïi yù veà tham vaán Moät soá caùc nhaø tham vaán söû duïng moâ hình tham vaán caáu truùc theo moâ taû cuûa Fransella vaø Dalton (1990). Toùm laïi, vieäc naøy ñoøi hoûi söï xaùc ñònh caùc caáu truùc cuûa thaân chuû, vaän duïng caùc caáu truùc ñoù ñeå tìm giaû thieát vaø nguyeân do ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà cuûa caùc em, vaø giuùp caùc em xeùt laïi caùc caáu truùc aáy. Phöông phaùp taïo chuû ñoäng khoâng döïa vaøo moâ hình naøy. Noù chæ duøng trieát lyù caáu truùc nhö laø khung tham chieáu. Baèng caùch söû duïng trieát lyù caáu truùc, nhaø tham vaán coù theå ñöa thanh thieáu nieân vaøo moät quy trình ñaùnh giaù coù theå khuyeán khích thaân chuû baøy toû quan ñieåm veà theá giôùi vaø tìm hieåu quan ñieåm naøy baèng chính traïng thaùi cuûa thaân chuû, söû duïng caùc caáu truùc cuûa baïn treû chöù khoâng phaûi laø caáu truùc cuûa nhaø tham vaán. Quaù trình ñaùnh giaù theo thuyeát caáu truùc gaén lieàn vôùi nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân ñöôïc hieåu laø ñang ôû trong thôøi kyø thay ñoåi caû beân trong vaø beân ngoaøi. Moái quan taâm chính cuûa nhaø tham vaán laø ôû choã phaùt hieän vaø thaáu hieåu caâu chuyeän cuûa thanh thieáu nieân vaø caùc caáu truùc lieân heä. Roõ raøng laø thuyeát caáu truùc ñoøi hoûi raèng nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng laéng nghe söï moâ taû rieâng tö veà caù nhaân baïn treû, khaùm phaù, thaáu hieåu vaø toân troïng caùc caáu truùc maø söï moâ taû ñöôïc döïa treân ñoù. Quaù trình ñaùnh giaù nhö theá cung caáp cô hoäi cho nhaø tham vaán löïa choïn caùc kyõ thuaät vaø chieán löôïc trò lieäu thích hôïp vôùi caùc caáu truùc rieâng cuûa thanh thieáu nieân. Crespi vaø Generali (1995) ñaõ neâu baät yù nghóa vaø giaù trò cuûa quaù trình naøy khi laøm vieäc vôùi caùc baïn treû. Caùc phaåm chaát rieâng cuûa nhaø tham vaán Chuùng toâi ñaõ moâ taû nhöõng neàn taûng caàn thieát cuûa phöông phaùp tham vaán taïo chuû ñoäng ñoái vôùi thanh thieáu nieân vôùi thuyeát caáu truùc ñaët trong chuû nghóa hieän sinh. Chuùng toâi tin raèng yeâu caàu tieáp theo cho söï tham vaán thaønh coâng cho thanh thieáu nieân laø nhaø tham vaán coù theå chöùng toû coù nhöõng phaåm chaát caù nhaân rieâng bieät (xem Hình 7.1). Caùc phaåm chaát rieâng caàn coù bao goàm : 1�Söï hieåu bieát saâu saéc veà caùc quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân.

2�Khaû naêng noái keát vôùi con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong cuûa nhaø tham vaán. 3�Khaû naêng töôïng tröng hoùa vaø taïo moâ hình caù theå hoùa. 4�Caùc phaåm chaát theo Rogers veà söï thích hôïp vaø söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän. 5�Khaû naêng taïo moái lieân heä deã daøng vaø thoâng caûm vôùi thanh thieáu nieân. Söï hieåu bieát saâu saéc veà caùc quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, ñieàu chính yeáu laø caùc nhaø tham vaán coù söï hieåu bieát chuyeân saâu vaø roõ raøng veà tuoåi thanh thieáu nieân, nhöõng nhieäm vuï vaø nhu caàu phaùt trieån vaø söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Moät caùi nhìn toång quaùt veà tuoåi thanh thieáu nieân ñaõ ñöôïc neâu leân trong Phaàn 1. Tuy nhieân, caùc nhaø tham vaán chuyeân laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân coù theå muoán tìm hieåu lyù thuyeát phaùt trieån caên baûn veà tuoåi thanh thieáu nieân moät caùch ñaày ñuû hôn baèng vieäc tham khaûo thö muïc neâu trong Phaàn 1. Hieån nhieân laø vieäc tham vaán cho thanh thieáu nieân ñoøi hoûi nhöõng kyõ naêng vaø naêng löïc ñaëc bieät. Chuùng toâi tin raèng taát caû caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi baïn treû ñeàu caàn coù söï giaùm saùt lieân tuïc cuûa nhöõng nhaø chuyeân nghieäp coù nhieàu kinh nghieäm veà tham vaán cho thanh thieáu nieân. Roõ raøng laø ñieàu naøy ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán môùi. Khaû naêng noái keát vôùi con ngöôøi tham thanh thieáu nieân beân trong nhaø tham vaán. Trong moâ hình phaân tích chuyeân moân veà giao tieáp giöõa nhöõng ngöôøi lôùn, moät caù nhaân ñöôïc xem nhö ñeàu coù beân trong mình moät “baäc sinh thaønh”, moät “ngöôøi thaønh nieân”, vaø moät “em beù” (Berne, 1964). Chuùng toâi nghó raèng moâ hình phaân tích chuyeân moân bình thöôøng ñaõ boû soùt moät phaàn quan troïng cuûa baûn chaát con ngöôøi – ngöôøi thanh thieáu nieân. Chuùng toâi tin raèng moãi ngöôøi coù beân trong mình khaû naêng tieáp xuùc vôùi caùc phaàn aáy cuûa baûn thaân voán lieân heä vôùi nhöõng haønh vi vaø nhaän thöùc cuûa baäc thaân sinh, ngöôøi thaønh nieân, thanh thieáu nieân vaø thieáu nhi. Chuùng ta mang theo vôùi baûn thaân phaàn con ngöôøi thanh thieáu nieân cuûa baûn chaát con ngöôøi chuùng ta vaø coù theå laøm sinh ñoäng phaàn con ngöôøi aáy neáu ta muoán (vaø laém khi khoâng yù thöùc ñieàu chuùng ta ñang laøm). Coù leõ phaàn lôùn baïn ñoïc ñeàu coù theå nhaän bieát moät ngöôøi baïn, moät ngöôøi quen hay moät thaân chuû söû duïng raát toát con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong mình baèng caùch bieåu loä nhöõng haønh vi vaø suy nghó cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu lyù thuù, nôi moät soá ngöôøi caùi phaàn thanh thieáu nieân trong hoï xuaát hieän maïnh meõ vaøo tuoåi trung nieân khi moät soá trong nhöõng traùch nhieäm chính ôû tuoåi ngöôøi lôùn cuûa hoï – nhö xaây döïng vaø chu caáp cho gia ñình – ñaõ giaûm nheï. Tuoåi thanh thieáu nieân laø thaønh phaàn con ngöôøi cuûa chuùng ta, khoâng chæ töôïng tröng moät giai ñoaïn trung gian noái keát tuoåi thieáu nhi vôùi tuoåi thaønh nieân, noù coøn laø moät giai ñoaïn daøi ñaày yù nghóa vaø coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng nhö ñaõ moâ taû trong Phaàn 1. Töông töï nhö caùc maët thôøi thieáu nhi toàn taïi trong nhaân caùch cuûa chuùng ta, caùc maët thanh thieáu nieân cuõng toàn taïi nhö vaäy, ñeå laïi cho chuùng ta “con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong”. Con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong chuùng ta khoâng phaûi laø moät thaønh phaàn caàn loaïi boû, nhöng noù laø thaønh phaàn coù theå höõu

ích. Noù laø thaønh phaàn nhaân caùch cuûa chuùng ta, khuyeán khích tính maïo hieåm, tìm toøi vaø thöû nghieäm baèng nhöõng haønh vi môùi, soáng vui vaø suy nghó saùng taïo. Con ngöôøi thanh thieáu nieân töï do hôn vaø ít bò haïn cheá veà nhaän thöùc hôn ngöôøi lôùn, vaø vì vaäy coù nhieàu khaû naêng suy nghó vaø khaùi nieäm hoùa vôùi ít ranh giôùi hôn. Caùc nhaø tham vaán muoán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân ñeå hai beân “ôû treân cuøng moät taàn soá”, caàn coù khaû naêng tieáp xuùc vôùi con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong cuûa chính mình. HÌNH 7.2 (trang 23) Chuùng toâi khoâng ñeà nghò laø nhaø tham vaán neân cö xöû gioáng y nhö thanh thieáu nieân. Laøm nhö theá coù theå laø giaû hình vaø gaây boái roái cho thaân chuû. Chuùng toâi ñeà nghò raèng caùc nhaø tham vaán caàn laøm caùch naøo ñeå tieáp xuùc, vaø vaän duïng, phaàn thanh thieáu nieân nôi baûn thaân ñeå coù theå ñöôïc töï do hôn trong vieäc chaáp nhaän caùc caáu truùc cuûa thaân chuû maø khoâng bò caûn trôû quaù möùc do söï suy nghó ngöôøi lôùn, coù theå saün saøng hôn trong vieäc nhaän thaáy theá giôùi nhö thaân chuû nhaän thaáy, vaø coù theå ñöôïc chuaån bò toát hôn ñeå ñaùp öùng thaân chuû treân tö theá cuûa thaân chuû. Roõ raøng laø caùc nhaø tham vaán cuõng caàn söû duïng ñöôïc, phaàn ngöôøi lôùn cuûa baûn thaân suoát phaàn lôùn thôøi gian trong quaù trình tham vaán. Moái quan heä tham vaán coù theå ñöôïc xaùc ñònh theo Hình 7.2a hoaëc 7.2b nôi caùc muõi teân chæ nhöõng ñöôøng giao tieáp. (Löu yù raèng trong caùc Hình 7.2a-f thanh thieáu nieân ñöôïc neâu leân vôùi “thaân sinh beân trong”. Ñieàu naøy ñuùng bôûi vì treû em hoïc cö xöû vaø suy nghó nhö thaân sinh baèng caùch theo moâ hình cuûa cha meï vaø nhö theá caùc em coù theå cö xöû theo caùch cha meï). Nhieàu khi, nhaø tham vaán coù theå söû duïng ngöôøi lôùn beân trong baûn thaân ñeå giao tieáp vôùi con ngöôøi lôùn hoaëc con ngöôøi thanh thieáu nieân cuûa thaân chuû, nhöng thaân chuû coù theå ñaùp öùng baèng con ngöôøi treû em beân trong baûn thaân nhö ñöôïc neâu trong hình 7.2c. Chuùng toâi nghó raèng Hình 7.2a vaø 7.2b thích hôïp cho moái quan heä thaày – troø ñöôïc moâ taû tröôùc ñaây. HÌNH TRANG (24) Ñoâi khi vöøa thích hôïp laïi vöøa caàn thieát cho nhaø tham vaán giao tieáp baèng caùch söû duïng con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân nhö ñöôïc neâu trong hình 7.2f. Laém luùc, ñieàu naøy raát thích hôïp ñeå giuùp dieãn ra söï hôïp taùc. Nhö ñaõ neâu ôû tröôùc, ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø nhaø tham vaán cöû xöû gioáng y moät thanh thieáu nieân, nhöng chæ gôïi yù laø nhaø tham vaán söû duïng phaàn con ngöôøi thanh thieáu nieân trong nhaân caùch cuûa mình ñeå suy nghó vaø giao tieáp, moät ñoâi luùc, theo caùch theá naøo cho thích öùng vôùi kieåu giao tieáp cuûa baïn treû. Nhö theá, nhaø tham vaán khoâng bò beá taéc do chæ söû duïng phaàn ngöôøi lôùn cuûa baûn thaân, nhöng coøn phaûi söû duïng phaàn con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân nöõa. Neáu nhaø tham vaán coù theå chuyeån ñoåi deã daøng vieäc söû duïng töø phaàn ngöôøi lôùn ñeán phaàn thanh thieáu nieân cuûa baûn thaân, thì coù theå dieãn ra söï töông taùc tham vaán naêng ñoäng vaø töï nhieân. Caùc thanh thieáu nieân voán raát nhanh nhaïy trong söï thay ñoåi caùc kieåu giao tieáp cuûa mình. Trong khi caùc em xa rôøi vieäc söû duïng con ngöôøi treû em

beân trong, caùc em seõ thí nghieäm moät caùch thaät töï nhieân vieäc söû duïng caû hai caùch giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn. Neáu nhaø tham vaán coù theå ñaùp öùng haønh vi nhòp nhaøng nhö theá, thì söï hôïp taùc coù theå ñöôïc naâng cao. Tuy nhieân, nhaø tham vaán caàn phaûi laøm ñieàu naøy moät caùch töï nhieân vaø deã daøng, baèng khoâng noù seõ khoâng aên khôùp vaø seõ bò xem laø giaû taïo. Ñieàu thích thuù, neáu nhaø tham vaán coù theå söû duïng con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân ñeå giao tieáp vôùi ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baïn treû, thì coù leõ thaân chuû seõ baét ñaàu theo moâ hình cuûa nhaø tham vaán vaø tieáp tuïc ñi theo nhaø tham vaán khi ngöôøi naøy chuyeån sang caùch giao tieáp ngöôøi lôùn. Vieäc chuyeån sang giao tieáp laøm cho caùc phieân tham vaán coù tính saùng taïo, soáng ñoäng vaø töï nhieân. Khaû naêng töôïng tröng hoùa vaø taïo moâ hình caù theå hoùa. Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân caàn coù khaû naêng truyeàn ñaït tính caù theå cuûa mình moät caùch töôïng tröng baèng caùch theå hieän caù tính rieâng trong quaù trình hôïp taùc vôùi thaân chuû. Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, nhaø tham vaán caàn keát hôïp “baûn ngaõ” mình vôùi baïn treû trong moät quaù trình naêng ñoäng (Fitzgerald, 1995). Chuùng toâi nghó raèng nhaø tham vaán caàn chuaån bò tích cöïc trong quaù trình naøy thì môùi coù theå trôû neân naêng ñoäng. Caùch nhaø tham vaán aên maëc, ñöùng ngoài, noùi naêng coù theå chæ ra cho thanh thieáu nieân thaáy laø caù tính ñöôïc khuyeán khích vaø toân troïng. Neáu nhaø tham vaán coù theå laøm toaùt ra nhöõng phaåm chaát maø thanh thieáu nieân ñaùnh giaù cao nhö tính maïo hieåm, linh ñoäng, uyeån chuyeån, nhaïy caûm vaø saùng taïo, keát hôïp vôùi tính haøi höôùc chöøng möïc vaø tính nghieâm tuùc, thì coù theå baïn treû seõ chaáp nhaän, yeâu thích vaø toân troïng tính ñoäc ñaùo. Hôïp taùc roõ raøng laø raát quan troïng trong vieäc tham vaán cho thanh thieáu nieân. Hôïp taùc treân möùc rieâng tö thích hôïp cho tham vaán ngöôøi lôùn coù theå höõu duïng mieãn laø caùc ranh giôùi ñaïo ñöùc ñöôïc toân troïng. Thanh thieáu nieân duø quaù höôùng vaøo baûn thaân, nhö ñaõ thaûo luaän, vaãn hay toø moø, vaø coù theå tìm caùch gaén boù vôùi nhaø tham vaán vaø hieåu bieát vò aáy ôû möùc rieâng tö, chöù khoâng phaûi vôùi moät ngöôøi xa laï aån mình sau boä maët ngheà nghieäp. Thanh thieáu nieân caøng thích laøm nhö vaäy, neáu thaáy thích thuù veà nhöõng ñieåm chung vôùi nhaø tham vaán vaø/hoaëc neáu caùc em nhaän ra nhöõng ñieåm töông ñoàng giöõa caùc caùch hôïp taùc vaø caùc haønh vi cuûa nhaø tham vaán vôùi caùc haønh vi cuûa caùc em. Duø vaäy, nhö ñaõ neâu, caùc ranh giôùi ñaïo ñöùc phaûi ñöôïc duy trì. Seõ khoâng coù khoù khaên cho thanh thieáu nieân trong vieäc toân troïng nhöõng ranh giôùi naøy neáu caùc em ñöôïc ñaët trong phaïm vi nhöõng yeâu caàu caù theå hoùa cuûa chính nhaø tham vaán. Caùc phaåm chaát theo Rogers veà tính nhaát quaùn vaø söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän Hai phaåm chaát ñöôïc Rogers (1955, 1965) xaùc ñònh laø ñaùng quùy nôi caùc nhaø tham vaán laø tính nhaát quaùn vaø khaû naêng chöùng minh söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän ñoái vôùi thaân chuû. Töø ñoù ñeán nay, nhieàu taùc giaû ñaõ nhìn nhaän raèng hai phaåm chaát naøy laø höõu ích. Chuùng toâi nghó raèng hai phaåm chaát naøy khoâng nhöõng höõu ích maø coøn caàn thieát cho vieäc tham vaán thanh thieáu nieân ñöôïc thaønh coâng.

Tính nhaát quaùn. Khi nhaø tham vaán toû ra khoâng thích hôïp thì caùc baïn treû seõ nhanh choùng nhaän bieát ñieàu naøy. Caùc em seõ deã daøng phaùt hieän nhöõng haønh vi maâu thuaãn vaø khoâng chaân thaät cuûa nhaø tham vaán. Caùc thanh thieáu nieân raát toø moø veà ngöôøi khaùc, bôûi vì caùc em ñang tìm kieám nhöõng moâ hình cuûa tuoåi thaønh nieân, cho neân coù veû caùc em raát nhaïy caûm trong vieäc ñaùnh giaù nhöõng ñaëc tính vaø haønh vi cuûa nhöõng ngöôøi lôùn maø caùc em gaëp. Söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän. Ñaëc tính naøy lieân quan ñeán söï chaáp nhaän tích cöïc voâ ñieàu kieän vaø khoâng xeùt ñoaùn ñoái vôùi thaân chuû baát keå haønh vi cuûa em ra sao. Thaät laø khoù, vaø laém luùc coù veû nhö khoâng sao ñaït ñöôïc söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän, nhöng neáu thieáu phaåm chaát naøy nhaø tham vaán seõ khoù taïo neân moái quan heä laøm vieäc höõu ích vôùi baïn treû. Caùc haønh vi cuûa thanh thieáu nieân ñaëc bieät khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng tieâu chuaån cuûa haønh vi ngöôøi lôùn. Neân ta khoâng laáy laøm laï laø caùc thanh thieáu nieân thöôøng caûm thaáy bò xeùt ñoaùn vaø pheâ bình bôûi ngöôøi lôùn, vaø ñoâi khi bôûi caû caùc baïn cuøng löùa tuoåi nöõa. Caùc em cuõng coù veû nhanh choùng nhaän ra söï khoâng taùn ñoàng. Do ñoù, caùc em khoâng thích noùi chuyeän thoaûi maùi vôùi caùc nhaø tham vaán, neáu caùc em nghó raèng ñang coù söï xeùt ñoaùn tieâu cöïc veà baûn thaân mình. Ngoaøi ra, xeùt ñoaùn tieâu cöïc laø khoâng phuø hôïp vôùi phöông phaùp caáu truùc voán ñoøi hoûi nhaø tham vaán laøm vieäc döïa treân khung quy chieáu cuûa thaân chuû ñeå khaùm phaù nhöõng caáu truùc cuûa chính thaân chuû veà haønh vi cuûa thaân chuû. Caùc nhaø tham vaán caàn coù khaû naêng chaáp nhaän caâu chuyeän vaø caùc caáu truùc cuûa thanh thieáu nieân, vaø laøm vieäc naøy coù theå höõu ích neáu caùc nhaø tham vaán nhôù tieáp xuùc vôùi con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân mình. Ñeå laøm ñöôïc vieäc naøy, caùc nhaø tham vaán ñoâi khi caàn xöû lyù tích cöïc caùc caûm nghó cuûa rieâng mình, ñeå giöõ ñuùng laäp tröôøng cuûa moâ hình thuyeát caáu truùc. Neáu nhaø tham vaán khoâng laøm ñöôïc ñieàu naøy, thì ngöôøi thanh thieáu nieân seõ caûm thaáy khoâng thoaûi maùi ñeå troø chuyeän veà caùc nieàm tin vaø kinh nghieäm baûn thaân. Khoâng xeùt ñoaùn vaø daønh söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän cho moät thanh thieáu nieân coù haønh vi khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, theo tieâu chuaån cuûa nhaø tham vaán, coù theå laø khoâng deã daøng. Nhö ñaõ neâu, laém khi khoâng theå giöõ thaùi ñoä khoâng xeùt ñoaùn. Tuy nhieân, khoâng xeùt ñoaùn vaø cö xöû vôùi thaân chuû baèng söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän laø muïc ñích maø nhaø tham vaán caàn coá gaéng ñaït tôùi ñeå coù theå laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân moät caùch thaønh coâng. Khi thaáy vieäc naøy khoù laøm, nhaø tham vaán caàn tìm söï giaùm saùt ñeå phaùt hieän nhöõng vaán ñeà cuûa baûn thaân ñeå laøm cho khaû naêng mình ñöôïc chaáp nhaän toát hôn. Khaû naêng taïo moái lieân heä deã daøng vaø ñoàng caûm vôùi caùc thanh thieáu nieân Moät soá nhaø tham vaán coù nhöõng tính caùch giuùp hoï taïo moái lieân heä deã daøng vôùi thanh thieáu nieân khieán cho caùc baïn treû hoï tieáp xuùc caûm thaáy deã chòu trong khi ñoái dieän vaø coù theå troø chuyeän thoaûi maùi. Caùc nhaø tham vaán naøy coù lôïi theá töï nhieân, khi keát hôïp vôùi nhöõng chieán löôïc vaø kyõ naêng tham vaán, coù theå giuùp hoï ñaït thaønh coâng trong coâng vieäc vôùi caùc baïn treû. Caùc nhaø tham vaán khaùc coù theå thaáy laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân laø khoù khaên hôn,

nhöng vaãn coù theå ñaït thaønh coâng neáu caùc vò aáy coù söï hieåu bieát toát veà caùc quaù trình caàn thieát ñeå ñaït keát quaû thaønh coâng. Rogers (1955, 1965) cuõng ñaõ xaùc ñònh söï ñoàng caûm laø raát quan troïng trong tham vaán. Ñoàng caûm laø khaû naêng hieåu ñaày ñuû vaø chia seû caùc caûm nghó cuûa thaân chuû. Khi ñoàng caûm, nhaø tham vaán cuøng laøm vieäc vôùi thaân chuû moät caùch hieäu quaû, hieåu caùc caáu truùc cuûa thaân chuû, vaø coù theå, ôû möùc ñoä naøo ñoù, chia seû caùc caûm nghó cuûa thaân chuû theo caùch maø thanh thieáu nieân coù theå nhaän bieát. Duø tin töôûng maïnh meõ raèng caùc nhaø tham vaán caàn chöùng minh laø coù ñöôïc nhöõng möùc ñoä thích hôïp veà söï caûm thoâng khi laøm vieäc vôùi caùc baïn treû, chuùng toâi cuõng tin raèng caùc vò ñoâi khi caàn coù theå taùch ra khoûi nhöõng caûm nghó cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy laø caàn thieát ñeå caùc vò coùtheå töï baûo veä mình khoûi bò ñeø naëng bôûi nhöõng caûm nghó cuûa thaân chuû, vaø ñeå caùc vò coù theå quan saùt thaân chuû vaø quaù trình tham vaán vaø quyeát ñònh veà quaù trình aáy. Nhaø tham vaán cuõng caàn coù theå truyeàn söï noàng aám vaø chaêm soùc. Duø raèng caùc baïn treû mong muoán caùc nhaø tham vaán coù söï noàng haäu vaø chaêm soùc, nhöng caùc em cuõng coù thaùi ñoä thaêm doø khi xaây döïng caùc moái quan heä vaø muoán duy trì tính caù theå cuûa mình. Ñeå giuùp cho söï hôïp taùc thoûa ñaùng coù theå xaûy ra nhaø tham vaán caàn vöøa ñaùp öùng haønh vi thaän troïng cuûa thanh thieáu nieân vaø vöøa chöùng minh söï noàng haäu vaø chaêm soùc theo caùch thích hôïp chöù khoâng quaù ñaùng, baèng khoâng tính caù theå cuûa thanh thieáu nieân seõ bò ñe doïa vaø nhaø tham vaán coù theå bò xem laø noâng caïn vaø thieáu thích hôïp. Caùc phaåm chaát trong moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân Caùc phaåm chaát cuûa moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân roõ raøng seõ tuøy vaøo neàn taûng trieát lyù ñeå tham vaán (hieän sinh vaø caáu truùc), vaøo nhöõng phaåm chaát rieâng cuûa nhaø tham vaán (xem Hình 7.1). Ñieàu ñöôïc nhìn nhaän roäng raõi laø keát quaû cuûa baát cöù cuoäc can thieäp tham vaán naøo cuõng ñeàu ñöôïc quyeát ñònh bôûi phaåm chaát cuûa moái quan heä giöõa nhaø tham vaán vaø thaân chuû. Ñieàu naøy quaû raát ñuùng ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân ôû ñoù tính chaát moái quan heä aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán keát quaû vaø söï thoûa maõn cuûa thaân chuû. (Eltz vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995; Kendall vaø Southam – Gerow, 1996). Ñeå coù keát quaû thaønh coâng, thì moái quan heä tham vaán caàn coù nhöõng phaåm chaát sau ñaây : 1�Moái quan heä ñaùng tin caäy giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. 2�Moái quan heä neân coù söï chaáp nhaän vaø hieåu bieát. 3�Moái quan heä neân coù nhöõng möùc ñoä noàng aám vaø caûm thoâng thích hôïp. 4�Moái quan heä caàn coù yeáu toá caân baèng. 5�Moái quan heä neân chuù yù tôùi caùc vaán ñeà vaên hoùa. Nhöõng tính chaát naøy cuûa moái quan heä laø nhöõng ñieàu maø caùc nhaø tham vaán cho thanh thieáu nieân caàn coá gaéng ñaït cho ñöôïc. Tuy nhieân, ñoâi khi coù nhöõng kích thích ñaëc bieät töø beân trong vaø/hoaëc töø moâi tröôøng, goàm coù nhöõng thaønh kieán cuûa chính nhaø tham vaán vaø nhöõng vaán ñeà chöa giaûi quyeát, laøm cho khoù ñaït ñöôïc nhöõng tính chaát mong muoán veà moái quan heä. Chính ôû

ñaây vieäc kieåm huaán nhaø tham vaán seõ coù giaù trò giuùp nhaø tham vaán nhaän ra nhöõng lyù do taïi sao caùc moái quan heä ñaëc bieät nhaø tham vaán – thaân chuû laïi yeáu keùm, vaø giuùp cho nhaø tham vaán giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa baûn thaân lieân quan ñeán moái quan heä. Moái quan heä ñaùng tin caäy giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi Theá giôùi cuûa thanh thieáu nieân laø moät theá giôùi chöa oån ñònh trong ñoù moïi maët cuûa caùc moái quan heä ñeàu ñöôïc thöû nghieäm. ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân, caùc moái quan heä cuûa baïn treû vôùi ngöôøi lôùn seõ khaùc vôùi caùc moái quan heä luùc aáu thô. Do ñoù caùc baïn treû caàn thöû nghieäm caùc caùch quan heä môùi vôùi ngöôøi lôùn vaø coù theå chöa tin chaéc nhöõng ñieàu mình kyø voïng. Ñeå giuùp thaân chuû thanh thieáu nieân caûmt haáy thanh thaûn vaø coù yù thöùc tin caäy, tröôùc heát nhaø tham vaán caàn phaûi giöõ cho thích hôïp (nhö ñaõ moâ taû ôû treân), côûi môû vaø chaân thaät, thaønh taâm vaø toân troïng. Baèng caùch chöùng minh nhöõng ñaëc ñieåm naøy, moái quan heä ñaùng tin caäy giöõa ngöôøi vaø ngöôøi seõ ñöôïc taïo ra. Moái quan heä neân coù söï chaáp nhaän vaø hieåu bieát Thanh thieáu nieân ñang coá gaéng tìm söï chaáp nhaän trong theá giôùi ngoaøi gia ñình. Thöôøng thöôøng, thanh thieáu nieân nghó, vaø khi ñeán tham vaán cuõng nghó, raèng khoâng ai hieåu ñöôïc mình, vaø hoaøi nghi veà chuyeän coù ai ñoù coù theå hieåu mình. Vì vaäy, ñieàu quan troïng trong caùc moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân caùc nhaø tham vaán coù theå truyeàn ñaït thoâng ñieäp raèng mình ñaõ nghe ñöôïc, hieåu ñöôïc caùc em. Ngoaøi ra, nhö ñaõ thaûo luaän ôû treân, moái quan heä caàn phaûi laøm cho thaân chuû caûm thaáy mình ñöôïc chaáp nhaän vaø ñöôïc toân troïng baát keå haønh vi cuûa mình ra sao. Moái quan heä neân coù nhöõng möùc ñoä noàng aám vaø caûm thoâng thích hôïp Söï noàng aám vaø caûm thoâng laø chính yeáu, nhöng phaûi toû roõ laø thích hôïp. Thanh thieáu nieân ñang coá gaéng tieán tôùi caù theå hoùa vaø khoâng muoán bò chaêm soùc, bò uùm trong chaên meàn. Baïn treû cuõng coù theå caûnh giaùc ñoái vôùi nhöõng moái quan heä môùi, ñaëc bieät laø vôùi ngöôøi lôùn, vaø coù theå xem nhöõng möùc ñoä cao cuûa söï noàng aám nôi ngöôøi laï laø khoâng thích hôïp vaø thieáu tin caäy. Trong khi nhaän bieát coù nhu caàu veà moái quan heä noàng aám, chaêm soùc vaø caûm thoâng, caùc nhaø tham vaán caàn ñeå cho moái quan heä thích hôïp phaùt trieån vôùi nhòp ñoä vaø cöôøng ñoä deã chòu ñoái vôùi thaân chuû. Moái quan heä caàn coù yeáu toá caân baèng Moái quan heä nhaø tham vaán – thanh thieáu nieân khoâng caàn phaûi quaù naëng neà. Noù phaûi quaân bình, ñeå cho caùc vaán ñeà duø cho nghieâm troïng vaø ñau buoàn vaãn coù theå thaûo luaän ñöôïc, caàn phaûi coù theâm chuùt thôøi gian vui veû vôùi söï ñaøm thoaïi thaân maät vaø/hoaëc söû duïng söï haøi höôùc. Ñieàu lyù thuù laø tính haøi höôùc ñaõ ñöôïc nhìn nhaän laø moät kyõ thuaät trò lieäu höõu ích khi laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân (Mann, 1991; Bernet, 1993; Chapman vaø Chapman – Santana, 1995)

Moái quan heä neân chuù yù tôùi caùc vaán ñeà vaên hoùa Trong khi phaàn lôùn caùc chuyeân gia giuùp ñôõ laøm vieäc vôùi löôïng thoâng tin veà goác gaùc moâi tröôøng cuûa thaân chuû raát haïn cheá, ñieàu naøy coù theå ñöa ñeán nhöõng khoù khaên khi maø thanh thieáu nieân vaø nhaø tham vaán thuoäc veà nhöõng nhoùm khaùc nhau veà daân toäc vaø vaên hoùa (Ivey vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993). Tharp (1991) phaùt hieän raèng caùc thaân chuû thöôøng thích nhöõng nhaø tham vaán cuøng nhoùm daân toäc vôùi mình, vaø keát luaän raèng, neáu coù theå, vieäc tham vaán cho thanh thieáu nieân neân ñaët trong phaïm vi ngoân ngöõ vaø caùc moái quan heä, heä thoáng nieàm tin cuûa coäng ñoàng vaø cuûa gia ñình caùc em. Caùc haønh vi cuûa nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng Nhö ñaõ neâu trong Hình 7.1, caùc haønh vi cuûa nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng ñöôïc ñaët leân treân nhöõng neàn moùng cuûa caùc trieát lyù caên baûn vaø vieäc tham vaán ñöôïc caên cöù treân ñoù, vaø treân nhöõng phaåm chaát rieâng cuûa nhaø tham vaán vaø cuûa moái quan heä tham vaán. Chuùng toâi nghó raèng coù 5 ñaëc ñieåm chính veà haønh vi thích hôïp cuûa nhaø tham vaán khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Ñoù laø : 1�Ñaùp öùng nhöõng nhu caàu phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. 2�Tin töôûng thanh thieáu nieân. 3�Keát hôïp vôùi kieåu giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân. 4�Chuaån bò tích cöïc 5�Toân troïng caùc quaù trình bieåu loä cuûa thanh thieáu nieân. Taát caû caùc haønh vi naøy caàn theå hieän trong phaïm vi quaù trình tham vaán thanh thieáu nieân theo moâ taû trong Chöông 8. Phaàn lôùn caùc nhaø tham vaán cuûa caùc baïn treû ñeàu laø ngöôøi lôùn, maëc duø cuõng coù moät soá caùc baïn treû ñöôïc ñaøo taïo ñaëc bieät ñeå tham vaán cho caùc baïn ñoàng trang. Nhieàu nhaø tham vaán ngöôøi lôùn ñeàu ñaõ coù, hoaëc ñaõ ñôõ ñaàu, caùc con ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Moät soá nhaø tham vaán trong nhoùm naøy coù theå thaáy khoù chaáp nhaän moät soá ñeà nghò trong caùc ñoaïn vaên sau ñaây. Ñieàu naøy haàu nhö khoâng theå traùnh bôûi vì coù theå khoù cho caùc nhaø tham vaán töøng laø cha meï traùnh söû duïng caùi phaàn thaân sinh nôi baûn thaân. Ñieàu naøy seõ laøm cho caùc vò aáy khoù keát hôïp laøm vieäc vôùi caùc thaân chuû treû vôùi tö caùch laø nhaø tham vaán baèng caùch söû duïng caùc phaàn thanh thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn nôi baûn thaân, voán laø ñieàu caàn thieát. Chuùng toâi bieát raèng ñieàu naøy coù theå xaûy ra vì chính chuùng toâi cuõng laø cha meï. Nhieàu nhaø tham vaán tuyeân boá maïnh meõ veà nhu caàu ñaùp öùng thaân chuû ngöôøi lôùn baèng söï thoâng caûm vaø keát hôïp coâng vieäc theo nhaän thöùc cuûa hoï veà theá giôùi. Tuy nhieân, ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø thöôøng coù söï phaûn ñoái yù kieán khuyeân laø caùc nhaø tham vaán cho thanh thieáu nieân

ñoâi khi neân söû duïng phaàn thanh thieáu nieân trong nhaân caùch cuûa mình. Theá nhöng söû duïng phaàn naøy cuûa nhaân caùch giuùp taïo söï gaàn guõi vaø keát hôïp coâng vieäc chaët cheõ vôùi thaân chuû treû. Nhöng nhö ñaõ neâu ôû tröôùc, söû duïng phaàn thanh thieáu nieân beân trong khoâng coù nghóa laø cö xöû gioáng nhö moät thanh thieáu nieân hoaëc xem mình nhö moät thanh thieáu nieân. Ñoù laø söï nhìn nhaän vaø tieáp xuùc vôùi phaàn thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân ñeå chuùng ta coù theå suy nghó, taïo khaùi nieäm, nhaän thöùc theá giôùi, xem xeùt caùc caáu truùc veà theá giôùi vaø giao tieáp theo caùch gioáng vôùi caùc thaân chuû treû. Neáu khoâng laøm ñöôïc ñieàu naøy, chuùng ta seõ khoâng keát hôïp ñöôïc coâng vieäc vôùi thanh thieáu nieân nhö laø nhaø tham vaán, nhöng coù theå seõ ñöôïc xem nhö laø nhöõng ngöôøi cho lôøi khuyeân nhö cha meï. Ñieàu naøy coù theå laøm suy yeáu vaø xa rôøi caùc baïn treû maø chuùng ta ñang coá gaéng giuùp ñôõ. Khi thöïc hieän söï toân troïng tích cöïc voâ ñieàu kieän, chuùng ta cuõng caàn chaáp nhaän caùc haønh vi cuûa thanh thieáu nieân nhö tính thay ñoåi vaø tính thieáu tin caäy moät caùch khoâng pheâ phaùn. Veà maët phaùt trieån, ñaây laø chuyeän bình thöôøng. Laém khi, thanh thieáu nieân seõ ñem ñeán cho caùc nhaø tham vaán nhöõng haønh vi ñaày thaùch thöùc (Mabey vaø Sorenson, 1995), bôûi vì moät soá baïn treû xem ngöôøi lôùn laø ñaùng nghi ngôø vaø coù theå bieåu loä baèng haønh ñoäng caùc caûm nghó cuûa mình trong moät phieân tham vaán. Caùc em coù theå thu mình laïi, khoâng muoán tin hoaëc coù theå toû ra thoâ loã hoaëc choáng ñoái coâng khai. Ñaùp laïi, nhaø tham vaán caàn phaûi chaáp nhaän, linh ñoäng vaø thích nghi. Ñaùp öùng nhöõng nhu caàu phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân Ñieàu chuû yeáu laø caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc baïn treû caàn hieåu bieát caùc quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân, nhö moâ taû trong Phaàn 1, ñeå coù theå söû duïng thoâng suoát quaù trình tham vaán moâ taû trong Chöông 8. Caùc vò aáy caàn ñaùp öùng tích cöïc nhöõng nhu caàu veà phaùt trieån cuûa caùc baïn treû trong moãi phieân tham vaán. Ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu veà phaùt trieån, thì caàn phaûi xöû lyù nhu caàu töï laäp vaø nhöõng vaán ñeà cô baûn veà quyeàn löïc cuûa thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân thöôøng chuyeån töø moät tình traïng cuoäc soáng cuûa caùc em bò kieåm soaùt chaët cheõ sang moät tình traïng maø caùc em coù nhieàu töï laäp vaø traùch nhieäm hôn. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán caàn ñeå cho thanh thieáu nieân bieåu loä tính töï laäp vaø tính caù theå cuûa mình trong kinh nghieäm tham vaán. Ñoâi khi, vieäc naøy coù theå vöôït khoûi taàm kieåm soaùt cuûa nhaø tham vaán. Neáu theá, nhöõng vaán ñeà caên baûn cuûa nhaø tham vaán caàn ñöôïc giaûi quyeát bôûi nhaø tham vaán coù traùch nhieäm kieåm huaán. Thanh thieáu nieân caàn coù söï löïa choïn veà caùch söû duïng moãi phieân tham vaán theo caùc giôùi haïn ñaõ ñöôïc ñoàng thoûa thuaän ñoái vôùi ñieàu gì laø quan troïng vaø thích hôïp. Ngöôøi baïn treû cuõng caàn coù quyeàn quyeát ñònh laø coù neân ñeán caùc cuoäc haïn hay khoâng. Khi söï tham vaán caàn phaûi thöïc hieän, thanh thieáu nieân cuõng caàn thaáy laø mình coù theå löïa choïn neân ñeán hay khoâng vôùi söï yù thöùc veà nhöõng haäu quaû cuûa quyeát ñònh ñoù. Caùc hôïp ñoàng caàn coù söï thöông löôïng vaø thoûa thuaän chung ñeå thanh thieáu nieân caûm thaáy mình cuøng coù traùch nhieäm khi quyeát ñònh nhöõng ñieàu naøy. Veà caùc cuoäc heïn ñang dieãn ra, thanh thieáu nieân caàn bieát raèng mình coù chuû ñoäng veà

quyeát ñònh seõ trôû laïi hay khoâng. Vì thanh thieáu nieân ñang tìm caùch kieåm soaùt cuoäc ñôøi mình, caùc em coù theå ít muoán trôû laïi cuoäc heïn neáu caùc em nghó raèng nhaø tham vaán ñang tìm caùch quyeát ñònh thay cho caùc em. Tin töôûng thanh thieáu nieân Tröôùc heát, chuùng toâi caàn ñònh nghóa ñieàu chuùng toâi muoán noùi khi nhaéc tôùi chuyeän “tin töôûng thanh thieáu nieân”. Trong pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng ñoái vôùi thanh thieáu nieân, khi chuùng toâi noùi raèng chuùng ta tin thaân chuû laø chuùng toâi hieåu raèng chuùng ta seõ laéng nghe caâu chuyeän cuûa thaân chuû vaø chaáp nhaän noù coù giaù trò theo söï thaät cuûa thanh thieáu nieân duø caâu chuyeän nhö vöôït khoûi söùc tin cuûa chuùng ta. Chuùng ta seõ hoaøn toaøn chaáp nhaän caâu chuyeän vaø seõ khoâng thaùch thöùc tính xaùc thöïc cuûa noù. Tuy nhieân, neáu coù nhöõng ñieàu khoâng maïch laïc trong caâu chuyeän, chuùng ta seõ chuù yù vaø tìm hieåu theâm mieãn laø thaân chuû vui söôùng döï phaàn vaøo cuoäc tìm hieåu cuûa chuùng ta. Thanh thieáu nieân seõ thöôøng keå cho caùc nhaø tham vaán nhöõng caâu chuyeän khoù tin. Tuy nhieân, nhöõng caâu chuyeän aáy thích hôïp vôùi caùc caáu truùc maø baïn treû ñang söû duïng. Neáu nhaø tham vaán muoán giuùp thanh thieáu nieân tieán tôùi ñieåm xem xeùt laïi vaø phaûn bieän caùc caáu truùc hieän coù, thì chuû yeáu laø caùc nhaø tham vaán tröôùc heát chaáp nhaän maø khoâng vaën hoûi gì veà ñieàu thaân chuû noùi ra. Tuy nhieân, khi thaáy xuaát hieän nhöõng ñieàu khoâng maïch laïc trong caâu chuyeän thì nhöõng ñieàu naøy coù theå thaûo luaän ñeå caùc caáu truùc hieän coù coù theå ñöôïc xem xeùt laïi neáu caàn thieát (xem Chöông 9). Ñieàu khaù phoå bieán laø thanh thieáu nieân thöôøng caûm thaáy raèng ngöôøi lôùn hieåu laàm hoaëc khoâng tin mình. Neáu caùc nhaø tham vaán xöû söï theo caùch truøng hôïp vôùi kieåu nhaän thöùc coù saün cuûa thanh thieáu nieân veà ngöôøi lôùn, do khoâng tin caâu chuyeän cuûa caùc em, thì khaû naêng xaây döïng moái quan heä tham vaán höõu ích, trong ñoù thaân chuû tin nhaø tham vaán, seõ bò suy giaûm. Ngoaøi ra, thanh thieáu nieân thöôøng coù nhöõng caâu chuyeän ñeå keå maø caùc baïn treû coù lyù do chính ñaùng ñeå nghó raèng ñoù laø chuyeän khoù tin. Caùc chuyeän aáy coù theå laø thaät, nhöng khoù tin. Bôûi vaäy, ñieàu quan troïng laø chuùng ta tin nhöõng gì ñöôïc keå vôùi chuùng ta. Neáu chuùng ta khoâng tin nhöõng gì mình ñöôïc nghe keå, thì chuùng ta seõ khoâng ñöôïc tin caäy vaø coù theå chuùng ta khoâng giuùp ñöôïc thanh thieáu nieân, tieán tôùi keå nhöõng caâu chuyeän phaûn aùnh chính xaùc hôn nhaän thöùc cuûa ngöôøi lôùn. Chuùng toâi bieát raèng moät soá nhaø tham vaán seõ khoâng ñoàng yù vôùi ñeà nghò laø chuùng ta neân luoân luoân tin thaân chuû. Tuy nhieân, theo kinh nghieäm cuûa chuùng toâi, laøm theá naøy seõ phaùt trieån nieàm tin vaø thaân chuû ñöôïc taêng naêng löïc ñeå xem xeùt laïi vaø ñaùnh giaù caùc caáu truùc, loaïi boû nhöõng caáu truùc naøo khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá vaø thay theá baèng nhöõng caáu truùc thích hôïp hôn. Trong quaù trình naøy, söï thaät khaùch quan seõ bieåu loä roõ hôn. Tuy nhieân, nhaø tham vaán khoâng neân queân chuù yù tôùi khaû naêng coù nhöõng trieäu chöùng veà roái loaïn taâm thaàn, nhö moâ taû ôû Chöông 5, vaø chuyeån ñeán nhöõng ngöôøi giuùp ñôõ thích hôïp khi caàn thieát. Tin thaân chuû laø thaønh phaàn chính trong pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng.

Keát hôïp vôùi kieåu giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân Kieåu troø chuyeän cuûa thanh thieáu nieân thöôøng khoâng gioáng vôùi kieåu troø chuyeän cuûa phaàn ñoâng ngöôøi lôùn. Nhieàu nhaø tham vaán coù veû lieân tuïc chuyeån vaøo vaø chuyeån ra quaù trình ñoái thoaïi, nhaûy töø yù töôûng naøy sang yù töôûng khaùc, vaø luoân luoân muoán kieåm soaùt cuoäc ñaøm thoaïi. Vôùi ngöôøi lôùn ñieàu naøy khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Tuy nhieân, ñeå giuùp ích cho thanh thieáu nieân, nhaø tham vaán caàn nöông theo kieåu ñoái thoaïi cuûa thanh thieáu nieân moät caùch thoaûi maùi hôn laø tìm caùch haïn cheá noù. Caàn khuyeán khích tích cöïc vaø roäng raõi nhöõng chuyeån dôøi, vaø ñoâi khi nhaø tham vaán coù theå vaän duïng söï linh ñoäng ñoù ñeå ñöa trôû vaøo cuoäc troø chuyeän lieân quan ñeán caùc vaán ñeà cuûa baïn treû. Caùc baäc cha meï thöôøng caûm thaáy caùc con nieân thieáu cuûa mình quaáy raày do muoán noùi chuyeän vaøo nhöõng luùc khoâng thích hôïp. Hoï cuõng thöôøng thaáy raèng caùc con nieân thieáu cuûa mình seõ khoâng noùi veà nhöõng vaán ñeà cuûa baûn thaân khi ñöôïc yeâu caàu, nhöng muoán noùi chung chung vaøo nhöõng luùc khoâng thuaän tieän. Ñaây laø haønh vi veà phaùt trieån bình thöôøng cuûa thanh thieáu nieân. Caùc nhaø tham vaán caàn toân troïng vaø vaän duïng toát ñieåm naøy. Thanh thieáu nieân coù khoù khaên khi noùi veà nhöõng ñieàu gaây phieàn haø cho caùc em nhieàu nhaát, seõ chòu noùi vaøo luùc caùc em thích. Bôûi vaäy, caùc em caàn ñöôïc pheùp noùi laïc ñeà, tieán tôùi vaø ra khoûi cuoäc thaûo luaän veà nhöõng vaán ñeà quan troïng. Nhö theá, thay vì rôøi khoûi nhöõng ñeà taøi quan troïng trong cuoäc ñaøm thoaïi tham vaán, thanh thieáu nieân coù theå taïm thôøi chuyeån leäch ñi, ñôïi ñeán luùc thích hôïp hôn seõ tieáp tuïc. Nhaø tham vaán khoâng neân baên khoaên veà quaù trình naøy, maø chæ caàn theo doõi ngöôøi thanh thieáu nieân vaø laøm taêng theâm naêng löïc cho cuoäc ñoái thoaïi. Ñieàu naøy coù theå ñoøi hoûi phaûi kieân nhaãn vaø tieáp tuïc thích thuù laéng nghe caâu chuyeän, maø ñoâi khi, coù veû khoâng tröïc tieáp thích hôïp. Nhö ñaõ löu yù ôû treân, caùc cuoäc troø chuyeän tham vaán khoâng caàn phaûi lieân tuïc naëng neà vaø trang nghieâm. Ñieàu ích lôïi hôn laø ñaët baïn treû vaøo traïng thaùi thoaûi maùi ñeå coù theå troø chuyeän thaân maät vaø khuyeán khích tính haøi höôùc ñeå laøm caân baèng aûnh höôûng cuûa vieäc thaûo luaän nhöõng ñeà taøi nghieâm tuùc. Chuaån bò tích cöïc Khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân, kieåu taùc ñoäng qua laïi caàn thieát khaùc bieät nhieàu vôùi kieåu taùc ñoäng thöôøng dieãn ra khi laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn. Ngöôøi lôùn coù veû thích öùng toát vôùi caùc phieân tham vaán ñaõ caáu truùc saün ôû ñoù nhaø tham vaán giöõ mình trong nhöõng ranh giôùi cuûa hôïp ñoàng tham vaán ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. Thöôøng ngöôøi lôùn cuõng hieåu roõ hôn thanh thieáu nieân vì sao mình tìm ñeán söï tham vaán vaø thöôøng tin töôûng hôn trong quaù trình tham vaán. Khaùc vôùi ngöôøi lôùn, thanh thieáu nieân thöôøng baát an vaø baát oån khi döï vaøo vieäc tham vaán. Thoâng thöôøng, nhaø tham vaán im laëng laéng nghe cuõng chöa ñuû. Thanh thieáu nieân thöôøng laø

nhöõng ngöôøi baát an caàn ñöôïc tích cöïc daét daãn. Caùc em nhanh choùng trôû neân maát kieân nhaãn vaø nhaøm chaùn, neân moái quan heä tham vaán caàn phaûi naêng ñoäng. Ñieàu naøy ñoøi hoûi nhöõng haønh vi töï nhieân keát hôïp vôùi tính saùng taïo vaø söû duïng quaù trình tham vaán taïo chuû ñoäng hôn laø quaù trình tham vaán duøng vôùi ngöôøi lôùn. Phöông phaùp tham vaán taïo chuû ñoäng giuùp caùc nhaø tham vaán ñaùp öùng caùc nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân, nhö moâ taû ôû Phaàn 1, baèng caùch choïn löïa nhöõng kyõ naêng vaø nhöõng chieán löôïc tham vaán taïo chuû ñoäng töø nhöõng phöông phaùp vaø lyù thuyeát thoâng duïng ñaõ ñöôïc thöû nghieäm vaø thieát laäp vöõng chaéc. Vieäc choïn nhöõng chieán löôïc vaø kyõ naêng tham vaán ñöôïc tieán haønh nhaèm ñaùp öùng nhöõng nhu caàu tröïc tieáp cuûa thanh thieáu nieân, nhö ñöôïc nhaän dieän vaøo baát cöù thôøi ñieåm naøo, trong phieân tham vaán. Caùc quyeát ñònh lieân quan ñeán thôøi gian aùp duïng caùc chieán löôïc vaø/hoaëc caùc kyõ naêng ñaëc bieät laø quan troïng trong quaù trình chuaån bò tích cöïc. Nhö theá, caùc phieân tham vaán ñöôïc naêng ñoäng, vôùi nhaø tham vaán töï do löïa choïn caùc kyõ naêng ñaëc bieät vaø aùp duïng nhöõng chieán löôïc cuï theå trong phaïm vi nhöõng chieán löôïc vaø kyõ naêng saün coù, theo hoaøn caûnh ñoøi hoûi. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø caùc phieân tham vaán ñeàu loän xoän. Khoâng phaûi theá, maø quaù trình seõ lieân tuïc chuyeån dôøi vaø thay ñoåi ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu, vaán ñeà, traïng thaùi, haønh vi vaø caâu chuyeän cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu quan troïng ñoái vôùi pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng laø nhaø tham vaán neân tích cöïc, soáng ñoäng, töï nhieân vaø saùng taïo. Quan troïng nhaát laø nhaø tham vaán caàn phaûi nhanh nhaïy, linh ñoäng vaø naém baét ñöôïc cô hoäi. Ñieàu naøy coù nghóa laø ñaùp öùng moät caùch nhanh choùng vaø tích cöïc baèng vieäc choïn löïa vaø söû duïng caùc chieán löôïc vaø kyõ naêng thích hôïp, ñeå khoâng boû lôõ cô hoäi. Nhö theá, quaù trình tham vaán trôû thaønh quaù trình taêng naêng löïc. Vieäc söû duïng loái tieáp caän tham vaán taïo chuû ñoäng seõ ñöôïc minh hoïa trong Chöông 14 baèng nhöõng tröôøng hôïp ñieån cöùu. Toân troïng caùc quaù trình bieåu loä cuûa thanh thieáu nieân Coù leõ nhaân toá quan troïng nhaát trong söï thaønh coâng cuûa tham vaán vôùi thanh thieáu nieân laø coù theå giuùp caùc em töï boäc baïch. Nhôø töï boäc baïch, caùc em coù cô hoäi bieåu loä coâng khai baûn thaân mình, caùc em chòu nhaän söï ñaùnh giaù veà noäi dung ñieàu tieát loä cuûa caùc em, ñaït ñöôïc yù thöùc kieåm soaùt nhöõng vaán ñeà ñang thaûo luaän, vaø quan troïng nhaát laø ñöôïc giuùp xem xeùt laïi vaø söûa laïi caùc caáu truùc rieâng. Taát caû ñieàu naøy seõ giuùp vaøo quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân (Rotenberg, 1995). Söï töï bieåu loä nôi caùc thanh thieáu nieân coù coâng duïng nhö laø cuoäc xaû tröø nhöõng tình caûm tích cöïc vaø tieâu cöïc nôi caùc em. Noù cho pheùp thanh thieáu nieân traûi qua nhöõng xuùc ñoäng maïnh meõ lieân quan ñeán caâu chuyeän cuûa caùc em vaø nhaän ra nhöõng vaán ñeà vaø nhöõng caáu truùc lieân quan ñeán nhöõng söï xuùc ñoäng naøy. Neáu caùc nhaø tham vaán coù theå keát hôïp vôùi caùc thaân chuû treû baèng caùch bieåu loä nhöõng söï ñaùp öùng tình caûm töông töï ñoái vôùi caùc em khi laéng nghe caâu chuyeän cuûa caùc em, thì nhöõng kinh nghieäm cuûa thaân chuû seõ ñöôïc xaùc ñònh giaù trò vaø caùc em coù theå giaûi toûa nhöõng xuùc ñoäng moät caùch troïn veïn hôn vôùi hieäu quaû ñöôïc xaû tröø. Laøm ñöôïc ñieàu

naøy, caùc em seõ tieáp tuïc tieán tôùi vieäc xem laïi vaø söûa laïi nhöõng caáu truùc, seõ xaùc ñònh nhöõng haønh vi töông lai cuûa caùc em. Trong cuoäc soáng haèng ngaøy, thanh thieáu nieân laøm phaùt sinh, xaây döïng, duy trì nhöõng moái quan heä vôùi caùc baïn ñoàng trang, phaàn naøo thoâng qua vieäc söû duïng söï töï boäc baïch vôùi nhau. Ñaëc bieät, thanh thieáu nieân thu huùt laãn nhau qua söï tieát loä nhöõng kinh nghieäm gioáng nhau. Söï ñoàng chia seû naøy taïo neân caûm giaùc an toaøn vaø thaâm giao. Gioáng nhu söï töï boäc baïch taïo neân söï gaàn guõi vaø thaâm giao trong caùc moái quan heä baïn beø, moät möùc ñoä keå chuyeän cuøng nhau trong khi tham vaán coù theå höõu ích ñeå taïo neân söï tin caäy bôûi vì noù gioáng vôùi kinh nghieäm cuûa baïn treû ñoái vôùi baïn beø. Nhieàu nhaø tham vaán, ñaëc bieät laø caùc vò thöôøng laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn, coù nhöõng moái quan taâm lieân quan ñeán söï töï bieåu loä cuûa nhaø tham vaán. Söï töï bieåu loä cuûa nhaø tham vaán khoâng neân ñöôïc söû duïng ñeå laøm thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa nhaø tham vaán. Noù phaûi ñöôïc haïn cheá ñeå duy trì nhöõng ranh giôùi thích hôïp vôùi tính caù theå cuûa nhaø tham vaán vaø quan troïng nhaát laø toân troïng nhöõng ranh giôùi ñaïo ñöùc vaø ngheà nghieäp. Tuy nhieân, khi tham vaán thanh thieáu nieân, söï töï bieåu loä cuûa nhaø tham vaán ñoøi hoûi phaûi coù moät möùc haïn cheá trong vieäc ñeà ra, xaây döïng vaø phaùt trieån moái quan heä tham vaán. Thanh thieáu nieân lieân tuïc tìm toøi nhöõng caáu truùc môùi vaø so saùnh caùc caáu truùc aáy vôùi caùc caáu truùc cuûa mình. Thöôøng thì caùc em xaùc nhaän maïnh meõ nieàm tin cuûa rieâng mình vaø ñoàng thôøi cuõng côûi môû vaø löu yù tôùi yù töôûng cuûa ngöôøi khaùc. Caùc em coù theå tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp môøi baïn beø, cha meï, thaày coâ vaø caùc nhaø tham vaán chia seû yù töôûng cuøng caùc em ñeå caùc em coù theå thöû nghieäm nhöõng caáu truùc cuûa mình ñoái vôùi nhöõng caáu truùc cuûa ngöôøi khaùc. Ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø nhaän bieát haønh vi ñaëc tröng naøy cuûa thanh thieáu nieân vaø vaän duïng noù trong quaù trình tham vaán. Vaán ñeà veà tính baûo maät laø quan troïng ñoái vôùi vieäc boäc baïch cuûa baïn treû. Caùc em mong muoán coù söï kín ñaùo vaø trung thaønh trong moái quan heä tham vaán cuõng gioáng caùch caùc em kyø voïng ñieàu ñoù trong tình baïn cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng trang (duø raèng caùc em khoâng luoân luoân nhaän ñöôïc ñieàu naøy nôi baïn beø). Tieác thay, vaán ñeà veà tính baûo maät cuõng phöùc taïp do quyeàn cuûa nhöõng ngöôøi khaùc caàn coù ñöôïc thoâng tin. Nhieàu baïn treû soáng ôû nhaø vaø coù theå ñöôïc cha meï ñöa ñi tham vaán. Caùc em ñöôïc göûi ñi chaêm soùc coù theå ñöôïc nhöõng ngöôøi chaêm soùc ñöa ñi tham vaán. Cha meï vaø nhöõng ngöôøi giaùm hoä hôïp phaùp coù quyeàn nhaän thoâng tin lieân quan ñeán thanh thieáu nieân do hoï chaêm soùc. Tuy nhieân, nhieàu baäc cha meï vaø ngöôøi chaêm soùc seõ toân troïng quyeàn cuûa baïn treû ñöôïc tham vaán kín ñaùo mieãn laø caùc em bieát raèng thoâng tin seõ ñöôïc tieát loä neáu coù nhöõng vaán ñeà lôùn ñaùng quan taâm. Ngay töø ñaàu, khi thanh thieáu nieân ñöôïc cha meï hoaëc ngöôøi chaêm soùc ñöa ñi tham vaán, thì ñieàu ích lôïi coù theå laø neân thaûo luaän veà tính baûo maät tröôùc söï hieän dieän cuûa thanh thieáu nieân

vaø nhöõng ngöôøi lôùn coù lieân quan ñeå coù theå ñaït tôùi thoûa thuaän veà tính baûo maät vaø caùc giôùi haïn cuûa noù. Tröôøng hôïp ngöôøi thanh thieáu nieân coù yù kieán tìm söï tham vaán cho chính mình, thì coù theå nhaø tham vaán seõ toân troïng hoaøn toaøn tính baûo maät. Tuy nhieân, ñieàu naøy coøn tuøy thuoäc nôi caùc nghóa vuï ngheà nghieäp, ñaïo ñöùc vaø phaùp lyù. Khi coù söï tieát loä veà laïm duïng, hoaëc keá hoaïch töï töû, hoaëc keá hoaïch laøm haïi ngöôøi khaùc, caùc nhaø tham vaán coù nghóa vuï phaûi löu yù thaân chuû vaø caùc taùc giaû khaùc, vaø caàn phaûi coù haønh ñoäng thích hôïp. Vaøo nhöõng luùc nhö theá naøy, ñieàu quan troïng laø neân noùi vôùi baïn treû veà söï caàn thieát phaûi thoâng baùo cho nhöõng ngöôøi khaùc. Neáu coù theå ñöôïc, sau khi xem xeùt caùc yeâu caàu veà ngheà nghieäp, ñaïo ñöùc vaø phaùp lyù, neân cho thaân chuû quyeàn quyeát ñònh veà caùch naøo vaø khi naøo thì vieäc tieát loä seõ dieãn ra. Haønh ñoäng khaùc ñi seõ laøm suy yeáu thaân chuû, vaø coù theå seõ ñöa tôùi keát quaû bieán quaù trình tham vaán thaønh aûo töôûng. Neáu ñieàu naøy xaûy ra, coù theå thaân chuû khoâng bao giôø tìm söï tham vaán nöõa. Khi thanh thieáu nieân ñöôïc cha meï vaø nhöõng ngöôøi chaêm soùc ñöa ñi tham vaán, moät khi tính baûo maät ñaõ ñöôïc thaûo luaän vaø thoûa thuaän, thoâng thöôøng ñieàu toát nhaát laø noùi tröôùc vôùi thanh thieáu nieân ñeå coù theå ñaït ñöôïc söï tin caäy. Caùc thanh thieáu nieân bò eùp phaûi tham döï, thöôøng khoâng muoán ñi saâu vaøo quaù trình tham vaán. Neáu cha meï caùc em vaø nhöõng ngöôøi lôùn khaùc ñöôïc hoûi yù kieán tröôùc, thì caùc em coù theå keát luaän raèng ngöôøi ta ñaõ ñöa ra nhöõng baùo caùo khoâng toát veà caùc em tröôùc khi caùc em coù cô hoäi ñöôïc neâu quan ñieåm cuûa chính caùc em. Caùch toát nhaát ñeå toân troïng quyeàn cuûa cha meï vaø giöõ ñöôïc loøng tin cuûa thanh thieáu nieân laø chæ gaëp cha meï, hoaëc ngöôøi chaêm soùc. Khi thanh thieáu nieân coù maët, hoaëc gaëp toaøn theå gia ñình khi thanh thieáu nieân coù maët. Laøm nhö vaäy, thanh thieáu nieân coù theå nghe nhöõng gì cha meï (hoaëc nhöõng ngöôøi khaùc trong gia ñình) ñang noùi, vaø nhöõng gì nhaø tham vaán ñang noùi, vaø ñöôïc töï do neâu nhöõng quan ñieåm khaùc hoaëc nhöõng dieãn giaûi veà thöïc taïi (Baker, 1990). Khi coù ngöôøi thöù ba döï vaøo vieäc laäp hôïp ñoàng tham vaán cho moät baïn treû, ñieàu quan troïng laø nhöõng vaán ñeà veà tính baûo maät, vaø veà söï giao tieáp sau naøy giöõa nhaø tham vaán vôùi nguoàn tham khaûo, ñöôïc laøm saùng toû tröôùc khi baét ñaàu tham vaán. Tính baûo maät laø moät caùch cung caáp cho ngöôøi thanh thieáu nieân tính rieâng tö ñeå thaûo luaän nhöõng vaán ñeà khoù tieát loä cho ngöôøi khaùc. Tuy nhieân, nhö ñaõ thaûo luaän ôû treân, cuõng coù nhöõng giôùi haïn veà möùc ñoä maø söï kín ñaùo coù theå thöïc hieän ñöôïc, vaø caùc nhaø tham vaán coù traùch nhieäm phaûi côûi môû vôùi caùc baïn treû veà nhöõng giôùi haïn naøy. Caùc nöôùc khaùc nhau, vaø caùc bang cuûa caùc nöôùc, coù nhöõng chính saùch khaùc nhau veà quyeàn cuûa thanh thieáu nieân, vaø veà traùch nhieäm cuûa caùc nhaø tham vaán vaø caùc nhaø chuyeân moân khaùc. Ñieàu chính yeáu laø caùc nhaø tham vaán phaûi thoâng thaïo veà nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc, chuyeân moân vaø phaùp lyù lieân quan ñeán tính baûo maät khi laøm vieäc vôùi caùc baïn treû. 8. QUAÙ TRÌNH CHUAÅN BÒ TÍCH CÖÏC CHO VIEÄC THAM VAÁN THANH THIEÁU NIEÂN

Trong Phaàn 1 chuùng ta ñaõ thaûo luaän veà tính chaát cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, trong Chöông 6 vaø 7 chuùng ta ñaõ tìm hieåu veà nhöõng nhu caàu tham vaán cuûa caùc em vaø phöông phaùp taïo chuû ñoäng. Quaù trình ñöôïc söû duïng khi tham vaán thanh thieáu nieân theo caùc nhu caàu cuûa phöông phaùp taïo chuû ñoäng caàn ñöôïc hieåu roõ trong phaïm vi taát caû caùc thoâng tin ñaõ thaûo luaän töø tröôùc. Toång quan veà quaù trình taïo chuû ñoäng Khi caùc baïn treû tieán böôùc thoûa ñaùng treân ñöôøng phaùt trieån töø thieáu nhi ñeán thaønh nieân, caùc em caûm thaáy deã chòu vaø thöôøng khoâng caàn söï giuùp ñôõ veà tham vaán. Khi caùc vaán ñeà naûy sinh trong cuoäc ñôøi caùc em, caùc vaán ñeà naøy seõ xen vaøo vaø chaän ñöùng quaù trình phaùt trieån töï nhieân. Thoâng thöôøng, thanh thieáu nieân seõ ruùt ra moät caùch thaønh coâng caùc chieán löôïc vaø caùc nguoàn löïc beân trong ñeå vöôït qua caùc thaùch thöùc. Noùi caùch khaùc, caùc em coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naøy moät caùch thích nghi vôùi söï giuùp ñôõ cuûa baïn beø, cha meï hoaëc nhöõng ngöôøi quan troïng khaùc, nhö ñaõ ñöôïc neâu theo bieåu ñoà trong Hình 8.1. Ñoâi khi nhöõng vaán ñeà coù theå traàm troïng hôn, nghieâm tuùc hôn, ngaøy caøng gia taêng hoaëc tuyeät ñoái rieâng tö, vaø thanh thieáu nieân khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc neáu thieáu söï giuùp ñôõ veà tham vaán, nhö ñöôïc neâu trong Hình 8.2. Neáu moät thanh thieáu nieân khoâng theå giaûi quyeát hoaëc thöông löôïng ñeå giaûi toûa söï taéc ngheõn treân ñöôøng phaùt trieån bình thöôøng, vaø khoâng theå nhaän söï giuùp ñôõ veà tham vaán caàn thieát, thì coù theå seõ ñöa tôùi nhöõng haønh vi thieáu thích nghi khi ñaùp öùng söï caêng thaúng. Tieâu bieåu cho nhöõng haønh vi naøy coù theå bao goàm söï thu mình, gaây haán, troán hoïc, nghieän ma tuùy vaø/hoaëc töï töû. HÌNH 8.1 (TRANG 47) Quaù trình tham vaán uyeån chuyeån ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân Khi so saùnh vôùi vieäc tham vaán treû em hoaëc ngöôøi lôùn, caùc nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân veà tham vaán ñöôïc caáu truùc uyeån chuyeån hôn vaø töï do hôn. Thöôøng caùc quaù trình tham vaán khoâng xaùc ñònh chaéc chaén ñöôïc vaø khoâng tieân lieäu heát. HÌNH 8.2 (TRANG 48) Thanh thieáu nieân coù veû ít tham gia oån ñònh vaøo quaù trình tham vaán theo trình töï vôùi nhöõng giai ñoaïn trò lieäu qua thôøi gian. Caùc em thöôøng khoâng theå thaáy böùc tranh lôùn cuûa theá giôùi trong ñoù caùc em ñang soáng bôûi vì caùc em ñang phaán ñaáu vôùi caùc caáu truùc luoân ñoåi thay. Caùc em cuõng coù theå gaëp khoù khaên trong vieäc neâu roõ caùc khoù khaên cuûa mình, vaø döôøng nhö chæ coù theå taäp trung vaøo, vaø moâ taû, caùc phaàn khaù rôøi raïc cuûa theá giôùi caùc em coù veû nhö taùch rôøi vôùi böùc tranh lôùn cuûa theá giôùi thaät. Quaù trình khaùm phaù cuûa caùc em laø moät quaù trình nhaèm coá gaéng lieân keát vaø taïo yù nghóa cho nhöõng phaàn khaùc nhau trong böùc tranh cuûa caùc em. Vì vaäy, quaù trình tham vaán caàn löu yù tôùi ñieåm naøy, vôùi vieäc caùc nhaø tham vaán söû duïng nhöõng chieán löôïc coù theå giuùp thanh thieáu nieân ruùt ra nhöõng yù töôûng vaø nieàm tin ñeå taïo thaønh caùc caáu truùc seõ giuùp caùc em thaáy ñöôïc yù nghóa theá giôùi cuûa caùc em.

Quaù trình tham vaán caàn giuùp thanh thieáu nieân tìm ra nhöõng caùch thöùc gioáng nhö nhöõng caùch thöùc caùc em thöôøng duøng. Nhö theá, caùc em coù theå nhaûy töø chuû ñeà naøy sang chuû ñeà khaùc vaø muoán tìm hieåu nhöõng phaàn döôøng nhö rôøi raïc trong theá giôùi vaø kinh nghieäm cuûa caùc em. Phöông phaùp taïo chuû ñoäng cho pheùp thöïc hieän ñieàu naøy, vaø nhö moâ taû ôû Chöông 7, ñoøi hoûi nhaø tham vaán phaûi töï nhieân, saùng taïo, linh ñoäng vaø naém baét cô hoäi, trong khi chuù yù tôùi caùc chöùc naêng chính cuûa quaù trình tham vaán. Ñieàu coát loõi cuûa caùc chöùc naêng chính veà tham vaán Hình 8.2 minh hoïa theo bieåu ñoà quaù trình tham vaán thanh thieáu nieân baèng caùch söû duïng phöông phaùp taïo chuû ñoäng. Quaù trình tham vaán tuøy thuoäc vaøo ñieàu coát loõi cuûa caùc chöùc naêng tham vaán chính. Ba chöùc naêng tham vaán chính laø : • Xaây döïng moái quan heä • Ñaùnh giaù vaán ñeà • Giaûi quyeát vaán ñeà Caùc chi tieát veà caùc chöùc naêng chính naøy seõ ñöôïc thaûo luaän döôùi ñaây. Ba chöùc naêng naøy khoâng nhaát thieát dieãn ra theo trình töï nhöng coù theå truøng laép hoaëc dieãn ra cuøng moät luùc. Moãi chöùc naêng coù theå dieãn ra lieân tuïc hoaëc laëp laïi nhieàu laàn trong moät phieân tham vaán. Luoân luoân, trong phieân tham vaán, nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng chuù yù tôùi moät hoaëc nhieàu chöùc naêng chính naøy. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, khi thaáy caàn, nhaø tham vaán vaän duïng caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán, nhö minh hoïa baèng caùc muõi teân trong Hình 8.2 (caùc kyõ naêng vi moâ ñöôïc thaûo luaän trong Chöông 9), hoaëc nhaø tham vaán coù theå cho chuyeån höôùng baèng caùch aùp duïng song song kieåu ñoái thoaïi cuûa thanh thieáu nieân, nhö ñaõ neâu trong Hình 8.2. Caùc laàn chuyeån höôùng naøy khoâng neân xem laø laøm maát thôøi gian tham vaán, bôûi vì chuùng phuïc vuï muïc ñích höõu ích baèng caùch ñoùng goùp vaøo nhöõng chöùc naêng chính cuûa tham vaán. Ñi vaøo cuoäc ñaøm thoaïi toång quaùt vôùi thanh thieáu nieân coù theå höõu ích cho vieäc xaây döïng moái quan heä vaø cuõng giuùp cho nhaø tham vaán thaáy ñöôïc vaø hieåu bieát caùc caáu truùc veà theá giôùi rieâng cuûa baïn treû. Caùc chieán löôïc tham vaán Caùc oâ baàu duïc trong Hình 8.2 moâ taû 4 nhoùm chieán löôïc tham vaán khaùc nhau coù theå höõu duïng khi tham vaán cho thanh thieáu nieân. Nhieäm vuï cuûa caùc nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng laø choïn ra töø nhöõng nhoùm chieán löôïc naøy vaø söû duïng nhöõng chieán löôïc naøo thích hôïp vaøo nhöõng ñieåm ñaëc bieät trong phieân tham vaán. Trong moät phieân tham vaán, coù theå söû duïng moät hoaëc nhieàu chieán löôïc. Caùc chieán löôïc laø moät nguoàn löïc saün coù. Caùc nhaø tham vaán caàn naém baét ñuùng cô hoäi vaø thaønh thaïo trong vieäc löïa choïn vaø söû duïng caùc chieán löôïc thích hôïp vaøo nhöõng thôøi ñieåm rieâng bieät. Nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm veà vieäc ñieàu phoái quaù trình tham vaán ñeå hoaøn thaønh caùc chöùc naêng chính, trong khi ñeå cho thanh thieáu nieân ñöôïc töï do trong quaù trình tìm hieåu vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà. Ñaây laø ñieàu coát loõi ñoái vôùi pheùp tham vaán taïo chuû ñoäng cho caùc thanh thieáu nieân. Caùc chieán löôïc tham vaán ñöôïc choïn löïa ñeå ñaùp

öùng caùc haønh vi nhaän thöùc, tình caûm, theå hình, baèng lôøi vaø khoâng lôøi cuûa thanh thieáu nieân vaø caùc vaán ñeà ñang thaûo luaän. Caùc chieán löôïc ñöôïc choïn laø nhöõng chieán löôïc maø nhaø tham vaán tin raèng seõ coù keát quaû thaønh coâng nhaát. Vieäc ñònh thôøi gian ñeå söû duïng caùc chieán löôïc ñöôïc choïn cuõng ñaëc bieät quan troïng, bôûi vì ñieàu naøy seõ aûnh höôûng ñeán möùc quan taâm vaø vieäc tham gia vaøo quaù trình tham vaán cuûa baïn treû. Neáu vieäc ñònh thôøi gian khoâng thích hôïp, baïn treû seõ khoâng tham gia vaøo vieäc söû duïng chieán löôïc. Ngoaøi ra, neáu chieán löôïc ñöôïc choïn khoâng thích hôïp vôùi nhu caàu tröïc tieáp, caù tính vaø traïng thaùi tinh thaàn cuûa baïn treû, thì cuõng coù theå thaát baïi. Caùc chieán löôïc trong moãi nhoùm ñöôïc thaûo luaän ôû caùc Chöông 10 – 13, cuøng vôùi thoâng tin veà vieäc choïn löïa vaø tính thích hôïp cuûa moãi chieán löôïc. Moãi phieân tham vaán töï noù laø hoaøn chænh Trong phöông phaùp tham vaán taïo chuû ñoäng moãi chöùc naêng trong 3 chöùc naêng chính veà tham vaán ñöôïc söû duïng trong moïi phieân tham vaán. Nhö theá, neáu moät thanh thieáu nieân ñeán nhieàu phieân tham vaán, taát caû ba chöùc naêng naøy seõ ñöôïc theå hieän trong taát caû caùc phieân. Tuy nhieân, söï caân baèng giöõa vieäc söû duïng 3 chöùc naêng naøy coù theå thay ñoåi theo yeâu caàu. Nhö theá moãi phieân tham vaán töï noù laø hoaøn chænh, cho neân neáu thaân chuû khoâng trôû laïi ñeå tham vaán tieáp, thì vieäc laøm höõu ích cuõng ñaõ hoaøn thaønh. CAÙC CHÖÙC NAÊNG CHÍNH VEÀ THAM VAÁN Xaây döïng moái quan heä Chöùc naêng tham vaán chính naøy goàm coù : • Keát hôïp vôùi thanh thieáu nieân • Phaùt trieån moái quan heä vôùi thanh thieáu nieân • Laäp hôïp ñoàng vôùi thanh thieáu nieân Keát hôïp vôùi thanh thieáu nieân. Keát hôïp vôùi thanh thieáu nieân laø phaàn quan troïng nhaát veà tham vaán caùc baïn treû. Coâng vieäc ñoâi khi coù khoù khaên, nhöng khoâng coù keát hôïp thì khoâng theå coù tham vaán. Thanh thieáu nieân coù khuynh höôùng töï nhieân laø muoán rôøi xa aûnh höôûng vaø söï kieåm soaùt cuûa cha meï vaø cuûa nhöõng ngöôøi lôùn khaùc, vì vaäy caùc em coù theå nhìn caùc nhaø tham vaán ngöôøi lôùn vôùi söï ngôø vöïc vaø khoâng tin caäy. Caùc em coù theå neâu nhöõng caâu hoûi nhö “Ngöôøi naøy khaùc ra sao so vôùi cha meï hoaëc thaày coâ cuûa mình?” vaø “Taïi sao mình phaûi kyø voïng hoï ñoái xöû vôùi mình nhö laø moät con ngöôøi hay laø moät caù nhaân coù giaù trò chöù khoâng phaûi laø moät em beù baûo sao laøm vaäy?” Caùc nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng keát hôïp baèng söï thoâng caûm vaø ñaùp öùng moät soá haønh vi ñaëc bieät cuûa thanh thieáu nieân. Caùc vò aáy söû duïng caùc caùch sau ñaây :

1�Caùc yeáu toá quan troïng thích hôïp trong vieäc taïo tình baïn vôùi thanh thieáu nieân 2�Caùc quaù trình giao tieáp vaø boäc baïch cuûa thanh thieáu nieân Nhö theá caùc nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng khuoân ñuùc haønh vi cuûa mình theo caùc haønh vi tieâu bieåu maø thanh thieáu nieân söû duïng ñeå tieáp xuùc vaø troø chuyeän, ôû caáp ñoä caù nhaân, vôùi caùc baïn ñoàng trang. Khi thanh thieáu nieân gaëp vaø keát hôïp vôùi caùc baïn ñoàng trang ôû caáp ñoä caù nhaân, caùc em thöôøng trao ñoåi moät soá haønh vi nhö sau (Rotenberg, 1995; Sei’ffge – Krenke, 1995) : • Caùc em tích cöïc boå sung söï theå hieän cuûa ngöôøi khaùc bao goàm veû ngoaøi, haønh vi, trang söùc

hoaëc vaät sôû höõu. • Caùc em duøng nhöõng caâu hoûi ñoùng vaø tröïc tieáp ñeå nhaän thoâng tin. • Caùc em tieát loä thoâng tin veà baûn thaân vaø cho raèng ngöôøi kia cuõng töï tieát loä nhö theá. • Caùc em ñaùnh giaù quan ñieåm cuûa ngöôøi kia, neáu ñöôïc. • Caùc em khen ngôïi khi thích hôïp. • Caùc em raát thaúng thaén veà nhöõng gì caùc em thích vaø khoâng thích. • Caùc em ñoái chieáu vaø phoùng ñaïi nhöõng bieåu hieän tình caûm cuûa ngöôøi khaùc khi höôûng öùng

vieäc keå chuyeän. Caùc nhaø tham vaán veà thanh thieáu nieân caàn chuaån bò tích cöïc döï vaøo nhöõng haønh vi nhö nhöõng ñieàu ñaõ lieät keâ. Tuy nhieân, caùc vò phaûi xöû söï moät caùch töï nhieân ñeå nhöõng vieäc caùc vò laøm phuø hôïp vôùi nhaân caùch rieâng cuûa caùc vò. Nhö theá, caùc vò caàn phaûi tieáp xuùc ñöôïc vaø söû duïng con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong baûn thaân mình. Cuõng theá, caùc vò caàn nhaán maïnh vieäc ñaùnh giaù caùc quan ñieåm cuûa thanh thieáu nieân, vaø uûng hoä caùc nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân nhö laø ngöôøi coù thaåm quyeàn. Trong quaù trình keát hôïp, seõ raát thuaän lôïi neáu coù söï trao ñoåi yù kieán qua laïi vôùi söï tieát loä thích hôïp, nhö vaãn xaûy ra khi caùc thanh thieáu nieân keát hôïp vôùi nhau. Ñeå cho quaù trình keát hôïp ñöôïc hieäu quaû nhaát, ñieàu ích lôïi laø söû duïng caùc kyõ naêng vi moâ ñaëc bieät veà tham vaán, nhö ñöôïc thaûo luaän trong Chöông 9. Roõ raøng, vieäc keát hôïp laø quan troïng nhaát luùc baét ñaàu, vaø trong suoát phieân tham vaán ñaàu tieân. Tuy nhieân, keát hôïp khoâng phaûi chæ xaûy ra luùc baét ñaàu phieân tham vaán, nhöng noù laø moät quaù trình lieân tuïc. Thanh thieáu nieân coù khuynh höôùng ñoåi thay vaø ñoâi khi thay ñoåi caû vieäc ñaùnh giaù baïn beø. Caùc em nhanh nhaïy trong vieäc coâng kích hoaëc taùch rôøi ra khi caûm thaáy baát an hoaëc khoâng quan taâm. Do ñoù, nhaø tham vaán caàn lieân tuïc theo doõi nhu caàu ñeå duy trì vaø phaùt trieån söï keát hôïp tích cöïc vôùi thaân chuû. Phaùt trieån moái quan heä vôùi thanh thieáu nieân. Vieäc phaùt trieån moái quan heä vôùi thanh thieáu nieân ñoøi hoûi moät möùc ñoä keát hôïp saâu xa hôn söï tieáp xuùc ban ñaàu xaûy ra trong laàn gaëp ñaàu tieân. Söï keát hôïp ban ñaàu caàn dieãn ra khi baét ñaàu moãi phieân tham vaán, chöù khoâng phaûi chæ trong phieân tham vaán ñaàu tieân. Söï keát hôïp aáy ñöa ngöôøi thanh thieáu nieân vaøo quaù trình tham vaán, vaø giuùp

phaùt trieån moái quan heä ñaùng tin caäy vaø troïn veïn hôn ñeå cho coâng vieäc raát rieâng tö coù theå xaûy ra. Söï phaùt trieån moái quan heä nhö theá caàn phaûi dieãn ra lieân tuïc vaø keùo daøi trong suoát quaù trình tham vaán. Caùc nhaø tham vaán caàn lieân tuïc chuù yù tôùi vieäc phaùt trieån vaø duy trì moái quan heä bôûi vì thanh thieáu nieân lieân tuïc ñaùnh giaù laïi caùc moái quan heä cuûa mình. Caùc em haàu nhö raát nhaïy beùn trong vieäc xem xeùt laïi caùc moái quan heä vôùi caùc nhaø tham vaán vì caùc nhaø tham vaán thöôøng laø ngöôøi lôùn, vaø thanh thieáu nieân ñaëc bieät nhaïy caûm ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà veà quan heä vôùi ngöôøi lôùn. Khi söï keát hôïp naûy nôû giöõa nhaø tham vaán vaø thanh thieáu nieân, moät moái quan heä goàm nhöõng ñaëc tính moâ taû trong Chöông 7 coù theå phaùt trieån toát, giuùp thaân chuû caûm thaáy an toaøn khi noùi veà nhöõng vaán ñeà raéc roái cuûa baûn thaân. Moái quan heä tham vaán taïo neân baàu khoâng khí trong ñoù coâng taùc tham vaán höõu ích coù theå dieãn ra. Ngoaøi ra, moái quan heä töï noù ñaõ höõu ích vì cung caáp khung caûnh thuaän lôïi trong ñoù thanh thieáu nieân coù theå xem xeùt vaø duyeät laïi caùc caáu truùc veà nhöõng moái quan heä, coù theå thöû nghieäm vôùi chính moái quan heä naøy vaø coù theå phaùt hieän nhöõng kyõ naêng quan heä môùi. Vieäc naøy coù theå laøm moät caùch an toaøn trong moâi tröôøng saün coù moät möùc ñoä tin töôûng maø söï ñoaùn xeùt vaø/hoaëc baøi baùc khoù coù theå xaûy ra. Nhö theá, moái quan heä tham vaán coù theå taïo cô hoäi cho söï phaùt trieån naêng löïc xaõ hoäi vaø coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät moâ hình cho caùc moái quan heä sau naøy. Hôïp ñoàng vôùi thanh thieáu nieân. Trong suoát quaù trình keát hôïp ban ñaàu, nhaø tham vaán caàn laäp moät hôïp ñoàng, duø loûng leûo, veà muïc ñích vaø thôøi gian tham vaán caàn phaûi coù. Hôïp ñoàng naøy thænh thoaûng caàn ñöôïc caäp nhaät vaø söûa ñoåi. Thanh thieáu nieân khoâng quen vôùi quaù trình tham vaán, caàn giuùp laøm quen vôùi nhöõng cô hoäi vaø nhöõng haïn cheá veà tham vaán. Caùc em seõ caàn bieát : • Raèng caàn daønh thôøi gian ñeå noùi roõ caùc vieäc. • Raèng nhaø tham vaán khoâng cung caáp giaûi phaùp nhöng seõ coá gaéng giuùp caùc em tìm giaûi

phaùp cuûa chính mình. • Raèng nhöõng ñieàu caùc em noùi ra ñeàu ñöôïc giöõ kín nhöng cuõng coù nhöõng giôùi haïn veà tính

baûo maät naøy. • Raèng ñeán tham vaán laø söï löïa choïn cuûa caùc em (duø laø ñoái vôùi moät soá em seõ coù haäu quaû

neáu caùc em quyeát ñònh khoâng tham döï). • Raèng caùc em coù quyeàn löïa choïn veà nhöõng gì caùc em laøm, vaø khoâng laøm, trong quaù trình

tham vaán. • Raèng caùc em coù theå chæ caàn hoaëc muoán moät phieân tham vaán, nhöng neáu caùc em muoán

tieáp tuïc ñeán caùc phieân sau, thì coù theå thaûo luaän ñeå ñaït söï thoûa thuaän chung. Ñaùnh giaù vaán ñeà Chöùc naêng tham vaán chính naøy goàm nhöõng ñieåm nhö sau :

• Laéng nghe caâu chuyeän cuûa thaân chuû, vaø tin caâu chuyeän aáy. • Nhaän ra caùc chuyeân ñeà, chuû ñeà vaø vaán ñeà. • Ñaùnh giaù traïng thaùi tình caûm cuûa thaân chuû. Ta caàn nhôù raèng chöùc naêng naøy khoâng dieãn ra ôû moät ñieåm naøo trong toaøn boä quaù trình tham vaán. Noù coù theå dieãn ra lieân tuïc vaø/hoaëc vaøo nhöõng luùc khaùc nhau trong suoát phieân tham vaán. Laéng nghe caâu chuyeän cuûa thaân chuû vaø tin caâu chuyeän aáy. Nhö ñaõ thaûo luaän ôû Chöông 7, laéng nghe caâu chuyeän cuûa thaân chuû, khoâng pheâ phaùn vaø tin caâu chuyeän aáy laø ñieàu quan troïng cuûa phöông phaùp taïo chuû ñoäng döïa treân neàn taûng thuyeát caáu truùc. Tin caâu chuyeän cuûa thaân chuû nghóa laø chuùng ta hoaøn toaøn chaáp nhaän caâu chuyeän aáy nhö laø söï thaät cuûa ngöôøi thanh thieáu nieân ñeå choo kinh nghieäm cuûa ngöôøi thanh thieáu nieân trôû thaønh ñieàu ñaùng tin. Trong khi baïn treû keå cho chuùng ta nghe chuyeän cuûa em, vôùi söï caûm thoâng, chuùng ta bieåu loä tình caûm töông öùng vaø xaùc nhaän kinh nghieäm cuûa thaân chuû baèng lôøi noùi. Nhö theá thaân chuû caûm thaáy ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng. Ñoâi khi baïn treû coù theå caûm thaáy ñöôïc giaûi toûa vì ñöôïc ngöôøi lôùn tin. Ñieàu naøy ñaëc bieät ñuùng, neáu caâu chuyeän giuùp môû roäng nieàm tin. Do tin caâu chuyeän, nhaø tham vaán böôùc vaøo theá giôùi cuûa thaân chuû vaø caûm nhaän ñöôïc ñieàu gì ñoù trong theá giôùi aáy. Neáu thaáy coù nhöõng ñieåm maâu thuaãn, nhaø tham vaán coù theå caûm thaáy boái roái, vaø coù theå chia seû ñieàu naøy vôùi thanh thieáu nieân. Nhö theá, nhaø tham vaán seõ ñöôïc xem laø ñoàng caûm, vaø quan troïng nhaát laø coù söï quan taâm saâu saéc trong söï coá gaéng hieåu bieát ñaày ñuû theá giôùi cuûa baïn treû vaø nhöõng maâu thuaãn trong theá giôùi aáy. Nhaän dieän nhöõng chuyeân ñeà, chuû ñeà vaø vaán ñeà. Trong khi thanh thieáu nieân keå chuyeän cuûa mình, nhaø tham vaán seõ laàn hoài raùp laïi caùc maûnh cuûa böùc tranh lieân quan ñeán caâu chuyeän aáy. Sau ñoù, khi caâu chuyeän ñaõ ñöôïc giaûi baøy, nhaø tham vaán coù theå xaùc ñònh nhöõng chuyeân ñeà, chuû ñeà vaø vaán ñeà, vaø coù theå truyeàn laïi nhöõng ñieàu aáy cho thaân chuû, tìm theâm söï xaùc minh neáu caàn thieát. Nhaø tham vaán coù theå choïn nhöõng chieán löôïc vaø/hoaëc kyõ thuaät cuï theå ñeå giuùp thaân chuû deã daøng xaùc ñònh roõ vaø laøm saùng toû caùc chuyeân ñeà, chuû ñeà vaø vaán ñeà. Caùc chieán löôïc vaø kyõ thuaät thích hôïp ñöôïc moâ taû trong Phaàn 3. Ñaùnh giaù traïng thaùi tình caûm cuûa thaân chuû. Vieäc ñaùnh giaù traïng thaùi tinh thaàn vaø tình caûm cuûa thaân chuû, bao goàm taâm traïng, caûm töôûng yù nghó vaø nhaän thöùc, laø caàn thieát ñeå taïo moät böùc tranh ñaày ñuû cho nhaø tham vaán bieát caùch öùng phoù cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy raát caàn ñeå nhaø tham vaán coù theå quyeát ñònh veà nhöõng chieán löôïc seõ aùp duïng trong khi tham vaán, vaø cuõng giuùp cho nhaø tham vaán xaùc ñònh lieäu caùc vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn phaûi chöõa trò chuyeân moân coù loä roõ hoaëc ñang phaùt trieån hay khoâng. Ñeå ñaùnh giaù, nhaø tham vaán caàn döïa treân söï hieåu bieát cuûa mình veà söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân, vaø hieåu ñöôïc aûnh höôûng cuûa caùc kinh nghieäm quaù khöù vaø hieän taïi ñaõ coù ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa thanh thieáu nieân (xem Phaàn 1). Vieäc ñaùnh giaù naøy caàn ñöôïc xem laø moät quaù trình lieân tuïc trong suoát moät phieân tham vaán hoaëc suoát moät chuoãi caùc phieân tham vaán.

Caùc kyõ naêng tham vaán ñaëc bieät ñeå ñaùnh giaù traïng thaùi tinh thaàn vaø tình caûm cuûa thanh thieáu nieân seõ ñöôïc thaûo luaän trong Chöông 9. Thanh thieáu nieân thöôøng thích caùc kyõ thuaät ñaùnh giaù maø caùc em nghó laø coù theå giuùp caùc em khaùm phaù vaø hieåu bieát mình laø ai, hoaëc mình ñang caûm nhaän ñieàu gì. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao nhieàu em toû ra öa thích caùc moân trieát lyù nhö chieâm tinh hoïc hoaëc moân ñoaùn soá. Do ñoù, moät soá baïn treû thaáy thích thuù trong vieäc laøm toång keát veà tình traïng baûn thaân. Nhaän bieát ñieàu naøy, moät soá caùc nhaø tham vaán thaáy thaät höõu ích khi söû duïng caùc coâng cuï ñaùnh giaù thoâng thöôøng nhö toång keát veà söï traàm caûm hoaëc ñaùnh giaù veà loøng töï troïng. Caùc ñieàu naøy ñaëc bieät höõu duïng trong vieäc nhaän dieän nhöõng vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn. Tuy nhieân, nhieàu nhaø tham vaán giaøu kinh nghieäm laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân coù theå ñaùnh giaù chæ baèng phaân tích beänh lyù. Baáy nhieâu cuõng ñaõ thoûa ñaùng cho muïc ñích tham vaán ñoái vôùi caùc em khoâng coù vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn, vaø thích hôïp vôùi söï thöïc haønh cuûa chuùng ta. Giaûi quyeát vaán ñeà Chöùc naêng tham vaán chính naøy goàm nhöõng ñieåm sau ñaây : • tìm hieåu roõ vaán ñeà • tìm giaûi phaùp • hoaïch ñònh vieäc thöû nghieäm Tìm hieåu roõ vaán ñeà. Thanh thieáu nieân thöôøng ñeán tham vaán ñeå tìm giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà, do ñoù trong quaù trình tham vaán döôøng nhö coù chuû taâm tìm giaûi phaùp cho caùc chuû ñeà cuï theå. Vì vaäy, nhaø tham vaán caàn choïn vaø söû duïng nhöõng chieán löôïc thích hôïp cho coâng taùc naøy. Moät soá caùc baïn treû chæ muoán tìm hieåu nhöõng chuû ñeà cuûa mình trong tham vaán vaø hieåu roõ hôn caùc vaán ñeà maø khoâng caàn tìm giaûi phaùp. Caùc thaân chuû naøy muoán tìm caùc giaûi phaùp sau naøy maø khoâng caàn tôùi söï giuùp ñôõ veà tham vaán. Ñieàu naøy thích hôïp vôùi thanh thieáu nieân ñang caàn söï caù theå hoùa. Ta caàn khuyeán khích caùc thaân chuû aáy neân laøm theo yù muoán cuûa caùc em, vaø neân khen ngôïi caùc em vì caùc em ñaõ töï nhaän traùch nhieäm tìm caùc giaûi phaùp cho chính caùc em. Caùc em cuõng ñaùng khen veà nieàm tin nôi naêng löïc cuûa baûn thaân. Ngoaøi ra, ta cuõng coù theå yeâu caàu caùc em tìm söï tham vaán sau naøy neáu caùc em thaáy ñieàu ñoù coù theå höõu ích. Tìm giaûi phaùp. Vieäc tìm hieåu roõ vaán ñeà töï nhieân thöôøng daãn ñeán phaùt hieän nhöõng giaûi phaùp khaû thi caàn phaûi ñöôïc ñaùnh giaù. Vieäc ñaùnh giaù caàn phaûi chuù yù tôùi nhöõng haäu quaû tích cöïc vaø tieâu cöïc lieân quan ñeán caùc giaûi phaùp vaø möùc ñoä maø caùc giaûi phaùp ñoù thích hôïp vôùi caùc baïn treû. Moät soá giaûi phaùp coù theå khoâng thích hôïp vôùi caùc caáu truùc vaø nieàm tin caên baûn cuûa thaân chuû. Khi ñieàu naøy xaûy ra, thì seõ coù cô hoäi xem xeùt laïi caùc nieàm tin vôùi khaû naêng duyeät laïi caùc caáu truùc. Caùc giaûi phaùp coù veû thích ñaùng hôn caàn ñöôïc xem xeùt döïa treân naêng löïc cuûa baïn treû vaø yù thích cuûa em muoán söû duïng caùc giaûi phaùp ñoù. Caùc giaûi phaùp chæ thöïc söï coù taùc duïng laø nhöõng giaûi phaùp thu huùt ñöôïc thanh thieáu nieân, thích hôïp vôùi caùc caáu truùc cuûa baûn thaân, hoaëc

caùc caáu truùc ñaõ ñöôïc ñieàu chænh, vaø laø nhöõng giaûi phaùp maø baïn treû coù yù muoán vaø naêng löïc ñeå thöïc hieän. Hoaïch ñònh vieäc thöû nghieäm. Caùc baïn treû thöôøng thieáu kinh nghieäm vaø ñoâi khi vaïch ra nhöõng giaûi phaùp coù veû haáp daãn nhöng coù theå thieáu thöïc teá hoaëc coù haäu quaû khoâng toát. Laø nhaø tham vaán, chuùng ta caàn nhôù raèng con ngöôøi phaàn lôùn hoïc taäp toát nhaát qua kinh nghieäm baûn thaân. Tìm ñöôïc giaûi phaùp khaû thi cho moät vaán ñeà khoâng haún nhieân laø ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà. Giaûi phaùp caàn phaûi ñöôïc thöû nghieäm. Thanh thieáu nieân raát nhaïy caûm vaø deã coù aán töôïng saâu saéc veà söï thaát baïi khi caùc giaûi phaùp khoâng ñem laïi keát quaû khi thöïc hieän. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán neân thaûo luaän veà nhu caàu thöû nghieäm caùc giaûi phaùp baèng caùch thöïc hieän caùc giaûi phaùp ñoù. Vieäc naøy coù theå loàng vaøo khuoân khoå cuoäc thöû nghieäm ñeå ñaùnh giaù giaûi phaùp. Khi cuoäc thöû nghieäm cho thaáy coù nhöõng vaán ñeà ñoái vôùi moät giaûi phaùp cuï theå, thì cuoäc thöû nghieäm chöùng minh ñoù khoâng phaûi laø söï thaát baïi, maø laø vieäc höõu ích ñem laïi thoâng tin môùi. Thoâng tin môùi naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå söûa ñoåi caùc caáu truùc vaø hình thaønh nhöõng giaûi phaùp khaùc. Vieäc söû duïng moät phieân hoaëc nhieàu phieân tham vaán Nhieàu thanh thieáu nieân seõ höôûng lôïi töø moät phieân tham vaán duy nhaát, tìm ñöôïc giaûi phaùp cho nhöõng vaán ñeà cuûa caùc em vaø nhö theá coù theå trôû laïi cuoäc haønh trình phaùt trieån vôùi söï thoaûi maùi töông ñoái. Tuy nhieân, ñoái vôùi caùc em khaùc, caùc em khoâng rôi vaøo tröôøng hôïp naøy maø coù theå caàn söï giuùp ñôõ tham vaán theâm nöõa. Tieác thay, vieäc ñònh cuoäc heïn vaø duy trì vieäc tham gia tham vaán cuõng khoù khaên ñoái vôùi nhieàu baïn treû. Ñaëc bieät caùc hôïp ñoàng môû veà tham vaán (open – ended counselling) coù theå laø phieàn haø ñoái vôùi moät soá em. Thaäm chí khi caùc hôïp ñoàng ñöôïc laäp ñeå tham vaán lieân tuïc, nhieàu baïn treû cuõng khoâng nhöõng khoâng ñeán ñeàu ñaën maø coøn tham gia khoâng nhaát quaùn. Nhieàu cuoäc nghieân cöùu tính hieäu quaû cuûa tham vaán ngaén haïn vaø tham vaán daøi haïn ñoái vôùi thanh thieáu nieân (chaúng haïn nhö nghieân cöùu cuûa Slavin, 1996; cuûa Warner, 1996), vaø caùc nghieân cöùu khaùc ñaõ xem xeùt chuû ñeà veà vieäc thanh thieáu nieân tham döï tham vaán trong tröôøng hôïp caùc em ñöôïc ngöôøi khaùc ñöa ñi hoaëc töï mình tìm ñeán (Di Giuseppe vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996). Caùc nghieân cöùu naøy khoâng ñöa ra nhöõng ñeà nghò chính xaùc lieân quan ñeán khoaûng thôøi gian thích hôïp vaø hieäu quaû nhaát cuûa moái quan heä tham vaán. Tuy nhieân, ñieàu roõ raøng laø thanh thieáu nieân thöôøng coù theå höôûng lôïi moät phieân tham vaán hoaëc nhöõng laàn can thieäp ngaén haïn (Fitzgerald, 1995; Mabey vaø Sorensen, 1995; Mortlock, 1995). Caùc cuoäc can thieäp ngaén thöôøng phuø hôïp hôn vôùi caùch thöùc sinh hoaït cuûa thanh thieáu nieân. Caùc nhaø tham vaán taïo chuû ñoäng khuyeán khích thanh thieáu nieân chuû ñoäng trong quyeát ñònh veà vieäc coù neân trôû laïi tham vaán tieáp hay khoâng. Vieäc naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch khuyeán khích caùc em xem xeùt caùc nhu caàu cuûa mình vaø saün saøng ñeå nhaän tham vaán ngaén haïn hoaëc daøi haïn maø khoâng caàn voäi ñöa ra nhöõng khaû naêng löïa choïn, ñeå cho caùc quaù trình quyeát ñònh

cuûa caùc em khoâng chòu söï taùc ñoäng thieáu thích ñaùng cuûa nhaø tham vaán. Tuy nhieân, ñieàu thích hôïp laø nhaø tham vaán cung caáp nhaän xeùt phaûn hoài vaø nhöõng thoâng tin lieân quan ñeán nhaän ñònh cuûa mình veà söï thích hôïp ñoái vôùi cuoäc tham vaán ngaén hoaëc daøi haïn theo yù kieán cuûa thanh thieáu nieân. Neáu thaân chuû coù söùc maïnh baûn ngaõ cao, thì tham vaán moät phieân cuõng ñuû hieäu quaû, nhöng ñieàu naøy coù veû khoâng thích hôïp ñoái vôùi caùc thaân chuû coù söùc maïnh baûn ngaõ thaáp voán coù theå caàn moät quaù trình coù tính naâng ñôõ hôn vaø daøi hôn (Alexander, 1965). Khi moät thanh thieáu nieân quyeát ñònh raèng caùc phieân tham vaán tieáp theo laø caàn thieát vaø baøy toû yù muoán naøy, thì moät hôïp ñoàng lieân quan ñeán vieäc tham vaán tieáp theo caàn ñöôïc thöông löôïng treân tinh thaàn hôïp taùc cuûa nhaø tham vaán vaø thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy coù theå ñöa ñeán moät hôïp ñoàng cuï theå cho caùc phieân tham vaán vôùi ngaøy giôø vaø thôøi gian chính xaùc. Tuy nhieân, moät soá thanh thieáu nieân thích moät söï daøn xeáp roäng môû ñeå caùc em coù theå ñeán tham vaán khi caùc em töï caûm thaáy caàn. Neáu ñieàu naøy thích hôïp cho nhaø tham vaán moät phöông saùch roäng môû coù theå ñöôïc thöïc hieän. Khi ñaït ñöôïc vieäc daøn xeáp vaø ñaõ ñònh xong caùc laàn heïn veà sau, thì ñieàu toát ñeïp laø neân yeâu caàu thanh thieáu nieân huûy boû caùc laàn heïn neáu xeùt thaáy khoâng coøn caàn thieát hoaëc khoâng coøn thích ñaùng nöõa. Ñieàu naøy seõ khuyeán khích thanh thieáu nieân laøm chuû veà quaù trình. Caùc thaân chuû boû ngang Thanh thieáu nieân boû ngang vieäc tham vaán vì moät soá lyù do : 1�Caùc em coù theå nhaän thaáy söï keát hôïp vaø quaù trình tham döï quaù ñe doïa. 2�Kinh nghieäm tham vaán coù theå khoâng thoûa ñaùng ñoái vôùi caùc em vaø ñaõ khoâng ñaùp öùng ñöôïc

kyø voïng cuûa caùc em. 3�Caùc em coù theå hy voïng nôi nhöõng giaûi phaùp thaàn kyø, vaø thaát voïng khi nhaän thaáy raèng,

cuoái cuøng, chính caùc em phaûi nhaän traùch nhieäm tìm giaûi phaùp vaø töï thöïc hieän caùc giaûi phaùp ñoù.

4�Caùc em coù theå nghó raèng nhaø tham vaán khoâng thaáy heát taàm quan troïng veà vaán ñeà cuûa caùc em.

Thanh thieáu nieân ñöôïc cha meï hoaëc caùc nguoàn lieân heä khaùc ñöa ñi tham vaán coù veû thöôøng muoán ruùt lui khi ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà ñau ñôùn hoaëc nhaän thöùc veà caùc vaán ñeà ñaõ ñöôïc naâng cao. Ngöôøi ta thöôøng cho raèng lyù do chính khieán thaân chuû rôøi boû vieäc tham vaán laø vì vieäc ñoái maët vôùi caùc vaán ñeà laø quaù naëng neà ñoái vôùi caùc em. Tuy nhieân, nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi boû ngang trong moïi daïng trò lieäu cho thaáy raèng phaàn lôùn thaân chuû boû ngang vì hoï ñaõ nhaän ñöôïc ñieàu hoï döï tính. Nhieàu thaân chuû boû ngang baùo caùo möùc tieán boä cuõng nhieàu nhö nhöõng ngöôøi tieáp tuïc tham vaán daøi haïn (Talmon, 1990; Budman vaø Gurdman, 1992; Rosenbaum, 1994; Kaffnam, 1995). Nhöõng nhaø tham vaán cho caùc baïn treû ñaõ ñöôïc thoâng baùo roõ ñeå nhaän bieát ñieàu naøy bôûi vì ñeán tham vaán ñeàu ñaën laø khoâng thöïc söï thích hôïp vôùi neáp soáng cuûa thanh

thieáu nieân. Ngoaøi ra, thanh thieáu nieân coøn laø nhöõng ngöôøi thieáu kieân nhaãn vaø muoán coù keát quaû nhanh choùng. Ñoái vôùi thanh thieáu nieân, thöôøng moät phieân tham vaán laø ñuû giuùp caùc em vöôït qua chöôùng ngaïi vaø tieáp tuïc cuoäc haønh trình phaùt trieån cuûa mình. Phieân tham vaán ñaàu tieân cuõng coù theå laø phieân cuoái, duø raèng kinh nghieäm tham vaán ñaày ñuû vaø höõu ích coù theå cuõng seõ laøm cho thanh thieáu nieân tìm söï tham vaán trôû laïi trong töông lai neáu thaáy coù nhu caàu. Caùc nhaø tham vaán caàn löu yù veà nhu caàu phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân veà vaán ñeà quyeàn löïc vaø söï töï laäp. Ñieàu chuû yeáu laø thanh thieáu nieân ñöôïc trao cho quyeàn töï do löïa choïn laø coù neân tieáp tuïc döï tham vaán hay khoâng. Neáu khoâng trao cho quyeàn löïa choïn naøy, thaân chuû coù theå trôû thaønh ñoái khaùng quyeát lieät ñoái vôùi quaù trình tham vaán vaø khöôùc töø nhöõng ñeà nghò tham vaán trong töông lai. Ñieàu nghòch lyù laø neáu thaân chuû ñöôïc giao quyeàn löïa choïn töï do vaø côûi môû veà vieäc coù neân tieáp tuïc hay khoâng, thì söï ñoái khaùng vaø xung ñoät coù veû giaûm ñi nhieàu. Ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø cung caáp söï cam keát cuûa mình laø seõ tieáp tuïc tham vaán neáu thaáy caàn. Caùc vò aáy caàn ñeå cho caùc thaân chuû treû bieát quyeát taâm cuûa mình muoán laøm vieäc vôùi caùc em laâu daøi theo yeâu caàu, mieãn laø coù söï nhaän bieát veà nhöõng muïc ñích höõu ích.

PHAÀN 3 CAÙC CHIEÁN LÖÔÏC VAØ KYÕ NAÊNG THAM VAÁN 9. CAÙC KYÕ NAÊNG VI MOÂ VEÀ THAM VAÁN CHO THANH THIEÁU NIEÂN Phaàn lôùn caùc nhaø tham vaán cho ngöôøi lôùn ñaõ söû duïng moät phaïm vi raát roäng caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán. Caùc kyõ naêng vi moâ söû duïng vôùi ngöôøi lôùn cuõng ñöôïc söû duïng khi tham vaán cho caùc thanh thieáu nieân, nhöng coù moät soá ñieåm khaùc bieät quan troïng trong ñoù caùc kyõ naêng naøy ñöôïc choïn löïa vaø söû duïng khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Trong Chöông naøy chuùng ta seõ thaûo luaän veà moät phaïm vi roäng nhöõng kyõ naêng vi moâ veà tham vaán vaø seõ moâ taû söï aùp duïng caùc kyõ naêng naøy cho vieäc tham vaán thanh thieáu nieân. Nhieàu nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn söû duïng ñaëc bieät roäng raõi caùc kyõ naêng chuyeân bieät naøo thích hôïp vôùi khung lyù thuyeát quy chieáu chính cuûa hoï. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu, caû ñoái vôùi nhöõng nhaø tham vaán tuyeân boá chieát trung, bôûi vì noù giuùp caùc vò aáy ñöa ñöôïc phaàn naøo söï oån ñònh vaø caáu truùc vaøo quaù trình tham vaán. Vieäc tham vaán thanh thieáu nieân coù nhöõng yeâu caàu khaùc. Baèng caùch söû duïng moät phaïm vi raát roäng caùc kyõ thuaät vi moâ veà tham vaán, nhaø tham vaán coù theå deã daøng ñöa tính toø moø vaø söï chuù yù cuûa baïn treû vaøo moät quaù trình thay ñoåi vaø naêng ñoäng song song vôùi söï ngheøo naøn veà caáu truùc trong quaù trình phaùt trieån cuûa chính caùc em. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân seõ ñöôïc lôïi theá neáu caùc vò coù ñöôïc söï hieåu bieát vaø naêng löïc ñeå giuùp caùc em söû duïng moät phaïm vi roäng raõi toái ña caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán. Caùc kyõ naêng naøy caàn ñöôïc löïa choïn tích cöïc vaøo nhöõng thôøi ñieåm thích hôïp ñeå taän duïng ñöôïc caùc cô hoäi xuaát hieän trong quaù trình tham vaán, nhaèm laøm cho thaân chuû treû tham gia, nhieät tình tìm caùch thaûo luaän vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà. Trong Chöông naøy chuùng ta seõ moâ taû moät phaïm vi roäng caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán, vaø khi caàn thieát seõ chæ caùch söû duïng caùc kyõ naêng ñaëc bieät naøy khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán chuùng toâi moâ taû caàn ñöôïc söû duïng trong toaøn boä quaù trình tham vaán, nhö ñöôïc neâu trong Hình 8.2. Ta caàn nhaän bieát raèng caùc kyõ naêng vi moâ ñöôïc söû duïng trong khuoân khoå caùc chöùc naêng tham vaán chính veà xaây döïng moái quan heä, ñaùnh giaù vaán ñeà vaø giaûi quyeát vaán ñeà. Caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán coù theå ñöôïc söû duïng hoaëc ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu tröïc tieáp cuûa quaù trình tham vaán, hoaëc coù theå ñöôïc söû duïng keát hôïp vôùi baát cöù chieán löôïc tham vaán naøo moâ taû trong caùc Chöông 10 ñeán 13. Caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán coù theå ñöôïc xeáp nhoùm moät caùch roäng raõi döôùi caùc tieâu ñeà sau ñaây, duø seõ coù moät soá truøng laép : • quan saùt • laéng nghe tích cöïc • cung caáp thoâng tin phaûn hoài

• söû duïng caâu hoûi • thaùch thöùc • caùc kyõ naêng boäc loä • caùc chæ daãn QUAN SAÙT Quan saùt coù coâng duïng goùp phaàn vaøo vieäc ñaùnh giaù toaøn boä vieäc trình baøy cuûa thanh thieáu nieân. Quan saùt caàn phaûi dieãn ra lieân tuïc, nhö moät hoaït ñoäng ñang tieán trieån, trong suoát moãi phieân tham vaán. Tieác thay, khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta phaûi thaän troïng ñaët laïi vaán ñeà quan saùt cuûa chuùng ta bôûi vì caùc quan saùt aáy khoâng luoân luoân ñem ñeán cho chuùng ta nhöõng thoâng tin chính xaùc. Ñieàu maø nhaø tham vaán tröïc tieáp quan saùt, khi tham vaán cho moät thanh thieáu nieân, laø söï phoâ baøy beân ngoaøi coù theå che giaáu ñieàu gì xaûy ra beân trong. Coù theá laø vì thanh thieáu nieân khoâng tin chaéc veà baûn thaân vaø khoâng bieát chaéc mình coù theå côûi môû ñeán möùc naøo ñeå caùc em tieáp tuïc nhaän ñöôïc söï chaáp nhaän. Bôûi vì caùc em ñang ôû trong traïng thaùi ñoåi thay, caùc quaù trình nhaän thöùc ñeàu phöùc taïp, vaø caùc em coù xu höôùng söû duïng caùc caùch phoøng veä nhanh hôn haàu heát ngöôøi lôùn. Trong khi nhaän bieát raèng caùc quan saùt cuûa chuùng ta veà moät thanh thieáu nieân coù theå laø caùc quan saùt veà maët ngoaøi che giaáu con ngöôøi thaät, chuùng ta caàn ñaùp öùng vôùi maët ngoaøi aáy nhö theå ñoù laø con ngöôøi thaät. Baèng caùch chaáp nhaän vaø ñaùp öùng vôùi maët ngoaøi, chuùng ta chöùng minh cho baïn treû thaáy raèng chuùng ta chaáp nhaän nôi caùc em baát cöù ñieàu gì caùc em neâu ra cho chuùng ta. Söï thaät, chuùng ta ñang laøm nhö ñöôïc moâ taû trong Chöông 7 : chuùng ta tin thanh thieáu nieân. Baèng söï chaáp nhaän maët ngoaøi, chuùng ta coù theå taïo neân söï tin caäy, vaø thoâng qua söï tin caäy aáy thanh thieáu nieân coù veû caûm thaáy an toaøn hôn ñeå tieát loä cho chuùng ta bieát ñieàu gì ôû sau maët ngoaøi. Ngoaøi ra, do chaáp nhaän maët ngoaøi, chuùng ta ñaùnh giaù söï trình baøy cuûa caù nhaân maø ngöôøi thanh thieáu nieân muoán cho chuùng ta thaáy. Neáu chuùng ta muoán keát thaân vôùi moät ngöôøi naøo chæ noùi tieáng nöôùc ngoaøi, thì chuùng ta caàn phaûi hoïc thöù tieáng aáy ñeå giao tieáp vôùi hoï moät caùch coù hieäu quaû vaø keát thaân ñöôïc vôùi hoï. Cuõng theá, khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn hoïc caùch söû duïng ngoân ngöõ baèng lôøi vaø baèng haønh vi cuûa baïn treû. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, chuùng ta caàn quan saùt caùc khuoân maãu ngoân ngöõ, lôøi noùi, haønh vi cuûa caùc em, ñeå chuùng ta coù theå thöïc söï noùi chung moät ngoân ngöõ. Laøm ñieàu naøy chuùng ta seõ ñaït ñöôïc söï tin caäy cuûa baïn treû, keát hôïp vôùi caùc em vaø böôùc vaøo theá giôùi cuûa caùc em. Ngoaøi ra, söï quan saùt coù theå cung caáp thoâng tin veà ngöôøi thanh thieáu nieân lieân quan tôùi taâm traïng, vaên hoùa, loøng töï troïng, tính saùng taïo vaø nhöõng aûnh höôûng xaõ hoäi. Nhöõng ñaëc tính quan troïng cuûa thanh thieáu nieân caàn quan saùt goàm coù :

• daùng veû toång quaùt • haønh vi • taâm traïng vaø caûm xuùc • lôøi noùi vaø ngoân ngöõ Daùng veû toång quaùt Daùng veû toång quaùt cuûa baïn treû laø söï phaûn aùnh caùch thöùc trong ñoù em muoán ñöôïc nhìn thaáy vaø cung caáp daáu hieäu laø em muoán trôû neân nhö theá naøo. Ñoù laø söï bieåu loä beân ngoaøi cuûa yù muoán beân trong ñeå taïo thaønh baûn saéc rieâng. Caùc nhaø tham vaán caàn thaän troïng veà caùch trong ñoù caùc vò dieãn giaûi daùng veû toång quaùt cuûa baïn treû. Tieác thay, vôùi tö caùch laø nhaø tham vaán, taát caû chuùng ta ñeàu coù nhöõng thaønh kieán rieâng vaø nhöõng khuoân maãu rieâng. Do ñoù, daùng veû cuûa caùc baïn treû coù theå aûnh höôûng nghieâm troïng tôùi caùch chuùng ta caûm nhaän vaø tieáp xuùc vôùi caùc em. Chuùng ta caàn raát thaän troïng ñeå khoâng dieãn dòch quaù ñaùng, vaø caàn daønh thì giôø ñeå tìm hieåu baïn treû ñeå thöïc söï bieát em laø ai vaø ñieàu gì ñang dieãn ra beân trong. Haõy töôûng töôïng moät baïn treû xaâm hình vaø ñam xuyeàn cô theå. Moät ngöôøi nhö theá coù veû laø gaây haán vaø choáng xaõ hoäi, hoaëc coù theå laø moät ngöôøi dòu daøng, quan taâm vaø nhaïy caûm nhöng muoán laøm ra veû cöùng coûi vaø coù caù tính. Veû ngoaøi cuûa thanh thieáu nieân coù theå noùi vôùi chuùng ta ôû möùc maø baïn treû aáy ñöôïc töï do boäc loä baûn thaân, vaø ôû möùc maø em bò goø boù vaø haïn cheá vaø khoâng theå töï do bieåu loä chính mình. Khi naøo thanh thieáu nieân daønh nhieàu noã löïc ñeå boäc loä baûn thaân theo caùch rieâng, caùc em coù theå muoán ñöa ra thoâng ñieäp “Naøy, haõy chuù yù tôùi toâi”. Neáu ñuùng laø nhö theá, thì thaät laø höõu ích, trong söï keát hôïp, ñeå caùc nhaø tham vaán ñaùp öùng lôøi yeâu caàu “haõy chuù yù tôùi toâi”, baèng caùch laøm cho baïn treû bieát raèng caùc vò ñaõ chuù yù. Ñieàu naøy coù theå thöïc hieän baèng nhaän ñònh, vaø baèng dieãn giaûi tích cöïc, caùc maët veà daùng veû cuûa thanh thieáu nieân. Haønh vi Haønh vi cuûa thanh thieáu nieân coù theå cung caáp cho nhaø tham vaán thoâng tin veà caùc caùch ñeå ñaùp öùng vaø keát hôïp. Chaúng haïn nhö, haõy xem xeùt tröôøng hôïp cuûa moät thaân chuû treû thöïc söï ham noùi vaø ít bieát haïn cheá. Trong tröôøng hôïp naøy, ñieàu thích hôïp ñoái vôùi nhaø tham vaán laø khoâng neân giöõ im laëng vaø thu mình; traùi laïi, caàn ñaùp öùng kieåu noùi chuyeän cuûa thanh thieáu nieân vaø caùch naøy seõ giuùp söï keát hôïp dieãn ra deã daøng. Neáu nhaø tham vaán laøm khaùc ñi, baïn treû seõ nhaän ñöôïc thoâng ñieäp haøm yù laø “caùch em cö xöû khoâng thích hôïp ñaâu”. Cuõng theá, haõy xem xeùt tröôøng hôïp cuûa thanh thieáu nieân ít bieát haïn cheá : nhaø tham vaán coù theå muoán ñaùp öùng baèng vieäc ñöa ra moâ hình vaø trình baøy nhöõng giôùi haïn thaät roõ raøng ñeå coá gaéng laøm cho ngöôøi thanh thieáu nieân söû ñoåi haønh vi cuûa mình. Tieác thay, ñieàu naøy coù theå caûn trôû quaù trình keát hôïp vaø ñaåy thaân chuû ra xa. Söï keát hôïp ñoøi hoûi nhaø tham vaán ñaùp öùng ñuùng haønh vi cuûa thanh thieáu nieân trong khi vaãn giöõ cho thích hôïp vaø phaûi leõ, vaø laøm theá laø ñeå ñaùnh giaù cao vaø xaùc nhaän raèng haønh vi aáy ñaõ ñöôïc nhaø tham vaán chaáp nhaän. Laøm khaùc ñi laø trao cho thanh thieáu nieân

thoâng ñieäp raèng em ñaõ bò pheâ phaùn vaø khoâng ñöôïc chaáp nhaän tröôùc maét nhaø tham vaán. Nhö theá, cô hoäi keát hôïp seõ giaûm ñi. Khi caùc baïn treû cö xöû theo nhöõng caùch coù veû khoâng thích hôïp vôùi xaõ hoäi, ta cuõng caàn nhaän bieát raèng coù theå caùc em khoâng coù nhöõng kyõ naêng ñeå giuùp caùc em cö xöû theo caùch ñaùng ñöôïc chaáp nhaän hôn. Duø ñoâi khi, trong moái quan heä tham vaán, caùc nhaø tham vaán coù theå neâu moâ hình nhöõng haønh vi ñaùng khen hôn. Caùc quaù trình keát hôïp vaø tham gia tham vaán ñoøi hoûi caùc nhaø tham vaán neân söûa ñoåi haønh vi cuûa chính mình, trong nhöõng giôùi haïn baûn saéc cuûa mình, ñeå thích öùng vaø thoûa maõn nhöõng nhu caàu cuûa caùc baïn treû maø caùc vò aáy muoán giuùp ñôõ. Neáu caùc vò khoâng laøm ñöôïc ñieàu naøy, thì nhöõng thaân chuû treû cuûa caùc vò coù theå khoâng lieân keát ñöôïc moät caùch thoaûi maùi vôùi caùc vò bôûi vì caùc em coù theå khoâng bieát lieân keát theo caùch khaùc. Thanh thieáu nieân ñang ôû trong quaù trình hoïc caùch lieân keát theo nhöõng caùch thöùc môùi trong khi caùc em chuyeån töø tuoåi thanh thieáu nieân tôùi tuoåi thaønh nieân. Nhö theá, khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân raèng caùc ñeà muïc veà haønh vi cuûa caùc em coøn raát haïn cheá. Taïo moâ hình haún laø raát höõu ích trong vieäc giuùp caùc baïn treû hoïc nhöõng haønh vi môùi, nhöng chæ coù hieäu quaû trong phaïm vi moät moái quan heä coù hieäu quaû. Haønh vi cuûa moät thanh thieáu nieân cuõng coù theå cung caáp cho nhaø tham vaán daáu hieäu veà traïng thaùi tình caûm hieän thôøi cuûa baïn treû neáu nhaø tham vaán quan saùt nhöõng haønh vi nhö söï baát an, boái roái vaø meät moûi. Tuy nhieân, nhö seõ thaûo luaän sau, caàn theå hieän phaàn naøo söï thaän troïng trong vieäc ñaùnh giaù traïng thaùi tinh thaàn qua quan saùt haønh vi bôûi vì nhieàu thanh thieáu nieân giaáu caùc caûm nghó thaät cuûa mình raát gioûi. Taâm traïng vaø caûm xuùc Khi quan saùt thanh thieáu nieân chuùng ta caàn phaân bieät roõ taâm traïng vaø caûm xuùc. Taâm traïng laø caûm nghó ôû beân trong hoaëc tình caûm thöôøng chi phoái haønh vi vaø nhaän thöùc cuûa caù nhaân veà theá giôùi. Caûm xuùc laø söï ñaùp öùng tình caûm beân ngoaøi (Toå chöùc Y teá Theá giôùi, 1997). Taâm traïng caên baûn cuûa moät thanh thieáu nieân coù theå bò che ñaäy bôûi caûm xuùc ñang bieåu loä. Chaúng haïn nhö, ñieåm khaù thoâng thöôøng ñoái vôùi phaàn lôùn thanh thieáu nieân phaûi chòu ñöïng traïng thaùi tình caûm caên baûn veà traàm caûm ñeàu toû ra, khoâng phaûi laø chaùn naûn, maø laø lo laéng vaø khích ñoäng. Haõy xem xeùt tröôøng hôïp cuûa moät baïn treû coù cha meï vöøa qua ñôøi. ÔÛ beân trong coù theå em ñang traûi qua moät möùc cao veà thaát voïng vaø ñau buoàn, nhöng beân ngoaøi coù theå toû ra xung ñoät vaø noùng giaän. Trong hoaøn caûnh nhö theá, nhaø tham vaán caàn coù khaû naêng tìm kieám chieàu saâu cuûa caûm xuùc beà ngoaøi ñeå baïn treû coù theå nhaän dieän, sôû höõu vaø neám traûi taâm traïng caên baûn. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, nhaø tham vaán caàn quan saùt caûm xuùc ñang bieåu loä vaø xöû lyù tình traïng aáy moät caùch troïn veïn ñeå ñaït keát quaû laø thaân chuû coù theå chuyeån sang moät möùc saâu hôn veà vieäc neám traûi nhaän thöùc, chaáp nhaän vaø sôû höõu traïng thaùi caên baûn veà thaát voïng vaø ñau buoàn. Thöôøng thöôøng, caûm xuùc beân ngoaøi seõ thích hôïp vôùi hoaøn caûnh cuûa baïn treû. Chaúng haïn nhö, ta coù theå hieåu raèng moät baïn treû coù baäc thaân sinh vöøa qua ñôøi coù theå phaûn öùng moät caùch noùng giaän, duø raèng taâm traïng caên baûn laø thaát voïng vaø ñau buoàn. Nhôø nhaän bieát caûm xuùc beân ngoaøi,

nhaø tham vaán coù theå phaûn aùnh caûm xuùc ñoù vaø cuõng bình thöôøng hoùa noù xem nhö laø thích hôïp vaø bình thöôøng ôû giai ñoaïn aáy trong quaù troønh ñau buoàn cuûa thanh thieáu nieân. Quan saùt veà söï thieáu vaéng cuûa moái caûm xuùc laø ñaëc bieät quan troïng, nhaát laø khi thanh thieáu nieân phaûi chòu ñöïng nhöõng kinh nghieäm caêng thaúng hoaëc gaây chaán thöông. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, söï thieáu vaéng moái caûm xuùc coù theå chæ ra raèng baïn treû ñang taùch rôøi hoaëc maát lieân laïc vôùi thöïc taïi vaø coù theå ñang phaùt trieån nhöõng vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn nghieâm troïng. Roõ raøng, muïc ñích chính cuûa tham vaán laø giuùp thaân chuû caûm thaáy deã chòu hôn. Ñieàu naøy coù nghóa laø veà laâu veà daøi caû caûm xuùc vaø taâm traïng ñeàu caàn ñöôïc taùc ñoäng bôûi quaù trình tham vaán. Böôùc ñaàu ñeå hoaøn thaønh ñieàu naøy laø phaûi quan saùt chính xaùc. Lôøi noùi vaø ngoân ngöõ Khi quan saùt lôøi noùi vaø ngoân ngöõ cuûa thanh thieáu nieân caùc nhaø tham vaán caàn chuù yù ñeán : • ñieàu gì ñöôïc noùi ra • noùi nhö theá naøo • ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng Ñieàu gì ñöôïc noùi ra. Noäi dung cuûa ñieàu maø thanh thieáu nieân noùi ra baûo cho nhaø tham vaán bieát baïn treû ñang nghó gì vaø cung caáp daáu chæ veà nieàm tin, yù töôûng vaø caùc caáu truùc caên baûn veà theá giôùi cuûa em. Trong khi laéng nghe thaân chuû, nhaø tham vaán coù theå nhaän ñöôïc thoâng tin veà hoaït ñoäng trí tueä vaø caùc quaù trình tö töôûng cuûa baïn treû. Ñieàu naøy seõ goàm caû thoâng tin veà naêng löïc ghi nhôù chính xaùc nhöõng söï vieäc, suy nghó hôïp lyù, söû duïng pheùp suy nghó tröøu töôïng vaø taäp trung tö töôûng cuûa thanh thieáu nieân. Thoâng tin naøy laø caàn thieát ñeå giuùp nhaø tham vaán löïa choïn nhöõng chieán löôïc tham vaán thích hôïp. Chaúng haïn nhö, roõ raøng laø seõ khoâng ích lôïi gì neáu nhaø tham vaán söû duïng moät chieán löôïc tham vaán ñoøi hoûi moät möùc cao veà naêng löïc trí tueä vôùi moät thaân chuû khoâng coù hoaït ñoäng ôû möùc aáy. Noùi nhö theá naøo. Caùch baïn treû noùi cuõng laø ñieàu quan troïng. Chuùng ta caàn nhôù raèng nhieàu thanh thieáu nieân voán hay nhaûy töø chuû ñeà naøy sang chuû ñeà khaùc nhö laø moät phaàn töï nhieân trong vieäc giao tieáp cuûa caùc em. Tuy nhieân, nhaø tham vaán caàn löu yù xem caâu chuyeän coù maïch laïc hay hoaøn toaøn rôøi raïc vôùi vieäc ñöa ra lieân tuïc nhöõng yù töôûng khoâng lieân quan vôùi nhau. Ñoâi khi caâu chuyeän cuûa thanh thieáu nieân coù veû ñöùt ñoaïn do haäu quaû baïn treû bò ñeø naëng bôûi nhöõng tình huoáng hieän taïi. Trong tröôøng hôïp naøy, nhaø tham vaán coù theå caàn phaûi giuùp cho thanh thieáu nieân toå chöùc caâu chuyeän ñeå cho thoâng tin ñöôïc trình baøy roõ raøng hôn. Khi naøo thanh thieáu nieân nhaûy töø chuû ñeà naøy sang chuû ñeà khaùc giöõa caùc ñoaïn, noùi caùch khaùc coù söï leäch höôùng xaûy ra vì khoâng coù moái quan heä coù yù nghóa naøo giöõa caùc yù töôûng ñöôïc dieãn ñaït, thì coù theå ñoù laø daáu chæ cuûa nhöõng vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn nghieâm troïng.

Ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng. Ngoân ngöõ ñöôïc thaân chuû söû duïng cho thaáy daáu chæ veà naêng löïc cuûa thaân chuû trong vieäc laäp luaän vaø coù theå dieãn ñaït yù töôûng raønh maïch. Thoâng tin naøy coù theå höõu ích giuùp cho nhaø tham vaán löïa choïn caùc chieán löôïc tham vaán cho phuø hôïp vôùi naêng löïc trí tueä cuûa thaân chuû. Moät soá thanh thieáu nieân seõ duøng “ngoân ngöõ ñöôøng phoá” khi noùi chuyeän vôùi nhaø tham vaán. Ngoân ngöõ ñöôøng phoá goàm vieäc söû duïng nhöõng tieáng loùng thoâng duïng trong nhoùm baïn ñoàng trang cuûa baïn treû. Vieäc söû duïng nhöõng töø naøy coù theå laø voâ nghóa hoaëc laø loän xoän ñoái vôùi moät soá ngöôøi lôùn, ñaëc bieät laø nhöõng töø vöïng choùng thay ñoåi do vieäc ñöa theâm vaøo nhöõng töø môùi vaø nhöõng nghóa môùi. Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc baïn treû caàn hoïc nghóa cuûa nhöõng töø loùng naøy ñeå coù theå hieåu vaø noùi baèng ngoân ngöõ cuûa thaân chuû. Khi naøo nhaø tham vaán khoâng naém chaéc yù nghóa cuûa moät töø ñaëc bieät naøo ñoù thì toát hôn heát laø neân chaáp nhaän söï thaät veà ñieåm naøy vaø hoûi thaúng ngöôøi thanh thieáu nieân : “Töø ñoù nghóa laø gì – noù coù veû môùi ñoái vôùi toâi?”. Cuõng coù theå höõu ích khi tìm söï giaûi thích caùc töø coù theå coù nhieàu nghóa bieán ñoåi trong nhöõng hoaøn caûnh hieän nay. LAÉNG NGHE TÍCH CÖÏC Gioáng nhö khi tham vaán cho ngöôøi lôùn, laéng nghe tích cöïc ñöôïc ñeà ra ñeå giuùp thaân chuû nhaän bieát raèng nhaø tham vaán ñang theo doõi caån thaän ñieàu ñöôïc noùi ra, ñeå giuùp nhaø tham vaán keát hôïp ñaày thoâng caûm vôùi thaân chuû vaø khuyeán khích thaân chuû tieáp tuïc noùi : Laéng nghe tích cöïc goàm nhöõng ñieåm sau ñaây : • Nhöõng ñaùp öùng khoâng lôøi • Nhöõng yeáu toá khuyeán khích • Nhaán maïnh vaø môû roäng • Phaûn aùnh noäi dung vaø caûm nghó • Ñaùp öùng ngoân ngöõ cuûa thanh thieáu nieân • Toùm taét • Löu yù ñieàu thieáu soùt Nhöõng ñaùp öùng khoâng lôøi Nhöõng ñaùp öùng khoâng lôøi cuûa nhaø tham vaán coù theå ñem ñeán cho baïn treû daáu hieäu raèng nhaø tham vaán ñang laéng nghe, moät daáu hieäu veà möùc ñoä löu taâm cuûa nhaø tham vaán veà ñieàu ñang ñöôïc noùi ra vaø thoâng tin veà thaùi ñoä cuûa nhaø tham vaán ñoái vôùi nhöõng ñieàu aáy. Nhöõng ñaùp öùng khoâng lôøi goàm coù söï tieáp xuùc thích hôïp baèng maét, coâng nhaän ñieàu ñaõ ñöôïc noùi ra baèng caùch gaät ñaàu hoaëc baèng caùch duøng veû maët thích hôïp, vaø ñaùp öùng phuø hôïp vôùi nhöõng ñoäng taùc vaø tö theá thaân theå cuûa thanh thieáu nieân. Nhöõng yeáu toá khuyeán khích

Ñeå toû daáu raèng nhaø tham vaán ñang laéng nghe vaø khuyeán khích thaân chuû tieáp tuïc noùi, nhaø tham vaán coù theå duøng nhöõng lôøi ñaùp thaät goïn hoaëc caùc yeáu toá khuyeán khích nhö “aø aø”, “ôø ôø”, “phaûi”, “ñuùng”, “ñuùng vaäy”, “ñöôïc laém”. Ta caàn nhaän bieát raèng nhöõng ñaùp öùng naøy khoâng nhöõng cho thaáy raèng nhaø tham vaán ñang laéng nghe chaêm chuù, maø coøn truyeàn ñaït yù nghóa nöõa. Caùc yeáu toá coù theå truyeàn ñaït nhöõng daáu hieäu veà thaùi ñoä cuûa thanh thieáu nieân, nhö laø chaáp nhaän vaø khoâng chaáp nhaän. Cuõng coù moät soá caâu traû lôøi ngaén nhö “keå theâm cho coâ nghe”, “coâ nhaän ra roài”, “coâ hieåu”, “theá nöõa cô?”, “coâ nghe ñaây”, “tieáp tuïc ñi”, coù theå söû duïng maø khoâng gaây trôû ngaïi vaø gioáng nhö caùc yeáu toá khuyeán khích toái thieåu töøng tieáng moät. Khi ñaùp öùng thaân chuû, gioïng noùi, toác ñoä, aâm löôïng cuûa nhaø tham vaán caàn töông xöùng vôùi kieåu caùch vaø naêng löïc cuûa thaân chuû. Thoâng thöôøng, caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn caàn thaän troïng ñeå baûo ñaûm raèng nhöõng yeáu toá khuyeán khích toái thieåu truyeàn ñaït moät thaùi ñoä khoâng ñoaùn xeùt. Nhieàu nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn seõ laëng leõ laéng nghe vaø vôùi moät möùc ñoä nghieâm tuùc trong caùc giai ñoaïn ñaàu cuûa tham vaán, vaø seõ toû roõ moät möùc khaù thaáp veà caûm xuùc bôûi vì caùc vò aáy khoâng muoán xen vaøo caâu chuyeän vaø caùc quaù trình tö töôûng cuûa ngöôøi lôùn. Duø vaäy, thoâng thöôøng, caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân cuõng caàn truyeàn ñaït moät thaùi ñoä khoâng ñoaùn xeùt, vieäc keát hôïp vôùi thanh thieáu nieân ñoøi hoûi moät söï höôûng öùng tình caûm thích hôïp vôùi caùch giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân voán thaúng thaén vaø côûi môû vôùi nhau hôn veà nhöõng caûm nghó vaø thaùi ñoä cuûa mình. Vì vaäy caùc nhaø tham vaán caàn ñöa ra nhöõng yeáu toá khuyeán khích toái thieåu thaät tích cöïc ñeå naêng löïc tình caûm vaø gioïng noùi cuûa baïn treû ñöôïc ñaùp öùng töông xöùng. Ngoaøi ra, caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân coù theå ñöa ra daáu hieäu veà thaùi ñoä cuûa mình, khi ñaùp öùng toái thieåu, neáu thaáy thích hôïp, vaø khoâng coù veû laøm cho thaân chuû caûm thaáy bò ñoaùn xeùt hoaëc pheâ bình. Nhaán maïnh vaø môû roäng Nhaán maïnh vaø môû roäng bao goàm söï keát hôïp caùc thoâng ñieäp phaûn hoài baèng lôøi hoaëc khoâng baèng lôøi vaø nhaán maïnh ñieàu thaân chuû ñaõ noùi. Nhaø tham vaán coù theå laøm ñieàu naøy baèng lôøi noùi vaø cuõng coù theå baèng cöû chæ, neùt maët vaø cöôøng ñoä gioïng noùi ñeå cho ñieàu thaân chuû ñaõ noùi ñöôïc taêng cöôøng vaø ñaùng löu yù. Laøm nhö theá, nhaø tham vaán chöùng toû söï uûng hoä tích cöïc ñoái vôùi ñieàu thanh thieáu nieân ñang noùi ra vaø khuyeán khích thanh thieáu nieân tieáp tuïc. Nhaán maïnh vaø môû roäng laø nhöõng kyõ naêng ñaëc bieät quan troïng ñeå söû duïng khi tham vaán cho caùc thanh thieáu nieân vaø neân söû duïng nhieàu hôn khi tham vaán cho ngöôøi lôùn. Nhö theá laø vì caùc kyõ naêng naøy giuùp caùc nhaø tham vaán xaùc ñònh giaù trò ñieàu ngöôøi thanh thieáu nieân ñang noùi vaø cuõng keát hôïp thaät tích cöïc baèng nhieät tình trong ñaøm thoaïi, thích öùng vôùi caùch giao tieáp tieâu bieåu cuûa thanh thieáu nieân. Phaûn aùnh noäi dung vaø caûm nghó

Phaûn aùnh noäi dung vaø caûm nghó laø nhöõng kyõ naêng ñöôïc xaùc ñònh bôûi Rogers (1955, 1965) laø raát quan troïng trong tham vaán. Phaûn aùnh noäi dung bao goàm nhaéc laïi noäi dung veà ñieàu thaân chuû vöøa môùi noùi. Chaúng haïn nhö, neáu baïn treû noùi veà caùch thöùc trong ñoù em vaø anh cuûa em xung ñoät vôùi nhau thôøi gian vöøa qua, vieäc phaûn aùnh noäi dung coù theå laø “Môùi ñaây em vaø anh cuûa em xung ñoät vôùi nhau” hoaëc “Em ñaõ keå vôùi coâ laø gaàn ñaây em vaø anh cuûa em xung ñoät vôùi nhau” hoaëc “Nhö theá laø gaàn ñaây anh cuûa em vaø em ñaõ xung ñoät nhieàu”. Khi phaûn aùnh, caùc nhaø tham vaán khoâng laëp laïi ñieàu thaân chuû ñaõ noùi, nhöng choïn ra noäi dung thoâng tin quan troïng nhaát, vaø duøng chính ngoân töø cuûa caùc vò ñeå phaûn hoài laïi cho thaân chuû. Phaûn aùnh caûm nghó goàm coù vieäc nhaéc laïi caûm xuùc nhaän ñöôïc töø thaân chuû. Vieäc phaûn aùnh coù theå nhö laø keát quaû cuûa nhöõng ñieàu maø thaân chuû ñaõ tröïc tieáp noùi vôùi nhaø tham vaán hoaëc coù theå laø keát quaû cuûa haønh vi khoâng lôøi cuûa thaân chuû. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå löu yù thaáy nöôùc maét hoaëc söï thay ñoåi trong gioïng noùi. Caùc ví duï veà phaûn aùnh caûm nghó laø “Em ñang caûm thaáy buoàn”. Ñoâi khi vieäc phaûn aùnh noäi dung vaø caûm nghó ñöôïc keát hôïp, nhö trong lôøi noùi : “Em buoàn vì em bò maát ñi ngöôøi baïn toát nhaát”. Ñaùp öùng ngoân ngöõ cuûa thanh thieáu nieân Coù ba caùch trong ñoù nhaø tham vaán ñaùp öùng caùch söû duïng ngoân ngöõ cuûa thanh thieáu nieân : vieäc söû duïng töø vöïng, kieåu noùi bieåu tröng, vaø duøng aån duï. Söû duïng töø vöïng cuûa thanh thieáu nieân. Moät soá thanh thieáu nieân söû duïng nhöõng töø trong nhöõng töø vöïng mang ñaëc tröng vaên hoùa thanh thieáu nieân. Caùc em coù theå gaùn nghóa cho caùc töø khaùc vôùi nhöõng nghóa thoâng duïng. Vieäc söû duïng nhöõng töø nhö theá thöôøng xaûy ra vôùi caùc thanh thieáu nieân thuoäc veà nhöõng baêng ñaûng hoaëc nhöõng nhoùm ñoàng trang lieân heä vôùi caùc hoaït ñoäng ñaëc bieät. Neáu caùc nhaø tham vaán muoán keát hôïp moät caùch coù hieäu quaû vôùi caùc baïn treû naøy vaø giao tieáp moät caùch hieäu quaû vôùi caùc em, thì caùc vò aáy caàn hieåu, vaø coù leõ söû duïng, ngoân ngöõ quen thuoäc, töï nhieân vaø thoaûi maùi ñoái vôùi caùc em. Vì vaäy, coù theå caùc nhaø tham vaán caàn hoïc töø caùc thaân chuû cuûa mình ñeå caùc vò coù theå hieåu vaø giao tieáp vôùi caùc em baèng caùch duøng nhöõng töø coù yù nghóa ñoái vôùi caùc em, chöù khoâng neân giôùi haïn trong vieäc duøng nhöõng töø thoâng duïng trong cuoäc troø chuyeän cuûa ngöôøi lôùn. Ñaùp öùng kieåu noùi bieåu tröng. Caùc nhaø tham vaán caàn ñaùp öùng kieåu noùi bieåu tröng maø moãi caù nhaân thaân chuû thanh thieáu nieân söû duïng ñeå suy nghó vaø giao tieáp. Nhö ñaõ moâ taû trong nghieân cöùu laäp trình ngoân ngöõ thaàn kinh, con ngöôøi suy nghó chuû yeáu baèng caùch vaän duïng moät trong ba kieåu bieåu tröng khaùc nhau (Grinder vaø Randler, 1976). Moät soá ngöôøi quen suy nghó hình töôïng vaø taïo khaùi nieäm moät caùch töôïng hình, moät soá ngöôøi khaùc suy nghó töôïng thanh vaø loàng khung tö töôûng theo nhöõng ñieàu hoï nghe, vaø nhoùm thöù ba suy nghó chuû yeáu theo kieåu caûm nhaän hoaëc döïa treân cô baép, giaùc quan. Ngöôøi suy nghó hình töôïng coù theå noùi : “Toâi khoù maø nhìn thaáy mình xin loãi Fred”, trong khi ngöôøi suy nghó theo kieåu töôïng thanh coù theå noùi : “Toâi khoâng theå naøo nghe mình noùi xin loãi Fred”. Ngöôøi khaùc duøng kieåu caûm nhaän hoaëc theo giaùc quan, coù theå noùi : “Toâi caûm thaáy khoù chòu veà vieäc xin loãi Fred”. Ñieàu coù theå giuùp ích cho nhaø

tham vaán keát hôïp vôùi caùc thaân chuû thanh thieáu nieân laø söû duïng kieåu dieãn ñaït maø caùc em söû duïng. Söû duïng aån duï. Thanh thieáu nieân thöôøng noùi theo caùch aån duï. Chaúng haïn nhö moät baïn treû coù theå noùi : “Moät ñaùm maây ñen nhö lô löûng treân ñaàu khi em ñi baát cöù nôi ñaâu”. Trong tröôøng hôïp naøy aån duï veà ñaùm maây ñen coù theå ñöôïc duøng ñeå taû nhöõng caûm nghó thaát voïng vaø buoàn chaùn. Khi naøo thaân chuû duøng aån duï, thì ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán cuõng tieáp tuïc duøng aån duï cuûa thaân chuû. Trong ví duï vöøa neâu, nhaø tham vaán coù theå tìm hieåu nhöõng caûm nghó cuûa baïn treû höôùng veà ñaùm maây hoaëc coù theå tìm hieåu ñieàu maø thaân chuû tin caàn phaûi xaûy ra ñeå cho caùc em coù theå rôøi khoûi ñaùm maây maø ñeán vôùi maët trôøi. Nhaø tham vaán cuõng coù theå nhaéc tôùi ñaùm maây ôû moät giai ñoaïn veà sau trong quaù trình tham vaán, nhö vaäy laø tieáp tuïc söû duïng aån duï (xem Chöông 10 ñeå thaûo luaän ñaày ñuû veà vieäc söû duïng aån duï). Toùm taét Cuõng gioáng nhö vieäc phaûn aùnh noäi dung vaø caûm nghó, vieäc toùm taét cuõng ñöôïc Rogers (1955, 1965) xaùc nhaän laø höõu ích. Vieäc toùm taét raát gioáng vôùi vieäc phaûn aùnh. Khi toùm taét, nhaø tham vaán phaûn hoài, baèng chính ngoân töø cuûa mình, moät toùm taét ngaén vaø suùc tích veà nhöõng gì thaân chuû ñaõ noùi. Toùm taét naøy khoâng mang taát caû chi tieát cuûa nhöõng ñieàu maø thaân chuû ñaõ thaûo luaän, nhöng chæ choïn ra nhöõng neùt noåi baät nhaát. Toùm taét giuùp thaân chuû bieát raèng nhaø tham vaán ñaõ nghe vaø hieåu, vaø cuõng giuùp thaân chuû laøm saùng toû tö töôûng, xaùc ñònh ñöôïc ñieàu gì laø quan troïng nhaát. Löu yù ñieàu thieáu soùt Chæ löu yù nhöõng ñieàu thaân chuû ñaõ noùi laø chöa ñuû, ñieàu quan troïng khoâng keùm laø löu yù ñeán caû ñieàu thieáu soùt. Nhaø tham vaán caàn tìm ra nhöõng khoaûng caùch vaø nhöõng choã bò boû troáng trong caâu chuyeän cuûa thaân chuû, vaø tin baèng chöùng veà thoâng tin maâu thuaãn vaø caùc yù nghóa tieàm aån. Nheï nhaøng vaø khoâng ñöôøng ñoät, môøi goïi thaân chuû tìm kieám nhöõng khoaûng caùch vaø nhöõng choã troáng naøy, thì nhöõng thoâng tin höõu ích coù theå hieän ra. Qua quaù trình naøy thanh thieáu nieân tìm thaáy nhöõng choïn löïa vaø nhöõng cô hoäi ñaõ bò boû soùt. Löu yù ñieàu thieáu soùt laø moät quan nieäm ñeán töø pheùp trò lieäu theo moâ taû (narrative therapy) (White vaø Epston, 1990). CUNG CAÁP THOÂNG TIN PHAÛN HOÀI Caùc nhaø tham vaán söû duïng söï phaûn aùnh ñeå phaûn hoài thoâng tin maø thaân chuû ñaõ cung caáp. Ñaây laø moät daïng phaûn hoài. Coù moät soá caùch khaùc trong ñoù söï phaûn hoài seõ ñöôïc cung caáp cho thanh thieáu nieân. Cho lôøi khen

Thanh thieáu nieân thöôøng thaáy mình rôi vaøo nhöõng hoaøn caûnh maø ngöôøi ta baûo raèng caùc em ñaõ laøm nhöõng vieäc maø caùc em khoâng neân laøm. Ñieàu naøy khoâng theå traùnh khoûi, vì caùc em thieáu kinh nghieäm cuûa ngöôøi lôùn vaø nhu caàu phaùt trieån cuûa caùc em ñoøi phaûi thí nghieäm nhöõng haønh vi môùi. Do ñoù, nhieàu baïn treû saün saøng chôø ngöôøi lôùn chæ trích mình. Hoaøn caûnh tham vaán coù theå cung caáp cô hoäi ñem ñeán cho baïn treû söï phaûn hoài tích cöïc ñeå giuùp caùc em caûm thaáy an loøng veà baûn thaân. Ñieàu thích hôïp laø caùc nhaø tham vaán neân khen caùc em veà haønh vi cuûa caùc em trong quaù trình tham vaán khi söï phaûn hoài aáy coù theå höõu duïng. Caùc em cuõng coù theå ñöôïc khen veà nhöõng quyeát ñònh caùc em ñaõ choïn hoaëc veà nhöõng haønh ñoäng caùc em ñaõ thöïc hieän chöùng toû söï tröôûng thaønh caù nhaân cuûa caùc em. Nhöõng lôøi khen caàn ñöôïc söû duïng teá nhò, baèng khoâng nhöõng lôøi aáy coù theå bò xem laø coù gioïng keû caû. Lôøi khen ñöôïc ñöa ra moät caùch thích hôïp giuùp cho thanh thieáu nieân caûm thaáy deã chòu vaø tieáp tuïc phaùt trieån nieàm tin. Lôøi khen ñöa ra nhö laø söï phaûn hoài cuõng coù theå cho thaáy raèng nhaø tham vaán ñaõ nghe vaø hieåu caâu chuyeän thanh thieáu nieân. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå ñaõ bò khieâu khích quaù ñaùng nhöng em ñaõ ñaùp öùng baèng söï töï chuû khaùc thöôøng. Sau khi nghe caâu chuyeän, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Gioûi thaät, laøm ñöôïc nhö theá haún laø khoù laém”. Nhö theá laø haønh vi ñaõ ñöôïc ghi nhaän moät caùch tích cöïc vaø thanh thieáu nieân coù theå caûm thaáy baèng loøng veà ñieàu mình ñaõ laøm. Ñöa ra lôøi xaùc nhaän Nhöõng lôøi xaùc nhaän nhìn nhaän vaø cuûng coá moät söï thaät nôi baûn thaân maø thaân chuû ñaõ phaùt hieän vaø chia seû vôùi nhaø tham vaán. Chaúng haïn nhö, trong khi noùi chuyeän, moät thanh thieáu nieân nhaän ra raèng em ñang coá gaéng ñeå ñaït tôùi nhöõng keát quaû toát trong moät hoaøn caûnh thaät khoù khaên ñoái vôùi em. Nhaø tham vaán coù theå ñöa ra lôøi xaùc nhaän : “Roõ raøng laø em ñaõ öùng phoù tuyeät vôøi trong nhöõng tình huoáng raát khoù khaên”. Haõy löu yù raèng trong lôøi xaùc nhaän naøy nhaø tham vaán khoâng noùi : “Em tin raèng em ñaõ öùng phoù tuyeät vôøi trong nhöõng tình huoáng raát khoù khaên”. Ñaây laø choã khaùc nhau giöõa xaùc nhaän vôùi phaûn aùnh. Neáu nhaø tham vaán söû duïng söï phaûn aùnh thì vò aáy ñaõ noùi ñaïi loaïi nhö : “Em tin raèng em ñaõ öùng phoù tuyeät vôøi”, ñoù laø söï phaûn aùnh raát trung thöïc nhöõng gì thanh thieáu nieân ñaõ noùi. Tuy nhieân, ñaây cuõng chöa phaûi laø xaùc nhaän roõ laém vaø khoâng truyeàn thoâng ñieäp laø nhaø tham vaán tin thaân chuû ñaõ haønh ñoäng tuyeät vôøi. Taùc ñoäng khích leä Taùc ñoäng khích leä laø moät kyõ naêng ruùt ra töø pheùp trò lieäu laáy giaûi phaùp laøm troïng taâm (Solution – focused therapy) (Walter vaø Peller, 1992). Caùc nhaø tham vaán duøng söï taùc ñoäng khích leä khi caùc vò aáy coù nhöõng phaûn öùng nhieät tình ñeå naâng ñôõ tình caûm caùc thaân chuû cho thaáy laø caùc em ñaõ söû duïng nhöõng haønh vi môùi tích cöïc vaø khaùc vôùi nhöõng haønh vi ñaõ söû duïng töø tröôùc. Taùc ñoäng khích leä ñöôïc caên cöù treân söï nhìn nhaän raèng thanh thieáu nieân ñaõ laøm chuû vaø chòu traùch nhieäm veà nhöõng ñoåi thay ñaõ xaûy ra.

Taùc ñoäng khích leä söû duïng caû daïng caâu hoûi vaø lôøi noùi thöôøng ñeå khuyeán khích thanh thieáu nieân tieáp tuïc moâ taû quaù trình thay ñoåi. Ví duï nhö nhaø tham vaán coù theå hoûi, hoaëc noùi, vôùi söï löu taâm ñaày nhieät tình : “Em ñaõ laøm nhö theá naøo?” “Em ñaõ ñaït tôùi quyeát ñònh ra sao?” “Gioûi laém. Ñieàu aáy quaû thaät laø khoù laøm. Em ñaõ laøm nhö theá naøo?” “Coù veû hay ñaáy?” “Thaät laø tuyeät vôøi!” Nhöõng ñaùp öùng aáy cuûa nhaø tham vaán giuùp baïn treû nhaän laáy traùch nhieäm, vaø caûm thaáy töï haøo, veà söï tieán boä laø ñaõ ñaït ñöôïc moät soá ñoåi thay. Ñieàu naøy cuûng coá yù töôûng laø em coù theå nhaän traùch nhieäm, vaø laøm chuû, haønh vi cuûa mình. Söï cuûng coá aáy coù veû giuùp thanh thieáu nieân tieáp tuïc nhaän traùch nhieäm vaø laøm chuû cuoäc ñôøi mình, nhö theá seõ naâng cao khaû naêng thay ñoåi sau naøy vaø giuùp baïn treû tieán tôùi tuoåi thaønh nieân. Bình thöôøng hoùa Thanh thieáu nieân soáng trong moät theá giôùi ñang ñoåi thay. Do ñoù, caùc em thöôøng trôû neân boái roái veà tình caûm, phaûn öùng vaø haønh vi. Thöôøng nhöõng tình caûm, phaûn öùng vaø haønh vi boái roái naøy seõ laø bình thöôøng ñoái vôùi hoaøn caûnh. Duø vaäy, laém khi, caùc baïn treû coù theå nghó raèng mình ñang baét ñaàu “hoùa ñieân”, vì caùc em ñang traûi qua nhöõng möùc cao veà caûm xuùc maø tröôùc ñaây caùc em chöa heà bieát ñeán. Trong nhöõng hoaøn caûnh nhö theá, ñieàu ích lôïi laø caùc nhaø tham vaán noùi cho thanh thieáu nieân bieát raèng ñieàu caùc em ñang traûi qua laø bình thöôøng ñoái vôùi hoaøn caûnh cuûa caùc em, neáu söï thaät ñuùng nhö vaäy. Ñoâi khi thanh thieáu nieân coù theå phaûn öùng theo nhöõng caùch coù veû thaát voïng ñoái vôùi caùc em, vaø caùc em coù theå cho nhöõng kyø voïng veà baûn thaân laø khoâng thöïc teá. Moät laàn nöõa, ñieàu höõu ích laø bình thöôøng hoùa nhöõng phaûn öùng vaø nhöõng haønh vi aáy. Roõ raøng laø vieäc bình thöôøng hoùa caàn thöïc hieän trong nhöõng tröôøng hôïp maø caùc phaûn öùng vaø haønh vi khoù chaáp nhaän khoâng theå giaûm bôùt. Chuùng ta bieát raèng khi thanh thieáu nieân tieát loä thoâng tin veà baûn thaân vôùi caùc baïn ñoàng trang, muïc ñích chính ñoái vôùi caùc em laø xaùc ñònh giaù trò caùc kinh nghieäm cuûa mình baèng caùch kieåm tra xem caùc baïn ñoàng trang coù nhöõng kinh nghieäm töông töï hay khoâng (Erikson, 1987). Vì vaäy bình thöôøng hoùa laø moät trong nhöõng kyõ naêng tham vaán quan troïng nhaát khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Leân khung laïi Leân khung laïi laø moät yù töôûng ñaëc bieät höõu ích khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. YÙ töôûng naøy ñöôïc khai trieån laøm moät thaønh phaàn cuûa laäp trình ngoân ngöõ thaàn kinh (Bandler vaø Grinder,

1979). Thanh thieáu nieân thöôøng coù moät caùi nhìn raát boù heïp veà theá giôùi cuûa caùc em vaø khoâng theå thaáy ñöôïc böùc tranh roäng lôùn hôn. Ñieàu naøy laém khi coù theå ñöa tôùi nhöõng nhaän thöùc tieâu cöïc thieáu thöïc teá. Vieäc leân khung laïi khuyeán khích thanh thieáu nieân xem xeùt khoâng nhöõng phaàn böùc tranh maø caùc em ñaõ nhaän thöùc, maø phaûi xem phaàn böùc tranh cuûa em nhö laø thaønh phaàn cuûa moät böùc tranh lôùn hôn. Duø raèng baïn treû ñaõ loàng khung quanh phaàn nhoû cuûa mình treân toaøn boä böùc tranh vaø ñang nhìn vaøo caùi phaàn ñaõ loàng khung. Baèng caùch choïn moät caùi khung lôùn hôn, caùi phaàn chöùa trong khung cuõ seõ ñöôïc nhìn trong moät phaïm vi roäng hôn. Ñeå minh hoïa vieäc leân khung laïi, haõy xeùt xem moät ví duï veà moät em gaùi than phieàn raèng em thöôøng phaûi chaêm soùc thaèng chaùu nhoû, trong khi ngöôøi chò sinh ñoâi cuûa em khoâng heà phaûi laøm vieäc naøy. Ñeå tìm hieåu böùc tranh roäng lôùn hôn, ta caàn laøm cho em thaáy raèng em coù nhieàu töï do hôn ngöôøi chò sinh ñoäi vaø em ñaùng maõn nguyeän hôi vì ñaõ chaêm lo cho chaùu beù gioûi hôn meï cuûa chaùu (ngöôøi chò lôùn cuûa em). Caùch leân khung thích hôïp coù theå laø : “Coâ coù caûm töôûng laø em tröôûng thaønh hôn caû hai ngöôøi chò kia. Duø laø em coù meät vì phaûi chaêm soùc chaùu, nhöng döôøng nhö em haõnh dieän veà naêng löïc chaêm soùc gioûi hôn caû meï chaùu, vaø cha meï em tin caäy em baèng caùch trao cho em nhieàu traùch nhieäm hôn vaø nhieàu töï do hôn ngöôøi chò song sinh cuûa em”. Söï leân khung naøy laøm cho nhaø tham vaán coù theå giuùp baïn treû tìm hieåu thaùi ñoä vaø caûm nghó cuûa em lieân quan ñeán nhöõng chuû ñeà roäng lôùn hôn veà töï do vaø traùch nhieäm voán coù ñeå tieán tôùi tuoåi thaønh nieân. Ñieàu chính yeáu laø vieäc leân khung laïi khoâng caét xeùn hoaëc choái boû phaàn böùc tranh ñaõ ñöôïc löu yù töø ñaàu, nhöng chæ loàng phaàn naøy vaøo moät böùc tranh lôùn hôn. Neáu khoâng laøm ñöôïc nhö vaäy thì seõ haï thaáp giaù trò nhöõng nhaän ñònh cuûa thanh thieáu nieân. Vieäc leân khung laïi phaûi bao goàm nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân, xaây döïng treân noù vaø môû roäng ra. Thanh thieáu nieân seõ coù theå nhaän ra raèng ñieàu caùc em noùi ra ñaõ ñöôïc tin vaø caùc em coù theå chaáp nhaän vieäc leân khung laïi. Vieäc leân khung laïi phaûi thöïc hieän coù tính öôùm thöû ñeå cho baïn treû coù cô hoäi töø choái neáu noù khoâng thích hôïp vôùi caùc em. Vieäc leân khung laïi coù theå giuùp caùc thaân chuû chaáp nhaän nhöõng hoaøn caûnh hoaëc nhöõng quaù trình tieâu cöïc, nguy haïi hoaëc aùp böùc baèng caùch nhìn nhöõng ñieàu aáy trong moät phaïm vi roäng lôùn hôn, tích cöïc hôn. Söû duïng nhöõng lôøi noùi Nhöõng lôøi noùi cuûa nhaø tham vaán raát höõu duïng khi tham vaán thanh thieáu nieân vaø coù theå söû duïng trong moät soá caùch : • Nhöõng lôøi noùi coù theå ñöôïc söû duïng ñeå cung caáp thoâng tin phaûn hoài khi thaân chuû thanh

thieáu nieân ñang thöïc hieän moät hoaït ñoäng lieân quan ñeán moät chieán löôïc tham vaán (nhö moâ taû trong caùc Chöông 10 – 13). Chaúng haïn nhö thanh thieáu nieân ñang gaëp khoù khaên trong

vieäc thöïc hieän moät coâng taùc ñaëc bieät, nhaø tham vaán coù theå ñöa ra lôøi noùi nhö : “Coù veû em ñang gaëp khoù khaên trong vieäc ...”

• Nhöõng lôøi noùi coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp caùc nhaø tham vaán phaûn hoài thoâng tin cho caùc quan saùt cuûa thanh thieáu nieân veà quaù trình tham vaán. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ nhaän thaáy raèng ...”

• Nhöõng lôøi noùi coù theå ñöôïc söû duïng ñeå phaûn hoài thoâng tin cho thanh thieáu nieân veà nhöõng vieäc caùc em ñang laøm. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå phaûn hoài cho thanh thieáu nieân : “Coâ nhaän thaáy raèng tay cuûa em ñang sieát laïi thaät chaët”. Loaïi lôøi noùi naøy coù theå ñöôïc söû duïng khi moät chieán löôïc trò lieäu Gestalt ñöôïc aùp duïng.

• Nhöõng lôøi noùi coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch nghòch lyù vaø vôùi söï haøi höôùc ñeå phaûn hoài thoâng tin vaø phoùng ñaïi, ñieàu maø baïn treû ñaõ noùi ñeå em coù theå thaùch thöùc söï phoùng ñaïi ñoù vaø nhaän bieát nhöõng söùc maïnh cuûa baûn thaân. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Theá ñaáy, em thaät hoaøn toaøn voâ duïng vaø em laøm gì cuõng chaúng bao giôø thaønh coâng ñöôïc. Em hoaøn toaøn thaát baïi”. Phöông phaùp nghòch lyù naøy chæ neân söû duïng vôùi caùc thanh thieáu nieân coù söùc maïnh baûn ngaõ ñeå giaûi quyeát söï thaùch thöùc ngaàm vaø caàn ñi keøm vôùi tính haøi höôùc, baèng khoâng seõ raát tai haïi.

Nhöõng lôøi noùi cuõng coù theå höõu duïng trong caùc muïc ñích khoâng lieân quan ñeán söï phaûn hoài thoâng tin nhö nhöõng tröôøng hôïp sau ñaây : • Nhöõng lôøi noùi coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp nhaø tham vaán laøm saùng toû ñieàu coù theå xaûy ra

vôùi thanh thieáu nieân vaøo moät thôøi ñieåm cuï theå. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå ñoaùn raèng moät thanh thieáu nieân thöïc söï haøi loøng vôùi baûn thaân do keát quaû cuûa moät ñieàu gìñoù em ñaõ laøm, vaø coù theå noùi : “Neáu coâ laø em, coâ cuõng thöïc söï haøi loøng vôùi chính mình”.

• Caâu noùi xöng “Toâi” coù theå ñöôïc söû duïng ñeå laøm maãu cho vieäc nhaän traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng caûm nghó, tö töôûng vaø haønh vi. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Baây giôø toâi khoâng baên khoaên veà ñieàu aáy nöõa”, chöù khoâng noùi :”Baây giôø ngöôøi ta khoâng baän taâm veà ñieàu aáy nöõa”.

• Nhaø tham vaán cuõng coù theå söû duïng nhöõng caâu noùi ñeå caáu truùc quaù trình tham vaán. Chaúng haïn nhö ñöa ra nhöõng lôøi noùi veà caùc caáp ñoä veà tính baûo maät ñaõ coù saün.

SÖÛ DUÏNG NHÖÕNG CAÂU HOÛI Roõ raøng nhöõng caâu hoûi laø phaàn quan troïng cuûa baát cöù quaù trình tham vaán naøo, nhöng caàn phaûi ñöôïc söû duïng deø daët khi tham vaán cho thanh thieáu nieân. Tieác thay, nhöõng caâu hoûi laïi khôi ra nhöõng caâu traû lôøi ñaëc bieät chöù khoâng khuyeán khích söï ñaøm thoaïi töï nhieân. Thanh thieáu nieân chaäm keát hôïp vaø giao tieáp vôùi ngöôøi lôùn vaø thöôøng nghe ngöôøi lôùn ñaët caâu hoûi cho mình. Nhaát laø phaàn lôùn caùc baäc cha meï lieân tuïc hoûi caùc con nieân thieáu cuûa mình ñeå tìm nhöõng thoâng tin maø caùc baïn treû, ñang phaùt trieån thaønh caù nhaân, thöôøng khoâng muoán chia seû. Moät cung caùch hay ñoái vôùi nhaø tham vaán, ñeå gioáng nhö baäc sinh thaønh, laø nhaø tham vaán döïa vaøo vieäc söû duïng nhöõng caâu hoûi. Ñieàu naøy coù theå raát phaûn taùc duïng.

Coøn moät vaán ñeà khaùc nöõa laø nhöõng caâu hoûi ñöôïc söû duïng thieáu deø daët. Neáu nhaø tham vaán hoûi nhieàu caâu hoûi, heát caâu naøy ñeán caâu khaùc, thì thanh thieáu nieân coù theå chôø caâu hoûi khaùc nöõa tröôùc khi tieáp tuïc. Phieân tham vaán seõ suy thoaùi thaønh moät daïng hoûi vaø ñaùp laøm baïn treû bò trôû ngaïi trong vieäc töï do tìm hieåu nhöõng vaán ñeà raéc roái. Vì vaäy, ñieàu raát toát laø caùc nhaø tham vaán neân coá gaéng haïn cheá soá caâu hoûi maø caùc vò söû duïng, vaø thay vaøo ñoù neân söû duïng caùc kyõ naêng tham vaán khaùc seõ khuyeán khích nhieàu cho baïn treû côûi môû töï do. Nhöõng caâu hoûi kheùp kín vaø nhöõng caâu hoûi môû Nhöõng caâu hoûi coù theå chia thaønh hai loaïi : nhöõng caâu hoûi ñoùng vaø nhöõng caâu hoûi môû. Nhöõng caâu hoûi ñoùng ñoøi hoûi moät caâu traû lôøi cuï theå coù theå laø raát haïn cheá. Ví duï veà moät caâu hoûi ñoùng laø : “Em coù söû duïng ma tuùy khoâng?”. Caâu hoûi naøy thöôøng ñöa tôùi caâu traû lôøi laø “Coù” hoaëc “Khoâng”, vaø ít khi coù caâu traû lôøi khaùc. Khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân tröôùc khi vieäc keát hôïp dieãn ra, caâu traû lôøi cho caâu hoûi naøy phaàn lôùn laø “Khoâng” baát keå laø ngöôøi thanh thieáu nieân coù söû duïng ma tuùy hay khoâng. Caâu hoûi môû laø caâu hoûi môû ra moät phaïm vi roäng nhöõng caâu traû lôøi coù tính moâ taû. Chaúng haïn nhö, thay vì neâu caâu hoûi kheùp kín laø : “Em coù söû duïng ma tuùy khoâng?”, nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em nghó theá naøo veà vieäc söû duïng ma tuùy?” Caâu naøy ñoøi hoûi ngöôøi ñöôïc hoûi phaûi suy nghó veà nhöõng caâu traû lôøi coù theå coù vaø moâ taû thaùi ñoä hoaëc nieàm tin. Caâu hoûi naøy coù theå daãn tôùi moät cuoäc thaûo luaän chöù khoâng phaûi tôùi caâu traû lôøi chæ coù moät tieáng. Caû hai loaïi caâu hoûi ñeàu höõu duïng, duø raèng thoâng thöôøng thì caâu hoûi môû höõu ích hôn trong tham vaán, bôûi vì noù khuyeán khích caâu traû lôøi coù tính ñaøm thoaïi vaø laøm cho vieäc töï boäc loä deã dieãn ra hôn. Laém khi caâu hoûi ñoùng cuõng coù ích, ñaëc bieät khi caàn coù nhöõng thoâng tin cuï theå. Chaúng haïn nhö khi tìm hieåu veà vieäc moät thanh thieáu nieân toan töï töû, nhöõng caâu traû lôøi cho caùc caâu hoûi ñoùng coù theå giuùp cho nhaø tham vaán quyeát ñònh veà söï an toaøn vaø baûo veä cho baïn treû. Chuùng ta caàn nhôù raèng ñoâi khi thanh thieáu nieân tìm thoâng tin moät caùch tröïc tieáp nôi caùc thanh thieáu nieân khaùc, vaø chuùng ta caàn laøm theo maãu haønh vi cuûa caùc em veà maët naøy khi thích hôïp. Tuy nhieân, coù theå nguy hieåm neáu cuøng moät luùc neâu ra nhieàu caâu hoûi ñoùng, bôûi vì neáu chuùng ta laøm nhö theá thì phieân tham vaán seõ haàu nhö suy thoaùi thaønh moät phieân hoûi vaø ñaùp. Coù nhieàu loaïi caâu hoûi môû khaùc nhau ñaëc bieät höõu duïng khi tham vaán thanh thieáu nieân vaø caùc loaïi naøy seõ ñöôïc moâ taû döôùi ñaây. Nhöõng caâu hoûi tìm thoâng tin chung Chuùng ta thöôøng duøng caâu hoûi tìm thoâng tin chung trong caâu chuyeän haèng ngaøy. Chuùng ta neâu nhöõng caâu hoûi naøy ñeå laáy thoâng tin. Thanh thieáu nieân cuõng laøm theá vôùi caùc baïn ñoàng trang. Thoâng thöôøng, khi nhöõng caâu hoûi naøy ñöôïc môû ñaàu vôùi nhöõng lôøi cho thaáy söï löu yù vaø söï hieáu kyø thöïc söï cuûa nhaø tham vaán, thì ngöôøi thanh thieáu nieân cuõng caûm thaáy mình quan

troïng nhö laø moät nguoàn thoâng tin. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ toø moø veà sôû thích cuûa em trong vieäc söu taàm chuyeän tranh vui. Em thích loaïi naøo nhaát?” hoaëc laø : “Coâ khoâng bieát nhieàu veà caûnh chaïy baèng vaùn tröôït. Em coù theå ñöa coâ ñi xem vôùi khoâng?” Nhöõng caâu hoûi naâng cao söï nhaän thöùc cuûa thaân chuû Nhöõng caâu hoûi naøy raát thoâng duïng trong pheùp trò lieäu Gestalt (Clarkson, 1989). Muïc ñích cuûa nhöõng caâu hoûi naøy laø giuùp thanh thieáu nieân löu taâm ñaày ñuû hôn veà ñieàu gì ñang xaûy ra cho caùc em veà theå chaát hoaëc tình caûm, ñeå caùc em coù theå taêng cöôøng caùc caûm nghó veà theå chaát hoaëc tình caûm aáy, xöû lyù chuùng, vaø tieán tôùi thaûo luaän nhöõng yù töôûng coù lieân quan. Nhöõng caâu hoûi tieâu bieåu trong loaïi naøy laø : “Hieän giôø em ñang caûm thaáy ra sao veà tình caûm?” “Em nhaän thaáy söï xuùc caûm aáy trong boä phaän naøo cuûa thaân theå?” “Em coù theå noùi cho coâ bieát hieän giôø ñieàu gì ñang dieãn ra beân trong em khoâng?” “Ngay luùc naøy ñieàu gì ñang dieãn ra beân trong em?” Neáu thanh thieáu nieân baét ñaàu khoùc, nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em coù theå giaûi thích vì sao em khoùc khoâng?” Ñieàu naøy coù theå giuùp baïn treû dieãn ñaït baèng lôøi kinh nghieäm ñang traûi qua beân trong. Laøm nhö theá, nhöõng tö töôûng beân trong seõ ñöôïc khai thaùc, nhaø tham vaán chuù yù tôùi noù vaø coù theå ñaït tôùi söï keát hôïp ñaày caûm thoâng vaø giuùp thaân chuû tieáp tuïc tieán tôùi. Cuõng theá, neáu baïn treû coù veû beá taéc vaø khoâng noùi ra ñöôïc, thì nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em coù theå noùi cho coâ bieát hieän giôø ñieàu gì ñang dieãn ra beân trong em khoâng? Em ñang caûm thaáy trong ngöôøi nhö theá naøo?” Nhöõng caâu hoûi voøng vo Nhöõng caâu hoûi voøng vo laáy töø moâ hình gia ñình trò lieäu cuûa Milan (Palazzoli vaø caùc taùc giaû khaùc, 1980). Duøng caâu hoûi voøng vo laø caùch laáy thoâng tin töø thanh thieáu nieân maø khoâng coù veû ñe doïa. Thay vì hoûi tröïc tieáp thanh thieáu nieân veà ñieàu em caûm nhaän hoaëc suy nghó nhö theá naøo, hoaëc thaùi ñoä cuûa em ra sao, nhaø tham vaán hoûi thanh thieáu nieân xem ngöôøi khaùc caûm hoaëc nghó nhö theá naøo, hoaëc hoûi thaùi ñoä cuûa ngöôøi aáy ra sao? Ví duï, nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Coâ khoâng hieåu anh cuûa em nghó gì khi meï em baét ñaàu la maéng em?” hoaëc “Neáu cha em ôû ñaây, em nghó oâng aáy seõ noùi gì veà vieäc em caàn ñi tìm söï tham vaán?” Baèng caùch hoûi nhöõng caâu voøng vo nhö theá, nhaø tham vaán coù theå khuyeán khích moät caùch coù hieäu quaû ñeå thanh thieáu nieân noùi veà ngöôøi naøo khaùc. Ñieàu naøy ít coù tính ñe doïa hôn laø yeâu caàu thanh thieáu nieân noùi veà chính mình. Thöôøng thöôøng, khi ñaõ traû lôøi moät caâu hoûi xoay quanh, thaân chuû seõ tieáp tuïc noùi veà nhöõng caûm nghó, nhöõng tö töôûng, nhöõng nieàm tin cuûa chính mình, bôûi vì em muoán laøm saùng toû chuyeän em ñoàng yù hay khoâng ñoàng yù vôùi nhaân vaät ñöôïc neâu trong caâu hoûi xoay quanh.

Nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp Nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp ñaëc bieät höõu duïng ñoái vôùi nhöõng thaân chuû thanh thieáu nieân bôûi vì loaïi caâu hoûi naøy ñaëc bieät dieãn ra trong caâu chuyeän haèng ngaøy cuûa caùc em vôùi nhöõng baïn ñoàng trang. Nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp coù theå ñöôïc söû duïng cho nhöõng muïc ñích sau ñaây : 1�Khuyeán khích baïn treû chuyeån töø choã noùi veà moät phöông dieän hoaëc moät chuû ñeà sang

phöông dieän khaùc hoaëc chuû ñeà khaùc. 2�Khuyeán khích baïn treû quay laïi thaûo luaän veà moät chuû ñeà hoaëc ñeà taøi quan troïng. 3�Laøm roõ nhaø tham vaán laø ngöôøi tham gia tích cöïc vaøo caâu chuyeän. 4�Laøm soâi ñoäng cuoäc noùi chuyeän Ví duï veà nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp laø : “Em ñaõ noùi nhieàu veà chuyeän meï em nghó nhö theá naøo vaø cha keá cuûa em nghó nhö theá naøo. Coâ khoâng bieát chò cuûa em nghó ra sao?” “Tröôùc ñaây em coù noùi veà döï ñònh nghæ hoïc. Coâ khoâng hieåu hieän giôø em caûm nghó ra sao veà döï tính aáy?” Khi söû duïng nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp nhaø tham vaán tích cöïc, khi ñaõ laøm saùng toû quyeát ñònh trôû thaønh ngöôøi tham gia tích cöïc trong caâu chuyeän, baét ñaàu taïo söï thay ñoåi vaø/hoaëc laøm soâi ñoäng vieäc töông taùc. Khi laøm vieäc vôùi caùc baïn treû, ñieàu nhaán maïnh ta caàn nhôù laø khaùc vôùi ñieàu maø caùc nhaø tham vaán khaùc thöôøng duøng khi laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn. Vôùi ngöôøi lôùn, söï nhaán maïnh xoaùy vaøo nhu caàu nöông theo caùc quaù trình cuûa ngöôøi lôùn chöù khoâng ñoøi hoûi nhaø tham vaán phaûi laø ngöôøi tham gia tích cöïc. Coøn ñoái vôùi thanh thieáu nieân chuùng ta caàn höôûng öùng caâu chuyeän cuûa caùc em, vaø nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp voâ cuøng ñaéc duïng trong muïc ñích naøy. Nhöõng caâu hoûi chuyeån tieáp caàn ñöôïc söû duïng moät caùch thaän troïng. Nhöõng caâu hoûi naøy chæ neân ñöa vaøo ôû nhöõng ñieåm maø baïn treû coù veû nhö muoán traùnh thaûo luaän chuyeän quan troïng hoaëc ñau ñôùn. Nhöõng caâu hoûi veà löïa choïn Nhöõng caâu hoûi veà löïa choïn coù nguoàn goác trong thöïc tieãn trò lieäu (reality therapy) (Glasser vaø Wubbolding, 1995). Nhöõng caâu hoûi naøy haøm yù raèng thanh thieáu nieân coù söï löïa choïn veà caùch suy nghó vaø xö söï cuûa mình. Ví duï veà nhöõng caâu hoûi löïa choïn laø : “Vaøo luùc aáy söï löïa choïn toát hôn cho em coù theå laø ñieàu gì?” “Baây giôø em muoán laøm gì? Em muoán tieáp tuïc noùi veà ñeà taøi naøy hay laø em muoán taïm ngöng?” “Em coù theå ñaùp öùng chuyeän aáy baèng caùch naøo khaùc khoâng?” “Neáu tình huoáng y nhö theá xaûy ra trong nhöõng tuaàn tôùi, em nghó em seõ laøm gì? (Em seõ laøm nhö theá naøy, hay seõ laøm nhö theá kia?)”

Nhöõng caâu hoûi veà quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai giuùp thanh thieáu nieân nhìn vaøo haäu quaû coù theå xaûy ra cuûa nhöõng haønh vi khaùc nhau. Baèng caùch tìm hieåu nhöõng löïa choïn vaø haäu quaû, thanh thieáu nieân seõ ñöôïc chuaån bò toát hôn cho nhöõng hoaøn caûnh sau naøy. Caâu hoûi cuûa baäc thaày (guru question) Nhöõng caâu hoûi guru coù nguoàn goác trong pheùp trò lieäu Gestalt (Clarkson, 1989). Khi duøng loaïi caâu hoûi naøy, tröôùc heát nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân ñöùng rieâng ra vaø töï nhìn mình töø xa, vaø töï ñöa ra cho mình moät soá lôøi khuyeân. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy töôûng töôûng trong moät phuùt raèng em laø moät baäc thaày vaø ñöa ra lôøi khuyeân cho moät ngöôøi naøo ñoù gioáng nhö em. Em seõ cho nhöõng lôøi khuyeân nhö theá naøo?” Caâu hoûi veà ngheà nghieäp Nhöõng caâu hoûi ngheà nghieäp laø nhöõng caâu hoûi phoùng ñaïi vaø vöôït khoûi haønh vi hieän taïi cuûa thanh thieáu nieân. Nhöõng caâu hoûi naøy giuùp thanh thieáu nieân nhaän bieát raèng em ñaõ löïa choïn höôùng tieán vaø söï löïa choïn naøy coù theå daãn tôùi nhöõng thaùi cöïc veà caùch soáng. Moät ví duï veà caâu hoûi ngheà nghieäp laø : “Em nghó xem noù seõ ra sao neáu em choïn ngheà ñeå trôû thaønh moät ngöôøi coù söï thaønh ñaït raát cao neâu göông cho moïi ngöôøi khaùc baèng caùch töø boû taát caû chæ tröø vieäc hoïc haønh?” Caâu hoûi naøy neâu cho thanh thieáu nieân söï löu yù veà con ñöôøng hoaëc cuoäc haønh trình maø em muoán tieán böôùc treân ñoù, neáu em thích. Noù seõ naâng cao naêng löïc löïa choïn cuûa em ñeå taïo ra söï thay ñoåi, ôû moät thôøi ñieåm hieän taïi, coù theå coù aûnh höôûng laâu daøi ñoái vôùi em. Nhöõng caâu hoûi veà ngheà nghieäp coù moät möùc ñoä nghòch lyù, trong ñoù ta hy voïng cuoäc thaûo luaän tieáp dieãn seõ ñöa tôùi nhöõng haønh vi thoûa ñaùng nhöng khoâng rôi vaøo cöïc ñoan. Chuùng ta caàn thaän troïng khi söû duïng nhöõng caâu hoûi naøy, baèng khoâng noù seõ trôû thaønh nhöõng lôøi tieân tri ñaày töï maõn. Haõy xem xeùt caâu hoûi : “Em coù muoán tieáp tuïc haønh vi laáy caép ôû cöûa haøng, chaáp nhaän theâm hieåm nguy, vaø tieán leân thaønh keû toäi phaïm chuyeân nghieäp khoâng?” Caâu hoûi naøy coù theå höõu duïng ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân, nhöng ñoái vôùi moät soá khaùc coù theå laø khuyeán khích caùc em ñi theo caùi ngheà “ñöôïc ñeà nghò” Nhöõng caâu hoûi laøm boäc loä ra ngoaøi Nhöõng caâu hoûi naøy coù nguoàn goác töø pheùp trò lieäu baèng moâ taû (White vaø Epston, 1990). Loaïi caâu hoûi naøy laøm boäc loä ra ngoaøi, laøm taùch rieâng vaán ñeà khoù khaên, hoaëc ñeà taøi trung taâm, ra khoûi con ngöôøi. Laøm nhö theá naøy, thaân chuû caûm thaáy raèng mình coù theå laøm chuû vaán ñeà, hoaëc chuû ñeà trung taâm, bôûi vì caùi gì ôû beân ngoaøi con ngöôøi thì deã kieåm soaùt hôn caùi gì ôû beân trong quaù khoù kieåm soaùt.

Moät ví duï khaù roõ veà vieäc söû duïng caâu hoûi laøm boäc loä ra ngoaøi lieân quan ñeán vieäc kieåm soaùt söï töùc giaän, khi ñoù nhaø tham vaán coù theå laøm côn giaän boäc loä ra khoûi baïn treû baèng caùch noùi : “Coâ coù caûm töôûng laø côn giaän cuûa em ñaõ laøm chuû em chöù khoâng phaûi em laøm chuû noù. Laøm sao côn giaän cuûa em coù ñöôïc maùnh lôùi gì ñeå ñöa em vaøo voøng kieåm soaùt cuûa noù?” Nhöõng caâu hoûi taùch ra ngoaøi thöôøng ñöa tôùi cuoäc noùi chuyeän veà vaán ñeà töï chuû. Nhöõng vaán ñeà töï chuû raát quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân ñang phaán ñaáu ñeå coù nhieàu quyeàn laøm chuû hôn veà cuoäc soáng cuûa mình nhöõng coù theå chöa daùm nhaän traùch nhieäm ñeå kieåm soaùt haønh vi cuûa mình. Nhöõng caâu hoûi laøm boäc loä ra ngoaøi thöôøng ñi keøm vôùi nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä ñeå giuùp ñaåy maïnh söï thay ñoåi. Nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä Moät soá loaïi caâu hoûi höõu duïng coù nguoàn goác trong pheùp trò lieäu laáy giaûi phaùp laøm troïng taâm (Solution – focused therapy). Trong soá ñoù coù caùc caâu hoûi veà ngoaïi leä, nhöõng caâu hoûi phoùng ñaïi haäu quaû, nhöõng caâu hoûi veà pheùp laï, nhöõng caâu hoûi höôùng tôùi muïc ñích, nhöõng caâu hoûi tính ñieåm vaø nhöõng caâu hoûi tieân lieäu coù thay ñoåi (Walter vaø Peller, 1992). Nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä coù muïc ñích ñaåy maïnh söï thay ñoåi baèng caùch ñöa söï chuù yù tôùi nhöõng thôøi ñieåm hoaëc nhöõng hoaøn caûnh maø moät haønh vi xaáu khoâng xaûy ra. Ví duï veà nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä laø : “Coù khi naøo em khoâng giaän khoâng?” “Coù khi naøo em khoâng tranh caõi vôùi cha em?” “Trong nhöõng hoaøn caûnh naøo em kieåm soaùt ñöôïc söï maát kieân nhaãn cuûa mình?” Nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä coù muïc ñích giuùp thanh thieáu nieân phaùt hieän ra coù nhöõng luùc vaø/hoaëc hoaøn caûnh maø caùc em xöû söï khaùc ñi, vaø nhaän bieát raèng ñieàu gì ñaõ giuùp caùc em laøm ñöôïc nhö vaäy. Ñaït ñöôïc söï hieåu bieát theo caùch naøy giuùp baïn treû nhaän ra em coù theå kieåm soaùt ñöôïc nhieàu hôn haønh vi vaø/hoaëc moâi tröôøng cuûa mình. Nhaän ra ñöôïc ñieàu naøy, em coù theå thöïc hieän nhöõng löïa choïn ñeå taïo ra söï thay ñoåi tích cöïc. Nhöõng caâu hoûi phoùng ñaïi keát quaû Ví duï veà loaïi caâu hoûi naøy laø : “Nhôø ñaâu maø caùc vuï vieäc khoâng trôû neân xaáu hôn?” “Caùi gì ñaõ ngaên chaän ñaïi hoïa khoâng xaûy ra?” “Laøm sao em traùnh ñöôïc söï ñoå vôõ aáy?” Nhöõng caâu hoûi naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp baïn treû nhaän ra raèng em coù theå öùng phoù tuyeät vôøi tröôùc nhöõng hoaøn caûnh teä haïi. Nhöõng caâu hoûi naøy nhaèm khuyeán khích thaân chuû xem xeùt haønh vi cuûa mình theo höôùng tích cöïc vaø phaùt hieän nhöõng söùc maïnh tieàm taøng. Nhöõng

caâu hoûi aáy coù theå raát ñaéc duïng cho caùc thanh thieáu nieân khoâng tin chaéc naêng löïc cuûa mình trong vieäc öùng phoù vôùi cuoäc soáng. Nhöõng caâu hoûi veà pheùp laï Nhöõng caâu hoûi veà pheùp laï ñöôïc söû duïng ñeå giuùp thaân chuû baét ñaàu tìm giaûi phaùp giaû ñònh cho nhöõng vaán ñeà caùc em ñang traûi qua. Nhöõng caâu hoûi tieâu bieåu veà pheùp laï laø : “Neáu moät pheùp laï xaûy ra vaø caùc vaán ñeà ñöôïc giaûi quyeát thì em seõ haønh ñoäng khaùc ñi nhö theá naøo?” “Neáu söï vieäc ñoåi thay nhö pheùp laï, thì cuoäc soáng seõ ra sao?” Loaïi caâu hoûi naøy haáp daãn thanh thieáu nieân bôûi vì noù cho pheùp caùc em vaän duïng trí töôûng töôïng ñeå tìm hieåu theá giôùi seõ khaùc ñi nhö theá naøo neáu hoaøn caûnh thay ñoåi toát hôn. Do keát quaû vieäc suy nghó veà nhöõng caùch trong ñoù caùc söï vieäc coù theå thay ñoåi, caùc em seõ tìm ra nhöõng yù töôûng môùi coù theå höõu ích trong vieäc giuùp caùc em taïo söï ñoåi thay. Nhöõng caâu hoûi höôùng veà muïc ñích Nhöõng caâu hoûi höôùng tôùi muïc ñích laø nhöõng caâu hoûi tröïc tieáp vaø phaàn naøo gioáng vôùi nhöõng caâu hoûi veà ngoaïi leä bôûi vì noù khuyeán khích vieäc tìm kieám caùc phöông phaùp trong ñoù söï vaät coù theå khaùc ñi. Noù giuùp thanh thieáu nieân nhaän dieän nhöõng ñoåi thay roäng lôùn maø caùc em muoán thöïc hieän. Trong vieäc tìm caùch laøm theá naøo cho söï vaät khaùc ñi, nhöõng caâu hoûi höôùng veà muïc ñích khuyeán khích thaân chuû nhìn thaúng tôùi töông lai. Caùc ví duï veà nhöõng caâu hoûi höôùng veà muïc ñích laø : “Em nghó cuoäc soáng seõ trôû neân nhö theá naøo neáu em khoâng töùc giaän nöõa?” “Laøm sao em bieát laø em ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà naøy?” “Em coù theå noùi cho coâ bieát cuoäc soáng cuûa em seõ trôû neân nhö theá naøo, vaø em seõ laøm loaïi coâng vieäc gì, neáu em khoâng coøn caûm thaáy khoå sôû nöõa?” “Neáu em coù moät muïc ñích cuï theå naøo maø em muoán hoaøn thaønh lieân quan ñeán ... thì muïc ñích aáy laø gì?” “Em muoán söï vieäc seõ trôû neân nhö theá naøo?” “Khi em nghó veà ... em coù theå xaùc ñònh nhöõng muïc ñích cuï theå naøo khoâng?” Nhöõng caâu hoûi khaùc höôùng veà muïc ñích giuùp phaùt hieän nhöõng khoù khaên, coù trong taâm trí baïn treû gaây caûn trôû cho naêng löïc cuûa em trong vieäc hoaøn thaønh nhöõng muïc ñích cuï theå. Nhöõng caâu hoûi naøy giuùp thaân chuû xaùc ñònh nhöõng phöông caùch ñeå vöôït qua caùc khoù khaên naøy. Caùc ví duï nhö : “Ñieàu gì caûn trôû em hoaøn thaønh muïc ñích?” “Em caàn laøm ñieàu gì ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích?”

Nhöõng caâu hoûi theo thang ñieåm Nhöõng caâu hoûi theo thang ñieåm xuaát phaùt töø pheùp trò lieäu ngaén nhaèm tìm giaûi phaùp. Caùc caâu hoûi theo thang ñieåm thöôøng daãn tôùi nhöõng caâu hoûi höôùng veà muïc ñích vì nhöõng caâu hoûi naøy cuõng lieân quan tôùi muïc ñích. Nhöõng caâu hoûi naøy giuùp thanh thieáu nieân trôû neân chaêm chuù hôn khi xaùc ñònh vaø thaûo luaän veà muïc ñích. Caùc ví duï veà nhöõng caâu hoûi theo thang ñieåm laø : “Treân moät thang ñieåm töø 1 ñeán 10, 1 ñieåm laø baát löïc moät caùch tuyeät voïng, 10 ñieåm laø coù naêng löïc thöïc söï, ngay luùc naøy em thaáy soá ñieåm cuûa em ôû vaøo khoaûng naøo?” “Treân moät thang ñieåm töø 1 ñeán 10, em muoán trong töông lai em seõ ñaït tôùi khoaûng naøo?” “Neáu 1 ñieåm laø ñieåm cuûa ngöôøi coâng daân löông thieän vaø chính tröïc, vaø 10 ñieåm laø ñieåm cuûa keû toäi phaïm chai lì, vaäy em muoán em ñaït tôùi soá ñieåm naøo?” Nhöõng caâu hoûi theo thang ñieåm daãn tôùi nhöõng caâu hoûi höôùng veà muïc ñích. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em seõ laøm gì ñeå ñaït tôùi soá ñieåm naøy treân thang ñieåm?” Nhöõng caâu hoûi tieân lieäu coù thay ñoåi Moät ví duï veà caâu hoûi tieân lieäu coù thay ñoåi laø : “Coù ñieàu gì ñaõ khaùc ñi hoaëc toát hôn töø khi coâ gaëp em laàn tröôùc?” Caâu hoûi naøy tieân lieäu raèng coù söï thay ñoåi naøo ñoù ñaõ xaûy ra vaø coù theå giuùp thanh thieáu nieân nhaän dieän nhöõng ñieàu ñaõ ñaït tieán boä, khieán caùc em caûm thaáy deã chòu. Laém khi, söï thay ñoåi tích cöïc dieãn ra maø ta khoâng thaáy. Chaúng haïn nhö, trong tuaàn roài ñaõ coù ít ñi caùc cuoäc tranh caõi, nhöng thanh thieáu nieân coù theå khoâng nhaän thaáy ñieàu naøy. Baèng caùch söû duïng caâu hoûi xem nhö ñaõ coù söï thay ñoåi, nhaø tham vaán coù theå ñöa ra söï thay ñoåi ñaõ xaûy ra vaøo taàm nhìn vaø laøm cho nhöõng thay ñoåi nhoû trôû thaønh ñaùng chuù yù, nhö theá seõ coù nhìn nhaän laø söï tieán boä ñaõ baét ñaàu. Moät khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc söï tieán boä, thì seõ coù söï khích leä ñeå ñaït theâm tieán boä ñeå cho söï thay ñoåi quan troïng coù theå xaûy ra. Söï thaùch thöùc Coù moät soá hoaøn caûnh maø caùc nhaø tham vaán caàn thaùch thöùc nhöõng thaân chuû thanh thieáu nieân. Söï thaùch thöùc caàn thöïc hieän theo caùch thöùc khoâng laøm caùc em bò xuùc phaïm maø khuyeán khích caùc em ñaët laïi vaán ñeà veà nhöõng ñieàu caùc em ñaõ noùi, nhöõng ñieàu caùc em tin vaø nhöõng ñieàu caùc em ñang laøm. Thanh thieáu nieân, trong caùc moái quan heä vôùi baïn ñoàng trang, thöôøng thaùch thöùc nhau moät caùch raát tröïc tieáp. Cuõng theá, caùc nhaø tham vaán cuõng caàn phaûi tröïc tieáp, nhöng theo caùch thöùc khoâng gaây ñe doïa cho baûn ngaõ cuûa thanh thieáu nieân. Nhöõng hoaøn caûnh trong ñoù söï thaùch thöùc caàn xaûy ra laø nhöõng hoaøn caûnh sau ñaây : + Khi thanh thieáu nieân ñaõ noùi veà söï vieäc moät caùch loän xoän, vì nhöõng ñieàu maø em noùi khoâng

maïch laïc hoaëc coù maâu thuaãn.

+ Khi thanh thieáu nieân coù haønh vi khoâng traùnh khoûi söï töï huûy hoaïi, nhöng em khoâng nhaän bieát ñieàu naøy.

+ Khi thanh thieáu nieân traùnh vaán ñeà caên baûn coù veû ñang laøm cho em boái roái. + Khi thanh thieáu nieân bò goø boù quaù ñaùng vaø khoâng thích hôïp neân cöù noùi veà quaù khöù vaø

töông lai maø khoâng theå taäp trung söï chuù yù vaøo hieän taïi. + Khi thanh thieáu nieân cöù voøng vo baèng caùch laëp ñi laëp laïi maõi moät caâu chuyeän. + Khi haønh vi khoâng lôøi cuûa baïn treû khoâng phuø hôïp vôùi haønh vi baèng lôøi. + Khi nhöõng quaù trình khoâng thích hôïp xaûy ra trong moái quan heä giöõa thaân chuû vaø nhaø tham

vaán ; chaúng haïn nhö khi söï tuøy thuoäc hoaëc thay ñoåi dieãn ra, hoaëc khi thaân chuû thu mình laïi hoaëc toû söï xung ñoät, töùc giaän, hoaëc moät tình caûm naøo khaùc ñoái vôùi nhaø tham vaán.

+ Khi thanh thieáu nieân khoâng theå nhaän bieát nhöõng haäu quaû coù theå laø traàm troïng veà haønh vi cuûa mình.

+ Khi thaân chuû maát lieân laïc vôùi thöïc teá veà moät hoaøn caûnh cuï theå, nhöng khoâng cho thaáy coù vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn.

Trong nhöõng hoaøn caûnh nhö theá, caùc nhaø tham vaán coù theå thaùch thöùc thaân chuû baèng caùch chia seû nhöõng ñieàu mình nghó hoaëc quan saùt. Caùch thaùch thöùc toát laø : 1�Phaûn aùnh hoaëc ñöa ra lôøi toùm taét ngaén veà ñieàu thaân chuû ñaõ noùi ñeå thaân chuû caûm thaáy

mình ñaõ ñöôïc nghe vaø ñaõ hieåu. 2�Ñöa ra lôøi noùi cuï theå veà ñieàu nhaø tham vaán ñaõ löu yù hoaëc quan saùt. Vieäc naøy phaûi thöïc

hieän trung thöïc khoâng coù giaûi thích. Caùc ví duï veà nhöõng ñaùp öùng thaùch thöùc laø : “Em vöøa noùi vôùi coâ raèng ... nhöng coâ thaáy khoù hieåu, vì coâ nhaän thaáy nhieàu luùc em noùi vaén taét veà moái quan heä vôùi chò cuûa em, roài em laïi baét ñaàu noùi veà ñieàu gì hoaøn toaøn khaùc”. “Em ñaõ noùi veà moái quan heä vôùi meï em. Tuy nhieân, coâ thaáy coù veû loän xoän; em ñaõ noùi laø em raát chaêm lo cho meï em, nhöng em laïi noùi raèng em döï tính thaät kyõ ñeå laøm cho baø aáy bò toån thöông” Nhöõng kyõ naêng boäc loä Phaàn lôùn caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn nghó raèng nhaø tham vaán neân boäc loä raát haïn cheá hoaëc khoâng neân töï boäc loä chuùt naøo. Khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân, hoaøn caûnh laïi khaùc ñi bôûi vì coù raát nhieàu lyù do ñeå söû duïng söï töï boäc baïch cuûa nhaø tham vaán. Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi caùc baïn treû coù theå laøm theo haønh vi töï boäc loä cuûa caùc em moät caùch höõu ích, ngoaøi ra cuõng coù theå duøng söï boäc loä ñeå ñoái chieáu vôùi caùc quaù trình giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân. Söï töï boäc loä thích hôïp cuûa nhaø tham vaán giuùp thanh thieáu nieân nghó raèng mình ñaõ ñöôïc thoâng caûm vaø seõ khuyeán khích caùc em tieáp tuïc töï boäc loä. Vieäc chia seû thoâng tin veà baûn thaân cho pheùp thanh thieáu nieân lieân heä vôùi nhaø tham vaán, thaáy nhaø tham vaán laø ngöôøi thöïc söï coù tình caûm vaø kinh nghieäm phaàn naøo gioáng vôùi nhöõng ñieàu maø caùc em coù.

Söï töï boäc loä cuûa nhaø tham vaán caàn phaûi haïn cheá ñeå khoâng daãn tôùi söï gaàn guõi khoâng thích hôïp vôùi thaân chuû vaø söï tham döï thaùi quaù cuûa nhaø tham vaán. Noùi chung, söï töï boäc loä cuûa nhaø tham vaán chæ neân giöõ ôû ñieåm noùi veà nhöõng vaán ñeà ñaõ qua hoaëc hieän taïi cuûa nhaø tham vaán, chæ khi naøo nhöõng ñieàu naøy laø khoâng quan troïng vaø höõu ích cho vieäc keát hôïp hoaëc chuùng tröïc tieáp lieân quan tôùi vieäc chöùng minh söï hieåu bieát saâu saéc veà hoaøn caûnh cuûa thanh thieáu nieân. Chaúng haïn nhö, thanh thieáu nieân ñang thaûo luaän veà phaûn öùng cuûa em ñoái vôùi vieäc ly thaân gaàn ñaây cuûa cha meï em, vaø noãi ñau lieân quan ñeán söï vieäc aáy, vaø neáu nhaø tham vaán cuõng ñaõ traûi qua moät kinh nghieäm nhö theá, thì söï boäc loä coù theå laø thích hôïp. Söï boäc loä aáy chæ neân dieãn ra neáu nhöõng vaán ñeà rieâng cuûa nhaø tham vaán lieân quan ñeán nhöõng söï kieän thích hôïp ñaõ ñöôïc nhaø tham vaán giaûi quyeát, trong khi töï mình laøm tham vaán hoaëc kieåm huaán. Baèng khoâng, phieân tham vaán coù theå trôû thaønh khoâng thích hôïp ñeå nhaø tham vaán vöôït qua caùc vaán ñeà cuûa mình. Söï chuù yù phaûi luoân luoân taäp trung vaøo nhöõng vaán ñeà cuûa thaân chuû. Söï töï boäc loä cuûa nhaø tham vaán coù theå giuùp thanh thieáu nieân ñaït ñöôïc caûm giaùc tin töôûng, tin raèng mình coù theå cuøng hôïp taùc, laøm vieäc ñeå vöôït qua vaø tieáp tuïc cuoäc haønh trình phaùt trieån ñeå ñaït ñöôïc thaønh coâng nhö nhaø tham vaán ñaõ laøm. Noùi chung, khi töï boäc loä, caùc nhaø tham vaán khoâng neân moâ taû toaøn boä quaù trình kinh nghieäm cuûa mình qua söï kieän quan troïng naøo. Ñieàu höõu ích laø chæ cung caáp phaàn toùm taét ñuû ñeå giuùp cho thaân chuû nhaän ra moät soá ñieåm töông ñoàng. Ngoaøi ra, caùc nhaø tham vaán caàn töï chuû, vaø noùi cho caùc thaân chuû treû bieát, ñöông nhieân coù nhöõng ñieåm khaùc bieät giöõa nhöõng kinh nghieäm vaø phaûn öùng cuûa thaân chuû vôùi nhöõng ñieàu thuoäc veà caùc vò aáy. Neáu khoâng coù söï nhaän bieát nhöõng ñieàu dò bieät, thanh thieáu nieân coù theå nghó raèng nhaø tham vaán laøm ra veû hieåu bieát ñaày ñuû, trong khi söï hieåu bieát ñaày ñuû khoâng bao giôø coù theå ñaït ñöôïc, bôûi vì nhöõng kinh nghieäm cuûa hai ngöôøi khoâng bao giôø gioáng y nhau. Ñieàu naøy caàn phaûi nhaän roõ. Hôn nöõa, thanh thieáu nieân coù theå toan keát hôïp nhöõng phaûn öùng cuûa rieâng mình moät caùch khoâng thích öùng vôùi nhöõng phaûn öùng cuûa nhaø tham vaán ñeå mong bình thöôøng hoùa kinh nghieäm cuûa caùc em. Caùc chæ daãn Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, coù moät soá caùch chæ daãn coù theå ñöôïc söû duïng ñeå naâng cao quaù trình cuûa phieân tham vaán. Khi caùc chæ daãn ñöôïc ñöa ra, caùc vò caàn ñöa ra khoâng phaûi theo kieåu ñôõ ñaàu hoaëc raên daïy hoaëc xem thanh thieáu nieân coù veû nhö xa laï. Trong quaù trình tham vaán taïo chuû ñoäng, caùc nhaø tham vaán choïn nhöõng chieán löôïc tham vaán, nhö ñaõ giaûi thích ôû Chöông 8, ñeå giuùp deã daøng tìm hieåu nhöõng vaán ñeà cuûa thanh thieáu nieân. Khi söû duïng nhöõng chieán löôïc naøy, caùc nhaø tham vaán caàn ñöa ra nhöõng chæ daãn ñeå thöïc hieän caùc chieán löôïc ñaõ choïn vaø giuùp caáu truùc quaù trình. Ñieàu naøy coù nghóa laø khi tham vaán thanh thieáu nieân, nhieàu khi nhaø tham vaán phaûi bieát höôùng daãn. Bieát höôùng daãn

Tröôùc khi baét ñaàu ñöa ra nhöõng chæ daãn tröïc tieáp lieân quan ñeán vieäc söû duïng moät chieán löôïc cuï theå, nhaø tham vaán caàn daønh cho thanh thieáu nieân söï löïa choïn laø coù neân tham gia vaøo chieán löôïc naøy hay khoâng. Ngoaøi ra, baïn treû caàn ñöôïc cho bieát raèng em coù quyeàn löïa choïn veà vieäc em coù neân hay khoâng neân laøm theo chæ daãn. Neáu khoâng ñaït ñöôïc nhöõng yeâu caàu naøy thì thaân chuû treû coù theå höôûng öùng yeáu ôùt, vaø neáu phieân tham vaán tieáp tuïc, thì moái quan heä nhaø tham vaán – thaân chuû coù theå bò suy thoaùi thaønh loaïi quan heä cha con. Vieäc thöông löôïng veà söï tham döï moät quaù trình cuï theå laø raát caàn thieát ñeå giuùp thanh thieáu nieân tham gia hôïp taùc vôùi nhaø tham vaán trong tinh thaàn chaáp nhaän, hoaëc choïn ra ñeå chaáp nhaän, nhöõng chæ daãn ñaëc bieät. Ñeå höôùng daãn coù hieäu quaû, nhaø tham vaán caàn ñöa ra nhöõng lôøi chæ daãn roõ raøng vaø chính xaùc nhö : “Noùi cho coâ bieát em caûm thaáy theá naøo” “Haõy noùi theâm cho coâ nghe” “Haõy noùi cho huaán luyeän vieân boùng ñaù bieát em thöïc söï caûm thaáy theá naøo” (trong troø chôi dieãn vai) “Haõy cho moät bieåu töôïng töôïng tröng cho söï thaát voïng cuûa em” (khi choïn caùc bieåu töôïng). Ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø theo doõi keát quaû caùc chæ daãn cuûa mình. Neáu chieán löôïc khoâng hieäu quaû, thì caùc chæ daãn vaø caùc caùch ñieàu ñoäng ñang söû duïng caàn phaûi thay ñoåi. Ñieàu naøy coù nghóa laø nhaø tham vaán coù theå boû ñi moät chieán löôïc vaøo moät thôøi ñieåm ñaëc bieät naøo ñoù. Söû duïng tính haøi höôùc Tính haøi höôùc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå laøm cho cuoäc troø chuyeän ñöôïc nheï nhaøng khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø coù theå tieáp xuùc vôùi con ngöôøi thanh thieáu nieân beân trong mình vaø söû duïng tính haøi höôùc raát thích hôïp ñoái vôùi moät thanh thieáu nieân. Tính haøi höôùc coù theå ñöôïc söû duïng tröïc tieáp ñeå taùc ñoäng leân söï thay ñoåi cuõng nhö taïo ra baàu khoâng khí deã chòu hôn. Trong vieäc söû duïng tính haøi höôùc ñeå ñaåy nhanh söï thay ñoåi, chuùng ta coù theå söû duïng nhöõng söï can thieäp nghòch lyù. Nhöõng söï can thieäp nghòch lyù coù nguoàn goác töø pheùp gia ñình trò lieäu theo chieán löôïc (Madanes, 1981, 1984). Frankl (1973) moâ taû söï can thieäp nghòch lyù laø moät kyõ thuaät giuùp thaân chuû phaùt trieån yù thöùc döùt boû beänh thaàn kinh baèng caùch cöôøi vaøo noù. Baèng caùch gôïi ra ñieàu phi lyù, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc khuyeán khích suy nghó moät caùch saùng taïo veà nhöõng giaûi phaùp môùi hoaëc nhöõng giaûi phaùp thay theá ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà. Chaúng haïn nhö, neáu thanh thieáu nieân bieåu loä söï lo laéng veà vieäc phaûi ñaït tôùi moät tieâu chuaån raát cao trong caùc baøi taäp ñöôïc giao, nhaø tham vaán coù theå noùi theo moät caùch haøi höôùc coù caân nhaéc kyõ : “Naøy, coù theå em neân ñoïc caùc baøi taäp ñöôïc giao 20 laàn ñeå bieát chaéc raèng em ñaõ thöïc hieän toát, roài nhôø nöûa taù baïn beø kieåm tra vaø goùp yù, roài em xem laïi tröôùc khi em noäp baøi”.

Tính haøi höôùc trong tham vaán khoâng bao giôø neân coù veû thuø nghòch hoaëc gaây xuùc phaïm. Chính thanh thieáu nieân vaãn hay duøng tính haøi höôùc ñeå cheá nhaïo, baét chöôùc ñieàu ñoä hoaëc dieãn vai. Nhöõng ñieàu naøy roõ raøng laø khoâng thích hôïp vôùi haønh vi cuûa nhaø tham vaán. Vieäc söû duïng thaønh coâng tính haøi höôùc trong tham vaán tuøy thuoäc vaøo söï löïa choïn teá nhò veà noäi dung vaø thôøi gian, cuøng vôùi söï nhaïy caûm cuûa nhaø tham vaán ñoái vôùi tính deã bò taùc ñoäng cuûa thaân chuû treû. Ñieàu coù veû vui ñoái vôùi ngöôøi naøy khoâng haún laø haøi höôùc ñoái vôùi ngöôøi khaùc.

10 CAÙC CHIEÁN LÖÔÏC BIEÅU TÖÔÏNG Trong chöông naøy chuùng ta seõ xem xeùt 5 chieán löôïc bieåu töôïng, söû duïng : • AÅn duï • Nghi thöùc • Caùc bieåu töôïng • Khay caùt • Ñoäng vaät thu nhoû Duø taát caû caùc chieán löôïc naøy ñeàu coù tính töôïng tröng, noù khoâng theå thay theá laãn nhau vaø phaûi löïa choïn theo söï thích hôïp vôùi chöùc naêng tham vaán chính yeáu caàn thieát tuøy töøng luùc (Ñoäc giaû coù theå xem laïi Hình 8.2 lieân quan ñeán caùc chöùc naêng tham vaán chính). Hình 10.1 chæ ra tính thích hôïp cuûa caùc chieán löôïc bieåu töôïng ñeå hoaøn thaønh caùc chöùc naêng tham vaán chính.

SÖÛ DUÏNG PHEÙP AÅN DUÏ AÅn duï laø moät böùc tranh baèng lôøi chöùa ñöïng moät haøm yù so saùnh : noù dieãn ñaït moät ñieàu baèng caùch noùi tôùi moät ñieàu khaùc (Meier, 1989). Thay vì moâ taû tröïc tieáp moät soá phöông dieän, hoaøn caûnh hoaëc quaù trình cuï theå trong cuoäc ñôøi cuûa thaân chuû, pheùp aån duï laïi cung caáp moät söï moâ taû khaùc. Noù döû duïng moät hình aûnh khaùc vaø noäi dung cuûa hình aûnh neâu leân böùc tranh ñôøi soáng thaät moät caùch töôïng tröng. Neáu moät thanh thieáu nieân noùi “Em bò laïc trong meâ cung. Moãi khi em reõ sang moät loái ngoaët môùi noù laïi daãn tôùi ñöôøng cuøng” ñeå moâ taû nhöõng caûm nghó thaát voïng vaø baát löïc trong vieäc tìm giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà, meâ cung laø moät aån duï cho hoaøn caûnh soáng thaät. “Trong vieäc söû duïng aån duï, coù söï giaû ñònh caên baûn laø neáu moät soá maët cuûa aån duï phuø hôïp vôùi thöïc teá, thì caùc maët khaùc cuõng phuø hôïp. Söï giaû ñònh naøy coù theå höõu duïng trong vieäc giuùp nhaø tham vaán söû duïng aån duï cuûa thaân chuû ñeå tìm hieåu nhöõng nhaän thöùc cuûa thaân chuû veà hoaøn caûnh cuûa thaân chuû moät caùch ñaày ñuû hôn. Giaù trò cuûa vieäc söû duïng aån duï Nhieàu taùc giaû ñaõ thaûo luaän veà tính höõu duïng cuûa aån duï trong tham vaán vaø ñaõ gôïi yù raèng noù coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ñaït nhöõng muïc ñích sau ñaây : 1�AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå naâng co söï chuù yù cuûa thaân chuû vaø nhö theá seõ thuùc ñaåy söï

hôïp taùc trong quaù trình tham vaán (Sommers – Flanagan vaø Sommers – Flanagan, 1996). Vì thanh thieáu nieân thích tìm toøi, thaêm doø vaø ñoùn nhaän nhöõng yù töôûng môùi, neân nhieàu em

thích thuù vôùi vieäc söû duïng aån duï, vaø trôû neân quan taâm, phaán chaán do vieäc saùng taïo, thaûo luaän vaø môû roäng caùc aån duï ñaëc bieät. Do quan taâm moät aån duï ñaëc bieät, caùc em deã tieán tôùi tham gia ñaày ñuû hôn trong quaù trình tham vaán vaø caøng hôïp taùc vôùi nhaø tham vaán trong vieäc tìm hieåu aån duï aáy. Söï hôïp taùc coù theå naâng co neáu nhaø tham vaán keát hôïp vaø söû duïng ngoân ngöõ vaø caùc aån duï cuûa chính thanh thieáu nieân.

2�AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå khôi daäy nhaän thöùc saâu vaø neâu leân nhöõng moâ hình vaø nhöõng caáu truùc môùi cho haønh vi thích nghi (Divinyi, 1995). Baèng caùch tìm hieåu moät aån duï thanh thieáu nieân coù theå hieåu roõ hôn hoaøn caûnh soáng cuûa mình vaø caùc tình caûm, nieàm tin cuøng nhöõng vaán ñeà lieân quan, vaø phaùt hieän nhöõng phöông dieän cuûa hoaøn caûnh mình maø tröôùc ñaây chöa ñöôïc chuù yù ñeán. Ñoâi khi ñieàu naøy seõ xaûy ra khi ngöôøi baïn treû ngaïc nhieân phaùt hieän nhöõng ñieåm töông ñoàng baát ngôø giöõa aån duï vaø hoaøn caûnh cuûa rieâng em. Nhö theá, vieäc söû duïng aån duï coù theå khôi daäy nhaän thöùc saâu vaø giuùp baïn treû phaùt hieän caùc phaàn veà con ngöôøi mình vaø nhöõng vaán ñeà cuûa chính mình ñaõ taøng aån trong tieàm thöùc.

3�AÅn duï coù theå duøng ñeå cung caáp giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà. Thöôøng thöôøng, caùc baïn treû khoâng theå xaùc ñònh giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà cuûa mình bôûi vì caùc vaán ñeà cuûa caùc em laøm cho caùc em kieät söùc. AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå taïo ra caùi khung ñeå boäc loä ra, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc taùch khoûi vaán ñeà vaø coù theå cheá ngöï ñöôïc vaán ñeà (Peterson, 1994). Baèng caùch söû duïng caùi khung ñeå boäc loä, thanh thieáu nieân coù theå ñaët moät khoaûng caùch naøo ñoù giöõa baûn thaân vaø söï vieäc ñau ñôùn vaø/hoaëc tình traïng deã toån thöông lieân heä vôùi thöïc teá. Ñoâi khi, nhôø ñoù moät giaûi phaùp ñöôïc phaùt hieän trong aån duï, vaø ñieàu naøy coù theå laøm phaùt sinh nhöõng yù töôûng veà caùch cung caáp giaûi phaùp cho cuoäc soáng thaät.

4�AÅn duï coù theå höõu duïng trong vieäc taïo ra söï thay ñoåi haønh vi bôûi vì, nhö ñaõ thaûo luaän, caùc giaûi phaùp coù theå töï phaùt sinh nhôø tìm hieåu aån duï (Brown vaø caùc taùc giaû khaùc, 1996).

5�AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ñaåy maïnh nhöõng thay ñoåi ñaày yù nghóa trong cuoäc soáng khoâng nhöõng lieân quan tôùi haønh vi maø coøn tôùi caû nhöõng vai troø. Haõy xem xeùt ví duï moät baïn treû moâ taû chính mình ñang cheøo moät chieác thuyeàn chôû baïn beø xuoâi theo moät doøng soâng, ñoàng thôøi cuõng chòu traùch nhieäm laùi thuyeàn ñeå noù khoâng va vaøo ñaù. Baïn treû aáy coù theå phaùt hieän nhöõng löïa choïn khaùc nhö laø rôøi thuyeàn vaø bôi vaøo nôi an toaøn. Keát quaû laø, em aáy coù theå thaáy mình trong moät vai troø môùi, chöù khoâng coøn laø ngöôøi chòu traùch nhieäm veà söï an toaøn cuûa ngöôøi khaùc.

6�Thænh thoaûng, khi söû duïng aån duï, thaân chuû seõ ñöôïc lôïi veà trò lieäu khi ôû trong aån duï, maø khoâng caàn chuyeån ñoåi moät caùch coù yù thöùc sang cuoäc thaûo luaän veà ñôøi soáng thaät. Vaøo nhöõng luùc khaùc, cuõng coù söï höõu duïng neáu nhaø tham vaán giuùp baïn treû lieân heä aån duï vôùi ñôøi soáng thaät. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ chuù yù thaáy em ñaõ noùi veà khaû naêng nhaûy ra khoûi thuyeàn ñeå vaøo choã ñaát khoâ. Theá ñieàu gì trong ñôøi em ñaõ ngaên trôû em laøm vieäc aáy?”

7�AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp tìm ra nhöõng xung ñoät vaø laøm taêng söï caûm thoâng (Leavitt vaø Pill, 1995), ñeå giuùp tìm ra nhöõng caûm nghó (Holland vaø Kipnis, 1994) vaø cho pheùp bieåu loä vaø noùi leân baèng haønh ñoäng nhöõng tö töôûng, caûm nghó vaø haønh vi (Madonna vaø Caswell, 1991)

8�AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng ñeå taïo khung caûnh töï boäc baïch vaø ñoái thoaïi an toaøn, khoâng coù tính ñe doïa (Kingsbury, 1984). Vì lyù do naøy, aån duï ñaëc bieät thích hôïp ñeå söû duïng vôùi thaân

chuû thanh thieáu nieân. Noù cung caáp phöông caùch khoâng mang tính ñe doïa ñeå giuùp caùc em noùi veà nhöõng ñeà taøi vaø nhöõng hoaøn caûnh raéc roái. Qua vieäc söû duïng aån duï, thaân chuû coù theå noùi thoaûi maùi, bôûi vì neáu muoán, thaân chuû coù theå taùch khoûi nhöõng töông ñoàng giöõa cuoäc ñôøi mình vôùi aån duï voán coù theå laø quaù raéc roái. Caùch naøy coù theå giuùp thaân chuû an toaøn hôn ñeå baét ñaàu tieát loä nhöõng ñieàu coù theå laø khoù ñem ra thaûo luaän vôùi ai khaùc.

9�AÅn duï coù theå giuùp moät ngöôøi keå laïi caâu chuyeän cuûa ñôøi mình (Mazurova vaø Rozin, 1991). Ñieàu naøy ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán. Ñoâi khi böôùc ñaàu coù theå quaù khoù cho moät baïn treû chia seû chuyeän ñôøi mình vôùi moät nhaø tham vaán. Tuy nhieân, em coù theå laøm ñieàu naøy moät caùch giaùn tieáp qua vieäc söû duïng aån duï.

10�AÅn duï coù theå duøng ñeå giuùp traùnh söï ñeà khaùng (Briggs, 1992). Vì vieäc moâ taû caùc hoaøn caûnh soáng baèng aån duï ít coù tính ñe doïa hôn laø tieát loä tröïc tieáp, nhôø ñoù coù theå ít gaëp söï ñeà khaùng.

11�AÅn duï giuùp cung caáp moái lieân keát vôùi nhöõng yeáu toá khaùc veà hoaøn caûnh cuûa thaân chuû (Angus, 1990). Ñoâi khi vieäc söû duïng aån duï seõ giuùp baïn treû nhaän ra caùc maët khaùc cuûa hoaøn caûnh mình maø böôùc ñaàu thaáy nhö khoâng quan troïng hoaëc khoâng thích hôïp.

Caùc caùch söû duïng aån duï Caùc nhaø tham vaán laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân coù theå söû duïng aån duï theo caùc caùch sau ñaây : 1�Tìm hieåu aån duï cuûa chính thanh thieáu nieân 2�Môû roäng aån duï cuûa thanh thieáu nieân 3�Taïo ra aån duï ñeå moâ taû moät söï kieän hoaëc hoaøn caûnh cuï theå 4�Duøng aån duï ñeå keå chuyeän AÅn duï coù theå ñöôïc söû duïng phoái hôïp vôùi ngheä thuaät dieãn ñaït nhö veõ, keå chuyeän vaø taïo hình coù höôùng daãn. Tìm hieåu aån duï cuûa chính thanh thieáu nieân Caùc thaân chuû thanh thieáu nieân thöôøng duøng aån duï moät caùch töï nhieân trong khi troø chuyeän. Chaúng haïn nhö moät baïn treû coù theå noùi : “Em thaáy coù con ñöôøng goà gheà tröôùc maét”. Ñaõ coù söï giôùi thieäu con ñöôøng goà gheà töôïng tröng cho nhöõng mong ñôïi veà caùc söï kieän saép ñeán, baây giôø nhaø tham vaán coù cô hoäi naém laáy aån duï aáy vaø söû duïng noù. Nhaø tham vaán coù theå söû duïng aån duï cuûa chính thanh thieáu nieân ñeå keâu goïi baïn treû moâ taû chính aån duï aáy hoaëc caùc phaàn cuûa aån duï moät caùch chi tieát hôn. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em keå theâm veà con ñöôøng goà gheà aáy ñöôïc khoâng? Noù ra sao? Taû cho coâ nghe ñi”. Hoaëc nhaø tham vaán coù theå ñeà nghò baïn treû cho bieát em caûm thaáy ra sao khi ñi xuoáng con ñöôøng aån duï aáy. Ñieàu naøy seõ giuùp baïn treû tieáp xuùc vôùi nhöõng caûm nghó gioáng vôùi nhöõng caûm nghó em seõ gaëp trong hoaøn caûnh soáng thöïc maø aån duï ñaõ gôïi leân.

Môû roäng aån duï cuûa chính thanh thieáu nieân Duøng ví duï trong ñoaïn tröôùc, nhaø tham vaán coù theå döïa vaøo ñoù ñeå hoûi : “Lieäu em coù theå ñi xe ñaïp treân con ñöôøng ñoù khoâng hay laø em phaûi ñi boä ?” Nhôø neâu caâu hoûi nhö vaäy, aån duï cuûa thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc tìm hieåu roäng hôn. Töø ñoù coù theå ñaït ñeán moät soá keát quaû. Thanh thieáu nieân coù theå noùi veà nhöõng caùch khaùc ñeå ñi ñeán ñích vaø ñieàu naøy seõ daãn tôùi nhöõng caùch môùi ñeå ñaït nhöõng muïc ñích trong cuoäc soáng thöïc.

CH

IEÁN

LÖ

ÔÏC

BIE

ÅU T

ÖÔ

ÏNG

CH

ÖÙC

NA

ÊNG

TH

AM

VA

ÁN C

HÍN

H

AÅn

duï

Ngh

i thö

ùc B

ieåu

töôïn

gK

hay

caùt

Ñoän

g va

ät th

u nh

oû

XA

ÂY D

ÖÏN

G M

OÁI

QU

AN

HE

Ä Tì

m h

ieåu

than

h th

ieáu

nieân

vaø

caùc

caáu

truùc

cuûa

than

h th

ieáu

nieân

tron

g m

oái q

uan

heä

ÑA

ÙNH

GIA

Ù VA

ÁN Ñ

EÀ

Ñaùn

h gi

aù va

ø tìm

hie

åu tra

ïng th

aùi tì

nh c

aûm c

uûa t

hanh

thie

áu ni

eân,

caùc

caáu

truùc,

nie

àm t

in v

aø qu

an n

ieäm

veà

baûn

thaân

; nh

aän d

ieän

caùc

vaán

ñeà v

aø ch

uû ñe

à

GIA

ÛI Q

UY

EÁT

VA

ÁN Ñ

EÀ

Laøm

thay

ñoåi

caùc

haøn

h vi

baèn

g ca

ùch tì

m h

ieåu

vaø t

huùc

ñaåy

söï th

ay ñ

oåi tr

ong

nhöõn

g ni

eàm ti

n no

äi taâm

, söï

taêng

tröô

ûng c

aù nh

aân v

aø ca

ùc m

oái q

uan

heägi

öõa n

hieàu

ngö

ôøi; t

höû n

ghie

äm v

ôùi

caùc

haønh

vi

Thíc

h hô

ïp nh

aát

Th

ích

hôïp

Ít

thíc

h hô

ïp nh

aát

H

ình

10.1

:

Tí

nh

thíc

h hô

ïp cu

ûa ca

ùc ch

ieán

löôïc

bi

eåu

töôïn

g ñe

å ho

aøn

thaøn

h ca

ùc ch

öùc

naêng

th

am

vaán

chín

h

Taïo aån duï ñeå moâ taû moät söï kieän hoaëc hoaøn caûnh cuï theå Ñoâi khi coù theå höõu ích neáu nhaø tham vaán nghó ra aån duï ñeå moâ taû moät söï kieän hoaëc hoaøn caûnh cuï theå. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ thaáy nhö em ñang ñi theo rìa moät doác ñaù vaø em coù hôi lo bò teù”. Luùc aáy baïn treû coù theå baùc boû hoaëc ñoàng yù vôùi aån duï cuûa nhaø tham vaán. Neáu aån duï bò baùc boû, baïn treû coù theå thay aån duï cuûa nhaø tham vaán baèng moät aån duï khaùc, ví duï em coù theå noùi : “Khoâng phaûi, nôi ñoù khoâng gioáng doác ñaù, maø gioáng nhö em ñang coá vöôït qua chieác caàu oïp eïp treân moät caùi ao”. Trong tröôøng hôïp naøy, nhaø tham vaán coù theå tìm hieåu nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa hai aån duï, roài taäp trung chuù yù vaøo aån duï cuûa thaân chuû. Traùi laïi, baïn treû coù theå ñoàng yù vôùi aån duï cuûa nhaø tham vaán. Trong tröôøng hôïp naøy, baïn treû coù theå noùi : “Thaät laø teä haïi, coù veû nhö ngöôøi baïn thaân nhaát cuûa em muoán xoâ em xuoáng doác ñaù”. Trong tröôøng hôïp naøy, aån duï nhö gaén lieàn vôùi cuoäc soáng thöïc cuûa thanh thieáu nieân. Dó nhieân, thanh thieáu nieân cuõng coù theå noùi : “Em raát thích thuù ñi theo rìa doác ñaù”. Ñieàu naøy ñem ñeán cho nhaø tham vaán cô hoäi ñeå giuùp baïn treû phaùt hieän nhöõng maët maïnh vaø naêng löïc ñoái phoù vôùi hoaøn caûnh khoù khaên. Duøng aån duï ñeå keå chuyeän Kyõ thuaät ñaëc bieät naøy ñöôïc söû duïng bôûi caùc nhaø trò lieäu baèng moâ taû (Hoffman, 1993). Ñoâi khi thanh thieáu nieân thuaät laïi nhöõng caâu chuyeän cuûa ñôøi mình cho thaáy caùc em coù nhöõng haønh vi hoaëc nhöõng vai troø saâu roäng. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå ñöa taát caû nhöõng ñieåm sau ñaây vaøo vieäc moâ taû baûn thaân : • Toâi laø thaønh vieân trong gia ñình ñaõ ngaên caûn khoâng ñeå cha meï toâi xung ñoät vôùi

nhau khi caùc vò say. • Toâi ñaõ laø, vaø ñang tieáp tuïc laø ngöôøi coù traùch nhieäm ngaên chaän chaùu toâi quaáy raày

meï chaùu. • Toâi haønh ñoäng vôùi tö caùch ngöôøi giaûi hoøa khi caùc baïn toâi vôùi nhöõng ngöôøi cuøng löùa

tuoåi xung ñoät vôùi nhau. Thoâng tin naøy gôïi yù raèng thanh thieáu nieân töï nhaän ra mình laø ngöôøi cöùu ngöôøi khaùc ra khoûi nhöõng hoaøn caûnh khoù chòu. Nhaø tham vaán coù theå moâ taû thanh thieáu nieân baèng aån duï nhö laø “ngöôøi cöùu giuùp”, vaø coù theå khuyeán khích baïn treû tìm ra khaû naêng duøng caùc aån duï khaùc (chaúng haïn nhö “ngöôøi quan saùt”, “ngöôøi töï doái mình”, hoaëc “ngöôøi chæ baûo”) ñeå ñöa tôùi nhöõng keát quaû khaùc. Moät soá nhaø trò lieäu baèng moâ taû khuyeán khích thaân chuû thay ñoåi chuyeän keå hoaëc aån duï baèng caùch boäc loä caùc vaán ñeà cuûa caùc em (While, 1989). Phöông phaùp naøy khuyeán khích thaân chuû nhìn vaán ñeà laø moät thöïc theå rieâng, ôû beân ngoaøi baûn thaân mình. Nhôø

ñöa vaán ñeà ra ngoaøi, caùc thaân chuû thöôøng deã nôùi loûng nhöõng haïn cheá ñaõ ngaên caûn caùc em khoâng theå thay ñoåi.

SÖÛ DUÏNG NGHI THÖÙC Caùc nghi thöùc taïo thaønh moät thaønh phaàn trong cuoäc soáng moãi ngöôøi. Nghi thöùc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh daáu nhöõng dòp ñaëc bieät, nhöõng söï kieän, nhöõng böôùc chuyeån tieáp. Chaúng haïn nhö nhieàu ngöôøi giuùp möøng leã sinh nhaät baø con vaø baïn beø baèng caùch söû duïng nhöõng nghi thöùc. Coù ngöôøi ñaùnh daáu söï kieän baèng caùch mua baùnh sinh nhaät, ca haùt vaø thoåi taét neán. Coù ngöôøi thì taëng quaø. Caùc nghi thöùc ñöôïc söû duïng trong nhöõng neàn vaên hoùa xöa vaø hieän thôøi ñeå ñaùnh daáu böôùc chuyeån tieáp töø giai ñoaïn naøy sang giai ñoaïn khaùc, nhö laø töø tuoåi aáu thô sang tuoåi thaønh nieân. Caùc ví duï veà nhöõng nghi thöùc thuaàn vaên hoùa nhö leã bar mitzah trong neàn vaên hoùa Do Thaùi giaùo vaø caùc leã keát naïp trong neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi baûn xöù Chaâu UÙc. Caùc nghi leã keát naïp thöôøng theå hieän baèng “nhöõng tai öông” beân ngoaøi nhö laø ñaâm xuyeân da thòt, xaâm mình vaø ñoïc moät soá ñoaïn vaên trong caùc saùch thaùnh. Nghi thöùc thaáy ñöôïc beân ngoaøi keát hôïp vôùi nghi leã ñoïc tuïng, töông öùng vôùi nhöõng thay ñoåi beân trong con ngöôøi, vôùi hy voïng laø giuùp ngöôøi aáy tieáp xuùc vôùi nhöõng nguoàn löïc beân trong ñeå ñaùp öùng laïi nhöõng tai öông beân ngoaøi. Trong nhöõng hoaøn caûnh aáy, caùc baïn treû ruùt ra nhöõng yù töôûng veà nhöõng vai troø môùi cuûa mình, vaø tieáp xuùc vôùi nhöõng phaàn khaùc cuûa baûn thaân maø caùc em caàn phaûi chuaån bò ñeå nhaän ra. Söï chuyeån tieáp laø hoaït ñoäng töø moät caùi gì ñeå trôû thaønh moät caùi gì khaùc, vaø ñieàu naøy ñöôïc töôïng tröng baèng nghi thöùc. Caùc nghi thöùc ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân bôûi vì caùc em lieân tuïc ôû trong traïng thaùi chuyeån tieáp. Caùc em ñaùnh daáu nhöõng böôùc chuyeån tieáp baèng caùch söû duïng nhöõng nghi thöùc ñeå chöùng minh vôùi chính mình vaø vôùi ngöôøi khaùc raèng caùc thay ñoåi ñang dieãn ra. Chaúng haïn nhö moät baïn treû caïo troïc ñaàu coù theå noùi vôùi caùc baïn ñoàng trang vaø ngöôøi lôùn laø “Baây giôø toâi ñaõ quyeát ñònh ra maét ngöôøi ñôøi theo yù muoán cuûa rieâng mình. Toâi ñaõ chuyeån mình töø choã moät ñöùa beù laøm theo söï ñieàu khieån cuûa cha meï tôùi choã thaønh moät ngöôøi lôùn coù theå laøm chuû chính cuoäc ñôøi mình”. Nhö theá vieäc caïo ñaàu laø moät nghi thöùc chöùng toû laø moät nghi leã chuyeån töø treû em thaønh ngöôøi lôùn. Thanh thieáu nieân caàn daán thaân vaøo caùc nghi thöùc, baèng khoâng caùc em coù theå caûm thaáy bò goø boù vaø khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Trong nhöõng neàn vaên hoùa xöa, nhöõng ngöôøi ñöôïc keát naïp coù theå tieáp xuùc vôùi nhieàu vai troø khaùc nhau, caùc phaàn cuûa baûn thaân vaø caùc hình aûnh, xuaát phaùt töø nhöõng nieàm tin cuûa xaõ hoäi vaø nhöõng huyeàn thoaïi vaên hoùa. Nhöõng ngöôøi ñöôïc keát naïp coù theå döïa vaøo caùc vai troø naøy vaø coù chuyeän töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc. Tieác thay, xaõ hoäi phöông Taây hieän nay ñaõ hoùa ra ngheøo naøn phaàn naøo veà maët naøy do haäu quaû cuûa söï chuyeån dôøi töø neàn vaên hoùa nhieàu chieàu tôùi choã nhaán maïnh tính caù nhaân vaø söï caùch ly. Bôûi vaäy, ñieàu höõu ích laø giuùp thanh thieáu

nieân tieáp xuùc vôùi caùc phaàn khaùc nhau cuûa con ngöôøi beân trong baûn thaân, taïo neân vaø thöïc hieän caùc nghi thöùc ñeå ñaùnh daáu nhöõng ñieåm quan troïng trong cuoäc haønh trình tôùi tuoåi thaønh nieân cuûa caùc em. Vieäc söû duïng nghi thöùc trong tham vaán Caùc nhaø tham vaán coù theå nghó ra moät caùch ñaày töôûng töôïng vaø tích cöïc caùc nghi thöùc cho nhöõng muïc ñích cuï theå, trong söï keát hôïp vôùi caùc thaân chuû treû. Caùc nghi thöùc aáy coù theå ñöôïc taïo ra ñeå hoaøn thaønh vieäc taåy nheï vaø giuùp thanh thieáu nieân di chuyeån treân ñöôøng phaùt trieån cuûa mình. Chaúng haïn nhö neáu thaân chuû treû bò haïi vaø bò laïm duïng, ta coù theå yeâu caàu em veõ hình keû aùp böùc vaø ñoát hình aáy ñi. Vieäc ñoát hình seõ giuùp em truùt giaän qua haønh ñoäng ñoái vôùi keû ñaõ laïm duïng em. Ñieàu naøy seõ giuùp giaûi toûa vaø hoaøn thaønh vieäc taåy saïch, vaø tieán haønh tieáp baèng quyeát taám nhaän thöùc caùc vaán ñeà. Vieát thö cuõng coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät nghi thöùc. Quaù trình ghi nhöõng tö töôûng vaø caûm nghó leân giaáy maø khoâng caàn thoå loä coâng khai thöôøng coù theå giuùp thanh taåy vaø thoaùt khoûi nhöõng söï kieän phieàn muoän. Thö vieát ra khoâng caàn göûi ñi. Thöôøng thöôøng, nghi thöùc seõ hoaøn thaønh ngay trong khi vieát thö. Caùc nghi thöùc thöôøng coù theå ñöôïc söû duïng keát hôïp vôùi caùc bieåu töôïng (xem tieáp döôùi ñaây). Chaúng haïn nhö khi thanh thieáu nieân caàn loaïi boû moät yù kieán, tö töôûng, caûm nghó hoaëc moái quan heä, ta coù theå khuyeán khích baïn treû choïn moät bieåu töôïng tieâu bieåu cho söï vieäc muoán loaïi boû. Bieåu töôïng coù theå ñöôïc choân, loaïi boû baèng caùch khaùc hoaëc huûy ñi theo nghi thöùc. Trong khi thöïc hieän nghi thöùc, nhaø tham vaán coù theå giuùp baïn treû tìm hieåu nhöõng caûm nghó vaø tö töôûng cuûa mình trong khi em loaïi boû moái quan heä cuûa mình vôùi baát cöù ñieàu gì maø bieåu töôïng laøm töôïng tröng. Muïc ñích chính cuûa nghi thöùc laø giuùp cho baïn treû coù theå tieán tôùi töông lai maø ít bò quaáy raày bôûi nhöõng tö töôûng vaø caûm nghó lieân quan ñeán nhöõng söï kieän ñaõ qua.

SÖÛ DUÏNG BIEÅU TÖÔÏNG Caùc bieåu töôïng, ñeå söû duïng trong vieäc tham vaán thanh thieáu nieân, laø nhöõng vaät theå ñaëc bieät coù theå ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho nhöõng tö töôûng, caûm nghó, nieàm tin, con ngöôøi, caùc moái quan heä vaø moät loaït caùc söï vaät khaùc. Thænh thoaûng, vieäc tham vaán vôùi thanh thieáu nieân dieãn ra trong moâi tröôøng rieâng cuûa caùc em, vaø trong tröôøng hôïp naøy baát cöù caùi gì coù saün ôû ñoù ñeàu coù theå duøng laøm bieåu töôïng. Boä duïng cuï bieåu töôïng cuûa rieâng nhaø tham vaán toát hôn heát laø neân coù nhöõng moùn maø thanh thieáu nieân öa thích. Caùc moùn naøy coù theå goàm coù hoøn ñaù, mieáng goã, caùi loâng chim, vaät trang söùc, ñoà chôi, con vaät thu nhoû, quaû caàu thuûy tinh, buùt chì, quaû boùng, caùi

goái, ngoïn neán, töôïng nhoû, hoäp coù naép ñaäy, caùc thöù hoäp ñöïng ñoà khaùc vaø nhieàu moùn nho nhoû khaùc (xem trang 123 coù danh muïc ñaày ñuû caùc bieåu töôïng). Taàm quan troïng cuûa caùc bieåu töôïng Jung (1968) tin raèng caùc bieåu töôïng coù theå giuùp phaùt hieän phaàn voâ thöùc. Ñi vaøo phaàn voâ thöùc coù theå ñaëc bieät höõu ích khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân bôûi vì quaù trình caù theå hoùa cuûa thanh thieáu nieân bao goàm söï töông taùc giöõa baûn ngaõ yù thöùc vaø voâ thöùc. Baèng caùch söû duïng bieåu töôïng, nhaø tham vaán coù theå giuùp thanh thieáu nieân ñem phaàn voâ thöùc vaøo suy nghó yù thöùc, nhôø ñoù thanh thieáu nieân ñaït ñöôïc söï hieåu bieát veà baûn thaân. Vôùi söï hieåu bieät veà baûn thaân caøng gia taêng, thanh thieáu nieân coù veû coù nhieàu löïa choïn vaø töï chuû hôn veà caùch cö xöû vaø thay ñoåi. Söû duïng bieåu töôïng Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, caùc bieåu töôïng coù theå ñöôïc söû duïng cho nhöõng muïc ñích sau ñaây : 1�Giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vaø phaùt hieän thoâng tin moät caùch coù yù thöùc. 2�Giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vaø tìm hieåu caùc caûm nghó, nieàm tin vaø tö töôûng. 3�Töôïng tröng cho caùc khaû naêng thay theá cuï theå, nhôø ñoù coù theå xaùc ñònh caùc khaû

naêng naøy ñeå so saùnh. 4�Töôïng tröng cho caùc cöïc beân trong baûn ngaõ nhôø ñoù coù theå tìm hieåu caùc cöïc naøy. 5�Töôïng tröng cho nhöõng con ngöôøi cuï theå ñeå cuoäc ñoái thoaïi ñoùng vai nhöõng ngöôøi

naøy coù theå dieãn ra. 6�Töôïng tröng cho moät caùi gì coù giaù trò tích cöïc hoaëc tieâu cöïc coù theå caàn phaûi loaïi boû

hoaëc xöû lyù theo moät caùch naøo khaùc. Ñoái vôùi moãi muïc ñích neâu treân, tröôùc heát thanh thieáu nieân ñöôïc môøi choïn ra moät hoaëc nhieàu bieåu töôïng ñeå töôïng tröng cho moät caùi gì ñoù töông öùng. Ñoâi khi thanh thieáu nieân choïn moät bieåu töôïng vaø tin chaéc raèng ñoù laø bieåu töôïng em choïn cho moät muïc ñích roõ raøng. Khi khaùc, thanh thieáu nieân coù thaáy khoù choïn moät bieåu töôïng vaø coù theå maát nhieàu thôøi gian ñeå nhaët leân roài boû xuoáng nhöõng bieåu töôïng, hoaëc nhìn chuùng vaø suy nghó veà chuùng. Trong tröôøng hôïp naøy, nhaø tham vaán coù theå choïn laøm coâng vieäc phaûn hoài veà quaù trình ñang dieãn ra. Chaúng haïn nhö, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Döôøng nhö em ñang thaáy khoù choïn ra moät bieåu töôïng”. Coù theå sau ñoù cuoäc thaûo luaän seõ dieãn ra lieân quan tôùi söï khoù khaên cuûa thanh thieáu nieân trong vieäc choïn bieåu töôïng, vaø vieäc naøy seõ cung caáp thoâng tin höõu ích. Coù theå baïn treû seõ noùi raèng khoâng bieåu töôïng naøo coù theå töôïng tröng thoûa ñaùng vaán ñeà ñang caàn xem xeùt. Trong tröôøng hôïp naøy, nhaø tham vaán coù theå môøi goïi baïn treû choïn theâm moät bieåu töôïng nöõa ñeå töôïng tröng cho baát cöù ñieàu gì maø em coøn thaáy thieáu.

Khi bieåu töôïng ñaõ ñöôïc choïn, ta coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân moâ taû bieåu töôïng vaø caùc ñaëc tính cuûa noù. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy noùi cho coâ nghe veà bieåu töôïng” hoaëc hoûi : “Em coù theå noùi gì veà bieåu töôïng naøy?” hoaëc “Bieåu töôïng naøy gioáng caùi gì?”. Xin löu yù laø caâu hoûi khoâng yeâu caàu baïn treû giaûi thích bieåu töôïng, nhöng khuyeán khích em moâ taû chính bieåu töôïng aáy. Baèng caùch yeâu caàu baïn treû moâ taû bieåu töôïng, coù theå nhöõng ñaëc tính cuûa bieåu töôïng seõ ñöôïc nhaän dieän lieân quan ñeán baát cöù ñieàu gì maø bieåu töôïng töôïng tröng, nhöng ñieàu naøy seõ laøm cho chính baïn treû ngaïc nhieân vì tröôùc ñoù caùc ñaëc tính aáy chöa ñöôïc nhaän bieát. Caùc ñaëc tính aáy vaø nhöõng yù töôûng lieân heä tröôùc ñoù coù theå bò ñeø neùn trong tieàm thöùc. Nhö theá, caùc yù töôûng trong tieàm thöùc tröôùc ñoù khoâng nhaän bieát ñöôïc coù theå ñöôïc gôïi leân qua thaûo luaän veà bieåu töôïng vaø ñöôïc nhaän ra. Cuøng vôùi vieäc thaûo luaän veà bieåu töôïng nhö vöøa moâ taû, nhaø tham vaán taäp trung chuù yù vaøo kinh nghieäm “tröïc tieáp tröôùc maét” lieân quan ñeán vieäc löïa choïn vaø moâ taû bieåu töôïng. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em coù söï xuùc caûm ra sao khi em choïn bieåu töôïng aáy?”, “Khi traûi qua xuùc caûm aáy, em coù yù nghó gì?” vaø “Em coù theå noùi cho coâ bieát ñieàu gì ñang dieãn ra trong em (hoaëc em ñang caûm nhaän nhö theá naøo) khi em moâ taû bieåu töôïng?”. Nhö theá, kinh nghieäm veà söï löïa choïn moät bieåu töôïng vaø moâ taû bieåu töôïng taïo cô hoäi cho thanh thieáu nieân xem xeùt vaø tìm hieåu nhöõng caûm nghó hieän coù vaø nhöõng phaûn öùng lieân quan ñeán vieäc löïa choïn vaø moâ taû bieåu töôïng. Phöông phaùp “ôû ñaây vaø baây giôø” cuûa Gestalt coù theå giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vôùi nhöõng yù töôûng vaø caûm nghó quan troïng trong yù thöùc vaø voâ thöùc. Ngoaøi ra, nhaø tham vaán coù theå cung caáp nhöõng caâu noùi phaûn hoài veà haønh vi cuûa thanh thieáu nieân. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ ñeå yù thaáy raèng khi em noùi veà bieåu töôïng cuûa em, em trôû neân nhö bò kích ñoäng”. Qua suoát quaù trình, bieåu töôïng vaãn luoân raát quan troïng vì ñieàu maø noù töôïng tröng vaø söï chuù yù gia taêng maø noù khôi leân. Khi moät bieåu töôïng laø phaàn phoùng ngoaïi cuûa thanh thieáu nieân, noù caàn ñöôïc ñoái xöû teá nhò vaø toân troïng vì tính deã toån thöông cuûa baïn treû. Söû duïng bieåu töôïng ñeå tieáp xuùc vaø phaùt hieän thoâng tin Khi nhaø tham vaán nhaän thaáy thaân chuû gaëp khoù khaên khi noùi veà hoaøn caûnh, söï kieän hoaëc kinh nghieäm, thì coù theå ñoù laø dòp thích hôïp ñeå nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân löïa choïn moät bieåu töôïng töôïng tröng cho baát cöù ñieàu gì ñang thaûo luaän. Chaúng haïn nhö haõy töôûng töôïng thaân chuû gaëp khoù khaên khi noùi veà tình hình trong nhaø nhö theá naøo vaøo nhöõng böõa aên. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Em haõy choïn moät bieåu töôïng töôïng tröng cho tình hình trong nhaø em vaøo caùc böõa aên”. Khi thanh thieáu nieân baét ñaàu moâ taû nhöõng neùt rieâng vaø nhöõng ñaëc tính cuûa bieåu töôïng thì coù theå em ñaõ tieáp xuùc ñöôïc vaø phaùt hieän thoâng tin ñaõ töøng aån mình trong tieàm thöùc.

Söû duïng bieåu töôïng ñeå tieáp xuùc vaø tìm hieåu caùc caûm nghó, nieàm tin vaø tö töôûng Ñoâi khi yeâu caàu thanh thieáu nieân choïn moät bieåu töôïng töôïng tröng cho moät tö töôûng, nieàm tin vaø caûm nghó cuï theå coù theå laø ñieàu höõu ích. Khi ñaõ choïn bieåu töôïng, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû moâ taû bieåu töôïng moät caùch ñaày ñuû. Trong phaàn thaûo luaän naøy coù theå thoâng tin môùi seõ xuaát hieän veà nhöõng phaûn öùng beân trong cuûa thanh thieáu nieân ñoái vôùi baát cöù ñieàu gì maø bieåu töôïng töôïng tröng. Ta cuõng coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân noùi chuyeän vôùi bieåu töôïng vaø noùi vôùi bieåu töôïng baát cöù ñieàu gì em muoán noùi. Chaúng haïn nhö haõy töôûng töôïng raèng thanh thieáu nieân choïn moät bieåu töôïng töôïng tröng cho söï baát bình maø em coù ñoái vôùi moät nhaân vaät ñaëc bieät naøo ñoù. Söï baát bình coù theå khoù chòu ñoái vôùi thanh thieáu nieân vì noù gaây phieàn haø cho em lieân tuïc. Sau khi duøng bieåu töôïng töôïng tröng cho söï baát bình, thanh thieáu nieân coù theå bieåu loä söï töùc giaän ñoái vôùi söï baát bình vaø baûo noù phaûi bieán ñi. Baáy giôø coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân traû lôøi thay cho söï baát bình. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ muoán em töôûng töôïng raèng em laø söï baát bình do bieåu töôïng aáy töôïng tröng vaø haõy traû lôøi cho ñieàu em vöøa noùi vôùi noù”. Nhö theá seõ taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa baïn treû vaø söï baát bình cuûa em coù theå giuùp em giaûi quyeát ñöôïc caûm nghó öu phieàn. Phoùng ngoaïi moät caûm nghó theo caùch naøy coù theå laøm taêng löïc cho thanh thieáu nieân giuùp em kieåm soaùt ñöôïc moät caûm nghó vaø nhöõng taùc ñoäng phieàn toaùi cuûa noù. Söû duïng bieåu töôïng ñeå xaùc ñònh caùc khaû naêng thay ñoåi ñeå so saùnh Thöôøng thanh thieáu nieân bò boái roái tröôùc nhöõng khaû naêng thay ñoåi hoaëc nhöõng löïa choïn caùc em ñang coù. Trong tröôøng hôïp aáy, ta coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân choïn nhöõng bieåu töôïng maø moãi bieåu töôïng töôïng tröng cho nhöõng söï löïa choïn em ñang coù. Caùc bieåu töôïng ñöôïc choïn coù theå ñöôïc xöû lyù baèng caùch yeâu caàu thaân chuû moâ taû töøng bieåu töôïng. Roài nhaø tham vaán coù theå ñöa ra lôøi höôùng daãn : “Haõy saép xeáp caùc bieåu töôïng em ñaõ choïn vaøo choã naøy (nhaø tham vaán chæ choã) ñeå cho thaáy chuùng lieân heä vôùi nhau nhö theá naøo. “Baèng caùch yeâu caàu thanh thieáu nieân laøm nhö theá, coù theå hai khaû naêng thay ñoåi gioáng nhau ñöôïc xeáp chung moät choã vaø söï löïa choïn thöù ba ñöôïc xeáp ôû choã xa. Söï thaûo luaän veà caùch saép xeáp caùc bieåu töôïng coù theå höõu ích khi noù khôi daäy söï chuù yù cuûa baïn treû ñoái vôùi nhöõng löïa choïn saün coù. Sau ñoù ta coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân sôø vaøo moät bieåu töôïng vaø noùi veà bieåu töôïng em ñang sôø vaøo, vaø moâ taû nhöõng thuaän lôïi vaø nhöõng baát tieän lieân quan ñeán khaû naêng thay theá maø noù töôïng tröng. Baèng caùch sôø vaøo bieåu töôïng trong khi noùi veà noù, baïn treû xaùc ñònh nhöõng yù töôûng lieân quan ñeán bieåu töôïng aáy treân chính bieåu töôïng aáy. Roài chuyeån khoûi vieäc sôø vaø noùi vôùi bieåu töôïng naøy sang sôø vaø noùi vôùi moät bieåu töôïng

khaùc, thanh thieáu nieân coù theå tieáp xuùc vôùi nhöõng ñieåm tích cöïc vaø tieâu cöïc lieân quan ñeå moãi khaû naêng thay theá. Ñieàu ñoâi khi coù theå höõu ích ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa nhöõng khaû naêng thay theá. Ñeå laøm ñieàu naøy, ta caàn nhaéc cho thanh thieáu nieân sôø vaøo moät bieåu töôïng trong khi lyù luaän veà söï thay theá maø noù töôïng tröng. Roài baïn treû coù theå sôø moät bieåu töôïng khaùc, töôïng tröng cho moät khaû naêng thay theá khaùc, vaø lyù luaän vôùi ñieàu ñoù. Trong khi quaù trình naøy tieáp dieãn, thanh thieáu nieân coù theå quyeát ñònh dôøi choã caùc bieåu töôïng ñeå caùc vò trí töông ñoái cuûa chuùng thay ñoåi khi xuaát hieän nhöõng möùc ñoä öu tieân. Hình aûnh cuï theå thanh thieáu nieân coù ñöôïc khi quan saùt söï dôøi choã caùc bieåu töôïng thaät höõu ích vì noù phoùng ngoaïi nhöõng yù töôûng trong yù thöùc vaø voâ thöùc maø thanh thieáu nieân ñaõ coù, ñöôïc töôïng tröng döôùi daïng cuï theå. Phöông phaùp söû duïng bieåu töôïng moâ taû treân ñaây neân ñöôïc ñoái chieáu vôùi vieäc tuyeån loïc nhöõng khaû naêng löïa choïn baèng caùch söû duïng nhöõng goái ñeäm theo moâ taû trong Chöông 11. Söû duïng bieåu töôïng töôïng tröng cho caùc cöïc beân trong baûn ngaõ Caùc bieåu töôïng cuõng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho caùc cöïc beân trong baûn ngaõ. Trong khi thanh thieáu nieân phaán ñaáu ñeå ñaït tôùi baûn saéc rieâng vaø söï caù theå hoùa, caùc em cuõng ñöôïc töï do hôn neáu nhaän bieát raèng beân trong caùc em toàn taïi caùc ñoái cöïc. Chaúng haïn caùc thanh thieáu nieân cuõng gioáng nhö ngöôøi lôùn, coù tieàm naêng trôû neân nhaân haäu hoaëc hung baïo, yeâu thöông hoaëc thuø gheùt, roäng löôïng hoaëc keo kieät. Taát caû chuùng ta ñeàu coù nhöõng ñaëc tính aáy trong con ngöôøi mình. Chaáp nhaän raèng caùc cöïc aáy toàn taïi coù theå laø moät söï giaûi toûa ñoái vôùi baïn treû vaø coù theå cho caùc em söï töï do lôùn hôn ñeå löïa choïn vaø laøm chuû caùch cö xöû cuûa mình. Khi moät thaân chuû thaáy boái roái vì khoâng bieát chaéc veà caùc cöïc aáy, ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu thaân chuû choïn nhöõng bieåu töôïng töôïng tröng cho caùc thaùi cöïc ñang coøn baên khoaên. Moät quaù trình töông töï nhö theá duøng ñeå tìm hieåu caùc khaû naêng thay ñoåi cuõng coù theå ñöôïc söû duïng. Qua söï tìm hieåu naøy thanh thieáu nieân coù theå hôïp nhaát hai thaùi cöïc vaø nhaän ra raèng ngöôøi ta coù theå tieáp tuïc duy trì söï hôïp nhaát aáy, vaø coù theå choïn moät vò trí ñaëc bieät trong chuoãi lieân tuïc aáy ôû baát cöù thôøi ñieåm naøo. Chaúng haïn nhö trong chuoãi lieân tuïc roäng löôïng – keo kieät, moät thanh thieáu nieân coù theå quyeát ñònh toû ra khaù roäng löôïng, nhöng khoâng quaù ñaùng, trong moät hoaøn caûnh nhaát ñònh, vaø toû ra keo kieät trong moät hoaøn caûnh khaùc. Nhö theá, baïn treû ñöôïc taêng löïc vaø coù theå cöông quyeát naém laáy quyeàn ñieàu khieån haønh vi cuûa mình, chöù khoâng bò goø boù bôûi söï suy nghó xô cöùng theo taùc ñoäng cuûa caùc nguoàn beân ngoaøi. Gioáng nhö vieäc söû duïng bieåu töôïng ñeå choïn nhöõng khaû naêng thay ñoåi, kyõ thuaät naøy vaø kyõ thuaät moâ taû döôùi ñaây caàn ñöôïc ñoái chieáu vôùi kyõ thuaät kòch taâm lyù khi cuoäc ñoái thoaïi ñöôïc taïo ra giöõa caùc goái ñeäm (xem Chöông 11)

Söû duïng bieåu töôïng töôïng tröng cho con ngöôøi ñeå cuoäc ñoái thoaïi ñoùng vai coù theå dieãn ra Caùc bieåu töôïng cuõng coù theå ñöôïc söû duïng nhö theá ñeå taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa bieåu töôïng töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi khaùc. Khi laøm ñieàu naøy, ñieàu quan troïng laø baïn treû döïa vaøo ñieàu ñöôïc noùi ra trong cuoäc ñoái thoaïi baèng caùch sôø vaøo bieåu töôïng lieân heä trong khi noùi vôùi tö caùch ñaïi dieän cho ngöôøi maø noù töôïng tröng. Kyõ thuaät naøy ñaëc bieät höõu ích khi baïn treû boái roái vì nhöõng vaán ñeà veà quan heä vôùi ngöôøi khaùc. Trong hoaøn caûnh naøy noù coù theå giuùp thaáy ñöôïc nhöõng vaán ñeà rieâng cuûa thanh thieáu nieân cuõng nhö söï hieåu bieát phaàn naøo veà phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc ñoái vôùi caùc vaán ñeà naøy. Söû duïng bieåu töôïng töôïng tröng cho caùi gì caàn phaûi loaïi boû Ñieåm naøy ñaõ thaûo luaän trong phaàn noùi veà vieäc söû duïng nghi thöùc. VIEÄC SÖÛ DUÏNG KHAY CAÙT Laøm vieäc baèng khay caùt ñaõ ñöôïc söû duïng thaønh truyeàn thoáng ñoái vôùi treû em, nhöng coù theå cöïc kyø höõu duïng khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân (vaø ngay caû khi laøm vieäc vôùi moät vaøi ngöôøi lôùn). Khi söû duïng khay caùt, chuùng ta caàn nhôù raèng thanh thieáu nieân vöøa qua khoûi tuoåi thieáu nhi, neân ñieàu quan troïng laø phaûi xaùc ñònh laïi vôùi caùc em raèng laøm vieäc vôùi khay caùt khoâng phaûi laø troø treû con nhöng laø moät kyõ thuaät maø moät soá caùc nhaø tham vaán coøn söû duïng cho caû ngöôøi lôùn. Vôùi moät soá baïn treû, cuõng coù theå höõu ích khi moâ taû vaén taét lòch söû cuûa söï laøm vieäc baèng khay caùt. Söï laøm vieäc baèng khay caùt böôùc ñaàu ñöôïc trieån khai do baø Margaret Lowenfeld, 1967). Baø laøm vieäc vôùi treû em baèng caùch söû duïng nhöõng bieåu töôïng trong moät khay caùt ñeå khuyeán khích söï boäc baïch khoâng duøng lôøi noùi voán ít chòu söï taùc ñoäng cuûa söï suy nghó thuaàn lyù. Baø thu thaäp nhöõng vaät duïng nhoû, caùc nhaõn daùn toâ maøu, caùc maûnh giaáy, kim loaïi vaø ñaát naën vaø giöõ nhöõng moùn aáy trong caùi maø nhöõng baänh nhaân treû cuûa baø goïi laø “Chieác hoäp kyø dieäu” (Ryce – Menuhin, 1992). Phöông phaùp naøy phaùt trieån töø khaùt voïng cuûa baø Lowenfeld muoán tìm moät phöông caùch giuùp treû em noùi chuyeän maø khoâng duøng ngoân ngöõ. Töø coâng trình cuûa baø Lowenfeld, baø Dora Kalff taïo ra moät khuoân khoå ñeå laøm vieäc vôùi treû em vaø ngöôøi lôùn. Baø phaùt hieän raèng nhieàu ñieàu coù theå ñaït ñöôïc qua söû duïng caùch trình baøy töôïng tröng trong khay caùt coøn nhieàu hôn laø noùi chuyeän tröïc tieáp. Baø Kalff tin raèng söï laøm vieäc baèng khay caùt ñem ñeán cho nhaø tham vaán vaø thaân chuû moät hình aûnh khoâng lôøi noùi coù theå töôïng tröng cho nhöõng yù nghóa chöa töøng ñöôïc bieát ñeán hoaëc ñöôïc thaáu hieåu ñaày ñuû bôûi baát cöù thaân chuû hoaëc nhaø tham vaán naøo (Ryce – Menuhin, 1992). Nhö theá khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, nhöõng hình aûnh khoâng lôøi naøy coù theå ñöôïc tìm hieåu khi thanh thieáu nieân ñaët caùc bieåu töôïng trong khay caùt. Ngöôøi ta coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân thaûo luaän veà vieäc saép xeáp caùc bieåu töôïng vaø moái lieân heä

vôùi nhau giöõa caùc bieåu töôïng aáy. Ñieàu naøy khaùc vôùi söï laøm vieäc vôùi treû em, bôûi vì khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân, nhaø tham vaán thöôøng khoâng coù chuû taâm giuùp caùc em troø chuyeän khoâng ngoân ngöõ. Traùi laïi, nhaø tham vaán söû duïng khay caùt ñeå giuùp thanh thieáu nieân suy nghó baèng caùch quan saùt taän maét nhöõng giaûi baøy töôïng tröng cuï theå yù töôûng cuûa caùc em trong khay caùt, ñeå cho caùc yù töôûng naøy coù theå ñöôïc chuyeån thaønh lôøi noùi. Thieát bò vaø vaät lieäu Moät khay caùt caàn coù laø moät loaïi hoäp môû. Moät khay lôùn thì toát hôn ñeå ñuû choã cho nhöõng moâi tröôøng khaùc nhau trong khay caùt. Khay phaûi laø hình boán goùc ñeå coù nhöõng goùc töôïng tröng cho nhöõng choã an toaøn hoaëc coù theå sa baãy. Côõ thích hôïp laø moät hình vuoâng vôùi moãi caïnh khoaûng 0,75m. Chieàu cao neân leân tôùi 150 milimet (1 taác röôõi). Ñoä saâu cuûa caùt trong khay cuõng caàn ñaït tôùi 7,5cm, coøn laïi khoaûng troáng 7,5cm töø maët caùt leân ñeán rìa khay vôùi caùt ñöôïc traûi ñeàu. Caùc bieåu töôïng duøng trong khay caùt goàm moät loaït nhöõng vaät nhoû ñöôïc tuyeån choïn bôûi vì chuùng coù nhöõng tính chaát giuùp deã daøng neâu yù nghóa töôïng tröng. Caùc thöù nhö sau ñaây thaät höõu duïng : • ñaù to, ñaù nhoû, voû soø vaø nhöõng mieáng goã • nhöõng hoäp nhoû vaø bình ñöïng coù naép • vaät trang söùc • haït chuoãi • oå khoùa vaø chìa khoùa • caây xanh, ñoäng vaät, xe coä, haøng raøo loaïi ñoà chôi • caùc töôïng nhoû Thöïc söï khoâng coù giôùi haïn naøo cho caùc loaïi ñoà vaät coù theå duøng laøm bieåu töôïng. Moät soá bieåu töôïng coù theå töôïng tröng toát hôn cho nhöõng yù töôûng tröøu töôïng; ví duï nhöõng bieåu töôïng nhö loâng chim hoaëc quaû caàu thuûy tinh. Lyù do ñeå söû duïng khay caùt Laø nhaø tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn nhôù taàm quan troïng cuûa vieäc giöõ cho baïn treû luoân chuù yù vaø tham gia vaøo quaù trình tham vaán. Phaàn lôùn thanh thieáu nieân thích thöû nghieäm nhöõng caùch môùi ñeå theå hieän chính mình. Vieäc söû duïng khay caùt ñem ñeán cho caùc em caùch thöùc môùi laï ñeå laøm vieäc naøy. Khi söû duïng khay caùt moät soá thanh thieáu nieân thaáy thích thuù trôû laïi tieáp xuùc vôùi nhöõng kyõ nieäm aáu thô vaø sung söôùng lui veà vôùi nhöõng haønh vi treû con. Tuy nhieân, ñoái vôùi

phaàn lôùn thanh thieáu nieân, vieäc söû duïng khay caùt lieân heä ñeán haønh vi raát khaùc laï vì noù neâu leân söï thaùch thöùc raát lyù thuù ñoái vôùi caùc em. Caùc em seõ laøm vieäc theo caùch raát chín chaén vaø cuûa ngöôøi ôû giai ñoaïn sôùm cuûa tuoåi thaønh nieân trong khi taïo neân vaø tieán tôùi vôùi nhöõng noäi dung trong quaù trình laøm vieäc vôùi khay caùt. Thöôøng thöôøng, vôùi thanh thieáu nieân, khay caùt coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp baïn treû : • keå chuyeän cuûa mình • tìm hieåu nhöõng caûm nghó, caûm töôûng, hoaøn caûnh vaø nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán

caâu chuyeän • tìm hieåu caùc hoaøn caûnh vaø söï kieän quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai • ñaït tôùi söï hieåu bieát coù yù thöùc veà nhöõng yeáu toá hoaëc söï kieän xaûy ra trong ñôøi caùc

em Söû duïng khay caùt Moät caùch toát ñeå baét ñaàu laø môøi goïi thanh thieáu nieân choïn vaø söû duïng caùc bieåu töôïng maø em muoán ñeå taïo neân quang caûnh hoaëc böùc tranh trong caùt ñeå töôïng tröng cho nhöõng söï kieän vaø caâu chuyeän maø em muoán moâ taû veà cuoäc ñôøi mình. Ñoâi khi moät thanh thieáu nieân seõ baét ñaàu keå chuyeän maø khoâng choïn tröôùc nhöõng bieåu töôïng. Trong tröôøng hôïp naøy nhaø tham vaán coù theå caét ngang vaø noùi : “Ñöôïc laém, em vöøa keå cho coâ nghe laø em cöôõi xe ñaïp ñeán nhaø baïn em. Em coù theå ñaët moät bieåu töôïng vaøo caùt ñeå töôïng tröng cho chieác xe ñaïp cuûa em vaø moät bieåu töôïng khaùc töôïng tröng cho choã ôû cuûa baïn em khoâng?”. Baèng caùch naøy thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích döïng bieåu töôïng cho caâu chuyeän trong khi ñöôïc thuaät laïi. Moät soá thanh thieáu nieân seõ moâ taû töï nhieân caâu chuyeän caùc em ñang keå trong khi caâu chuyeän tieáp tuïc phaùt trieån trong khay caùt. Caùc thanh thieáu nieân khaùc coù theå baét ñaàu taïo döïng böùc tranh, baèng caùch ñaët caùc bieåu töôïng trong caùt, maø khoâng noùi gì. Luùc naøy nhaø tham vaán coù theå coù moät söï löïa choïn. Hoaëc laø chæ quan saùt cho ñeán khi böùc tranh hoaøn thaønh, hoaëc laø coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân thuaät chuyeän trong khi taïo döïng böùc tranh. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Em coù theå noùi laø em ñang laøm gì trong khi em döïng leân böùc tranh khoâng?”. Tuy nhieân, trong khi böùc tranh ñang ñöôïc taïo döïng, ñieàu quan troïng laø quan saùt quaù trình moät caùch kyõ löôõng vaø ñeå cho quaù trình dieãn ra maø khoâng coù söï can thieäp hoaëc söï giaûi thích khoâng caàn thieát. Moät soá thanh thieáu nieân coù theå thích hoaøn thaønh coâng trình tröôùc khi thaûo luaän veà böùc tranh. Ñoái vôùi caùc baïn treû khaùc, caùc kyõ naêng tham vaán coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp xöû lyù thoâng tin, caûm nghó vaø nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán böùc tranh, trong khi böùc tranh ñöôïc trieån khai. Moät khi ñaõ hoaøn thaønh, böùc tranh caàn ñöôïc xöû lyù baèng caùch söû duïng caùc kyõ naêng tham vaán.

Trong vieäc xöû lyù böùc tranh treân khay caùt, ñieàu quan troïng laø khoâng vöôït quaù yù nghóa ñaõ ñöôïc thanh thieáu nieân hieåu vaø söû duïng lieân quan tôùi caùc bieåu töôïng hoaëc tôùi böùc tranh. Phaûn hoài caùc quan saùt veà vieäc ñaët caùc bieåu töôïng trong moái quan heä vôùi nhau laø ñaëc bieät höõu ích khi xöû lyù coâng trình treân khay caùt. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ löu yù thaáy raèng caâu chuyeän cuûa em ñöôïc trieån khai ôû moät goùc khay caùt. Em coù theå noùi cho coâ bieát coù chuyeän gì treân phaàn coøn laïi cuûa khay caùt khoâng?”. Baèng caùch naøy, nhaø tham vaán coù theå phaùt hieän nhöõng choã thieáu hoaëc queân trong böùc tranh cuûa thanh thieáu nieân maø nhöõng thieáu soùt naøy coù theå coù lieân heä quan troïng tôùi caâu chuyeän cuûa thanh thieáu nieân. Ngoaøi ra, caùc kyõ naêng phaûn aùnh cuõng coù giaù trò khi ñaùp öùng laïi nhöõng yù töôûng vaø caûm nghó do thaân chuû bieåu loä. Muïc ñích coâng vieäc nôi khay caùt laø ñeå khuyeán khích tieát loä chaát lieäu seõ giuùp cho thanh thieáu nieân ñaït söï hieåu bieát lôùn lao hôn veà baûn thaân vaø veà nhöõng hoaøn caûnh hieän thôøi trong cuoäc soáng cuûa caùc em. Söï taêng tröôûng vaø cô hoäi caûm thaáy ñöôïc taêng löïc, quyeát ñònh löïa choïn vaø laøm chuû ñònh höôùng cuoäc ñôøi cuûa caùc em seõ ñeán cuøng vôùi söï tieát loä naøy, vaø söï quan taâm cao hôn veà hoaøn caûnh cuûa mình. Baïn ñoïc muoán bieát theâm veà coâng vieäc nôi khay caùt coù theå ñoïc Ryce – Menuhin (1992) hoaëc Mitchell vaø Friedman (1994). SÖÛ DUÏNG NHÖÕNG ÑOÄNG VAÄT THU NHOÛ Kyõ thuaät naøy coù möùc haáp daãn cao ñoái vôùi phaàn lôùn thanh thieáu nieân. Neáu ñöôïc baét ñaàu töï nhieân, nhöng vôùi nhieät tình, kyõ thuaät naøy coù theå raát höõu ích cho vieäc xoùa ñi söï bôõ ngôõ ban ñaàu vaø söï hôïp taùc. Khi thanh thieáu nieân ñöôïc môøi goïi söû duïng kyõ thuaät naøy, caùc em trôû neân thích thuù vôùi coâng vieäc coù theå ñöôïc xöû lyù vui veû hoaëc thöïc hieän nghieâm tuùc. Thöôøng thöôøng, khi caùc em baét ñaàu söû duïng caùch thöùc vui veû, thì thoâng tin quan troïng coù tính chaát nghieâm tuùc seõ hieän leân khi baïn treû naøy tích cöïc daán thaân vaøo quaù trình tham vaán. Kyõ thuaät lieân quan tôùi vieäc söû duïng ñoäng vaät thu nhoû thöôøng ñöôïc duøng nhö bieåu töôïng ñeå töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi trong gia ñình thaân chuû hoaëc trong heä thoáng xaõ hoäi. Noù laø moät kyõ thuaät phoùng ngoaïi ñaëc bieät chuù troïng tôùi vieäc tìm hieåu caùc moái quan heä cuûa thanh thieáu nieân vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Nhöõng lôïi theá cuûa vieäc söû duïng kyõ thuaät phoùng ngoaïi Coù raát nhieàu lôïi theá trong vieäc söû duïng caùc kyõ thuaät phoùng ngoaïi vôùi thanh thieáu nieân: 1�Clark (1995) chæ ra raèng caùc kyõ thuaät phoùng ngoaïi naâng cao moái quan heä nhaø tham

vaán – thaân chuû, giuùp hieåu bieát thaân chuû vaø coù theå höõu ích trong vieäc laøm saùng toû caùc muïc tieâu vaø xaùc ñònh tieán trình tham vaán.

2�Reyes (1994) noùi veà söï höõu duïng cuûa caùc bieåu töôïng trong vieäc chuyeån höôùng ñoái thoaïi tham vaán töø ngoaøi vaøo trong thaønh höôùng ñoái thoaïi töø trong ra ngoaøi. Söû duïng höôùng nhìn töø ngoaøi vaøo trong, thaân chuû vaø nhaø tham vaán coá nhìn töø beân ngoaøi ñieàu gì ñang dieãn ra beân trong thaân chuû, trong khi söû duïng höôùng nhìn töø trong ra ngoaøi, thaân chuû bieåu loä, qua kyõ thuaät phoùng ngoaïi, ñieàu ñaùng xaûy ra beân trong, do ñoù coù theå quan saùt ñöôïc ngay beân ngoaøi.

3�Waiswol (1995) chæ ra raèng pheùp phoùng ngoaïi khoâng chæ laøm deã daøng söï giao tieáp maø noù coøn cho pheùp vöôït qua caùc chöôùng ngaïi, keát quaû laø vöôït qua ñöôïc caû söï phaûn khaùng.

4�Caùc kyõ thuaät phoùng ngoaïi, ít coù veû ñe doïa hôn ñoái vôùi baïn treû vì caùch giaùn tieáp maø caùc kyõ thuaät naøy tieáp caän vôùi thoâng tin veà caù nhaân.

Khi söû duïng nhöõng ñoäng vaät thu nhoû, vaán ñeà teá nhò coù theå ñöôïc thaûo luaän lieân quan ñeán caùc bieåu töôïng söû duïng, chöù khoâng lieân heä tröïc tieáp ñeán hoaøn caûnh soáng thöïc cuûa baïn treû. Trong quaù trình naøy, baïn treû coù theå so saùnh thoâng tin lieân quan ñeán caùc bieåu töôïng vôùi cuoäc soáng thöïc, tuyeån choïn ñieàu gì thích hôïp vaø loaïi boû ñieàu gì khoâng thích hôïp vaø ñieàu gì quaù ñau ñôùn hoaëc nguy hieåm neáu giöõ laáy. Baèng caùch söû duïng kyõ thuaät naøy, chuùng toâi tin raèng chuùng ta thöôøng phaùt hieän ñöôïc nhöõng ñieàu quan troïng caàn giaûi quyeát trong cuoäc soáng cuûa thanh thieáu nieân voán khoâng theå tieát loä neáu söû duïng caùc chieán löôïc khaùc. Trong kyõ thuaät naøy, thanh thieáu nieân phoùng ngoaïi nhöõng yù töôûng töø gia ñình, nhoùm baïn ñoàng trang hoaëc heä thoáng xaõ hoäi khaùc leân caùc ñoäng vaät thu nhoû ñöôïc söû duïng nhö nhöõng bieåu töôïng, nhöng coù ñöôïc söï töï do phoùng to hoaëc söûa ñoåi nhöõng ñieàu phoùng ngoaïi naøy. Baïn treû coù theå tieáp caän vôùi nhöõng yù töôûng vaø nieàm tin ñaõ töøng bò doàn neùn vaøo voâ thöùc vì lo sôï veà nhöõng haäu quaû cuûa söï nhaän ra vaø/hoaëc sôû höõu caùc yù töôûng vaø caùc nieàm tin aáy. Ngoaøi ra, phöông phaùp naøy coøn cho pheùp thanh thieáu nieân gaùn nhöõng ñaëc tính vaø haønh vi cho caùc bieåu töôïng maø böôùc ñaàu thanh thieáu nieân khoâng theå sôû höõu ñoái vôùi hoaøn caûnh soáng thöïc. Khi laøm nhö theá, thanh thieáu nieân coù veû nhö phaùt hieän nhöõng ñieàu quan troïng veà moái quan heä cuûa mình vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi vaø coù lôïi theá veà cô hoäi ñeå noùi veà nhöõng ñieàu naøy. Vaät lieäu Moät loaït ña daïng nhöõng ñoäng vaät loaïi ñoà chôi nhoû, nhö caùc moùn sau ñaây ñöôïc duøng trong kyõ thuaät naøy : • ñoäng vaät nuoâi trong nhaø • ñoäng vaät noâng nghieäp • ñoäng vaät röøng • ñoäng vaät sôû thuù

• khuûng long • ñoäng vaät boø saùt • coân truøng • sinh vaät bieån Caùc ñoäng vaät vaø nhöõng sinh vaät khaùc toát hôn heát neân ñöôïc laøm baèng plastic, vaø thöïc söï tieâu bieåu cho caùc ñoäng vaät aáy. Daùng veû vaø tính chaát cuûa ñoäng vaät seõ gôïi leân nhöõng ñaëc ñieåm veà tính caùch vaø haønh vi cuûa chuùng ñeå töôïng tröng cho nhöõng con ngöôøi cuï theå naøo ñoù. Ñieàu naøy seõ dieãn ra deã daøng hôn neáu caùc ñoäng vaät nhoû gioáng nhö thaät, chöù khoâng phaûi loaïi bieám hoïa veà ñoäng vaät. Phöông phaùp Phöông phaùp bao goàm boán giai ñoaïn chính xaùc : 1�choïn loaøi vaät 2�saép xeáp caùc con vaät trong moät böùc tranh 3�tìm hieåu caùc caáu hình khaùc nhau 4�saép xeáp laïi caùc ñoäng vaät ñeå chuùng ñöôïc thoaûi maùi Baèng caùch söû duïng quaù trình coù toå chöùc naøy, coâng vieäc chuyeån töø böôùc vaøo cuoäc qua vieäc tìm hieåu tích cöïc caùc moái quan heä, vaø ñeán phaàn keát thuùc thoûa ñaùng goàm vieäc xöû lyù coâng vieäc phoùng ngoaïi ñeå cho vieäc söû duïng aáy laøm cho thoâng tin ñöôïc boäc loä. Choïn caùc ñoäng vaät. Nhaø tham vaán baét ñaàu baèng caùch môøi goïi thanh thieáu nieân choïn moät con vaät töôïng tröng cho chính em. Ñeå laøm ñieàu naøy, nhaø tham vaán noùi “Haõy choïn con vaät gioáng em nhaát”. Lôøi höôùng daãn naøy raát quan troïng. Muïc ñích laø khuyeán khích thanh thieáu nieân choïn moät con vaät thöïc söï tieâu bieåu cho chính em aáy, chöù khoâng phaûi laø con vaät em muoán mình gioáng vôùi noù. Khi con vaät ñaõ ñöôïc choïn, nhaø tham vaán khuyeán khích thanh thieáu nieân moâ taû nhöõng ñaëc tính cuûa con vaät maø em ñaõ choïn laø gioáng vôùi em nhaát. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Con vaät naøy noù ra sao?” hoaëc “Em coù theå noùi gì vôùi coâ veà con sö töû naøy (hoaëc baát cöù con vaät naøo maø thanh thieáu nieân ñaõ choïn)?”. Thöôøng seõ coù ích cho nhaø tham vaán chòu theo doõi caâu traû lôøi cuûa thanh thieáu nieân ñoái vôùi caùc caâu hoûi yeâu caàu thanh thieáu nieân môû roäng söï moâ taû cuûa mình. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Keå theâm cho coâ nghe ñi”. Cuoái cuøng, nhaø tham vaán coù theå khôi ra theâm thoâng tin chi tieát baèng caùch neâu caâu hoûi : “Em coù theå noùi gì theâm vôùi coâ veà con vaät naøy khoâng?”. Nhöõng caâu hoûi boå sung naøy thöôøng ñem ñeán nhöõng thoâng tin ích lôïi ñaày yù nghóa vì nhöõng caâu hoûi naøy khuyeán khích baïn treû suy nghó saâu theâm veà nhöõng ñaëc tính cuûa con vaät. Thöôøng thöôøng, khi

laøm vieäc naøy caùc em seõ phaùt hieän nhöõng ñaëc tính veà baûn thaân maø tröôùc ñoù caùc em khoâng nhaän ra. Khi thanh thieáu nieân ñaõ choïn moät con vaät cho mình, ta yeâu caàu em choïn tieáp nhöõng con vaät khaùc töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi khaùc trong heä thoáng xaõ hoäi cuûa em. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy choïn moät con vaät gioáng nhaát vôùi meï/cha/anh cuûa em (v.v…)”. Khi moãi con vaät ñaõ ñöôïc choïn, nhaø tham vaán seõ thaûo luaän vôùi em veà con vaät aáy, duøng nhöõng caâu hoûi gioáng nhö nhöõng caâu ñöôïc duøng ñeå thaûo luaän veà con vaät töôïng tröng cho thanh thieáu nieân. Saép xeáp caùc con vaät trong moät böùc tranh. Sau ñoù nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân saép xeáp taát caû nhöõng con vaät trong moät böùc tranh. Vieäc naøy töông töï vôùi quaù trình söû duïng trong ñieâu khaéc gia ñình trong gia ñình trò lieäu. Khi thanh thieáu nieân ñaõ saép xeáp caùc ñoäng vaät trong moät böùc tranh, nhaø tham vaán coù theå duøng lôøi noùi ñeå phaûn hoài cho thanh thieáu nieân ñieàu maø vò aáy chuù yù veà vieäc saép xeáp. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ chuù yù thaáy con höôu cao coå ôû caùch con sö töû khaù xa” hoaëc “Taát caû caùc con vaät ñeàu xeáp thaønh voøng troøn”. Nhöõng lôøi noùi phaûn hoài naøy coù veû khuyeán khích cho thanh thieáu nieân giaûi thích vì sao caùc con vaät laø ñöôïc xeáp theo nhöõng vò trí nhö theá. Tìm hieåu caùc caáu hình khaùc nhau. ÔÛ giai ñoaïn naøy, nhaø tham vaán höôùng daãn cho thanh thieáu nieân chuyeån caùc con vaät vaøo nhöõng vò trí khaùc. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy dôøi choã con sö töû ñeå noù ñöùng ñoái dieän vôùi con ngöïa vaèn” hoaëc “Haõy ñaët con khæ caïnh con voi”. Moãi laàn thanh thieáu nieân dôøi choã moät con vaät, nhaø tham vaán coù theå söû duïng nhöõng caâu hoûi xoay quanh ñeå yeâu caàu thaân chuû tìm hieåu nhöõng phaûn öùng tình caûm cuûa caùc con vaät ñoái vôùi nhöõng thay ñoåi veà vò trí. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Con thoû caûm nghó theá naøo khi con khuûng long ñöùng gaàn noù?” hoaëc “Con voi caûm thaáy theá naøo khi noù thaáy con thoû vaø con khuûng long ñöùng beân nhau?”. Suoát quaù trình, nhaø tham vaán coù theå tìm hieåu nhöõng bieán ñoåi veà khoaûng caùch gaàn hoaëc xa giöõa caùc con vaät, vaø coù theå giuùp thaân chuû suy nghó vaø thaûo luaän veà caùc lieân minh, xeáp haøng, thieáu vaéng vaø caáu truùc thöù baäc trong nhoùm ñoäng vaät. Trong quaù trình naøy, thoâng qua vieäc söû duïng caùc ñoäng vaät thu nhoû, ñieàu quan troïng ñoái vôùi nhaø tham vaán laø duy trì tính phoùng ngoaïi cuûa kyõ thuaät. Nhaø tham vaán laøm ñieàu naøy baèng caùch nhaéc laïi “con vaät aáy” hoaëc duøng teân con vaät (nhö laø sö töû chaúng haïn). Nhaø tham vaán khoâng goïi con vaät baèng teân cuûa ngöôøi maø noù töôïng tröng vaø khoâng xen con vaät nhö laø ngöôøi aáy. Nhaéc tôùi con vaät laø “con vaät aáy”, hoaëc baèng teân cuûa noù, giuùp nhaø tham vaán thaáy coù khoaûng caùch giöõa mình vaø con vaät ñöôïc choïn, ñeå cho maëc duø noù töôïng tröng cho thanh thieáu nieân hoaëc caùc thaønh vieân trong gia ñình em theo caùch naøo ñoù, noù cuõng khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi aáy. Nhö theá thanh thieáu nieân coù theå phoùng ngoaïi nhöõng phaåm chaát, nhöõng ñaëc tính vaø nhöõng haønh vi leân con vaät moät caùch an toaøn. Con vaät, chöù khoâng ngöôøi noù töôïng tröng, trôû thaønh sôû höõu chuû cuûa nhöõng ñaëc

tính tieâu cöïc, tích cöïc, coù theå vaø khoâng theå chaáp nhaän. Ñieàu naøy giuùp cho thanh thieáu nieân caûm thaáy töï do hôn trong vieäc gaùn nhöõng haønh vi tieâu cöïc vaø khoâng xöùng ñaùng maø em nhaän ra nôi em vaø nôi ngöôøi khaùc nhöng coù theå chöa saün saøng ñeå nhaän laø cuûa mình. Ñeå giuùp thanh thieáu nieân giöõ lieân heä vôùi quaù trình phoùng ngoaïi, ñieàu cuõng ñaùng laøm ñoái vôùi nhaø tham vaán laø chæ daãn cho thanh thieáu nieân dôøi choã caùc con vaät trong suoát quaù trình vaø quan saùt xem caùch thanh thieáu nieân naém laáy vaø di chuyeån caùc con vaät. Nhôø söû duïng phöông phaùp naøy, coù theå quan saùt ñöôïc nhöõng thoâng tin quùy giaù vaø phaûn hoài noù cho thanh thieáu nieân. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ löu yù thaáy raèng khi em dôøi con thoû ñeán gaàn con khuûng long, em ngaàn ngaïi vaø cuoái cuøng ñaõ dôøi con thoû ra xa hôn moät chuùt”. Vieäc phaûn hoài ñieàu quan saùt naøy coù theå giuùp baïn treû nhaän ra nhöõng thoâng tin veà nhöõng moái quan heä chính ñaõ töøng bò ñeø neùn. Saép xeáp laïi caùc con vaät ñeå chuùng ñöôïc thoaûi maùi. Cuoái cuøng nhaø tham vaán seõ chaám döùt quaù trình phoùng ngoaïi baèng caùch môøi thanh thieáu nieân saép xeáp caùc con vaät trong moät böùc tranh môùi ñeå taát caû chuùng ñeàu caûm thaáy thoaûi maùi. Ñieàu naøy cho pheùp thanh thieáu nieân chaám döùt quaù trình theo moät caùch thöùc hy voïng laø seõ laøm cho chuùng ñöôïc thoaûi maùi hôn. Thöôøng thöôøng coù nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa böùc tranh cuoái vaø böùc tranh ñaàu. Ñieàu naøy coù theå giuùp nhìn ñöôïc nhöõng quaù trình beân trong coù theå xaûy ra, trong khi laøm vieäc vôùi nhöõng con vaät, trong nhaän ñònh cuûa thanh thieáu nieân veà nhöõng moái quan heä lieân quan giöõa nhieàu ngöôøi. Toùm taét Caùc kyõ thuaät bieåu tröng ñaëc bieät thích hôïp vôùi caùc thanh thieáu nieân vì nhieàu em ôû trong traïng thaùi baát an vaø thích laøm nhöõng vieäc duy trì söï chuù yù vaø taäp trung tinh thaàn cuûa caùc em. Caùc kyõ thuaät bieåu tröng ñaëc bieät haáp daãn ñoái vôùi caùc em bôûi vì noù lieân quan ñeán vieäc löïa choïn nhöõng vaät theå höõu hình nhö caùc bieåu töôïng cuøng vôùi hoaït ñoäng söû duïng caùc bieåu töôïng aáy. Nhö theá, thaät deã giöõ cho thanh thieáu nieân tham gia, chuù yù vaø haêng haùi ñoái vôùi quaù trình tham vaán. Vieäc söû duïng bieåu töôïng cuõng thaùch thöùc nhöõng kyõ naêng môùi cuûa thanh thieáu nieân veà nhaän thöùc tröøu töôïng vaø söû duïng tranh aûnh. Noù giuùp thanh thieáu nieân tieát loä thoâng tin maø neáu thieáu kyõ naêng naøy thì coù theå khoâng tieáp caän ñöôïc hoaëc khoù cho thanh thieáu nieân noùi veà noù. Tuy nhieân, laøm vieäc vôùi caùc bieåu töôïng khoâng phaûi thích hôïp cho taát caû thanh thieáu nieân. Vì vaäy, nhaø tham vaán caàn höôùng ñeán chuû ñoäng trong vieäc löïa choïn caån thaän vaø tích cöïc chieán löôïc thích hôïp cho moãi thanh thieáu nieân.

11 CAÙC CHIEÁN LÖÔÏC SAÙNG TAÏO Thanh thieáu nieân ñang ôû trong giai ñoaïn thöû nghieäm vôùi nhöõng nhaän thöùc môùi vaø phöùc taïp. Caùc em coù theå suy nghó tröøu töôïng hôn tröôùc, vaø do ñoù thöôøng coù theå hieåu vaø söû duïng caùc bieåu töôïng, aån duï vaø caùc daïng töôïng tröng saùng taïo khaùc. Nhieàu thanh thieáu nieân duøng nhöõng phöông phaùp veà ngheä thuaät ñeå bieåu loä chính mình vaø chuyeån tôùi ngöôøi khaùc yù nghó veà cuoäc soáng cuûa mình. Chaúng haïn nhö baïn treû thöôøng phaùc hoïa vaø/hoaëc söû duïng tranh veõ treân töôøng ñeå noùi veà baûn thaân, giaûi toûa tình caûm vaø truyeàn thoâng ñieäp ñeán ngöôøi khaùc. Trong chöông naøy chuùng ta seõ thaûo luaän moät soá chieán löôïc saùng taïo döôùi nhöõng tieâu ñeà nhö sau : • ngheä thuaät • troø chôi ñoùng vai • nhaät kyù • thö giaõn • töôûng töôïng • laøm vieäc veà giaác mô Caùc chieán löôïc saùng taïo naøy ñaëc bieät haáp daãn ñoái vôùi thanh thieáu nieân bôûi vì chuùng bao goàm nhöõng hoaït ñoäng lyù thuù vaø naêng ñoäng. Moãi loaïi chieán löôïc saùng taïo thích hôïp ñeå hoaøn thaønh moät soá chöùc naêng tham vaán chính cuï theå, nhö ñöôïc minh hoïa trong hình 11.1. Hình naøy coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät baûng höôùng daãn khi caàn choïn chieán löôïc thích hôïp. Caùc nhaø tham vaán caàn phaûi teá nhò ñoái vôùi sôû thích cuûa moät thanh thieáu nieân khi choïn caùc chieán löôïc saùng taïo. Moät soá thanh thieáu nieân seõ saün saøng tham döï vaøo caùc hoaït ñoäng ngheä thuaät vaø toâ veõ, trong khi caùc em khaùc coøn caûm thaáy bò ñe doïa. Cuõng theá, moät soá em caûm thaáy thö giaõn vaø deã chòu khi vieát hoaëc söû duïng nhaät kyù trong khi caùc em khaùc thì khoâng. Troø chôi dieãn vai vaø ñoùng kòch coù theå coù tính ñe doïa ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân hay boái roái vaø sôï phoâ dieãn, trong khi caùc em khaùc seõ vui veû tham gia vaøo quaù trình moät caùch naêng ñoäng vaø haøo höùng.

CH

IEÁN

LÖ

ÔÏC

SA

ÙNG

TA

ÏO

CH

ÖÙC

NA

ÊNG

TH

AM

VA

ÁN C

HÍN

H

Ngh

eä th

uaät

Troø

chôi

ño

ùng v

ai

Nha

ät kyù

Thö

gia

õn Tö

ôûng

töôïn

g

Vie

äc ve

à gi

aác m

ô

XA

ÂY D

ÖÏN

G M

OÁI

QU

AN

HE

Ä Tì

m h

ieåu

than

h th

ieáu

nieân

vaø

caùc

caáu

truùc

tình

caûm

cuûa

than

h th

ieáu

nieân

tron

g m

oái q

uan

heä

ÑA

ÙNH

GIA

Ù VA

ÁN Ñ

EÀ

Ñaùn

h gi

aù va

ø tìm

hie

åu tra

ïng th

aùi tì

nh c

aûm, c

aáu

truùc,

töï n

haän

thöùc

vaø

nieàm

tin

cuûa

than

h th

ieáu

nieân

; xaùc

ñòn

h nh

öõng

söï v

ieäc

vaø c

huye

ân ñe

à

GIA

ÛI Q

UY

EÁT

VA

ÁN Ñ

EÀ

Thay

ñoåi

haøn

h vi

baèn

g ca

ùch t

ìm h

ieåu

vaø

khuy

eán k

hích

söï

thay

ñoåi

tron

g nh

öõng

nieàm

tin

giöõa

nhö

õng c

on n

göôøi

, söï

taêng

tröô

ûng ri

eâng

vaø

moái

qua

n he

ä giö

õa nh

ieàu

ngöô

øi; th

öû ng

hieäm

vôùi

ca

ùc ha

ønh v

i

Thíc

h hô

ïp nh

aát

Th

ích

hôïp

Ít

thíc

h hô

ïp nh

aát

H

ình

11.1

: T

ính

thíc

h hô

ïp cu

ûa ca

ùc ch

ieán

löôïc

saùng

taïo

ñeå h

oaøn

thaøn

h nh

öõng

chöùc

naên

g th

am v

aán c

hính

Ngheä thuaät Ngheä thuaät daønh cho thò giaùc khoâng coù tính ñe doïa ñoái vôùi phaàn lôùn thanh thieáu nieân vaø taïo phöông caùch cho caùc em bieåu loä nhöõng tö töôûng, tình caûm vaø yù nghó saâu xa nhaát. Veõ moät böùc tranh coù theå giuùp baïn treû phoùng ngoaïi tö töôûng hoaëc tình caûm, baèng caùch ñaët mình vaøo böùc tranh, ñeå em coù theå quan saùt mình nhö moät nhaân vaät ñaõ taùch rôøi. Laøm ñieàu naøy thöôøng ít coù tính ñe doïa hôn laø sôû höõu nhöõng tö töôûng vaø caûm nghó ñau ñôùn moät caùch tröïc tieáp. Söï an toaøn seõ coù trong vieäc söû duïng moät böùc tranh, mieãn laø söï giaûi thích veà böùc tranh aáy ñöôïc thöïc hieän bôûi chính thanh thieáu nieân ñeå em coù theå kieåm soaùt ñieàu maø em choïn ñeå tieát loä. Ngheä thuaät coù theå ñöôïc söû duïng trong tham vaán ñeå : • hieåu bieát nhöõng söï vieäc vaø vaán ñeà hieän coù • tìm hieåu caùc caûm nghó • phaùt trieån nhaän thöùc Coù nhieàu caùch khaùc nhau ñeå hoaøn thaønh nhöõng muïc ñích naøy baèng caùch söû duïng ngheä thuaät daønh cho thò giaùc. Chuùng ta ñaõ choïn, vaø seõ moâ taû, moät soá phöông phaùp ñöôïc bieát laø höõu duïng trong coâng vieäc cuûa chuùng ta vôùi thanh thieáu nieân. Chuùng ta bieát raèng moät soá nhaø trò lieäu baèng ngheä thuaät tin töôûng maïnh meõ veà khaû naêng dieãn giaûi cuûa noù khi söû duïng ngheä thuaät trong tham vaán. Tuy nhieân, chuùng toâi thaáy toát hôn heát laø daønh vieäc giaûi thích cho caùc thaân chuû treû cuûa chuùng ta. Chuùng toâi tin nôi söï thöïc laø söï hieän höõu cuûa moät soá neùt chung coù theå nhaän thaáy trong caùc coâng trình cuûa ngheä thuaät thöôûng ngoaïn coù theå laø baùo hieäu cuûa nhöõng söï vieäc rieâng bieät hoaëc nhöõng vaán ñeà taâm lyù. Tuy nhieân, thoâng thöôøng chuùng toâi e laø thieáu khoân ngoan khi caùc nhaø tham vaán ñònh giaûi thích. Toát hôn heát laø caùc vò aáy neân yeâu caàu caùc em giaûi thích taùc phaåm cuûa mình vaø tieát loä baát cöù yù nghóa naøo thích hôïp ñoái vôùi caùc em vaø caùc em caûm thaáy an toaøn khi tieát loä. Neáu chuùng ta laøm ngöôøi giaûi thích caùc taùc phaåm cuûa thaân chuû chuùng ta, chuùng ta seõ vöôùng phaûi moái nguy laøm hoûng taùc phaåm cuûa caùc em qua söï phoùng ngoaïi leân ñoù nhöõng yù nghó, nieàm tin, caûm nghó vaø nhöõng vaán ñeà cuûa chuùng ta. Söû duïng ngheä thuaät ñeå hieåu bieát nhöõng söï vieäc vaø vaán ñeà hieän coù Ba caùch söû duïng ngheä thuaät giuùp baïn treû hieåu nhöõng söï vieäc vaø vaán ñeà cuûa mình laø : 1�Söû duïng veõ töï do 2�Söû duïng tranh gia ñình 3�Söû duïng hình daùng, ñöôøng neùt, maøu saéc Söû duïng veõ töï do. Trong quaù trình tìm hieåu thanh thieáu nieân, nhaø tham vaán coù theå phaùt hieän ra raèng thanh thieáu nieân thích veõ vaø/hoaëc thích ngheä thuaät. Taùc phaåm ngheä thuaät cuûa chính baïn

treû coù theå laø moät nguoàn thoâng tin raát giaù trò lieân quan ñeán nhöõng söï vieäc vaø nhöõng vaán ñeà hieän coù. Ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû mang taùc phaåm ngheä thuaät cuûa mình nhö laø hình veõ vaø tranh aûnh, ñeán phieân tham vaán. Baáy giôø ta coù theå yeâu caàu baïn treû noùi veà böùc hoïa cuûa mình, chia seû nhöõng caûm nghó, tö töôûng, yù kieán vaø nieàm tin lieân quan ñeán taùc phaåm vaø nhöõng phaûn öùng maø taùc phaåm ñoù khôi leân. Baáy giôø nhaø tham vaán coù theå daønh cho thanh thieáu nieân söï phaûn hoài tích cöïc lieân quan ñeán taøi naêng vaø kyõ naêng vaø xaùc ñònh naêng löïc cuûa em aáy trong vieäc söû duïng ngheä thuaät nhö laø phöông tieän bieåu loä baûn thaân. Ngheä thuaät (hoäi hoïa) cho pheùp thanh thieáu nieân bieåu loä tö töôûng maïnh meõ coù ñöôïc chaáp nhaän hoaëc khoâng ñöôïc chaáp nhaän veà maët xaõ hoäi. Hieän nay, trong xaõ hoäi phöông Taây, ñang coù söï nhaán maïnh ñaùng keå trong caùc phöông tieän truyeàn thoáng, nhaém tôùi khoái quaàn chuùng thanh thieáu nieân, veà baïo löïc, sieâu thöïc, baïo daâm vaø caùc chuû ñeà cuoàng baïo, söï thoáng trò caùc kieåu thöïc haønh vaø nghi thöùc quûy quaùi khaùc. Treân bìa caùc dóa compact, caùc baêng hình, caùc taïp chí, nhaém tôùi thanh thieáu nieân, cuõng thöôøng phaûn aùnh nhöõng loái haønh xöû tieâu cöïc vaø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc veà maët xaõ hoäi. Ngöôøi ta cuõng laøm y nhö theá treân caùc quaûng caùo. Coù veû thanh thieáu nieân cuõng phaûn aùnh xu höôùng vaên hoùa naøy trong taùc phaåm ngheä thuaät cuûa mình. Laø nhaø tham vaán, chuùng ta caàn nhaän bieát nhöõng aûnh höôûng vaên hoùa ñang taùc ñoäng trong xaõ hoäi chuùng ta ñeå chuùng ta khoâng aùp ñaët sai laàm söï giaûi thích thaûm haïi hoaëc loaïn chöùc naêng ñoái vôùi taùc phaåm cuûa thaân chuû treû cuûa chuùng ta. Caùch höõu ích ñoái vôùi nhaø tham vaán laø baét ñaàu xöû lyù hình veõ hoaëc böùc tranh baèng caùch hoûi : “Em coù theå noùi cho coâ nghe veà böùc veõ cuûa em khoâng?”. Ñieàu naøy coù theå noái tieáp baèng caâu hoûi : “Em coù theå noùi theâm gì khoâng?”. Caâu hoûi thöù hai coù veû nhö khoâng caàn thieát, nhöng thöôøng höõu duïng voâ cuøng bôûi vì noù khuyeán khích baïn treû suy nghó saâu hôn. Keát quaû laø thoâng tin quan troïng coù theå xuaát hieän. Ñieàu coù theå höõu ích ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø ñöa ra lôøi phaûn hoài cuï theå, khoâng giaûi thích, veà nhöõng ñaëc tính hoaëc nhöõng tình tieát maø caùc vò nhaän thaáy trong baûn veõ hoaëc trong böùc tranh. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ löu yù thaáy raèng phaàn naøy trong böùc tranh cuûa em coù maøu saùng?” hoaëc “Coù nhieàu chi tieát trong hình naøy”. Lôøi phaûn hoài khoâng giaûi thích aáy thöôøng giuùp baïn treû tieáp xuùc theâm vôùi nhöõng caûm nghó, yù nghóa vaø yù töôûng ñaõ ñöôïc bieåu loä qua taùc phaåm cuûa em. Neáu baûn veõ (hoaëc böùc tranh) coù nhöõng hình boùng hoaëc con ngöôøi, noù coù theå höõu ích cho nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân töôûng töôïng raèng em laø moät ngöôøi hay laø moät hình boùng trong böùc tranh. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy töôûng töôïng raèng em laø con quaùi vaät naøy. Em gioáng caùi gì ? Em haõy töï moâ taû ñi”. Kyõ thuaät trò lieäu Gestalt coù theå ñöôïc söû duïng ñeå yeâu caàu baïn treû tieáp tuïc töôûng töôïng raèng mình laø con quaùi vaät, noùi ñieàu gì ñoù vôùi moät sinh vaät khaùc hoaëc vôùi moät thaønh phaàn cuûa böùc tranh. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Laø con quaùi vaät, em muoán noùi gì vôùi em beù (hoaëc vôùi caùi ñoàng hoà) trong böùc tranh?”. Ñieàu naøy coù theå tieáp tuïc baèng caâu hoûi : “Laø em beù (hay chieác ñoàng hoà) em noùi gì ñeå traû lôøi?”. Nhö theá coù theå taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc thaønh phaàn khaùc nhau trong böùc tranh, giuùp baïn treû böôùc vaøo, theo töôûng töôïng, theá giôùi ngaàm cuûa caâu chuyeän. Baèng caùch laøm naøy, coù veû thanh thieáu nieân seõ phaùt hieän nhöõng caûm nghó vaø nhöõng söï vieäc lieân quan ñeán caâu chuyeän. Ñoâi khi,

khi böùc tranh ñöôïc xöû lyù theo caùch naøy, thoâng tin coù theå xuaát hieän giuùp baïn treû lieân keát töï nhieân vôùi cuoäc ñôøi vaø nhöõng söï vieäc cuûa mình. Khi ñieàu naøy khoâng xaûy ra, nhaø tham vaán coù theå neâu nhöõng caâu hoûi nhö : “Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ñieàu gì ñang xaûy ra trong cuoäc soáng cuûa em vaøo luùc naøy?” hoaëc “Coù bao giôø em caûm nhaän nhö theá khoâng?”. Baèng caùch duøng nhöõng caâu hoûi naøy, thoâng tin veà nhöõng söï vieäc lieân quan ñeán baïn treû hieän thôøi seõ coù theå phaùt sinh. Söû duïng böùc tranh gia ñình. Vieäc yeâu caàu thanh thieáu nieân veõ moät böùc tranh gia ñình seõ giuùp em tìm hieåu nhöõng moái quan heä hieän thôøi trong gia ñình vaø noùi veà noù. Coù hai caùch khaùc nhau ñeå veõ tranh gia ñình : hoaëc laø moät böùc tranh gia ñình tieâu bieåu theo truyeàn thoáng, hoaëc gia ñình coù theå ñöôïc phaùc hoïa trong moät böùc tranh tröøu töôïng, trong ñoù hình daùng, maøu saéc vaø bieåu töôïng ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho caùc thaønh vieân trong gia ñình. Cung caáp buùt daï maøu vaø giaáy xong, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy veõ böùc tranh gia ñình em”. Ñaùp laïi, moät soá thanh thieáu nieân seõ neâu caâu hoûi veà loaïi tranh caàn phaûi veõ, trong tröôøng hôïp naøy nhaø tham vaán coù theå noùi : “Khi em nghó veà gia ñình thì ñieàu gì hieän ra trong trí em?” vaø “Cöù veõ gia ñình em theo söï hình dung cuûa em”. Ñoâi khi nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân duøng nhöõng bieåu töôïng, ñöôøng neùt, hình daùng vaø maøu saéc ñeå veõ moät böùc tranh veà gia ñình em. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy veõ böùc tranh gia ñình em, chæ baèng ñöôøng neùt, hình daùng vaø maøu saéc nhöng khoâng coù caùi gì gioáng thaät” hoaëc “Haõy veõ moät böùc tranh gia ñình em vaø söû duïng nhöõng bieåu töôïng ñeå töôïng tröng cho moãi thaønh vieân trong gia ñình em”. Moät soá thanh thieáu nieân coù theå thaáy khoù hieåu lôøi yeâu caàu söû duïng bieåu töôïng trong baûn veõ, vaø ñieàu höõu ích cho caùc em laø ñöa ra nhöõng ví duï veà vieäc söû duïng caùc bieåu töôïng. Ví duï : • Moät thaønh vieân trong gia ñình coù theå ñöôïc veõ nhö laø chieác goái cöng meàm neáu ñieàu ñoù

thích hôïp vôùi nhaân caùch vaø haønh vi cuûa ngöôøi aáy. • Moät thaønh vieân trong gia ñình coù theå ñöôïc veõ nhö con saâu neáu ngöôøi naøy coù tính vuïng

troäm. Xöû lyù böùc veõ cuûa thanh thieáu nieân laø ñieàu quan troïng ôû choã hieåu bieát nhaän thöùc cuûa em veà caùc moái quan heä trong gia ñình. Nhö ñaõ löu yù ôû treân, phaàn chính yeáu trong vieäc xöû lyù moät böùc tranh laø cung caáp söï phaûn hoài cuï theå, khoâng giaûi thích veà nhöõng ñieàu maø nhaø tham vaán quan saùt hoaëc löu yù. Ñieàu coù theå höõu ích laø phaûn hoài thoâng tin lieân quan ñeán vieäc saép xeáp caùc thaønh vieân cuûa gia ñình trong böùc tranh. Khoaûng caùch xa hoaëc gaàn cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình vaø vieäc xeáp haøng moät soá ngöôøi beân caïnh nhöõng ngöôøi khaùc cuõng quan troïng. Khi cho söï phaûn hoài, nhaø tham vaán coù theå noùi, chaúng haïn nhö : “Coâ chuù yù thaáy raèng caùi boùng daùng xanh laø meï em vaø boùng daùng hoàng laø cha em ôû caùc maët ñoái nhau treân trang giaáy”. Nhaø tham vaán coù theå cuõng thaáy höõu ích khi nhaän ñònh veà nhöõng söï theâm vaø bôùt ngöôøi trong gia ñình. Ví duï : “Coâ thaáy coù moät khoaûng troáng lôùn trong phaàn naøy treân böùc tranh cuûa em” hoaëc “Coâ thaáy raèng trong böùc tranh naøy thieáu maát em trai cuûa em”.

Thoâng tin coù yù nghóa veà gia ñình cuûa thanh thieáu nieân vaø veà caùch thanh thieáu nieân nhaän thöùc caùc moái quan heä trong gia ñình coù theå ñaït ñöôïc qua cuoäc thaûo luaän lieân quan ñeán vieäc ñaùp öùng lôøi phaûn hoài maø khoâng giaûi thích. Quan troïng nhaát laø vieäc söû duïng phöông phaùp naøy ñem ñeán cho thanh thieáu nieân cô hoäi ñeå noùi veà gia ñình mình maø khoâng caûm thaáy bò toån thöông do haäu quaû cuûa söï thaûo luaän quaù sôùm veà vaán ñeà nhaïy caûm. Baïn treû coù quyeàn kieåm soaùt veà ñieàu mình tieát loä, cho neân em khoâng caûm thaáy bò ñe doïa nhöng nhaän ñònh moâi tröôøng tham vaán laø an toaøn. Söû duïng hình daùng, ñöôøng neùt vaø maøu saéc. Vieäc söû duïng caùc hình daùng, ñöôøng neùt vaø maøu saéc keát hôïp nhieàu neùt cuûa caùc phöông phaùp tröôùc ñaây veà söû duïng ngheä thuaät. Thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu taïo ra moät böùc tranh töôïng tröng cho theá giôùi cuûa em chæ baèng caùch veõ nhöõng ñöôøng neùt, hình daùng vaø maøu saéc, nhöng khoâng coù hình naøo gioáng nhö thaät. Trong khi veõ, ta yeâu caàu thanh thieáu nieân veõ caû em vaøo böùc tranh. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Em seõ veõ em vaøo choã naøo trong böùc tranh?” Khi böùc tranh ñaõ veõ xong, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân töôûng töôïng raèng em laø caùi hình daùng ñöôïc veõ ñeå töôïng tröng cho em vaø noùi chuyeän vôùi nhöõng hình daùng khaùc trong böùc tranh. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ muoán em noùi chuyeän vôùi nhöõng hình daùng khaùc quanh em. Haõy noùi cho nhöõng hình ñoù bieát em laø ai vaø em muoán noùi gì vôùi hoï”. Ñaùp laïi, thanh thieáu nieân coù theå traû lôøi baèng caùch noùi : “Toâi laø caùi hình daùng raén chaéc, maïnh meõ vaø khoâng ai trong caùc vò coù theå vaøo beân trong toâi ñöôïc”. Roài nhaø tham vaán coù theå khuyeán khích thanh thieáu nieân töôûng töôïng mình laø moät hình daùng khaùc trong böùc tranh, vaø traû lôøi cho ñieàu ñöôïc noùi ra tröôùc ñoù. Cuoái cuøng, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc yeâu caàu tìm hieåu theâm xem cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc hình daùng trong böùc tranh lieân heä vôùi cuoäc soáng thöïc cuûa em hieän nay ra sao. Söû duïng ngheä thuaät ñeå tìm hieåu nhöõng caûm nghó Cuoäc nghieân cöùu xaùc nhaän raèng veõ tranh coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vôùi nhöõng tình caûm vaø tìm hieåu chuùng. Jolley vaø Thomas (1994) khaùm phaù tính nhaïy caûm cuûa thanh thieáu nieân qua söï theå hieän traïng thaùi tinh thaàn moät caùch aån duï trong hoäi hoïa tröøu töôïng. Keát quaû nghieân cöùu xaùc nhaän raèng thanh thieáu nieân coù theå keát hôïp nhöõng tính chaát hình thöùc cuûa hoäi hoïa vôùi söï gaùn gheùp ñuùng ñaén vaø söï hieåu bieát traïng thaùi tinh thaàn. Ngoaøi ra, Morra vaø caùc taùc giaû khaùc (1994) ñaõ phaùt hieän raèng thanh thieáu nieân coù theå veõ moät caùch thaønh coâng nhöõng bieåu töôïng ñeå noùi leân nhöõng tình caûm. Hai caùch söû duïng hoäi hoïa ñeå tìm hieåu tình caûm laø : 1�veõ tranh veà caûm nghó cuûa baïn luùc naøy 2�veõ caùc phaàn cuûa con ngöôøi baïn Veõ tranh veà caûm nghó cuûa baïn luùc naøy. Nhieàu luùc, trong suoát phieân tham vaán, moät thanh thieáu nieân coù veû ñang traûi qua nhöõng caûm nghó raát maïnh. Vaøo nhöõng luùc aáy, nhaø tham vaán coù theå

yeâu caàu thanh thieáu nieân veõ böùc tranh veà caûm nghó cuûa em vaøo thôøi ñieåm ñoù. Nhaø tham vaán coù theå baét ñaàu phaûn hoài cho thanh thieáu nieân nhöõng nhaän xeùt veà haønh vi cuûa em. Nhaø tham vaán coù theå noùi : “Em coù veû nhö ñang giaän. Haõy veõ moät böùc tranh noùi veà söï caûm xuùc cuûa em ngay luùc naøy”. Khi böùc tranh veõ xong, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû noùi veà böùc tranh aáy. Veõ laïi söï xuùc caûm ñang traûi qua coù theå giuùp thanh thieáu nieân noùi veà caûm nghó aáy vaø nhöõng ñieàu goùp phaàn taïo ra noù. Baèng söï bieåu loä tình caûm, coù veû thanh thieáu nieân caûm thaáy deã chòu hôn vôùi söï xuaát hieän nhöõng caûm nghó tích cöïc hôn. Veõ caùc phaàn cuûa baûn thaân. Thanh thieáu nieân thöôøng traûi qua nhöõng tình caûm maâu thuaãn lieân quan ñeán caùc phaàn khaùc nhau cuûa baûn thaân. Chaúng haïn nhö moät baïn treû caûm thaáy vöøa xaáu hoå vöøa haõnh dieän veà moät haønh vi ñaëc bieät ñöôïc moâ taû trong ví duï sau ñaây : • Thaáy xaáu hoå coù theå vì haønh vi traùi vôùi nhöõng thoâng leä ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän. Söï hieåu

bieát naøy coù theå ñöa baïn treû tôùi choã tieáp xuùc vôùi moät phaàn cuûa baûn thaân ñöôïc xem laø coù traùch nhieäm vaø tröôûng thaønh.

• Thaáy haõnh dieän coù theå vì moät phaàn cuûa baïn treû muoán ñöông ñaàu vaø thaùch thöùc nhöõng thoâng leä cuûa xaõ hoäi.

Nhöõng caûm nghó maâu thuaãn nhö theá coù theå gaây boái roái vaø khoù chòu cho moät thanh thieáu nieân ñang muoán taïo moät yù nghóa trong theá giôùi cuûa mình. Trong hoaøn caûnh aáy, vieäc khuyeán khích thanh thieáu nieân veõ hai phaàn xung ñoät cuûa con ngöôøi mình laø raát höõu ích. Coù 3 caùch ñeå laøm ñieàu naøy : 1�Caùc ñöôøng neùt, hình daùng vaø maøu saéc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho caùc phaàn

xung ñoät cuûa baûn thaân. 2�Caùc bieåu töôïng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho caùc phaàn xung ñoät cuûa baûn thaân

(chaúng haïn nhö coù theå veõ caùi buùa vaø voû soø). 3�Coù theå söû duïng hai böùc tranh töï hoïa neâu leân nhöõng hình aûnh khaùc nhau. Thoâng thöôøng, chuùng ta ñöa ra nhöõng chæ daãn chung giuùp cho baïn treû töï do löïa choïn caùch theå hieän nhöõng phaàn cuûa baûn thaân. Veõ nhöõng phaàn xung ñoät cuûa baûn thaân cho pheùp thanh thieáu nieân hình dung, tìm hieåu vaø thaûo luaän veà caùc phaàn aáy. Neáu tieän, coù theå taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa hai phaàn cuûa baûn thaân nhö ñaõ moâ taû trong Chöông 10 khi thaûo luaän veà vieäc söû duïng caùc bieåu töôïng ñeå xaùc ñònh nhöõng khaû naêng thay theá ñeå so saùnh. Nhö theá hy voïng laø caùc boä phaän xung ñoät cuûa baûn thaân seõ ñöôïc hieåu roõ vaø chaáp nhaän, ñeå chuùng cuøng toàn taïi thoaûi maùi. Söû duïng ngheä thuaät ñeå phaùt trieån nhaän thöùc Caùc chieán löôïc sau ñaây coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp thanh thieáu nieân ñaït ñöôïc nhaän thöùc saâu veà baûn thaân : 1�Veõ caây sinh quaû ñeå töôïng tröng baûn thaân

2�Veõ tranh töï hoïa Veõ caây sinh quaû ñeå töôïng tröng baûn thaân. Nhö ñaõ thaûo luaän trong Chöông 10, vieäc söû duïng aån duï laø caùch an toaøn vaø deã daøng ñeå giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vaø noùi veà thoâng tin caù nhaân. Moät caây sinh quaû coù theå ñöôïc söû duïng nhö laø moät aån duï veà baûn thaân ñeå giuùp thanh thieáu nieân ñaït nhaän thöùc saâu veà baûn thaân vaø tieát loä nhöõng caáu truùc, nieàm tin, caûm nghó vaø nhöõng söï vieäc cuûa rieâng mình. Khi söû duïng kyõ thuaät naøy, nhaø tham vaán coù theå baét ñaàu baèng caùch yeâu caàu thanh thieáu nieân töôûng töôïng mình laø moät caây sinh traùi, gôïi yù cho em veà nhöõng neùt rieâng cuûa caây. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Em to côõ naøo?”, “Hình daùng cuûa em ra sao?”, “Em coù maøu gì?”, “Em sinh quaû chöa?”, “Em coù laù khoâng?” vaø “Reã cuûa em ñaâu?”. Xöû lyù hình veõ caây sinh quaû cuûa thanh thieáu nieân ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng kyõ naêng ñöôïc söû duïng khi xöû lyù nhöõng aån duï khaùc (xem Chöông 10). Ñieàu quan troïng ñoái vôùi nhaø tham vaán laø baùm saùt aån duï cho ñeán khi ñaõ tìm hieåu thaät ñaày ñuû. Laøm ñieàu naøy giuùp cho thanh thieáu nieân caûm thaáy an toaøn, vaø neáu em caûm thaáy an toaøn, thì coù nhieàu khaû naêng em seõ tieát loä thoâng tin. Khi xöû lyù vieäc veõ tranh, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû tieáp tuïc töôûng töôïng raèng em laø caây baèng caùch noùi : “Em laø caây sinh quaû aáy”. Roài nhaø tham vaán coù theå neâu nhöõng caâu hoûi nhö sau : “Em ôû ñaâu?” “Em coù luoân luoân sinh quaû khoâng?” “Ñieàu gì xaûy ra cho quaû cuûa em?” “Ñieàu gì xaûy ra cho nhöõng quaû ruïng?” “Khi gioù thoåi maïnh caây sinh quaû caûm thaáy theá naøo?” Trong khi xöû lyù tranh veõ caây sinh quaû, ñieàu höõu ích ñoái vôùi nhaø tham vaán coù theå laø hoûi thanh thieáu nieân raèng ñieàu naøo noùi veà caây sinh quaû phuø hôïp vôùi cuoäc soáng cuûa em. Coù theå ñieàu naøy seõ thuaän lôïi bôûi vì theá naøo baïn treû cuõng phoùng ngoaïi yù nghó veà cuoäc ñôøi mình leân caùi caây. Neáu baïn treû ñaõ gaùn nhöõng caûm nghó cuûa mình cho caùi caây, nhaø tham vaán coù theå hoûi : “Em coù bao giôø caûm thaáy nhö theá chöa?” Veõ tranh töï hoïa. Ñoâi khi yeâu caàu thanh thieáu nieân veõ tranh veà baûn thaân caùc em coù theå giuùp caùc em ñaït ñöôïc nhaän thöùc vaø tìm hieåu nhöõng ñaëc tính rieâng cuûa mình, keå caû nhöõng maët maïnh vaø maët yeáu. Vôùi hoäi hoïa noùi chung, vieäc giaûi thích ñeå cho baïn treû laøm laø toát nhaát. Ñieàu naøy ñöôïc khuyeán khích nhôø nhaø tham vaán phaûn hoài nhöõng maët cuï theå cuûa böùc tranh, nhö laø : “Em ñaõ veõ em laø moät ngöôøi thaät nhoû treân trang giaáy raát lôùn” hoaëc “Tay em bò toâ xanh caû roài”. Troø chôi ñoùng vai

Troø chôi ñoùng vai coù theå bao goàm vieäc söû duïng nhöõng kyõ thuaät ñaëc bieät töø moät loaït caùc moâ hình ña daïng veà trò lieäu, keå caû kòch taâm lyù, pheùp trò lieäu Gestalt vaø pheùp trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm (rational emotive behavior therapy). Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, troø chôi ñoùng vai laø caùch tuyeät vôøi ñeå giöõ cho naêng löïc tuoân traøo. Khi chôi troø ñoùng vai, nhieàu thanh thieáu nieân tham gia tích cöïc vaøo moät quaù trình raát naêng ñoäng. Caùc em coù theå boäc loä qua troø chôi nhöõng phaàn cuoäc soáng cuûa mình moät caùch raát cuï theå vaø maïnh meõ, maø ñoái vôùi nhieàu baïn treû coøn deã daøng hôn laø ngoài xuoáng vaø noùi veà caùc söï vieäc. Tham gia vaøo troø chôi ñoùng vai khoâng phaûi laø thích hôïp vôùi taát caû thanh thieáu nieân. Moät soá caùc em quaù chuù yù tôùi baûn thaân khoâng theå chôi troø ñoùng vai moät caùch saùng taïo ñöôïc. Vì vaäy, ñieàu chính yeáu laø caùc nhaø tham vaán neân kieåm tra xem moät thaân chuû thanh thieáu nieân coù muoán söû duïng hay khoâng troø chôi ñoùng vai. Ñoâi khi thanh thieáu nieân seõ chòu thöû chôi troø ñoùng vai neáu caùc em ñöôïc giaûi thích roõ laø caùc em coù theå ruùt lui neáu thaáy raèng troø chôi ñoùng vai khoâng thoaûi maùi hoaëc khoâng ích lôïi cho caùc em. Thoâng thöôøng, ñieàu höõu duïng laø baøy ra troø chôi ñoùng vai vôùi nhaø tham vaán laøm maãu haønh vi troø chôi ñoùng vai, roài sau ñoù khuyeán khích caùc em tham gia vaøo. Khi söû duïng troø chôi ñoùng vai ñieàu chuû yeáu laø baïn treû caûm thaáy mình kieåm soaùt ñöôïc quaù trình vaø caûm thaáy ñöôïc uûng hoä veà ñieàu em laøm. Nhö theá, nhaø tham vaán caàn cung caáp söï caân baèng giöõa vieäc cho pheùp thanh thieáu nieân nhaän söï nguy hieåm trong troø chôi ñoùng vai vaø daønh söï uûng hoä cho em. Troø chôi ñoùng vai coù theå ñöôïc söû duïng cho nhöõng muïc ñích sau ñaây : • ñaït tôùi söï hieåu bieát veà caùc vai vaø caùc moái quan heä • tieáp xuùc vôùi caùc caûm nghó • tìm hieåu caùc phaàn cuûa baûn thaân • thöïc hieän nhöõng löïa choïn • phoùng ngoaïi nhöõng nieàm tin vaø caûm nghó • thöïc haønh vaø thí nghieäm nhöõng haønh vi môùi Ñoâi khi nhöõng muïc ñích naøy truøng laép. Moät phaàn cuûa pheùp tham vaán tích cöïc laø döïng leân nhöõng troø chôi ñoùng vai thaät ñuùng luùc, ôû nhöõng thôøi ñieåm cuûa quaù trình tham vaán coù vaø nhö ñaõ hoaøn thaønh nhöõng muïc ñích höõu ích vaø/hoaëc nhöõng keát quaû tích cöïc. Khi moät baïn treû döï vaøo troø chôi ñoùng vai, ñieàu quan troïng laø nhaø tham vaán tieáp tuïc quan saùt haønh vi baèng lôøi vaø khoâng lôøi cuûa em ñeå phaùt hieän nhöõng tình caûm caên baûn. Khi nhaø tham vaán nhaän thaáy caùc haønh vi gôïi leân nhöõng tình caûm caên baûn, chöa ñöôïc nhìn nhaän coâng khai, thì ñieàu höõu ích laø phaûn hoài thoâng tin aáy cho baïn treû. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ chuù yù thaáy raèng, khi em noùi, em naém tay laïi thaät chaéc, baëm mieäng vaø nhaém maét”, hoaëc nhaø tham vaán coù theå noùi : “Khi em noùi gioïng coù veû buoàn”. Söï phaûn hoài coù tính quan saùt nhö theá heát söùc quan troïng, bôûi vì noù giuùp baïn treû tieáp xuùc ñöôïc vôùi nhöõng caûm xuùc maø thieáu söï phaûn hoài thì coù theå khoâng nhaän ra, vaø coù theå bò neù traùnh vì noù ñau ñôùn. Tieác thay, caùc söï vieäc

lieân quan ñeán nhöõng tình caûm ñau ñôùn aáy khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc neáu nhöõng tình caûm aáy khoâng ñöôïc nhìn nhaän vaø giaûi toûa. Söû duïng troø chôi dieãn vai ñeå ñaït söï hieåu bieát veà caùc vai troø vaø caùc moái quan heä Troø chôi dieãn vai coù theå höõu duïng trong vieäc giuùp thanh thieáu nieân tìm hieåu nhöõng moái quan heä cuûa caùc em vôùi nhöõng ngöôøi khaùc vaø ñaït ñöôïc söï hieåu bieát toát hôn veà nhöõng söï vieäc lieân quan ñeán aùc moái quan heä naøy, töø chính quan ñieåm cuûa caùc em vaø caû töø nhaõn quan cuûa ngöôøi khaùc. Khi chôi troø dieãn vai, thanh thieáu nieân coù theå bieåu loä qua haønh ñoäng, baèng lôøi vaø caû khoâng lôøi, nhöõng caùch thöùc trong ñoù caùc em cö xöû trong caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc. Baèng caùch ñoåi vai – nghóa laø baèng caùch ñoùng vai cuûa ngöôøi khaùc trong hoaøn caûnh troø chôi ñoùng vai – caùc em coù theå quan saùt toát hôn haønh vi cuûa caùc em moät caùch khaùch quan hôn, vaø hieåu bieát haønh vi cuûa ngöôøi khaùc. Troø chôi ñoùng vai coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp thanh thieáu nieân nhaän bieát söï khaùc nhau giöõa caùc vai troø maø caùc em tin laø coù taùc duïng vaø coù keát quaû khaùc vôùi nhöõng vai troø loaïn chöùc naêng vaø khoâng ñem laïi keát quaû. Nhö theá caùc em coù cô hoäi môû roäng danh muïc caùc vai baèng caùch hoïc dieãn nhöõng vai troø môùi maø töø tröôùc chöa ñöôïc söû duïng. Phöông phaùp hai gheá cuûa Gestalt Ñeå giuùp tìmh hieåu nhöõng söï vieäc lieân quan ñeán caùc moái quan heä, caùc phöông phaùp ñoùng vai töø pheùp trò lieäu cuûa Gestalt, duøng hai hoaëc nhieàu chieác gheá, coù theå raát giaù trò. Trong phöông phaùp hai gheá, neáu moät thanh thieáu nieân coù nhöõng söï vieäc veà quan heä vôùi moät ngöôøi khaùc, ngöôøi khaùc aáy ñöôïc töôûng töôïng laø ñang ngoài trong chieác gheá troáng ñoái dieän vôùi chieác gheá cuûa thanh thieáu nieân. Baáy giôø ta khuyeán khích thanh thieáu nieân noùi vôùi ngöôøi töôûng töôïng trong chieác gheá troáng, vaø noùi vôùi ngöôøi aáy baát cöù ñieàu gì tuøy thích. Böôùc ñaàu moät soá thanh thieáu nieân ngaïi noùi vôùi chieác gheá troáng. Ñeå naâng ñôõ vaø khuyeán khích thaân chuû trong quaù trình naøy, nhaø tham vaán coù theå ñöùng caïnh caùc em vaø laøm maãu veà haønh vi thích hôïp baèng caùch noùi thay cho thanh thieáu nieân vôùi con ngöôøi töôûng töôïng trong chieác gheá troáng. Khi laøm ñieàu naøy, nhaø tham vaán caàn söû duïng ngoâi thöù nhaát, thay maët cho thaân chuû vaø noùi chaúng haïn nhö : “Mai, toâi giaän baïn laém bôûi vì …” (Khi Mai laø ngöôøi töôûng töôïng trong chieác gheá troáng). Roài ta yeâu caàu noùi theâm vaøo caâu noùi ñoù. Khi thanh thieáu nieân ñaõ noùi vôùi ngöôøi töôûng töôïng trong chieác gheá troáng, ta coù theå yeâu caàu em laøm thí nghieäm, baèng caùch ñoåi sang ngoài gheá beân kia, vaø töôûng töôïng raèng em laø ngöôøi kia. Roài ta yeâu caàu em traû lôøi, nhö theå em laø ngöôøi kia, cho caâu noùi vöøa roài. Nhö theá, cuoäc ñoái thoaïi coù theå ñöôïc taïo ra vôùi nhaø tham vaán ñieàu khieån troø chôi ñoùng vai baèng caùch chæ cho nhaø tham vaán khi naøo thì dôøi choã töø gheá naøy sang gheá kia. Söï dôøi choã töø gheá naøy sang gheá kia laø caàn thieát ñeå thanh thieáu nieân coù theå xaùc ñònh mình vaø ngöôøi kia ai ngoài trong gheá naøo vaø noùi thay cho ngöôøi kia vaøo luùc naøo. Luoân luoân trong suoát

quaù trình naøy, ta neân khuyeán khích thanh thieáu nieân duøng lôøi noùi xöng hoâ laø “Toâi”. Chaúng haïn nhö khi ngoài trong gheá cuûa ngöôøi kia, thanh thieáu nieân coù theå ñònh noùi : “Mai seõ noùi …” Neáu ñieàu ñoù xaûy ra, nhaø tham vaán caàn höôùng daãn roõ raøng raèng ñaây laø troø chôi ñoùng vai, vaø noùi : “Coâ muoán em töôûng töôïng raèng em laø Mai vaø em noùi thay cho baïn aáy”. Roài nhaø tham vaán coù theå laøm maãu vôùi caâu noùi xöng hoâ “Toâi” maø Mai coù theå noùi, nhö laø : “Toâi khoâng ñoàng yù vôùi ñieàu baïn ñaõ noùi …” Töø kinh nghieäm troø chôi ñoùng vai, coù theå laø thanh thieáu nieân seõ ñaït ñöôïc hieåu bieát veà caùc söï vieäc, caûm nghó vaø tö töôûng cuûa mình, vaø cuõng ñaït ñöôïc ôû möùc ñoä naøo ñoù söï hieåu bieát veà caùi nhìn cuûa ngöôøi khaùc. Thoâng thöôøng thì khoâng caàn xöû lyù troø chôi ñoùng vai khi söû duïng phöông phaùp hai gheá, nhöng ñieàu höõu ích coù theå laø phaûn hoài nhöõng daáu hieäu khoâng lôøi veà tình caûm vaø tìm hieåu nhöõng daáu hieäu ñoù. Trong khi chôi troø ñoùng vai, thanh thieáu nieân seõ traûi qua tình traïng trôû thaønh moät ngöôøi khaùc, vaø kinh nghieäm aáy töï noù cuõng ñaày ñuû. Khi troø chôi ñoùng vai chaám döùt, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc khuyeán khích xöû lyù nhöõng tình caûm vaø tö töôûng baèng caùch söû duïng nhöõng kyõ naêng vi moâ veà tham vaán. ÔÛ giai ñoaïn xöû lyù naøy, coù theå khoâng ích lôïi neáu neâu cho thaân chuû nhöõng caâu hoûi veà vieäc ngöôøi kia trong troø chôi ñoùng vai ñaõ caûm nhaän vaø suy nghó nhö theá naøo. Laøm theá laø laáy ñi cuûa thaân chuû caùi kinh nghieäm rieâng cuûa em, vaø yeâu caàu em phaûi laøm ñieàu vöøa khoù khaên vöøa coù veû ñe doïa. Em ñaõ chôi troø ñoùng vai ngöôøi kia vaø ñaõ phaàn naøo yù thöùc veà caùi nhìn cuûa ngöôøi kia ra sao, vaø nhö theá laø ñuû. EÙp thaân chuû treû phaûi noùi veà caùi nhìn cuûa ngöôøi kia coù theå daãn tôùi phaûn khaùng vaø coù theå laøm maát yù muoán trôû laïi tham vaán tieáp. Phöông phaùp kòch taâm lyù duøng goái ñeäm Moät phöông phaùp thay theá cho vieäc duøng hai gheá theo pheùp trò lieäu Gestalt laø söû duïng moät kyõ thuaät khaùc ruùt ra töø kòch taâm lyù. Kòch taâm lyù xuaát phaùt töø coâng trình cuûa Moreno trong nhöõng naêm 1940 (Vondracek vaø Corneal, 1995). Trong phöông phaùp naøy, böôùc ñaàu ta yeâu caàu thanh thieáu nieân choïn trong ñoáng caùc chieác goái nhieàu maøu nhieàu kieåu. Moät soá goái coù trang trí treân ñoù, moät soá chæ laø goái trôn, moät soá coù tua, moät soá thì meàm vaø nhoài boâng, nhöõng chieác khaùc thì moûng vaø cöùng, moät soá thì nhoû, soá khaùc thì to. Tröôùc heát thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu : “Em haõy choïn moät chieác goái töôïng tröng cho em”. Khi choïn xong, thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu moâ taû chieác goái aáy. Chieác goái laø bieåu töôïng höõu hieäu cho baïn treû, cho neân khi moâ taû chieác goái, baïn treû coù theå phaùt hieän thoâng tin veà baûn thaân maø tröôùc ñaây coù theå em khoâng nhaän bieát. Roõ raøng ñaây laø moät kyõ thuaät phoùng ngoaïi. Keá ñoù ta yeâu caàu thanh thieáu nieân ñaët chieác goái ôû choã naøo ñoù treân neàn nhaø vaø choïn moät chieác goái khaùc cho ngöôøi khaùc maø em coù vaán ñeà vôùi ngöôøi aáy. Coù theå laø coù hôn moät ngöôøi khaùc coù lieân heä vôùi vaán ñeà. Trong tröôøng hôïp naøy, ta coù theå yeâu caàu choïn nhöõng chieác goái cho töøng ngöôøi lieân heä. Khi choïn moãi chieác goái, neáu nhaø tham vaán muoán thì coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân moâ ta moãi chieác goái aáy, vaø khi laøm nhö theá nhöõng ñaëc tính cuûa ngöôøi ñöôïc chieác goái töôïng tröng seõ coù theå ñöôïc phaùt hieän. Khi caùc chieác goái ñaõ ñöôïc choïn xong, ta coù

theå yeâu caàu baïn treû saép xeáp caùc chieác goái treân saøn nhaø ñeå chöùng minh moái quan heä cuûa chuùng. Nhö theá laø ñaõ taïo xong caáu truùc cuûa caùc moái quan heä. Ñieàu naøy ñoâi khi ñoøi hoûi chieác goái naøy ñöôïc xeáp choàng treân chieác goái khaùc. Sau ñoù baïn treû ñöôïc daïy söû duïng caùc chieác goái, moãi chieác töôïng tröng cho moät ngöôøi. Ban ñaàu ta yeâu caàu baïn treû ñöùng ôû sau chieác goái cuûa em vaø ñoái dieän vôùi moät chieác goái khaùc töôïng tröng cho ngöôøi laøm ñoái töôïng ñeå nghe nhöõng ñieàu baïn treû muoán noùi. Gioáng nhö trong caùch laøm vieäc vôùi hai chieác gheá, nhaø tham vaán coù theå ñöùng caïnh thaân chuû vaø haønh ñoäng nhö ngöôøi giaû em aáy, noùi theâm vaøo ñieàu thaân chuû noùi hoaëc laëp laïi ñieàu ñaõ ñöôïc noùi moät caùch maïnh meõ hôn vaø dieãn caûm hôn. Sau ñoù coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân ñöùng sau chieác goái kia cuûa ngöôøi vöøa tieáp chuyeän, ñoùng vai ngöôøi aáy, vaø duøng lôøi ñaùp laïi ñieàu ñaõ ñöôïc nghe. Quaù trình naøy coù theå tieáp tuïc vôùi nhaø tham vaán ñieàu khieån vôû kòch baèng caùch nhaéc baïn treû ñoùng caùc vai cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ñöôïc töôïng tröng baèng nhöõng chieác goái. Khi ñoùng moät vai cuï theå, thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích ñöùng sau chieác goái lieân heä. Quaù trình naøy gioáng nhö caùch laøm vieäc hai gheá nhöng coù nhöõng lôïi ñieåm sau ñaây : • Noù linh ñoäng hôn bôûi vì noù cho pheùp di chuyeån nhöõng chieác goái deã daøng khi caùc moái quan

heä thay ñoåi trong nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân. • Duøng goái thay cho gheá giuùp maøn kòch dieãn ra nhanh hôn, bôûi leõ thay vì ñöùng leân ngoài

xuoáng moãi laàn xaûy ra vieäc chuyeån vai, thanh thieáu nieân coù theå dôøi choã nhanh choùng töø chieác goái naøy sang chieác goái khaùc.

• Caùc thí nghieäm coù theå ñöôïc thöïc hieän deã daøng vôùi nhöõng thay ñoåi trong caùc moái quan heä. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå chuyeån moät chieác goái ñeán gaàn hôn chieác goái khaùc vaø kieåm tra phaûn öùng cuûa baïn treû.

Trong quaù trình naøy nhaø tham vaán caàn ñieàu khieån vôû kòch moät caùch thaät tích cöïc. Nhö theá thanh thieáu nieân ñöôïc chuyeån töø chieác goái naøy sang chieác goái khaùc maø naêng löôïng vaãn ñöôïc duy trì vaø moät cuoäc ñoái thoaïi höõu ích ñöôïc taïo ra giöõa nhöõng ngöôøi tham döï theo töôûng töôïng. ÔÛ moät thôøi ñieåm naøo ñoù trong quaù trình naøy, coù theå nhaän thaáy vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñaõ dieãn ra. Baáy giôø ta coù theå yeâu caàu baïn treû rôøi khoûi caùc chieác gheá, ngoài xuoáng vaø noùi veà caùc caûm xuùc cuûa mình. Khi söï giaûi quyeát khoâng dieãn ra, nhaø tham vaán coù theå toùm taét quaù trình ñeå söï chuù yù cuûa baïn treû veà nhöõng caûm nghó vaø nhöõng vaán ñeà ñöôïc khôi daäy. Laøm nhö vaäy, coù theå thuùc ñaåy söï thay ñoåi sau naøy. Ñieàu quan troïng caàn löu yù laø thoâng thöôøng noùi veà maøn kòch töï noù khoâng höõu ích bôûi vì nhö theá laø phaûi laøm laïi ñieàu gì ñaõ traûi qua roài. Ñieàu caàn thieát laø nhöõng caûm nghó “tröïc tieáp taïi ñaây” caàn ñöôïc tìm hieåu sau khi maøn kòch ñaõ hoaøn taát. Caùc maøn kòch ñöôïc taïo neân baèng caùch söû duïng caùc chieác goái ñem laïi cô hoäi cho nhaø tham vaán tích cöïc vaän duïng nhöõng kyõ naêng tham vaán maâu thuaãn vaø söû duïng tính haøi höôùc trong quaù trình tham vaán. Neáu kheùo ñieàu khieån, caùc maøn kòch seõ ñöôïc taêng löïc, sinh ñoäng vaø, coù luùc, raát thích thuù, loâi cuoán söï chuù yù vaø

trí töôûng töôïng cuûa baïn treû. Ngoaøi ra, maøn kòch coù theå cuõng caêng thaúng vaø/hoaëc ñaày tình caûm, trong ñoù baïn treû bieåu loä nhöõng tình caûm baèng caùch la heùt hoaëc khoùc loùc. Söû duïng troø chôi ñoùng vai ñeå tieáp xuùc vôùi caùc caûm nghó Troø chôi ñoùng vai moâ taû ôû treân, söû duïng hoaëc caùch laøm vieäc hai gheá cuûa Gestalt hoaëc phöông phaùp kòch taâm lyù vôùi nhöõng chieác goái, coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch höõu hieäu ñeå giuùp baïn treû tìm hieåu vaø bieåu loä nhöõng caûm xuùc. Moät kyõ thuaät coù theå ñöôïc söû duïng khi khuyeán khích bieåu loä tình caûm trong nhöõng troø chôi ñoùng vai laø kyõ thuaät kòch taâm lyù veà “ñoùng caëp”. Trong vieäc ñoùng caëp, nhaø tham vaán ñöùng caïnh thanh thieáu nieân vaø dieãn nhö laø ngöôøi giaû cuûa thanh thieáu nieân (nhö moâ taû ôû caùc ví duï treân). Neáu thanh thieáu nieân quaù giaän vôùi ngöôøi baïn teân laø Maïnh chaúng haïn, coù theå thanh thieáu nieân ñang ñöùng caïnh chieác goái cuûa mình vaø noùi : “Maïnh ôi, toâi raát giaän baïn”, maø duøng gioïng noùi thaáp, laëng leõ, ñeàu ñeàu. Neáu ñieàu naøy xaûy ra, nhaø tham vaán coù theå ñöùng caïnh thanh thieáu nieân vaø la lôùn, vôùi gioïng ñaày sinh löïc : “Maïnh, toâi raát giaän baïn!”. Nhaø tham vaán coù theå theâm vaøo nhöõng töø coäc caèn trong töø vöïng maø thanh thieáu nieân ñaõ duøng. Laøm nhö vaäy, thanh thieáu nieân coù theå theo maãu cuûa nhaø tham vaán vaø dieãn taû tình caûm vôùi naêng löïc vaø söï thích hôïp. Nhö theá laø taïo ñöôïc troø chôi ñoùng vai thaät naêng ñoäng. Ñieàu naøy thanh taåy thaät toát cho baïn treû bôûi vì noù giuùp giaûi toûa nhöõng tình caûm maïnh ñaõ töøng bò doàn neùn. Moät soá caùc nhaø tham vaán baên khoaên veà vieäc söû duïng caùc kyõ thuaät moâ taû ôû ñaây ñoái vôùi caùc baïn treû. Caùc vò aáy lyù luaän raèng laøm maãu haønh vi nhö theá trong maøn kòch coù theå seõ khuyeán khích caùc thanh thieáu nieân cö xöû baát kính hoaëc thoâ baïo trong ñôøi soáng thaät. Roõ raøng, ñaây khoâng phaûi laø chuû taâm, neân caùc nhaø tham vaán caàn quyeát ñònh teá nhò veà tính thích hôïp cuûa phöông phaùp naøy ñoái vôùi moät soá thaân chuû nhaát ñònh. Thoâng thöôøng, khi thanh thieáu nieân ñöôïc pheùp bieåu loä tình caûm moät caùch maïnh meõ trong moät moâi tröôøng trò lieäu an toaøn, thì söï thanh taåy xaûy ra vôùi keát quaû laø baïn treû trôû veà theá giôùi beân ngoaøi caûm thaáy thö giaõn hôn vaø nhö theá thì coù theå phaûn öùng moät caùch thích nghi hôn. Vieäc söû duïng nhöõng troø chôi ñoùng vai maïnh meõ caàn ñöôïc xem xeùt trong hoaøn caûnh rieâng. Sau khi hoaøn taát caùc troø chôi ñoùng vai aáy, moät quaù trình tham vaán thoûa ñaùng seõ tieáp tuïc baèng caùch khuyeán khích baïn treû tìm hieåu nhöõng khaû naêng löïa choïn thích nghi ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà veà quan heä trong töông lai. Nhöõng khaû naêng löïa choïn naøy seõ khoâng coäc caèn hoaëc khieâu khích, nhöõng seõ bao goàm vieäc vaän duïng haønh vi quaû quyeát vaø nhöõng kyõ naêng giaûi quyeát xung ñoät. Caùc chieán löôïc giuùp baïn treû hoïc caùc haønh vi vaø kyõ naêng aáy ñöôïc moâ taû trong Chöông 12. Söû duïng troø chôi ñoùng vai ñeå tìm hieåu nhöõng thaønh phaàn cuûa baûn thaân Thanh thieáu nieân thöôøng trôû neân boái roái vaø laãn loän bôûi vì caùc em ñang coá gaéng taïo laäp moät baûn ngaõ rieâng vaø ñoäc ñaùo coù tính beàn vöõng vaø thích hôïp, nhöng trong khi laøm ñieàu naøy haàu nhö chaéc chaén laø thaáy ñöôïc caùc thaønh phaàn cuûa baûn thaân xung ñoät nhau vaø döôøng nhö khoâng

hoøa hôïp vôùi nhau. Töï nhieân laø thanh thieáu nieân thaáy boái roái, vaø phaûi giaûi quyeát nhöõng öôùc muoán maâu thuaãn, nhöõng nieàm tin vaø nhöõng tình caûm xung ñoät, chaéc chaén laø gaây phieàn phöùc cho caùc em. Caùc phaàn khaùc nhau naøy cuûa baûn thaân, duø coù veû xung ñoät, hôïp thaønh tính ñoäc ñaùo caù nhaân cuûa thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân naøo coù theå phaùt hieän vaø chaáp nhaän raèng nhaân caùch cuûa mình khoâng phaûi ñoàng nhaát, nhöng ñöôïc taïo neân bôûi nhöõng phaàn khaùc nhau, thì seõ ñöôïc giaûi toûa vaø seõ giuùp caùc em keát hôïp nhöõng ñieåm dò bieät naøy beân trong baûn thaân. Ñeå giuùp ñôõ thanh thieáu nieân trong caùc quaù trình phaùt hieän vaø keát hôïp, caùc nhaø tham vaán coù theå söû duïng nhöõng chieán löôïc nhö ñaõ moâ taû trong Chöông 10 vôùi vieäc söû duïng caùc bieåu töôïng ñeå töôïng tröng cho caùc ñoái cöïc trong baûn ngaõ (xem trang 122) Ñeå tìm hieåu caùc phaàn maâu thuaãn trong baûn thaân, hoaëc caùc ñoái cöïc trong baûn ngaõ, cuõng coù theå choïn nhöõng chieác goái ñeå töôïng tröng cho nhöõng phaàn xung ñoät hoaëc nhöõng ñoái cöïc naøy. Chaúng haïn nhö moät baïn treû coù theå nhaän bieát khaû naêng cuûa mình vöøa muoán baùo thuø laïi vöøa saün saøng tha thöù, vaø coù theå luùng tuùng veà ñieåm khoâng bieát laøm sao ñeå keát hôïp hai maët xung ñoät naøy trong baûn thaân. Trong tröôøng hôïp naøy, ñieàu höõu ích laø coù theå yeâu caàu thanh thieáu nieân choïn moät chieác goái ñeå töôïng tröng cho phaàn öa baùo thuø, vaø moät chieác goái töôïng tröng cho phaàn muoán tha thöù cuûa baûn thaân. Roài coù theå ñaët hai chieác goái ôû hai nôi ñoái dieän nhau trong phoøng. Troø chôi ñoùng vai, nhö ñaõ moâ taû trong phaàn tröôùc, coù theå duøng giuùp baïn treû ñoùng vai töøng phaàn cuûa baûn thaân. Nhö theá, thanh thieáu nieân seõ ñöôïc uûng hoä ñeå taïo ra cuoäc ñoái thoaïi giöõa hai phaàn cuûa baûn thaân, ñöùng sau moãi chieác goái vaø bieän hoä cho phaàn aáy, roài chuyeån sang bieän hoä cho phaàn kia. Trong khi vieäc ñoùng vai bieän hoä tieáp dieãn, nhaø tham vaán coù theå gôïi yù thanh thieáu nieân thöû nghieäm vôùi vieäc choïn nhöõng vò trí khaùc nhau trong quaù trình keát hôïp hai chieác goái. Baáy giôø coù theå yeâu caàu baïn treû moâ taû em caûm thaáy theá naøo ôû moãi vò trí trong quaù trình aáy, vaø coù theå ñöôïc khuyeán khích ñeå tieán tôùi lieân tuïc giöõa hai cöïc. Quaù trình naøy coù theå giuùp baïn treû hôïp nhaát caùc ñoái cöïc beân trong mình baèng caùch chaáp nhaän caû hai thaønh phaàn cuûa baûn thaân ñeàu coù choã höõu duïng. Thanh thieáu nieân coù theå nhaän bieát raèng em khoâng caàn töï nhoát mình ôû moät thaùi cöïc, nhöng caàn theå hieän tính töï chuû caù nhaân trong vieäc söû duïng caùc phaàn cuûa baûn thaân. Nhö theá, em coù theå chuyeån tôùi moät vò trí lieân tuïc taïi ñoù em thaáy thích hôïp nhaát vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. Söû duïng troø chôi ñoùng vai ñeå thöïc hieän söï löïa choïn Chieán löôïc naøy gioáng chieán löôïc moâ taû trong Chöông 10 veà vieäc söû duïng caùc bieåu töôïng ñeå xaùc ñònh nhöõng khaû naêng thay ñoåi ñeå so saùnh (xem trang 121). Tuy nhieân, thay vì duøng caùc bieåu töôïng, caùc chieác goái seõ ñöôïc söû duïng ñeå töôïng tröng cho nhöõng khaû naêng löïa choïn khaùc nhau. Baáy giôø thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích chuyeån töø chieác goái naøy sang chieác goái kia. Khi ñöùng sau moät chieác goái, baïn treû bieän hoä cho söï löïa choïn aáy, cuõng nhö noùi veà nhöõng

maët lôïi vaø haïi cuûa noù. Trong khi chôi troø ñoùng vai, nhaø tham vaán coù theå giuùp baïn treû thaùch thöùc nhöõng nieàm tin voâ lyù nhö moâ taû trong Chöông 12. Söû duïng troø chôi ñoùng vai ñeå boäc loä nhöõng nieàm tin hoaëc caûm nghó Thöôøng nhöõng thoâng ñieäp veà quaù khöù aûnh höôûng tôùi caùch maø thanh thieáu nieân tin laø caùc em neân cö xöû ra sao trong hieän taïi. Caùc thoâng ñieäp naøy coù theå lieân heä vôùi nhöõng nieàm tin veà vaên hoùa vaø tinh thaàn, vaø coù theå laø raát maïnh meõ. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå coù nieàm tin xaùc tín laø em caàn phaûi töû teá vôùi moïi ngöôøi baát keå ngöôøi ta cö xöû vôùi em ra sao, nhöng laïi caûm nhaän söï xung ñoät beân trong bôûi vì nieàm tin aáy khieán em ñeå cho ngöôøi khaùc cö xöû thoâ baïo vôùi mình. Nhöõng nieàm tin (hoaëc nhöõng caûm nghó) nhö theá naøy coù theå ñöôïc phoùng ngoaïi baèng caùch khuyeán khích thanh thieáu nieân choïn cho mình moät chieác goái vaø moät chieác goái ñeå töôïng tröng cho nieàm tin hoaëc caûm nghó. Roài moät cuoäc ñoái thoaïi seõ ñöôïc taïo ra giöõa thanh thieáu nieân vaø nieàm tin ñöôïc boäc loä. Nhaø tham vaán coù theå tham gia vaøo cuoäc ñoái thoaïi vaø söû duïng nhöõng lôøi noùi nghòch lyù keát hôïp vôùi tính haøi höôùc ñeå thaùch thöùc baïn treû xem xeùt laïi nhöõng nieàm tin rieâng. Chaúng haïn nhö, trong tröôøng hôïp ñöôïc moâ taû, nhaø tham vaán coù theå choïn vò trí phía sau chieác goái “nieàm tin” töôïng tröng cho yù töôûng “luoân luoân töû teá vôùi moïi ngöôøi”. Roài nhaø tham vaán coù theå noùi vôùi thanh thieáu nieân ñang ñöùng sau chieác goái cuûa em : “Baïn ôi, haõy nghó xem, neáu ai ñoù ñoå sôn ñoû leân khaép ngöôøi baïn, baïn haõy töôi cöôøi, baét tay ngöôøi aáy vaø noùi caùm ôn”. Haàu nhö chaéc chaén laø baïn treû bò thaùch thöùc vôùi lôøi noùi choïc töùc vaø haøi höôùc naøy. Roài thanh thieáu nieân ñöôïc löïa choïn veà möùc ñoä ñeå giöõ laáy nieàm tin, gaït boû noù hoaëc hôïp nhaát phaàn nieàm tin naøy vaøo moät caáu truùc ñaõ ñöôïc xem xeùt laïi. Söû duïng troø chôi ñoùng vai ñeå thöïc haønh vaø thí nghieäm haønh vi môùi Troø chôi ñoùng vai coù theå giuùp thanh thieáu nieân ñaït tôùi söï kieåm soaùt toát hôn ñoái vôùi cuoäc ñôøi mình baèng caùch hoïc nhöõng haønh vi môùi (Gladding, 1991). Trong caùc troø chôi ñoùng vai, nhaø tham vaán coù theå söû duïng moät kyõ thuaät töø kòch taâm lyù ñöôïc goïi laø soi göông (mirroring). Vieäc soi göông ñoøi hoûi nhaø tham vaán thay choã cuûa thanh thieáu nieân trong troø chôi ñoùng vai. Troø chôi ñoùng vai cöù tieáp tuïc, ñeå thanh thieáu nieân coù theå xem maøn kòch dieãn ra vaø ñaït ñöôïc yù thöùc khaùch quan hôn veà baûn thaân trong söï taùc ñoäng qua laïi vôùi ngöôøi khaùc. Vieäc thu hình caùc troø chôi ñoùng vai cuõng höõu ích. Ñieàu naøy giuùp cho caùc thanh thieáu nieân nhaän ñöôïc söï phaûn hoài nhanh veà haønh vi cuûa mình qua quan saùt baèng hình. Nhö theá, em coù theå döï phaàn nhieàu hôn trong vieäc thay ñoåi haønh vi (Furman, 1990). Thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc khuyeán khích laëp laïi caùc troø chôi ñoùng vai baèng caùch söû duïng nhöõng haønh vi môùi meõ vaø khaùc nhau ñaõ hoïc ñöôïc qua nhöõng kinh nghieäm veà troø chôi ñoùng vai tröôùc ñoù. Ñieàu naøy cung caáp cho thanh thieáu nieân cô hoäi ñeå döôït laïi vaø thöïc haønh nhöõng haønh vi môùi. Ngoaøi ra, caùc troø chôi ñoùng vai ñöôïc thu hình coøn laøm taêng moät caùch ñaùng keå khaû naêng cuûa thanh thieáu nieân trong vieäc duy trì moät naêng löïc töï chuû ôû beân trong (Dequine vaø Pearson – Davis, 1983).

Nhaät kyù Nhieàu thanh thieáu nieân thích vieát laùch. Caùc em thích vieát nhaät kyù, lôøi ca, thô phuù, cho neân vieäc ghi soå nhaät kyù laø coâng vieäc raát lyù thuù, quen thuoäc vaø laøm thoûa maõn caùc em. Ñieàu naøy coù theå raát höõu ích khi keát hôïp vôùi tham vaán bôûi vì ngöôøi ta nhaän thaáy raèng nhaät kyù cuûa thanh thieáu nieân cung caáp cô hoäi cho caùc em tieát loä thoâng tin kín ñaùo vaø rieâng tö (Rotenberg, 1995). Caùc em coù theå ghi laïi nhöõng suy töôûng, vaø nhöõng ñaùp öùng tình caûm, nhöõng kinh nghieäm rieâng trong quaù khöù vaø hieän taïi. Nhaät kyù coù theå ñöôïc ghi baèng nhieàu caùch, theo moâ taû cuûa Weinhold (1987). Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, caùc ghi cheùp haèng ngaøy vaø ghi cheùp veà giaác mô ñeàu ñaëc bieät höõu duïng. Ghi cheùp haèng ngaøy Soå ghi haèng ngaøy gaàn gioáng vôùi nhaät kyù vaø coù coâng duïng nhö soå ghi cheùp kinh nghieäm chuû quan cuûa thanh thieáu nieân veà cuoäc soáng haèng ngaøy. Ñieàu quan troïng ñoái vôùi soå ghi haèng ngaøy laø phaûi ñöôïc xem laïi thöôøng xuyeân ñeå thanh thieáu nieân coù theå suy töôûng, ñaït tri thöùc vaø tìm hieåu nhöõng cô hoäi cho söï thay ñoåi tích cöïc. Ñieàu höõu ích ñoái vôùi chuùng ta laø laøm theo nhöõng chæ daãn ñaõ ñöôïc ñieàu chænh trong nhöõng chæ daãn cuûa Nelson (1992). Thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu ghi nhöõng söï kieän haèng ngaøy vôùi caùc tieâu ñeà ñaëc bieät nhö sau : Toâi laøm gì? Döôùi tieâu ñeà naøy thanh thieáu nieân chæ ghi noäi dung caùc söï kieän trong ngaøy. Chaúng haïn nhö : “Toâi thöùc daäy”, “Toâi taém”, “Toâi aên ñieåm taâm”, “Toâi ñi hoïc…” v.v… Toâi nhìn ngaøy qua nhö theá naøo? Döôùi tieâu ñeà naøy thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích nhìn qua cöûa soå suoát ngaøy vaø ghi nhaän ñònh nhö : “Hoâm nay laø moät ngaøy buoàn chaùn” hoaëc “Hoâm nay toâi laøm ñöôïc raát nhieàu vieäc”. Toâi caûm thaáy theá naøo? Döôùi tieâu ñeà naøy thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích vieát nhöõng caûm nghó tích cöïc, tieâu cöïc hoaëc toång hôïp ñaõ traûi qua trong ngaøy. Chaúng haïn nhö : “Caûm thaáy tuyeät vôøi khi aên boät nguõ coác, nhöng caûm thaáy chaùn naûn khi nghó tôùi vieäc ñi hoïc, nhöng raát vui söôùng khi ñeán ñoù”. Caùc moái quan heä hoaëc khoâng coù quan heä. Döôùi tieâu ñeà naøy thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích ghi laïi thoâng tin veà nhöõng moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc, goàm caû vieäc tieáp xuùc vaø khoâng tieáp xuùc vôùi ngöôøi khaùc, vaø caû nhöõng aûnh höôûng cuûa ngöôøi khaùc trong ngaøy.

Chaúng haïn nhö : “Caû ngaøy toâi khoâng thaáy cha toâi vaø toâi khoâng ñöôïc pheùp ñi thaêm baïn beø, nhöng laïi coù vuï caõi coï vôùi Haïnh caøng khieán tình traïng teä haïi hôn”.

Nhöõng ñieàu toâi hoïc ñöôïc töø hoâm nay. Döôùi tieâu ñeà naøy baïn treû ñöôïc khuyeán khích ghi baát cöù ñieàu gì caùc em hoïc ñöôïc töø caùc söï kieän trong ngaøy. Chaúng haïn nhö : “Hoâm nay toâi hoïc ñöôïc raèng khoâng coù söï tieáp xuùc xaõ hoäi vôùi baïn beø thì cuõng teä haïi nhö khoâng tieáp xuùc vôùi cha toâi vaäy”. Baèng caùch nhìn vaøo nhöõng choã trong nhaät kyù nôi nhöõng löïa choïn khaùc nhau ñöôïc thöïc hieän, thanh thieáu nieân coù theå xaùc ñònh nhöõng khaû naêng lieân quan ñeán vieäc söû duïng nhöõng haønh vi khaùc nhau vaø/hoaëc söï thaønh ñaït nhöõng keát quaû khaùc nhau. Neáu söû duïng qua moät thôøi gian, thanh thieáu nieân coù theå xaùc ñònh nhöõng moâ hình haønh vi höõu ích hoaëc voâ ích, vaø coù theå xaùc ñònh nhöõng muïc ñích cho töông lai. Qua thaûo luaän vôùi nhaø tham vaán, baïn treû cuõng coù theå ñöôïc giuùp ñôõ ñeå tìm hieåu nhöõng ñoäng cô caên baûn ñoái vôùi nhöõng haønh vi cuï theå khoâng thoûa ñaùng, giuùp taïo ra söï thay ñoåi. Soå ghi giaác mô Thanh thieáu nieân thöôøng raát löu yù tôùi giaác mô. Ñoâi khi caùc em bò nhöõng giaác mô quaáy raày, ñaëc bieät neáu caùc giaác mô lieân tuïc taùi dieãn. Caùc giaác mô coù theå laø caùch raát höõu ích giuùp baïn treû tieáp xuùc vôùi thoâng tin rieâng tö quan troïng. Ñeå coù theå söû duïng thoâng tin töø giaác mô, ñieàu höõu ích laø nhôù ñöôïc caøng nhieàu chi tieát cuûa giaác mô caøng toát. Trong nhöõng tröôøng hôïp maø thanh thieáu nieân coù veû nhö seõ trôû laïi ñeå tham vaán; vaø ñieàu roõ raøng laø baïn treû muoán tìm hieåu giaác mô, ñieàu höõu ích laø yeâu caàu caùc em giöõ soå ghi veà giaác mô. Muoán giöõ soå ghi veà giaác mô, baïn treû caàn coù saün giaáy buùt beân giöôøng. Ngay khi tænh daäy, khi nhôù laïi giaác mô hoaëc moät phaàn cuûa giaác mô, em caàn ghi chi tieát ngay vaøo soå. Toát nhaát laø soå neân ghi theo ba phaàn nhö sau : Phaàn 1 : Noäi dung giaác mô, keå caû moâ taû ñaày ñuû ñieàu gì xaûy ra trong mô. Phaàn 2 : Nhöõng caûm xuùc traûi qua trong mô. Phaàn 3 : Nhöõng yù töôûng veà giaác mô. Soå aáy coù theå seõ ñöôïc söû duïng nhö ñöôïc moâ taû sau ñaây döôùi ñeà muïc “Coâng vieäc veà giaác mô” (xem trang 153) THÖ GIAÕN Moät soá thanh thieáu nieân caûm thaáy höõu ích khi hoïc nhöõng kyõ thuaät thö giaõn. Tuy nhieân, ta caàn nhaän bieát raèng khoâng phaûi taát caû thanh thieáu nieân ñeàu thaáy höõu ích. Ñoái vôùi moät soá em, vieäc thö giaõn thöïc hieän theo baøi baûn, khoâng höõu ích bôûi vì caùc em khoâng theå vaøo thöïc nghieäm moät caùch vui veû vaø thoaûi maùi. Reøn luyeän veà thö giaõn coù theå höõu ích trong nhöõng tröôøng hôïp sau ñaây : 1�Giuùp thanh thieáu nieân bò roái loaïn do aâu lo vaø/hoaëc caêng thaúng.

2�Daïy thanh thieáu nieân caùch ñoái phoù tích cöïc vôùi aâu lo vaø nhieàu vaán ñeà khaùc do nhöõng hoaøn caûnh caêng thaúng gaây ra (Forman, 1993).

3�Laø ñieàu tieân quyeát ñeå söû duïng hình aûnh theo höôùng daãn. Laøm caùch naøo ñeå giuùp thanh thieáu nieân hoïc thö giaõn Tröôùc heát, ñieàu quan troïng laø xaùc ñònh thaùi ñoä cuûa thanh thieáu nieân khi tham gia vaøo vieäc taäp luyeän thö giaõn. Nhieàu thanh thieáu nieân ñaõ traûi qua moät soá daïng taäp luyeän thö giaõn. Moät soá caùc em thaáy vieäc naøy laø höõu ích vaø moät soá khaùc thì khoâng. Coù leõ khoâng neân coá giuùp moät baïn treû hoïc nhöõng kyõ thuaät thö giaõn neáu em aáy ñaõ coù nhöõng kinh nghieäm khoâng toát veà noù. Khi chòu luyeän taäp thö giaõn, ñieàu quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø caùc em caûm thaáy mình töï chuû, chöù khoâng phaûi laø ngöôøi lôùn giuùp caùc em hoïc quaù trình thö giaõn. Vieäc khoâng tuaân thuû yeâu caàu naøy seõ laøm suy yeáu thanh thieáu nieân vaø coù theå ñaåy em tôùi choã tin raèng em phaûi tuøy thuoäc vaøo söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi lôùn ñeå ñaït muïc ñích. Tröôùc khi baét ñaàu thuû tuïc thö giaõn, thanh thieáu nieân caàn ñöôïc thoâng baùo raèng em coù quyeàn löïa choïn laø coù neân tuaân thuû hay khoâng nhöõng lôøi chæ daãn cuûa nhaø tham vaán. Em cuõng caàn ñöôïc baùo cho bieát laø em coù quyeàn löïa choïn seõ tieáp tuïc taäp luyeän hay khoâng. Caàn phaûi thöïc hieän taäp döôït chuùt ít ñeå chöùng minh caùch thöùc trong ñoù baïn treû seõ ngöng taäp thö giaõn, neáu ñoù laø ñieàu em muoán. Nhö theá cuõng chöa ñaày ñuû neáu nhaø tham vaán chæ noùi : “Neáu em muoán chaám döùt söï taäp luyeän naøy, em coù theå chaám döùt ñöôïc”. Ñieàu quan troïng laø yeâu caàu em phaûi chaám döùt taäp luyeän nhö theá naøo. Em seõ giô tay leân, em seõ môû to maét vaø noùi : “Em khoâng muoán laøm theo thuû tuïc naøy ñeå kieåm tra caùch thanh thieáu nieân ngöng taäp neáu em muoán thì coù theå gaây khoù khaên cho moät soá em caûm thaáy raèng mình coù töï chuû. Söï thö giaõn khoâng deã dieãn ra trong moâi tröôøng oàn aøo vaø ñaày aùnh saùng. Ñeå vieäc taäp luyeän thö giaõn ñöôïc hieäu quaû thì moâi tröôøng phaûi laø nôi khoâng coù tieáng oàn voïng ñeán vaø aùnh saùng ñöôïc giaûm thieåu. Thanh thieáu nieân traûi qua taäp luyeän thö giaõn caàn ñöôïc ñaët ngoài vaøo vò trí thoaûi maùi. Chuùng toâi raát thích yeâu caàu caùc em ngoài thaät thoaûi maùi treân nhöõng tuùi ñaäu. Khoâng neân yeâu caàu caùc em naèm xuoáng saøn nhaø bôûi vì moät soá caùc em, nhaát laø caùc em ñaõ bò laïm duïng tình duïc, vieäc naèm treân saøn coù theå taïo cho caùc em caûm giaùc baát an vaø deã bò toån thöông. Vôùi tuùi ñaäu, caùc em töï kieåm soaùt deã hôn; caùc em coù theå xeáp tuùi ñaäu theo theá ngoài nghieâng hay ngoài thaúng tuøy thích. Ñöa ra nhöõng lôøi höôùng daãn thö giaõn Trong vieäc ñöa ra nhöõng lôøi höôùng daãn thö giaõn, nhaø tham vaán caàn duøng gioïng noùi ñeàu ñeàu. Caàn coù ngaét quaõng giöõa caùc caâu noùi ñeå baïn treû coù thôøi gian theo doõi lôøi chæ daãn vaø tieáp tuïc thö giaõn. Quaù trình thö giaõn coù theå baét ñaàu theo caùch sau ñaây : � “Haõy giöõ mình thoaûi maùi treân tuùi ñaäu baèng caùch töï xoay troøn”.

� “Khi em ñaõ saün saøng, haõy nhaém maét laïi. Haõy chuù yù tôùi caùch ngoài vaø kieåm soaùt xem coù phaàn naøo cuûa thaân theå em khoâng ñöôïc thoaûi maùi.

� “Neáu coù phaàn naøo cuûa thaân theå em khoâng ñöôïc thoaûi maùi, haõy söûa laïi”. � “Haõy kieåm tra baøn chaân vaø caû ñuøi chaân cuûa em. Coù thoaûi maùi caû chöa ? Neáu khoâng, haõy

söûa laïi cho coù vò trí toát hôn”. � “Haõy kieåm tra toaøn thaân cuûa em. Noù coù thoaûi maùi khoâng ? Neáu khoâng thì ñoåi tö theá ñi”. � “Haõy kieåm tra caùc caùnh tay cuûa em, coå vaø ñaàu cuûa em. Haõy giöõ cho ñöôïc thoaûi maùi. Neáu

caàn, haõy dôøi choã hoaøn toaøn cho thaät thoaûi maùi”. Khi baïn treû ñaõ ñöôïc thoaûi maùi, quaù trình thö giaõn tieáp tuïc khi nhaø tham vaán noùi nhöõng lôøi nhö : � “Trong khi taäp haõy thôû töï nhieân, vaø töï noùi thaàm haõy thö giaõn moãi khi em thôû ra”. � “Khi ñaõ coù söï im laëng, coù theå em muoán chuù yù tôùi hôi thôû, vaø noùi thaàm haõy thö giaõn khi

em thôû ra”. � “Neáu coù yù nghó naøo xen vaøo ñaàu, chôù baên khoaên veà noù, haõy cöù chuù yù vaøo vieäc thôû töï

nhieân”. Roài nhaø tham vaán coù theå quan saùt baïn treû trong moät luùc, vaø moãi khi em thôû ra thì noùi nhoû “Haõy thö giaõn”. Nhö theá baïn treû seõ ñöôïc giuùp thö giaõn thaân theå daàn daàn töø chaân leân tôùi ñænh ñaàu nöông theo nhöõng lôøi chæ daãn sau ñaây : � “Haõy ngoï ngoaïy ngoùn chaân vaø baøn chaân vaø ñeå cho noù thö giaõn”. (Baây giôø nhaø tham vaán

noùi “thö giaõn” khi em thôû ra vaøi hôi). � “Baây giôø haõy löu yù baøn chaân. Haõy ngoï ngoaïy ngoùn chaân, vaø haõy ñeå noù thö giaõn trong khi

em thôû. Haõy chuù yù chaân em. Laøm caêng nheï caùc cô trong chaân. Trong khi em thôû nhôù töï noùi thaàm “haõy thö giaõn”, haõy ñeå cho chaân thö giaõn. Haõy ñeå caûm giaùc thö giaõn chuyeån daàn töø chaân xuoáng baøn chaân, xuoáng saøn nhaø”.

� “Haõy chuù yù phaàn döôùi löng vaø daï daøy cuûa em. Haõy caêng nheï caùc cô beân trong, vaø trong khi thôû, nhôù töï noùi thaàm “haõy thö giaõn” vaø ñeå cho caùc cô thö giaõn”.

� “Haõy ñeå caûm giaùc thö giaõn töø daï daøy lan xuoáng qua phaàn döôùi löng, xuoáng chaân, baøn chaân vaø xuoáng saøn nhaø”.

� “Haõy thö giaõn, haõy thö giaõn, haõy thö giaõn” (Noùi thaàm cuøng luùc thôû). � “Haõy chuù yù tôùi ngöïc vaø caùnh tay cuûa em, haõy caêng nheï caùc cô beân trong, roài ñeå noù thö

giaõn cuøng hôi thôû. Haõy ñeå cho caûm giaùc thö giaõn lan töø tay, töø ngöïc xuoáng chaân, baøn chaân, roài xuoáng saøn nhaø”.

� “Haõy chuù yù tôùi baøn tay, haõy caêng nheï caùc cô, roài ñeå noù thö giaõn vaø ñeå cho thö giaõn truyeàn töø baøn tay, qua caùnh tay, qua thaân, xuoáng chaân roài xuoáng saøn nhaø”.

� “Haõy ñeå mình chìm saâu hôn vaøo tuùi ñaäu, chuù yù tôùi hôi thôû, noùi thaàm ‘haõy thö giaõn’ moãi khi em thôû ra”.

� “Haõy caêng nheï cô ñaàu vaø coå, haõy ñeå mình thö gian khi em thôû ra, haõy chuù yù ñeå caûm giaùc thö giaõn töø ñaàu xuoáng thaân, xuoáng chaân vaø xuoáng saøn nhaø”.

� “Em coù theå tieáp tuïc thö giaõn baèng caùch noùi ‘thö giaõn’ moãi khi em thôû ra”. Baây giôø nhaø tham vaán coù theå daønh ít thì giôø cho baïn treû caûm thaáy ñöôïc thö giaõn vaø caàn noùi : “Coâ seõ khoâng noùi gì trong hai hoaëc ba phuùt. Coâ ñeå yeân cho em chuù yù tôùi hôi thôû vaø töï noùi thaàm ‘haõy thö giaõn’. Neáu coù yù töôûng naøo xen vaøo ñaàu, chôù baên khoaên, cöù taäp trung chuù yù vaøo hôi thôû”. Moät luùc sau, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Ñaõ ñeán luùc em coù theå chuyeån sang chaám döùt baøi taäp thö giaõn. Coâ muoán em baét ñaàu töï chuaån bò ñeå trôû laïi nhanh nhaïy vaø tích cöïc”. Roài ngöng moät luùc, nhaø tham vaán tieáp tuïc noùi : � “Thay vì chuù yù tôùi hôi thôû vaø noùi haõy thö giaõn, haõy bieát raèng em ñang ngoài treân tuùi ñaäu”. � “Haõy xoay quanh moät chuùt treân tuùi ñaäu ñeå coù yù thöùc veà noù”. � “Haõy cöû ñoäng ñaàu vaø coå, vaø haõy môû maét ra”. � “Haõy nhìn quanh vaø chuù yù tôùi nhöõng gì ñang coù trong phoøng vôùi chuùng ta”. � “Khi em ñaõ saün saøng, haõy thaän troïng ñöùng leân, nhôù raèng em ñaõ thö giaõn, cho neân ñöùng

daäy ñoät ngoät laø khoâng toát”. Sau khi daïy thö giaõn, ñieàu hôïp lyù laø noùi cho baïn treû bieát raèng em coù theå caûm thaáy thö giaõn hôn bình thöôøng, vaø vì vaäy khoâng neân tham gia ngay vaøo hoaït ñoäng naøo ñoøi hoûi möùc linh hoaït cao. Chaúng haïn nhö neáu thanh thieáu nieân raát thö giaõn, thì khoâng neân ñeå em ñi xe ñaïp trong luoàng giao thoâng treân ñöôøng ñoâng ñuùc, bôûi vì em khoâng ñuû linh hoaït ñeå phaûn öùng thích hôïp. Ñieàu naøy coù theå daãn tôùi tai naïn. Moät khi baïn treû ñaõ hoïc thö giaõn, ñieàu höõu ích laø caàn giuùp em theå hieän roäng raõi haønh vi thö giaõn naøy trong nhöõng hoaøn caûnh gaây aâu lo hoaëc caêng thaúng. Ñieàu naøy coù theå thöïc hieän baèng caùch ñeå thanh thieáu nieân ñöùng thaúng leân, roài nhaéc em thôû saâu (ñöøng thôû nhanh thaát thöôøng). Trong khi thôû saâu, nhaéc em ñeå thaân theå thö giaõn. Nhö vaäy, trong theá ñöùng, em hoïc thö giaõn tay, caùnh tay, coå, vai, thaân vaø chaân, ñeå cho duø ñang ñöùng em vaãn thö giaõn nhôø thôû saâu. Khaû naêng thö giaõn trong theá ñöùng naøy coù theå höõu ích cho em khi em gaëp nhöõng hoaøn caûnh caêng thaúng. TÖÔÛNG TÖÔÏNG Boán caùch quan troïng ñeå söû duïng söï töôûng töôïng laø : 1�Thay ñoåi nhaän thöùc veà baûn thaân. 2�Taïo laäp moâ hình haønh vi vaø tình caûm môùi. 3�Taùi caáu truùc nhöõng kyù öùc tieâu cöïc. 4�Thöïc hieän cuoäc du haønh töôûng töôïng. Khi ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích treân, trí töôûng töôïng giuùp cho thanh thieáu nieân thay nhöõng kyù öùc cuõ baèng nhöõng kyù öùc môùi höõu ích hôn vaø thích nghi hôn.

Söû duïng trí töôûng töôïng ñeå thay ñoåi nhaän thöùc veà baûn thaân. Nhöõng nhaän thöùc veà baûn thaân cuûa baïn treû phaùt sinh töø luùc aáu thô nhöng seõ thay ñoåi vaø phaùt trieån trong tuoåi thanh thieáu nieân. Ñaùng tieác laø nhöõng nhaän thöùc ñaõ qua veà baûn thaân vaãn tieáp tuïc aûnh höôûng tôùi caùch thanh thieáu nieân suy nghó veà baûn thaân vaø aûnh höôûng tôùi moái quan heä cuûa caùc em vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Nhöõng kinh nghieäm bò laïm duïng vaø/hoaëc gaây chaán thöông trong tuoåi thô vaø tuoåi thanh thieáu nieân thöôøng daãn tôùi nhöõng nhaän thöùc loaïn chöùc naêng vaø khoâng höõu ích. Chaúng haïn nhö caùc thanh thieáu nieân ñaõ bò laïm duïng coù theå tin raèng caùc em khoâng coøn ñaùng ñöôïc öa thích, khoâng xöùng ñaùng vôùi tình thöông, baát löïc, voâ giaù trò vaø khoâng ñaùng tin caäy. Nhöõng nhaän thöùc tieâu cöïc aáy veà baûn thaân coù theå khieán caùc em tieáp tuïc xöû söï theo nhöõng caùch nhaát quaùn vaø hoã trôï cho nhöõng nieàm tin tieâu cöïc naøy. Trí töôûng töôïng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp thanh thieáu nieân thay ñoåi nhöõng nhaän thöùc vaø nhöõng nieàm tin aáy. Böôùc ñaàu tieân, khi söû duïng söï töôûng töôïng ñeå thay ñoåi nhaän thöùc, laø laøm cho caùc em chuù yù ñaày ñuû tôùi aûnh höôûng cuûa nhöõng nieàm tin voâ ích aáy. Ñieàu naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch thaûo luaän veà nhöõng haønh vi hieän taïi vaø caùch thöùc trong ñoù chuùng bò taùc ñoäng bôûi söï suy nghó kieân trì aáy. Nhaø tham vaán cuõng caàn naâng cao yù thöùc cuûa thanh thieáu nieân veà nhöõng haønh vi ñöôïc söû duïng ñeå traùnh neù nhöõng yù nghó ñau ñôùn veà baûn thaân. Chaúng haïn nhö baïn treû coù theå phoâ ra boä maët raén roûi vaø maïnh meõ, nhöng beà ngoaøi naøy coù theå chæ laø caùch ñeå che giaáu nhöõng caûm nghó baát löïc vaø toån thöông. Moät khi nhöõng nhaän thöùc tieâu cöïc vaø nguoàn goác cuûa chuùng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, söï töôûng töôïng coù höôùng daãn coù theå ñöôïc söû duïng ñeå taïo söï thay ñoåi. Thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích nhôù laïi nhöõng kinh nghieäm tieâu cöïc ñaõ qua (chaúng haïn nhö khi em coù theå caûm thaáy mình laâm naïn hoaëc baát löïc). Sau ñoù, trong söï taäp luyeän veà töôûng töôïng coù höôùng daãn, em ñöôïc khuyeán khích soáng laïi vôùi nhöõng kinh nghieäm aáy, nhöng thay ñoåi caùch cö xöû ñeå em caûm thaáy yeân thaáy an taâm veà baûn thaân. Quaù trình ñöôïc söû duïng nhö sau : Tröôùc heát, nhaø tham vaán söû duïng baøi taäp thö giaõn ñeå giuùp baïn treû thö giaõn. Khi ñaõ thö giaõn, thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu nhôù laïi kinh nghieäm tieâu cöïc trong quaù khöù. Tieáp theo, trong khi tieáp tuïc ôû trong traïng thaùi thö giaõn, maét nhaém, em ñöôïc yeâu caàu moâ taû quang caûnh vaø nhöõng söï kieän maø em hình dung töø quaù khöù. Thöù nöõa, nhaø tham vaán yeâu caàu baïn treû ñeà nghò nhöõng caùch thöùc trong ñoù em coù theå thay ñoåi böùc tranh, hoaëc nhöõng söï kieän, ñeå cho nhöõng caûm nghó cuûa em vaø nhöõng keát quaû coù theå khaùc ñi. Tieáp ñoù baïn treû ñöôïc yeâu caàu trôû laïi böôùc ñaàu cuûa kòch baûn töôûng töôïng vaø söûa laïi baûn thaûo, ñeå cho caùc söï kieän dieãn ra khaùc ñi vôùi keát quaû tích cöïc vaø theá laø em traûi qua nhöõng caûm nghó toát veà baûn thaân. Trong baøi taäp nhö theá, thanh thieáu nieân coù theå töôûng töôïng nhöõng söï kieän trong quaù khöù trong ñoù em bò baét naït nôi saân chôi khi coøn beù bôûi nhieàu ñöùa treû lôùn con hôn vaø nhieàu tuoåi hôn.

Trong khi neám laïi nhöõng kyù öùc naøy, nhaø tham vaán coù theå khuyeán khích thanh thieáu nieân thay nhöõng haønh vi gaây haán vaø thoâ baïo cuûa nhöõng keû baét naït baèng nhöõng haønh vi chöùng toû raèng baïn treû ñöôïc chaáp nhaän vaø ñaùnh giaù cao bôûi caùc em ñoàng trang trong saân chôi. Ñieàu naøy seõ cho pheùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vôùi nhöõng ñaëc tính tích cöïc cuûa mình nhö tình thaân höõu, tính giuùp ñôõ, yù thöùc haøi höôùc vaø loøng trung thaønh. Roài nhaø tham vaán coù theå neâu baät nhöõng ñaëc tính naøy, laøm cho noù ñaùng chuù yù, vaø giuùp thanh thieáu nieân taïo döïng moät nhaän thöùc môùi, khaùc vaø tích cöïc veà baûn thaân. Nhaän thöùc môùi naøy, trong töông lai, seõ giuùp cho thanh thieáu nieân gaén boù vôùi nhöõng moái quan heä xaõ hoäi tích cöïc. Söû duïng töôûng töôïng ñeå thieát laäp nhöõng moâ hình haønh vi vaø tình caûm môùi. Ñaây laø phöông phaùp trò lieäu haønh vi tình caûm hôïp lyù (Dryden vaø DiGiuseppe, 1990). Ñoâi khi caùc thanh thieáu nieân bò buoàn phieàn bôûi nhöõng thaát baïi trong quaù khöù. Ñaây coù theå laø nhöõng kinh nghieäm vöøa môùi ñaây hoaëc laø nhöõng kinh nghieäm ñaõ xaûy ra khaù laâu. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå nhôù tôùi moät giai ñoaïn xaûy ra trong nhaø tröôøng. Thanh thieáu nieân coù theå traûi qua moät kinh nghieäm trong saân chôi, lieân quan tôùi 3 hoaëc 4 hoïc sinh khaùc, daãn tôùi söï ñoâi co thoâ baïo. Keát quaû laø baïn treû bò goïi leân phoøng giaùm hieäu, cuøng vôùi caùc hoïc sinh lieân can vaø vò giaùo vieân chöùng kieán söï kieän. Trong cuoäc thaûo luaän taïi phoøng giaùm hieäu, thanh thieáu nieân khoâng tìm ñöôïc cô hoäi ñeå giaûi thích nhöõng nhaän thöùc cuûa mình veà söï kieän. Em coù theå bò ngaên caûn, baèng söï caét ngang, nhöõng chæ thò cuûa caùc thaønh vieân maïnh theá hôn trong cuoäc hoïp vaø söï thieáu hieåu bieát cuûa em veà theå thöùc cuoäc hoïp, em khoâng theå neâu quan ñieåm cuûa mình. Cuoäc chaïm traùn naøy coù theå ñeå laïi nôi baïn treû caûm giaùc baát löïc, baát kính vaø baát xöùng. Ñeå thay ñoåi caùc caûm nghó cuûa baïn treû veà söï kieän, tröôùc heát nhaø tham vaán söû duïng baøi taäp thö giaõn. Trong khi thö giaõn, baïn treû coù theå ñöôïc yeâu caàu töôûng töôïng veà söï kieän nhö noù thöïc söï ñaõ xaûy ra vaø haõy noùi veà caùc söï kieän ñoù nhö ñaõ ñöôïc hình dung trong töôûng töôïng. Roài nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû ñeå caâu chuyeän taùi hieän trong trí töôûng töôïng vaø moâ taû caâu chuyeän ñeå cho caùc söï kieän dieãn ra khaùc ñi vaø theo caùch thoûa ñaùng ñoái vôùi baïn treû. Baèng caùch taùi hieän caâu chuyeän söûa ñoåi nhieàu laàn, hy voïng raèng thanh thieáu nieân seõ thaáy bôùt phieàn haø vôùi kyù öùc ñaõ qua. Thanh thieáu nieân cuõng coù theå baét ñaàu caûm thaáy deã chòu hôn vaø tin töôûng raèng trong töông lai em seõ coù nhöõng kyõ naêng ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng hoaøn caûnh töông töï theo moät caùch thöùc maïnh meõ vaø thích hôïp. Söû duïng töôûng töôïng ñeå taùi caáu truùc kyù öùc tieâu cöïc Thöôøng thöôøng thanh thieáu nieân ñaõ bò chaán thöông ñeàu gaëp khoù khaên trong vieäc saép xeáp caâu chuyeän theo trình töï hôïp lyù ñoái vôùi caùc em. Ñaây coù theå vì nhöõng maãu thoâng tin bò maát ñi trong kyù öùc caùc em. Söï ñöùt ñoaïn cuûa caùc caâu chuyeän ngaên caùc em caûm nhaän tính toaøn veïn cuûa caùc kinh nghieäm, taïo neân söï lo laéng. Ngoaøi ra, do caùc caâu chuyeän cuûa caùc em bò giaùn ñoaïn, caùc em coù theå caûm thaáy mình khoâng kieåm soaùt ñöôïc caùc söï kieän vì caùc söï kieän khoâng ñöôïc ghi nhôù theo moät trình töï hôïp lyù vaø coù theå hieåu ñöôïc. Caùc em coù theå cuõng bò phieàn muoän vôùi nhöõng caûnh thoaùng hieän do nhöõng nguyeân nhaân ñoät ngoät raát khoù nhaän dieän. Neáu

caùc söï kieän gaây chaán thöông coù theå ñöôïc taùi caáu truùc ñeå caùc em theo doõi moät trình töï ñaày ñuû coù theå hieåu bieát troïn veïn, thì coù theå ñaït ñöôïc yù thöùc töï chuû, vaø caùc yeáu toá chaâm ngoøi seõ ñöôïc xaùc ñònh vaø giaûm söùc maïnh. Ngoaøi ra, caùc caùch xöû lyù nhöõng phaûn öùng ñoái vôùi caùc yeáu toá chaâm ngoøi coù theå ñöôïc tìm ra. Caùch toát nhaát ñeå giuùp caùc baïn treû aáy taùi caáu truùc caâu chuyeän, ñeå noù coù yù nghóa ñoái vôùi caùc em, laø giuùp caùc em töôûng töôïng veà caâu chuyeän trong khi thö giaõn, vaø noùi veà noù ñuùng nhö em ñaõ töôûng töôïng, ñeå cho caâu chuyeän tuoân ra töø ñaàu tôùi cuoái. Theo caùch naøy baïn treû coù theå thaáy yù nghóa ñieàu gì ñaõ xaûy ra. Tuy nhieân, ta caàn nhôù raèng caâu chuyeän thuaät laïi coù theå thöïc söï khoâng chính xaùc hoaøn toaøn, maø coù theå coù caû tình tieát theâm thaét vaøo. Böôùc thöù nhaát trong quaù trình naøy laø nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân thö giaõn, vaø trong khi thö giaõn, gôïi laïi trong trí caùi kinh nghieäm gaây chaán thöông. Trong khi thanh thieáu nieân hoài töôûng laïi, nhaø tham vaán coù theå ñaåy maïnh vieäc tìm hieåu söï kieän baèng caùch neâu nhöõng caâu hoûi nhö : “Khi nhôù laïi ñieàu ñaõ xaûy ra, em coù thaáy hình aûnh gì trong trí em khoâng ?”, “Em aên maëc ra sao ?”, “Em coù chuù yù tôùi aâm thanh, muøi vò hoaëc hoaït ñoäng gì quanh em khoâng?”. Muïc ñích caùc caâu hoûi aáy laø ñeå giuùp thanh thieáu nieân tieáp xuùc vôùi nhöõng thaønh phaàn cuûa kinh nghieäm veà giaùc quan, bôûi vì caùc yeáu toá gaây buøng noå lieân heä vôùi vuï vieäc gaây chaán thöông lieân quan ñeán nhöõng kinh nghieäm thuoäc caùc giaùc quan. Moät khi caùc yeáu toá gaây buøng noå ñoù ñöôïc nhaän ra, coù leõ thanh thieáu nieân coù theå xöû lyù noù toát hôn. Sau baøi taäp naøy, thanh thieáu nieân ñöôïc khuyeán khích nhaän dieän baát cöù thoâng tin môùi meõ hoaëc laøm saùng toû naøo coù theå thay ñoåi nhöõng nhaän thöùc ban ñaàu cuûa em veà söï kieän aáy. Nhöõng tri thöùc môùi naøy coù theå giuùp thanh thieáu nieân thaáy yù nghóa vuï chaán thöông ban ñaàu. Söû duïng töôûng töôïng ñeå thöïc hieän cuoäc haønh trình töôûng töôïng Nhöõng cuoäc haønh trình töôûng töôïng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ñöa thanh thieáu nieân vaøo moät nôi thích thuù maø caùc em coù theå thích ñeán thaêm trong trí töôûng cuûa mình sau naøy, hoaëc ñeå giuùp caùc em tieáp xuùc vôùi nhöõng kyõ nieäm phieàn toaùi ñaõ qua. Tieáp xuùc vôùi moät nôi thích thuù. Ñeå giuùp baïn treû tieáp xuùc vôùi moät nôi thích thuù, baøi taäp thö giaõn ñöôïc tieáp tuïc baèng caùch yeâu caàu baïn treû, duøng trí töôûng töôïng, ñi vaøo moät nôi maø em thaáy thích thuù vaø vui veû. Nhö vaäy, em coù cô hoäi ñeå choïn nôi choán maø ñoái vôùi em seõ laø thoaûi maùi vaø thích thuù. Khi töôûng töôïng ra nôi thích thuù, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu baïn treû noùi veà kinh nghieäm töôûng töôïng cuûa mình trong khi tieáp tuïc nhaém maét ñeå hình dung quang caûnh aáy. Tieáp xuùc vôùi nhöõng kinh nghieäm phieàn toaùi ñaõ qua. Khi cuoäc haønh trình töôûng töôïng ñöôïc söû duïng ñeå giuùp baïn treû tieáp xuùc vôùi nhöõng kinh nghieäm ñaõ qua coù theå laø ñaày phieàn toaùi, nhaø tham vaán ñöa em vaøo cuoäc haønh trình töôûng töôïng noù daãn em ñeán moät nôi vaøo thôøi ñieåm xaûy ra caùc söï kieän. Baïn treû coù theå ñöôïc yeâu caàu töôûng töôïng theo trình töï raèng :

1�Em ñang nhìn vaøo caûnh gaây phieàn haø töø quaù khöù. 2�Em laø thaønh phaàn cuûa quang caûnh aáy. 3�Em coù theå noùi baát cöù ñieàu gì tuøy thích vôùi nhöõng ngöôøi naøo ñoù trong caûnh aáy vaø nghe

nhöõng ngöôøi ñoù traû lôøi, vaø laøm baát cöù ñieàu gì em thích laøm vaøo thôøi ñieåm cuûa söï kieän thaät.

4�Em coù theå hoaøn taát cuoäc haønh trình töôûng töôïng baèng caùch laøm hoaëc noùi baát cöù ñieàu gì em muoán laøm hoaëc noùi tröôùc khi rôøi khoûi cuoäc haønh trình.

5�Cuoái cuøng, em ñöôïc yeâu caàu rôøi khoûi cuoäc haønh trình töôûng töôïng vaø hoaøn toaøn nhaän bieát hoaøn caûnh thaät cuûa em trong phoøng tham vaán.

Sau khi cuoäc haønh trình hoaøn taát vaø baïn treû ñöôïc yeâu caàu môû maét ra vaø rôøi khoûi cuoäc haønh trình, coù theå yeâu caàu em veõ hoaëc phaùc thaûo sô baèng buùt daï maøu, baát cöù ñieàu gì ñeán trong trí em lieân quan tôùi cuoäc haønh trình. Khi baûn veõ hoaøn taát, baïn treû coù theå ñöôïc yeâu caàu noùi veà böùc tranh em ñaõ veõ. Nhaø tham vaán coù theå ñöa ra nhöõng nhaän ñònh veà böùc tranh nhö : “Coâ ñeå yù thaáy coù moät veät ñoû lôùn ôû choã naøy” hoaëc “Coâ thaáy coù moät khoaûng troáng ôû choã naøy cuûa böùc tranh”. Nhö theá, baèng caùch ñöa ra nhöõng nhaän xeùt thaät söï veà böùc tranh maø khoâng giaûi thích, baïn treû ñöôïc yeâu caàu tieát loä thoâng tin veà böùc tranh, neáu em muoán, maø khoâng bò quaáy raày bôûi nhöõng caâu hoûi ñöôøng ñoät. Moät caùch khaùc nöõa laø söû duïng cuoäc haønh trình töôûng töôïng côûi môû hôn vaø ít theo caáu truùc, ñeå cho baïn treû coù töï do löïa choïn ñi ñeán nôi naøo trong trí töôûng töôïng cuûa mình. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå gôïi yù vôùi baïn treû raèng em ñang ñöùng tröôùc moät caùi cöûa vaø khi em môû cöûa em seõ thaáy moät quang caûnh maø em nhôù ra. Caùch naøy cung caáp moät lòch trình raát môû, nhöng ngöôøi ta thöôøng thaáy raèng caûnh ñöôïc nhôù laïi coù yù nghóa thaät to lôùn. Trình töï ñaùnh soá moâ taû ôû treân coù theå ñöôïc söû duïng ñeå baïn treû ñöôïc yeâu caàu nhìn vaøo quang caûnh, böôùc vaøo ñoù, noùi vôùi nhöõng ngöôøi trong quang caûnh vaø laøm baát cöù ñieàu gì em muoán laøm tröôùc khi rôøi khoûi quang caûnh aáy. Khi rôøi quang caûnh, ñieàu quan troïng laø baïn treû ñöôïc yeâu caàu rôøi khoûi quang caûnh, theo trí töôûng töôïng cuûa em, gioáng nhö caùch em ñaõ vaøo. Nhö theá, em ñöôïc yeâu caàu trôû veà qua caùi cöûa, ñoùng cöûa laïi vaø rôøi xa. Laøm nhö theá, trong trí töôûng töôïng cuûa em, em ñaõ hoaøn taát cuoäc haønh trình vaø coù theå trôû laïi cuoäc ñôøi trong hoaøn caûnh tham vaán chöù khoâng phaûi ñöôïc môøi ôû laïi trong hoaøn caûnh töôûng töôïng. Cuoäc haønh trình coù theå ñöôïc xöû lyù baèng caùch veõ tranh nhö ñaõ moâ taû ôû treân. Coù leõ khi nhaø tham vaán xöû lyù kinh nghieäm veà vieäc thöïc hieän cuoäc haønh trình töôûng töôïng theo caùch naøy, thanh thieáu nieân seõ tieát loä thoâng tin veà nhöõng hoaøn caûnh soáng thaät. Caùch naøy cung caáp deã daøng cô hoäi ñeå chia seû thoâng tin cuûa caù nhaân. COÂNG VIEÄC VEÀ GIAÁC MÔ Phaàn lôùn caùc thanh thieáu nieân raát chuù yù ñeán nhöõng giaác mô cuûa mình. Caùc em coù veû bò caùc giaác mô kích thích, vaø thöôøng gaùn cho chuùng yù nghóa vaø taàm quan troïng ñaëc bieät. Ñoâi khi caùc em tin raèng nhöõng giaác mô cuûa caùc em coù tính tieân tri cho neân caùc em muoán caùc giaác mô aáy

ñöôïc giaûi thích. Chuùng toâi nghó raèng ngöôøi duy nhaát coù theå hieåu vaø giaûi thích giaác mô cuûa thanh thieáu nieân chính laø thanh thieáu nieân. Chính söï giaûi thích cuûa em môùi laø quan troïng. Nhö ñaõ thaûo luaän ôû muïc vieát Nhaät kyù, thanh thieáu nieân muoán laøm vieäc vôùi nhöõng giaác mô cuûa mình coù theå ñöôïc khuyeán khích ñeå ghi laïi giaác mô, vaø vieäc ghi cheùp phaûi thöïc hieän ngay khi thöùc daäy. Tuy nhieân, ñoâi khi thanh thieáu nieân ñeán vôùi phieân tham vaán khoâng mang theo nhaät kyù, nhöng nhôù giaác mô thaät ñaày ñuû vaø muoán thaûo luaän veà noù. Hai caùch khaùc nhau veà xöû lyù caùc giaác mô seõ ñöôïc thaûo luaän : thöù nhaát laø qua söû duïng ngheä thuaät, vaø caùch kia laø phöông phaùp trò lieäu Gestalt hoaëc kòch taâm lyù (coù söï truøng laép ñaùng keå giöõa kòch taâm lyù vaø pheùp trò lieäu Gestalt). Duøng ngheä thuaät ñeå xöû lyù caùc giaác mô Khi söû duïng ngheä thuaät, baïn treû ñöôïc yeâu caàu veõ hoaëc phaùc thaûo sô moät böùc tranh veà giaác mô cuûa mình, baèng buùt daï maøu. Böùc tranh naøy coù theå laø tranh töôïng tröng hoaëc coù theå laø tranh tröøu töôïng chæ coù ñöôøng neùt vaø maøu saéc. Ñoâi khi, trong luùc ñang veõ tranh, thanh thieáu nieân seõ töï nhieân noùi veà giaác mô. Vaøo nhöõng luùc khaùc, thaân chuû seõ veõ trong im laëng, vaø sau khi böùc tranh hoaøn taát, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy noùi cho coâ bieát veà böùc tranh”. Caâu naøy coù theå ñöôïc noái tieáp baèng moät caâu khaùc thaät höõu duïng “Haõy keå theâm cho coâ nghe”, noù khuyeán khích baïn treû suy nghó saâu hôn vaø tieát loä thoâng tin quan troïng vöøa ñöôïc em chuù yù ñeán. Vieäc xöû lyù veà sau coù theå dieãn ra do nhaø tham vaán yeâu caàu thanh thieáu nieân töôûng töôïng em laø moät ñoà vaät hoaëc laø moät ngöôøi trong böùc tranh. Laø vaät hoaëc ngöôøi trong böùc tranh, baïn treû coù theå ñöôïc yeâu caàu moâ taû em ñaõ caûm nhaän nhö theá naøo vaø suy nghó gì. Coù theå em cuõng ñöôïc yeâu caàu noùi baát cöù ñieàu gì em muoán vôùi tö caùch laø ñoà vaät hoaëc con ngöôøi aáy. Trong khi töôûng raèng em laø ñoà vaät hoaëc con ngöôøi, baïn treû coù theå ñöôïc yeâu caàu noùi ñieàu gì ñoù vôùi ñoà vaät, con vaät hoaëc ngöôøi naøo ñoù trong böùc tranh. Roài em coù theå ñöôïc yeâu caàu töôûng töôïng em laø ñoà vaät, con ngöôøi hoaëc con vaät vaø ñaùp öùng laïi ñieàu ñaõ noùi. Nhö theá, cuoäc ñoái thoaïi coù theå taïo ra giöõa hai phaàn cuûa böùc tranh. Cuoäc ñoái thoaïi naøy thöôøng khôi daäy thoâng tin môùi vaø baát ngôø ñeå thanh thieáu nieân coù theå ñoùng goùp suy nghó veà söï kieän hoaëc vaán ñeà ñang gaây phieàn toaùi. Xöû lyù giaác mô baèng kòch taâm lyù. Trong phöông phaùp kòch taâm lyù ñeå xöû lyù nhöõng giaác mô, tröôùc heát thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu moâ taû giaác mô. Keá tieáp em ñöôïc yeâu caàu choïn nhöõng chieác goái ñeå töôïng tröng cho nhöõng vieäc hoaëc nhöõng ngöôøi quan troïng trong giaác mô. Sau ñoù, caâu chuyeän ñöôïc keå laïi vôùi nhöõng chieác goái ñöôïc ñaët treân saøn nhaø trong caùch saép xeáp taïo thaønh böùc tranh cuûa giaác mô. Roài thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu choïn vò trí baèng caùch ñöùng sau nhöõng chieác goái töông öùng. Khi ñöùng gaàn chieác goái, thanh thieáu nieân ñöôïc yeâu caàu cho bieát kinh nghieäm veà söï vieäc, söï vaät hoaëc con ngöôøi trong giaác mô nhö theá naøo, vaø noùi leân thay cho söï vieäc, söï vaät hoaëc con ngöôøi aáy. Baèng söï dôøi choã töø chieác goái naøy sang chieác goái khaùc, cuoäc ñoái thoaïi ñöôïc taïo neân giöõa caùc thaønh phaàn khaùc nhau trong giaác mô. Trong khi quaù trình kòch taâm lyù dieãn ra, nhaø tham vaán caàn quan saùt vaø cung caáp söï phaûn hoài lieân quan ñeán haønh vi baèng lôøi vaø khoâng baèng lôøi. Baèng caùch cung caáp söï phaûn hoài, söï chuù yù cuûa baïn

treû veà tình caûm vaø caùc yù töôûng ña daïng seõ ñöôïc khôi leân vaø nhöõng ñieàu naøy coù theå ñöôïc xöû lyù. TOÙM TAÉT Moät soá caùc chieán löôïc saùng taïo ñaõ ñöôïc moâ taû coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giuùp caùc baïn treû tìm hieåu nhöõng söï vieäc xöû lyù caùc caûm nghó vaø thöïc hieän nhöõng thay ñoåi. Taát caû nhöõng chieán löôïc saùng taïo naøy ñoøi hoûi hoaït ñoäng thuoäc veà phaàn cuûa thanh thieáu nieân, vaø vì vaäy phaûi ñöôïc löïa choïn cho thích hôïp vôùi khaû naêng vaø nhu caàu cuûa baïn treû. Chuùng toâi tin töôûng maïnh meõ raèng ñieàu chính yeáu laø daønh cho caùc baïn treû quyeàn löïa choïn veà vieäc tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng trong khi tham vaán. Vôùi taát caû caùc chieán löôïc ñaõ thaûo luaän, kyõ thuaät töï noù chæ coù giaù trò haïn cheá tröø khi vieäc laøm ñöôïc xöû lyù thích hôïp baèng caùch tìm hieåu tö töôûng, tình caûm, thaùi ñoä vaø nieàm tin xuaát hieän trong quaù trình.

12 CAÙC CHIEÁN LÖÔÏC VEÀ HAØNH VI VAØ HAØNH VI NHAÄN THÖÙC Trong caùc Chöông 10 vaø 11 chuùng ta ñaõ nhìn vaøo nhöõng chieán löôïc saùng taïo vaø töôïng tröng, coù theå giuùp cho thanh thieáu nieân hieåu vaø ñaït ñöôïc kieán thöùc veà baûn thaân vaø thay ñoåi haønh vi baèng caùch trôû neân coù yù thöùc ñaày ñuû hôn veà nhöõng tình caûm phieàn toaùi vaø nhöõng söï vieäc caên baûn. Caùc chieán löôïc saùng taïo vaø töôïng tröng cuõng höõu duïng trong vieäc giuùp thanh thieáu nieân xaùc ñònh, hieåu bieát vaø thay ñoåi nhöõng nieàm tin vaø nhöõng giaù trò, vaø keát quaû laø nhöõng thay ñoåi veà haønh vi seõ thöôøng xaûy ra. Trong Chöông naøy, chuùng ta seõ thaûo luaän veà nhöõng chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc. Nhöõng phöông phaùp naøy döïa treân caùc caùch tieáp caän theo caáu truùc vaø höôùng veà muïc ñích döïa treân söï hôïp taùc giöõa nhaø tham vaán tích cöïc vaø thanh thieáu nieân tích cöïc vaø nhaán maïnh veà nhöõng söï vieäc hieän thôøi (Kutcher vaø Marton, 1990). Caùc chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc ñaëc bieät nhaém vaøo caùc haønh vi, trong khi caùc chieán löôïc saùng taïo vaø töôïng tröng taùc ñoäng ñeán giaùn tieáp tôùi caùc haønh vi. Trong vieäc tröïc tieáp nhaém tôùi caùc haønh vi, coù söï ñoàng thuaän raèng khi haønh vi thay ñoåi, tình caûm cuõng seõ ñöôïc taùc ñoäng moät caùch tích cöïc. Caùc chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc ñaõ thaønh coâng, ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, khi laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân aâu lo, traàm caûm, quaù khích, phaûn khaùng vaø thieáu naêng ñoäng, vaø vôùi nhöõng thanh thieáu nieân gaëp khoù khaên vôùi nhöõng kyõ naêng veà xaõ hoäi vaø giao tieáp (Valliant vaø Antonowicz, 1991; Finch vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993; Wilkes vaø caùc taùc giaû khaùc, 1994; Biswas vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995). Caùc chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giaûi quyeát nhöõng chöùc naêng tham vaán chính (xem Hình 8.1) nhö ñöôïc neâu trong hình 12.1. Ta seõ thaáy trong Hình 12.1 raèng nhöõng chieán löôïc naøy höõu duïng nhaát cho nhöõng chöùc naêng tham vaán chính lieân quan tôùi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà. Noù ít thích hôïp nhaát ñeå söû duïng keát hôïp vôùi caùc chöùc naêng tham vaán chính lieân quan ñeán phaùt trieån moái quan heä. Thaät thích thuù khi so saùnh Hình 12.1 vôùi Hình 10.1 vaø 11.1, khi ta thaáy raèng nhöõng chieán löôïc saùng taïo vaø töôïng tröng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå giaûi quyeát moät phaïm vi roäng lôùn nhöõng chöùc naêng tham vaán chính. Caùc chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc seõ ñöôïc thaûo luaän döôùi nhöõng tieâu ñeà sau ñaây : • söï töï chuû • nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi ñaày thaùch thöùc • xöû lyù côn giaän • reøn luyeän tính quaû quyeát • ñeà ra nhöõng muïc ñích cuûa cuoäc soáng laäp quyeát ñònh

SÖÏ TÖÏ CHUÛ Coù 4 giai ñoaïn lieân quan ñeán vieäc hoïc töï laøm chuû haønh vi : 1�Nhaän dieän haønh vi coù vaán ñeà 2�Quan saùt haønh vi 3�Ñaùnh giaù haønh vi 4�Neâu haäu quaû cho haønh vi Khi nhöõng vaán ñeà veà töï chuû caàn ñöôïc giaûi quyeát, ñieàu höõu ích ñoái vôùi nhaø tham vaán laø moâ taû nhöõng giai ñoaïn naøy cho thanh thieáu nieân ñeå coù theå cuøng nhau hoaïch ñònh chöông trình cho söï thay ñoåi haønh vi. Nhaän dieän haønh vi coù vaán ñeà Trong tham vaán, thanh thieáu nieân coù theå nhaän dieän moät hoaëc nhieàu haønh vi ñaõ taïo ra vaán ñeà. Chaúng haïn nhö baïn treû … (Ngöng ôû trang 155)

Chieán löôïc veà haønh vi hoaëc haønh vi nhaän thöùc Chöùc naêng tham vaán chính

Töï chuû Thaùch thöùc

nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi

Ñieàu khieån söï

noùng giaän

Reøn luyeän tính

quyeát ñoaùn

Ñaët muïc tieâu veà phong

caùch soáng

Ñöa ra quyeát ñònh

Taïo moái quan heä Tìm hieåu thanh thieáu nieân vaø caùc caáu truùc cuûa thanh thieáu nieân trong moái quan heä

Ñaùnh giaù vaán ñeà Ñaùnh giaù vaø tìm hieåu traïng thaùi tình caûm, caùc caáu truùc, quan nieäm veà baûn thaân, nieàm tin, nhaän dieän caùc vaán ñeà vaø chuû ñeà

Giaûi quyeát vaán ñeà Laøm thay ñoåi haønh vi baèng caùch tìm hieåu vaø thuùc ñaåy söï thay ñoåi trong nieàm tin noäi taâm, söï taêng tröôûng caù nhaân vaø caùc moái quan heä giöõa nhieàu ngöôøi, thöû nghieäm baèng caùc haønh vi

Thích hôïp nhaát Thích hôïp Ít thích hôïp nhaát Hình 12.1

: Tính thích hôïp cuûa caùc chieán löôïc veà haønh vi vaø haønh vi nhaän thöùc ñeå hoaøn thaønh caùc chöùc naêng tham vaán chính

------- coù theå ñaùnh nhau vôùi em mình vaø gaëp raéc roái do haäu quaû cuûa vieäc naøy. Thanh thieáu nieân coù vaán ñeà thuoäc loaïi naøy tröôùc heát coù theå than phieàn veà haønh vi cuûa em mình vaø ñoå loãi cho em veà vieäc ñaõ xaûy ra. Traùch nhieäm cuûa nhaø tham vaán tích cöïc laø giuùp baïn treû nhaän bieát raèng em khoâng theå naøo laøm thay ñoåi haønh vi cuûa ngöôøi khaùc. Ñeå giuùp baïn treû nhaän bieát ñieàu naøy, nhaø tham vaán coù theå neâu nhöõng caâu hoûi nhö : “Em nghó raèng em cuûa em coù thay ñoåi khoâng?” vaø/hoaëc “Em nghó raèng em coù theå laøm thay ñoåi haønh vi cuûa beù aáy sao?” Keát quaû cuûa nhöõng caâu hoûi naøy, voán thaùch thöùc nhöõng nieàm tin cuûa baïn treû, coù theå baïn treû seõ nhaän ra raèng nhöõng haønh vi maø em thay ñoåi ñöôïc chæ laø haønh vi cuûa chính em. Quan saùt haønh vi Neáu thanh thieáu nieân muoán thay ñoåi haønh vi, ñieàu ñaàu tieân caùc em caàn laøm laø quan saùt nhöõng haønh vi hieän thôøi cuûa mình ñeå caùc em coù theå hieåu nhöõng haønh vi aáy vaø caùc haäu quaû cuûa noù. Thoâng thöôøng, chæ caàn quan saùt khi naøo haønh vi ngoaøi yù muoán xaûy ra vaø khi naøo haønh vi aáy khoâng xaûy ra, vieäc quan saùt naøy ñöa ñeán söï thay ñoåi trong haønh vi ñoù. Ví duï, moät thanh thieáu nieân chuù yù moãi laàn söï xung ñoät xaûy ra vôùi ñöùa em, thì chính haønh ñoäng quan saùt ñoù cuõng coù theå laøm giaûm söï xung ñoät. Ñöôïc theá laø vì, ngay khi haønh vi ñang khaûo saùt vöøa dieãn ra, yù thöùc cuûa baïn treû veà haønh vi ñoù seõ taêng leân, nhö theá seõ coù ngay haønh ñoäng ñeå laøm thay ñoåi ñieàu ñang xaûy ra. Vieäc söû duïng nhaät kyù coù theå höõu ích ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân muoán quan saùt haønh vi ngoaøi yù muoán. Caùc em coù theå ghi laïi nhöõng hoaøn caûnh vaø/hoaëc söï kieän trong ñoù dieãn ra haønh vi ngoaøi yù muoán, vaø ghi caû nhöõng haønh vi vaø haäu quaû cuûa haønh vi ngoaøi yù muoán tröôùc ñoù. Caùch toát nhaát ñeå giöõ cuoán nhaät kyù cho muïc ñích naøy laø duøng cuoán taäp trong ñoù caùc trang chia thaønh 3 coät coù tieâu ñeà laø : 1�Haønh vi cuûa ngöôøi khaùc vaø cuûa baûn thaân tröôùc khi xaûy ra hoaøn caûnh / söï kieän (vaø caûm töôûng

cuûa mình) 2�Moâ taû hoaøn caûnh / söï kieän (vaø caûm töôûng) 3�Keát quaû ñoái vôùi baûn thaân (vaø caûm töôûng) Nhö theá, döôùi moãi tieâu ñeà baïn treû ñöôïc yeâu caàu moâ taû caûm töôûng cuûa mình vaøo luùc aáy. Ñieåm khaùc cuõng höõu ích cho thanh thieáu nieân laø chia moãi ngaøy trong nhaät kyù thaønh nhöõng phaàn ñeå cho coù theå xaùc ñònh nhöõng ñoåi thay theo nhòp ñoä cuûa haønh vi ñöôïc khaûo saùt. Caùc phaàn thích hôïp coù theå laø : • Tröôùc giôø ñi hoïc • Buoåi saùng • Buoåi chieàu • Sau giôø hoïc

Soá laàn maø haønh vi ngoaøi yù muoán xaûy ra trong moãi phaàn cuûa ngaøy seõ cho thoâng tin höõu ích veà soá laàn vaø hoaøn caûnh maø nhöõng vaán ñeà trong vieäc xöû lyù haønh vi ngoaøi yù muoán xaûy ra. Giöõ soå nhaät kyù theo caùch naøy coù theå laø “baøi taäp ôû nhaø” cho thanh thieáu nieân giöõa caùc phieân tham vaán. Ta caàn nhôù raèng baïn treû chæ laøm baøi taäp ôû nhaø thuoäc loaïi naøy neáu caùc em thaáy ñoù laø ñieàu thích thuù vaø höõu ích. Ñaùnh giaù haønh vi ÔÛ giai ñoaïn naøy thanh thieáu nieân ñaùnh giaù haønh vi cuûa chính mình theo nhöõng tieâu chuaån em ñaët ra cho baûn thaân. Ví duï, moät thanh thieáu nieân coù theå quyeát ñònh laøm giaûm soá laàn ñaùnh nhau vôùi em cuûa mình xuoáng 50%. Ñaët möùc giaûm 50% coù phaàn thöïc teá hôn coá gaéng daäp taét haún haønh vi naøy, coù theå khieán thanh thieáu nieân phaûi thaát baïi. Thanh thieáu nieân thöôøng naûn chí neáu thaáy mình khoâng ñaït ñöôïc söï tieán boä trong vieäc ñaït tôùi söï thay ñoåi. Ñeå traùnh ñieàu naøy vaø taïo ñoäng cô vaø söï khích leä cho vieäc thay ñoåi lieân tuïc, thanh thieáu nieân caàn ñöôïc khuyeán khích theo doõi söï thaønh coâng coù tính ñònh löôïng thöïc söï ñaït ñöôïc ñeå hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu ñònh tröôùc. Ñeå cho vieäc thöïc taäp ñöôïc theâm höùng thuù, caàn giuùp thanh thieáu nieân veõ bieåu ñoà veà haønh vi ñang khaûo saùt ñeå coù theå so saùnh vôùi bieåu ñoà cô sôû taïo ñöôïc trong suoát giai ñoaïn quan saùt. Neâu haäu quaû cho haønh vi Neáu muoán giuùp thanh thieáu nieân ñaït ñöôïc tính töï chuû, thì caàn daønh cho em nhöõng phaàn thöôûng khi ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu. Thöôøng thöôøng phaàn thöôûng ñeán moät caùch töï nhieân, bôûi vì khi nhöõng haønh vi khoâng toát thay ñoåi thì haäu quaû tieâu cöïc seõ giaûm, caùc em seõ höôûng ñöôïc haäu quaû tích cöïc. Tuy nhieân, ôû nhöõng giai ñoaïn ñaàu cuûa söï thay ñoåi, nhöõng haäu quaû töï nhieân ñeán ñoù coù leõ khoù nhaän thaáy. Bôûi vaäy caàn teá nhò ñaët vaøo moät heä thoáng töôûng thöôûng tích cöïc. Nhöõng söï töôûng thöôûng naøy coù nhöõng hình thöùc raát ña daïng. Noù coù theå laø nhöõng töôûng thöôûng cuï theå nhö coù söï sôû höõu môùi hoaëc söï tham gia vaøo moät hoaït ñoäng yeâu thích, ñeå ñaït ñöôïc nhöõng tieâu chuaån ñang khaûo saùt, hoaëc ñoù coù theå laø caùc daïng ñieåm hoaëc phieáu ñieåm ñeå sau coäng chung thaønh moät phaàn thöôûng ñaëc bieät. Vì muïc ñích quan troïng laø khuyeán khích söï töï chuû nôi caùc baïn treû ñieàu thích hôïp laø ñeå cho thanh thieáu nieân chuû ñoäng trong vieäc quyeát ñònh loaïi phaàn thöôûng naøo caùc em muoán nhaän. Trong moät soá tröôøng hôïp, cha meï hoaëc nhöõng ngöôøi thaân khaùc coù theå döï vaøo quaù trình ban thöôûng. Ví duï, moät thanh thieáu nieân coù theå thöông löôïng vôùi cha mình baèng caùch noùi : “Boá ôi, neáu con bôùt ñöôïc chuyeän gaây söï vôùi Bill ñeå chæ coøn xaûy ra ba laàn trong tuaàn, thì thöù Baûy naøy boá chôû con ñi xem boùng ñaù chöù?” Nhö theá, baïn treû coù theâm moät ñoäng cô thuùc ñaåy beân ngoaøi, maø baûn thaân em coù traùch nhieäm taïo neân, vì vaäy em seõ ñem khaû naêng ra nhaän traùch nhieäm veà söï thay ñoåi.

Thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi Caùc thanh thieáu nieân thöôøng coù moät soá nieàm tin ñöa caùc em tôùi choã cö xöû hoaëc suy nghó, theo nhöõng höôùng coù haïi cho caùc em. Albert Ellis, ngöôøi saùng laäp pheùp trò lieäu lyù trí tình caûm, hieän nay ñöôïc moïi ngöôøi bieát ñeán nhö laø pheùp trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm (REBT) pheùp trò lieäu naøy keùo söï chuù yù tôùi yeâu caàu laø caùc nhaø tham vaán thaùch thöùc ñieàu maø oâng moâ taû thaân chuû laø “nhöõng nieàm tin voâ lyù” cuûa thaân chuû. Nhöõng baïn ñoïc muoán söû duïng toát pheùp trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm coù theå ñoïc Dryden vaø DiGiuseppe (1990). Nhöõng yù töôûng cuûa Ellis, vaø caùch thöùc trong ñoù nhöõng yù töôûng naøy ñöôïc trieån khai, thaät heát söùc höõu duïng khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Nhöõng nieàm tin voâ lyù (coøn goïi laø “nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi”) khi tham vaán thanh thieáu nieân. Trong pheùp trò lieäu lyù trí tình caûm, nhöõng nieàm tin bò xem laø voâ lyù khi chuùng caûn trôû ngöôøi ta ñaït tôùi nhöõng muïc tieâu vaø muïc ñích cô baûn, chuùng khoâng hôïp lyù (ñaëc bieät coù tính giaùo ñieàu) vaø kinh nghieäm cho thaáy laø khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá. Vieäc ñaët teân caùc nieàm tin nhö theá naøy haáp daãn ñöôïc nhieàu ngöôøi lôùn, nhöng ñoái vôùi thanh thieáu nieân noù ít coù söùc thuyeát phuïc. Nhieàu thanh thieáu nieân lyù luaän ñôn giaûn vaø thích lyù söï. Neáu chuùng ta duøng thuaät ngöõ cuûa Ellis laø “nhöõng nieàm tin voâ lyù”, caùc em coù theå lyù söï laø coù moät soá nieàm tin bò xem laø voâ lyù nhöng thaät ra noù khoâng voâ lyù, nhöng laïi coù caên baûn lyù luaän hôïp lyù. Nhö theá, vieäc goïi nhöõng nieàm tin aáy laø “voâ lyù” seõ daãn tôùi lyù söï khoâng caàn thieát. Tuy nhieân, neáu chuùng ta goïi laø “nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi” thì coù veû khoâng daãn tôùi lyù söï vaø moät soá baïn treû seõ hieåu quan nieäm naøy vaø ñoàng yù vôùi ñònh nghóa naøy. Vì vaäy chuùng toâi tin raèng caùc nhaø tham vaán seõ ñöôïc an toaøn hôn khi laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân, neáu caùc vò aáy söû duïng thuaät ngöõ “nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi”. Lyù thuyeát REBT veà thay ñoåi Lyù thuyeát trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm (REBT) veà söï thay ñoåi raát höõu duïng khi laøm vieäc vôùi thanh thieáu nieân. Lyù thuyeát naøy ñoâi khi ñöôïc moâ taû theo khung ABC : A : laø söï kieän taùc ñoäng (Activating event) B : laø nieàm tin (Belief) chi phoái phaûn öùng ñoái vôùi söï kieän C : laø haäu quaû (Consequence) cuûa phaûn öùng Khi söï kieän taùc ñoäng xaûy ra baïn treû phaûn öùng moät caùch töï ñoäng baèng caùch söû duïng nhöõng nieàm tin saün coù. Nhöõng nieàm tin naøy chi phoái phaûn öùng cuûa baïn treû vaø ñöa tôùi nhöõng haäu quaû lieân quan ñeán phaûn öùng naøy. Nhö theá, khi baïn treû coù nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi, nhöõng nieàm tin naøy seõ chi phoái caùc phaûn öùng tröôùc nhöõng söï kieän beân ngoaøi vaø coù theå ñöa tôùi nhöõng haäu quaû tieâu cöïc ñoái vôùi em khieán em caûm thaáy khoù chòu. Neáu baïn treû thay ñoåi moät nieàm tin töï huûy hoaïi, vaø thay noù baèng moät nieàm tin coù tính xaây döïng höõu ích hôn (hoaëc noùi theo thuaät ngöõ REBT laø “nieàm tin hôïp lyù”) thì em seõ phaûn öùng khaùc ñi tröôùc moät söï kieän taùc ñoäng do keát quaû cuûa nieàm tin môùi. Ñaõ cö xöû khaùc ñi, thì seõ coù haäu quaû tình

caûm tích cöïc ñoái vôùi baïn treû, em coù theå seõ caûm thaáy deã chòu, thay vì khoù chòu, theo caùch maø em ñaõ laøm khi phaûn öùng baèng nieàm tin töï huûy hoaïi. Caùc loaïi nieàm tin töï huûy hoaïi Baûng 12.1 cho thaáy moät danh muïc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi so vôùi danh muïc nhöõng nieàm tin coù tính xaây döïng höõu ích. Nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi khôùp vôùi caùc loaïi sau ñaây : • nhöõng nieàm tin neân, phaûi, buoäc phaûi vaø keït phaûi • nhöõng nieàm tin gaây thaûm hoïa • nhöõng nieàm tin “luoân luoân” vaø “khoâng bao giôø” • nhöõng nieàm tin khoâng khoan dung ngöôøi khaùc • nhöõng nieàm tin ñoå loãi • nhöõng nieàm tin nhaän thöùc tieâu cöïc veà baûn thaân. Nhöõng nieàm tin neân, phaûi, buoäc phaûi vaø keït phaûi. Nhöõng nieàm tin naøy ñöôïc chöùng toû baèng caùch söû duïng nhöõng lôøi leõ nhö : “Em phaûi laøm gioáng nhö caùc baïn ñoàng trang” “Em buoäc phaûi laøm cho anh em vui loøng chöù khoâng ñöôïc laøm ñieàu em muoán” “Em keït phaûi ñi thaêm ngöôøi chuù haáp hoái moãi ngaøy” Ñoâi khi, nhöõng nieàm tin naøy coù tính töï huûy hoaïi ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Nhöõng nieàm tin naøy khieán caùc em kyø voïng nhöõng ñieàu khoâng theå ñaït ñöôïc vaø/hoaëc phaûi laøm nhöõng ñieàu ngöôøi khaùc muoán em phaûi laøm chöù khoâng phaûi ñeå ñaït caùc nhu caàu cuûa baûn thaân. Nhöõng nieàm tin gaây thaûm hoïa. Nhöõng nieàm tin gaây thaûm hoïa ñöa baïn treû tôùi choã tin raèng em coù ít khaû naêng ñeå löïa choïn, vaø tai hoïa vôùi taàm voùc lôùn lao ñaõ xaûy ra, hoaëc seõ xaûy ra. Chaúng haïn nhö moät thanh thieáu nieân coù theå tin : “Em khoâng bao giôø trôû laïi nhaø tröôøng nöõa. Ñieàu naøy quaù boái roái. Em khoâng theå naøo nhìn maët caùc hoïc sinh khaùc” “Em phaûi ngöng ngay moïi vieäc trong döï aùn bôûi vì ñaây laø moät söï thaát baïi hoaøn toaøn” “Thaät quaù laém roài, em khoâng sao gaùnh vaùc noãi nöõa” “Seõ khoâng coøn ai neå troïng em nöõa” Nhöõng lôøi leõ naøy roõ raøng laø quaù huûy hoaïi bôûi vì noù khoâng daønh laïi moät khaû naêng löïa choïn naøo cho töông lai vaø khoâng traùnh khoûi khieán baïn treû caûm thaáy thaát voïng chaùn naûn. Nhöõng nieàm tin luoân luoân vaø khoâng bao giôø. Nhöõng nieàm tin luoân luoân vaø khoâng bao giôø laø söï phoùng ñaïi söï thaät vaø khieán baïn treû caûm thaáy khoù chòu vì coù nhöõng luùc caùc ñieàu tích cöïc xaûy ra ñeàu bò laøm ngô hoaëc phuû nhaän. Nhöõng lôøi noùi tieâu bieåu veà luoân luoân vaø khoâng bao giôø laø :

“Em khoâng hoûi xin meï vì meï luoân luoân noùi khoâng” “Em khoâng bao giôø thaønh coâng trong vieäc gì caû” “Moïi ngöôøi luoân luoân chæ trích em” “Em khoâng bao giôø neáu phaïm sai laàm” (ñaây laø keát hôïp cuûa nieàm tin neáu vaø khoâng bao giôø) “Em phaûi luoân luoân hoaøn thaønh ñuùng luùc caùc vieäc ñöôïc giao cho em (ñaây laø keát hôïp cuûa nieàm tin phaûi vaø luoân luoân) “Em khoâng bao giôø raõnh. Em luoân luoân phaûi laøm vieäc” Baûng 12.1 : Nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi vaø nhöõng nieàm tin xaây döïng Nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi Nhöõng nieàm tin xaây döïng Nhöõng nieàm tin neân, phaûi, buoäc phaûi vaø keït phaûi. Caùc baïn em neân trung thaønh vôùi em Ñoâi khi caùc baïn em khoâng trung thaønh vôùi

em, ñoù laø chuyeän töï nhieân. Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø em maéc sai laàm.

Ngöôøi khaùc neân soáng theo kyø voïng cuûa em Ngöôøi khaùc seõ khoâng soáng theo kyø voïng cuûa em

Em phaûi laøm gioáng nhö caùc baïn ñoàng trang Em coù moät caù theå vaø laøm ñöôïc vieäc rieâng cuûa mình

Em phaûi thaéng Theo luaät bình quaân nhieàu ngöôøi moãi laàn chæ coù phaàn thaéng 50%. Em khoâng caàn phaûi thaéng môùi thaáy yeân taâm

Em buoäc phaûi laøm cho anh cuûa em vui loøng chöù khoâng ñöôïc laøm ñieàu em muoán

Em caàn phaûi lo cho nhu caàu cuûa em ñeå ñöôïc thoaûi maùi. Khi em ñöôïc thoaûi maùi, em cuõng coù theå chaêm lo cho ngöôøi khaùc.

Em keït phaûi ñi thaêm ngöôøi chuù haáp hoái moãi ngaøy

Em coù quyeàn löïa choïn. Em ñöôïc löïa choïn laø coù neân ñi thaêm ngöôøi chuù haáp hoái moãi ngaøy hay khoâng.

Nhöõng nieàm tin gaây thaûm hoïa Khoâng bao giôø trôû laïi nhaø tröôøng nöõa. Ñieàu naøy quaù boái roái. Em khoâng theå naøo nhìn maët caùc baïn hoïc sinh khaùc.

Em laø em, em caûm thaáy bình thöôøng. Ai chaúng coù luùc maéc sai laàm, neân em caûm thaáy bình thöôøng vaø haõnh dieän veà chính mình.

Em phaûi ngöng ngay moïi vieäc trong döï aùn bôûi vì ñaây laø moät söï thaát baïi hoaøn toaøn.

Em ñaõ laøm vieäc thaät toát ñeå ñöôïc nhaän döï aùn khoù nhö theá. Ñaây khoâng phaûi laø thaát baïi hoaøn toaøn. Töø ñoù em seõ coù theå ruùt ra moät soá ñieàu tích cöïc.

Thaät quaù laém roài, em khoâng sao gaùnh vaùc noãi nöõa.

Em gaùnh vaùc ñöôïc, em ñaõ töøng laøm ñöôïc theá trong quaù khöù, vaø baây giôø em cuõng seõ laøm ñöôïc.

Seõ khoâng coøn ai neã troïng em nöõa. Em khoâng caàn phaûi coù ngöôøi khaùc neã troïng ñeå caûm thaáy töï haøo veà baûn thaân. Em thaáy mình bình thöôøng.

Nhöõng nieàm tin “luoân luoân” vaø “khoâng bao giôø” Em khoâng hoûi xin meï vì meï luoân luoân noùi “khoâng”

Em hoûi xin meï vì coù theå meï seõ noùi “ñöôïc”

Em khoâng bao giôø thaønh coâng trong vieäc gì caû

Ñoâi khi em thaønh coâng, ñoâi khi em thaát baïi. Em laø con ngöôøi vaø em caûm thaáy bình thöôøng.

Moïi ngöôøi luoân luoân chæ trích em Thænh thoaûng coù ngöôøi chæ trích em, ñoù laø chuyeän bình thöôøng bôûi vì khoâng ai luoân luoân coù theå laøm vöøa loøng moïi ngöôøi.

Em khoâng bao giôø neân phaïm sai laàm Moïi ngöôøi ñeàu phaïm sai laàm. Caùch duy nhaát ñeå traùnh phaïm sai laàm laø ñöøng laøm gì caû, vaø ñoù khoâng phaûi laø tính caùch cuûa em.

Nhöõng nieàm tin khoâng khoan dung ngöôøi khaùc Baïn aáy laøm em ñieân leân bôûi vì baïn möôïn saùch thö vieän cuûa em vaø traû chaäm. Baïn aáy coá tình gaây phieàn phöùc cho em.

Baïn aáy chæ baát caån. Em bieát vaø em ñaõ quyeát ñònh veà vieäc coù cho baïn aáy möôïn saùch thö vieän cuûa em hay khoâng.

Baïn aáy khoâng ñeán gaëp em sau giôø hoïc nhö ñaõ heïn. Baïn aáy coá yù baét em ñöùng chôø ñeå bieán em thaønh troø heà.

Coù leõ baïn aáy queân – baïn aáy voán nhö theá, vaø em cuõng chaúng laøm ñöôïc gì trong chuyeän naøy. Em caûm thaáy mình vaãn bình thöôøng.

Em trai em laøm em phaùt ñieân vì khoâng bao giôø noù laøm phaàn vieäc chia cho noù.

Em trai em thaät löôøi. Em khoâng theå laøm noù thay ñoåi, neân em seõ laøm ngô veà haønh vi cuûa noù vaø em haõnh dieän raèng mình laø ngöôøi laøm vieäc gioûi.

Nhöõng nieàm tin ñoå loãi Em khoâng laøm ñöôïc baøi taäp ôû nhaø bôûi vì em gaùi em cöù ñoøi em chôi vôùi noù.

Em khoâng buoäc phaûi chôi vôùi em gaùi cuûa em khi em coù vieäc quan troïng phaûi laøm cho mình.

Neáu baïn aáy khoâng lieân tuïc quaáy raày em thì em ñaõ khoâng ñaùnh baïn aáy. Taïi loãi cuûa baïn aáy maø em bò raéc roái.

Em coù theå choïn nhöõng caùch khaùc ñeå xöû lyù haønh vi quaáy raày cuûa baïn aáy ñeå mình khoûi bò rôi vaøo chuyeän raéc roái.

Em luoân luoân bò treã hoïc vì xe ñeán traïm quaù chaäm.

Em chæ traùch mình ñeå bò treã vì ñaõ khoâng ñeán traïm xe sôùm hôn. Em laøm chuû veà ñieàu ñaõ xaûy ra.

Nhöõng nieàm tin nhaän thöùc tieâu cöïc veà baûn thaân Em laø naïn nhaân Em maïnh meõ Em laø ngöôøi thua cuoäc Em laø ngöôøi chieán thaéng Em khoâng toát Em bình thöôøng, toát Em khoâng xöùng ñaùng Em xöùng ñaùng Em baát löïc Em bieát xoay xôû Em laø ngöôøi xaáu Em laø ngöôøi toát Em thieáu khaû naêng Em coù naêng löïc Em daïi doät Em thoâng minh Em khoù öa Em deã thöông Nhöõng nieàm tin khoâng khoan dung ngöôøi khaùc. Nhöõng nieàm tin naøy laø nhöõng nieàm tin cho raèng ngöôøi khaùc voán hö heøn, xaáu xa hoaëc aùc yù, khoâng laøm ñieàu ñaùng ra hoï phaûi laøm vaø khoâng ñaït tôùi kyø voïng cuûa thanh thieáu nieân. Chaúng haïn nhö : “Baïn aáy laøm em ñieân leân bôûi vì baïn möôïn saùch thö vieän cuûa em vaø traû chaäm. Baïn aáy coá tình gaây phieàn phöùc cho em” “Baïn aáy khoâng ñeán gaëp em sau giôø hoïc nhö ñaõ heïn. Baïn aáy coá yù baét em ñöùng chôø ñeå bieán em thaønh troø heà” “Em trai em laøm em phaùt ñieân vì khoâng bao giôø noù laøm phaàn vieäc chia cho noù” Nhöõng nieàm tin naøy daãn tôùi nhöõng caûm nghó tieâu cöïc vaø laøm hoûng caùc moái quan heä. Nhöõng nieàm tin ñoå loãi Vôùi nhöõng nieàm tin naøy, baïn treû ñoå loãi cho ngöôøi khaùc veà tình traïng cuûa mình. Baèng caùch ñoå loãi, ngöôøi naøy kieám côù khöôùc töø nhu caàu töï söûa ñoåi, vaø muoán ai khaùc phaûi thay ñoåi. Ñieàu naøy roõ raøng laø töï huûy hoaïi bôûi vì khoâng ai coù theå laøm cho ngöôøi khaùc thay ñoåi, cho neân tình traïng thieáu thoûa ñaùng chaéc chaén coøn tieáp dieãn. Nhöõng ví duï veà nieàm tin ñoå loãi tieâu bieåu laø : “Em khoâng laøm ñöôïc baøi taäp ôû nhaø bôûi vì em gaùi cuûa em cöù ñoøi em chôi vôùi noù” “Neáu baïn aáy khoâng lieân tuïc quaáy raày em, thì em ñaõ khoâng ñaùnh baïn aáy. Taïi loãi cuûa baïn aáy maø em bò raéc roái” “Em luoân luoân bò treã hoïc vì xe ñeán traïm quaù chaäm” Nhöõng nieàm tin nhaän thöùc tieâu cöïc veà baûn thaân Ñaây laø nhöõng nieàm tin maø ngöôøi trong cuoäc moâ taû baûn thaân theo höôùng tieâu cöïc. Ví duï nhö : “Em laø naïn nhaân” “Em laø ngöôøi thua cuoäc”

“Em laø khoâng toát” “Em khoâng xöùng ñaùng” “Em baát löïc” “Em laø ngöôøi xaáu” “Em thieáu khaû naêng” “Em daïi doät” “Em khoù öa” Nhöõng nieàm tin xaây döïng Nhöõng nieàm tin xaây döïng ñeå thay cho taát caû nhöõng ví duï veà nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi moâ taû trong phaàn naøy seõ ñöôïc neâu trong Hình 12.2. Nguoàn goác cuûa nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi nôi thanh thieáu nieân Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân ñieàu quan troïng laø neân tìm hieåu nguoàn goác cuûa nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi bôûi vì chính nguoàn goác cuûa nhöõng nieàm tin naøy ñaõ taïo giaù trò cho chuùng trong trí caùc em. Phaàn lôùn nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi cuûa thanh thieáu nieân ñeàu ñöôïc tích luõy trong tuoåi aáu thô do haäu quaû cuûa nhöõng thoâng ñieäp do ngöôøi lôùn trong moâi tröôøng cuûa em trao cho moät caùch tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp. Moät soá nhöõng thoâng ñieäp naøy thaät thích hôïp trong tuoåi thô vaø taïo thaønh caùi khung cho söï phaùt trieån cuûa em veà ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi, nhöng veà sau naøy noù trôû thaønh töï huûy hoaïi vaø khoâng coøn höõu ích nöõa. Phaàn lôùn treû em lieân tuïc noùi raèng caùc em neân, phaûi, buoäc phaûi laøm nhöõng ñieàu maø ngöôøi lôùn ñoøi hoûi caùc em phaûi laøm. Ngöôøi ta thöôøng baûo caùc em raèng caùc söï vieäc luoân luoân hoaëc khoâng bao giôø xaûy ra, vaø ngöôøi ta thöôøng laøm cho caùc em tin raèng neáu em khoâng laøm ñieàu ñuùng thì tai hoïa seõ xaûy ñeán. Ngoaøi ra, caùc em coøn bò ñoái xöû thieáu khoan dung neáu caùc em khoâng cö xöû theo nhöõng caùch ñöôïc ngöôøi lôùn chaáp nhaän. Do ñoù, caùc em hoïc nôi ngöôøi khaùc tính thieáu khoan dung. Caùc em thöôøng bò ñoå loãi veà nhöõng ñieàu hö hoûng khi caùc em phaïm loãi. Ñieàu naøy khoâng sao traùnh khoûi. Tuy nhieân, noù daãn caùc em tôùi choã baét ñaàu ñaët nieàm tin vaøo vieäc ñoå loãi cho ngöôøi khaùc veà haønh vi cuûa mình. Treû em baét chöôùc khuoân maãu haønh vi maø caùc em quan saùt ñöôïc nôi ngöôøi lôùn, vaø ñoái vôùi phaàn lôùn caùc em vieäc baét chöôùc khuoân maãu haønh vi ngöôøi lôùn noùi leân raèng nhöõng nieàm tin sau naøy khoâng ích lôïi cho caùc em laø nhöõng nieàm tin caùc em neân coù. Laøm sao thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi khi tham vaán thanh thieáu nieân Khi söû duïng nhöõng kyõ thuaät trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm vôùi thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn ñieàu chænh caùc quaù trình thaùch thöùc thöôøng ñöôïc söû duïng vôùi ngöôøi lôùn baèng caùch löu yù tôùi quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân. Vôùi tö caùch nhaø tham vaán, chuùng ta caàn nhaän bieát raèng caùc thanh thieáu nieân khaùc vôùi ngöôøi lôùn. Caùc em ñang ôû trong quaù trình tieán tôùi tuoåi thaønh nieân khi ñoù caùc em haáp thuï moät caùch töï nhieân vaø ñöông nhieân nhöõng nieàm tin caàn phaûi thay ñoåi vaøo luùc naøy.

Neáu moät nhaø tham vaán, laøm vieäc vôùi moät thanh thieáu nieân, söûduïng kyõ thuaät trò lieäu haønh vi lyù trí tình caûm ñeå tröïc tieáp vaø tích cöïc baùc boû nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi thì seõ coù nguy cô khieán cho thanh thieáu nieân caûm thaáy bò loaïi boû. Sôû dó nhö vaäy, vì nhöõng nieàm tin maø baïn treû ñaõ giöõ laáy moät caùch ñuùng ñaén suoát bao naêm laïi bò xem nheï vaø maát heát giaù trò. Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, vieäc thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi caàn traûi qua hai giai ñoaïn : 1�Thanh thieáu nieân caàn ñöôïc khen ngôïi veà nhöõng nieàm tin hieän coù. Nhöõng nieàm tin naøy caàn

ñöôïc ñaùnh giaù laø ñaõ töøng coù ích trong quaù khöù, ôû tuoåi aáu thô. 2�Nhöõng nieàm tin hieän coù caàn ñöôïc thaùch thöùc vì ñaõ trôû neân töï huûy hoaïi vaø caàn phaûi thay ñoåi

do haäu quaû laø thanh thieáu nieân ñang chuyeån töø tuoåi thô leân tuoåi thaønh nieân. Baïn khoâng coøn caàn phaûi bò goø boù bôûi nhöõng nieàm tin naøy nhöng ñöôïc töï do loaïi boû chuùng neáu em muoán.

Nhöõng nhu caàu thaùch thöùc caàn ñöôïc thöïc hieän baèng thaûo luaän caùc vaán ñeà theo caùch gioáng vôùi caùch thaûo luaän vaán ñeà cuûa thanh thieáu nieân. Vieäc thaûo luaän naøy, theo caùch giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân, coù theå ñaët ôû möùc töï boäc baïch. Ñieàu thích hôïp ñoái vôùi nhaø tham vaán laø tieát loä vaø chia seû vôùi thanh thieáu nieân caùc quan ñieåm vaø nieàm tin cuûa mình theo caùch giuùp cho thanh thieáu nieân hoøa nhaäp nhöõng nieàm tin naøy vaøo heä thoáng nieàm tin cuûa rieâng em. Chaúng haïn nhö nhaø tham vaán coù theå noùi : “Coâ gaëp moät soá khoù khaên khi ngöôøi ta baûo coâ raèng coâ neân laøm moät soá vieäc. Coâ thích laøm nhöõng vieäc mình töï choïn hôn laø laøm nhöõng vieäc maø ngöôøi khaùc nghó raèng coâ neân laøm”. Baèng caùch ñöa ra lôøi noùi nhö vaäy, nhaø tham vaán ñaõ tieát loä nhu caàu caù theå hoùa cuûa mình, vaø yù muoán nhaän laáy traùch nhieäm veà quyeát ñònh cuûa mình maø khoâng bò taùc ñoäng quaù ñaùng bôûi kyø voïng cuûa ngöôøi khaùc. Khi ñöa ra lôøi noùi nhö ñaõ moâ taû, nhaø tham vaán coù traùch nhieäm giuùp thanh thieáu nieân thích nghi vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa theá giôùi thöïc trong ñoù chuùng ta khoâng theå laøm ñuùng y ñieàu mình muoán nhöng coøn phaûi bieát löïa choïn khi naøo vaø ôû ñaâu cho phuø hôïp vôùi kyø voïng cuûa ngöôøi khaùc. Nhaø tham vaán coù theå tieáp tuïc baèng caùch noùi : “Ñoâi khi, coâ quyeát ñònh laøm ñieàu ngöôøi khaùc muoán. Chaúng haïn nhö, do coâ muoán laøm vieäc taïi tröôøng, neân coâ phaûi tuaân theo caùc quy ñònh ôû ñaây”. Nhö theá thoâng ñieäp ñöôïc ñöa ra nhö moät quy ñònh chung, noù coù theå coù tính töï huûy hoaïi do söû duïng nhöõng nieàm tin “neân theo”, nhöng coù nhöõng luùc chuùng ta coù theå quyeát ñònh laøm theo kyø voïng cuûa ngöôøi khaùc vì chuùng ta muoán traùnh nhöõng haäu quaû neáu mình khoâng laøm nhö theá. Baét chöôùc moâ hình quaù trình ñeå giaûi quyeát nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi coù theå cuõng ích lôïi cho thanh thieáu nieân. Nhaø tham vaán coù theå noùi veà vieäc mình giöõ laáy moät heä thoáng nieàm tin trong quaù khöù, vaø ñaõ thay ñoåi noù vì noù khoâng coøn höõu ích. Nhaø tham vaán coù theå neâu nhöõng caâu hoûi höõu ích nhö : “Nieàm tin aáy ñeán töø ñaâu? Ai ñaõ noùi vôùi em raèng em phaûi tuaân theo nhöõng tieâu chuaån cao nhaát?”. Khi laøm ñieàu naøy, nhaø tham vaán keâu goïi baïn treû nhaän ra raèng nhöõng nieàm tin em ñaõ coù laø raát thích hôïp khi em coøn laø moät thieáu nhi. Khi coøn laø thieáu nhi, cha meï em coù quyeàn baûo em phaûi laøm gì, vaø daïy em nhöõng giaù trò, nhöõng tieâu chuaån cuï theå. Tuy nhieân, nhöõng nieàm tin,

nhöõng giaù trò, nhöõng tieâu chuaån naøy caàn phaûi ñöôïc boå sung bôûi vì cha meï em khoâng coøn ñieàu khieån cuoäc ñôøi em nhö tröôùc nöõa. Khi thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi nôi thanh thieáu nieân, ngöôøi ta söû duïng kieåu ñoái thoaïi, trong ñoù nhöõng nieàm tin cuûa töøng ngöôøi trong cuoäc ñoái thoaïi ñöôïc toân troïng, nhöõng nieàm tin vaø nhöõng giaù trò ñöôïc ñaùnh giaù laø ñaõ töøng höõu duïng, nhöng ñöôïc hoûi tieáp veà tính höõu duïng cuûa chuùng hieän nay. Baèng caùch thaûo luaän veà nhöõng nieàm tin vaø nguoàn goác cuûa chuùng, thanh thieáu nieân ñöôïc cho pheùp suy nghó linh ñoäng hôn. Muïc ñích cuûa nhaø tham vaán khoâng phaûi laø thay theá ngay nhöõng nieàm tin cuûa thanh thieáu nieân baèng moät heä thoáng nieàm tin môùi. Traùi laïi, neân ñeå cho thanh thieáu nieân caûm thaáy ñöôïc töï do hôn trong suy nghó veà nhöõng nieàm tin thay vaøo, vaø coù tinh thaàn côûi môû, saün saøng ñeå tìm hieåu vaø thay ñoåi nhöõng nieàm tin coù tính töï huûy hoaïi. Nhö theá, nhaø tham vaán tích cöïc khoâng tìm caùch aùp ñaët nhöõng caùch suy nghó môùi leân thanh thieáu nieân, nhöng döïng leân söï thaùch thöùc vaø ñeå baïn treû giaûi quyeát laày theo caùch rieâng cuûa caùc em. Ñeå giuùp phaùt trieån nhöõng nieàm tin môùi, coù theå söû duïng moät taám baûng traéng ñeå ghi leân nhöõng nieàm tin xaây döïng coù theå ñöôïc duøng ñeå thay theá nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi. Ngoaøi ra, neáu baïn treû muoán tham gia, thì troø chôi ñoùng vai vaø vieäc söû duïng trí töôûng töôïng, nhö moâ taû ôû Chöông 11, coù theå ñöôïc duøng ñeå giuùp thanh thieáu nieân tìm hieåu keát quaû cuûa vieäc chaáp nhaän nhöõng nieàm tin môùi, giöõ laáy nhöõng nieàm tin hieän coù hoaëc boû ñi moät phaàn nieàm tin cuõ trong khi giöõ laïi moät phaàn cuûa nieàm tin aáy. Ñieàu khieån côn giaän Moät soá caùc taùc giaû ñaõ ñoùng goùp cho kieán thöùc chuùng ta veà vieäc ñieàu khieån côn giaän nôi caùc thanh thieáu nieân, goàm coù Feindler vaø Ecton (1986), Fodor (1992) vaø Forman (1993). Ñaõ coù söï nhaát trí roäng raõi veà nhu caàu ñeå cho caùc thanh thieáu nieân, coù vaán ñeà veà vieäc ñieàu khieån côn giaän, neân phoùng ngoaïi vaán ñeà vaø hieåu bieát nhöõng ñoäng cô vaø nieàm tin rieâng cuûa caùc em ñaõ daãn tôùi haønh vi töùc giaän khoâng thích hôïp. Coù 5 giai ñoaïn ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng trong vieäc ñieàu khieån côn giaän ñoái vôùi thanh thieáu nieân : 1�Nhaän dieän moâ hình ñaùp öùng côn giaän. 2�Phoùng ngoaïi côn giaän vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy. 3�Nhaän dieän caùc ñoäng cô rieâng vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy. 4�Taäp trung chuù yù vaøo söùc maïnh baûn thaân. 5�Choïn löïa nhöõng khaû naêng keàm cheá. Nhaän dieän moâ hình ñaùp öùng côn giaän Moãi thanh thieáu nieân coù tính ñoäc ñaùo rieâng, cho neân moâ hình haønh vi hình thaønh trong söï ñaùp öùng vôùi côn giaän seõ khaùc nhau ñoái vôùi moãi caù nhaân. Tröôùc khi moâ hình haønh vi ngoaøi yù muoán coù theå thay ñoåi, thanh thieáu nieân caàn nhaän ra vaø hieåu bieát moâ hình aáy. Ñeå giuùp baïn treû laøm ñieàu naøy, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu em moâ taû nhöõng ñieàu sau ñaây :

1�Nhöõng söï vieäc tröôùc khi côn giaän buøng leân, keå caû nhöõng ñoäng cô, haønh vi vaø caû caûm nghó

cuûa em vaø haønh vi cuûa nhöõng ngöôøi khaùc tröôùc khi côn giaän buøng leân. 2�Caùc haønh vi bieåu loä trong khi côn giaän buøng leân. Chaúng haïn nhö lôøi noùi hoaëc haønh ñoäng laêng

maï. Khi moâ taû nhöõng haønh vi naøy, coù theå khuyeán khích thanh thieáu nieân noùi veà caùc phaûn öùng vaø caû nhöõng xuùc ñoäng sinh lyù vaø tình caûm cuûa em.

3�Nhöõng haäu quaû phaùt sinh trong luùc giaän. ÔÛ ñaây ta khuyeán khích thanh thieáu nieân xem xeùt caùc haäu quaû laøm cho em caûm thaáy deã chòu hay khoù chòu hoaëc ôû trong tình traïng naøo khaùc ngaén nguûi cuõng nhö laâu daøi.

Do thaûo luaän veà taát caû caùc ñieåm treân, baïn treû coù theå nhaän ra nhöõng aûnh höôûng ñang cuûng coá haønh vi ngoaøi yù muoán vaø/ hoaëc laøm cho söï thay ñoåi khoù dieãn ra. Phoùng ngoaïi côn giaän vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy Ñeå giuùp thanh thieáu nieân hieåu bieát moâ hình haønh vi cuûa em, nhaø tham vaán coù theå söû duïng baûng traéng vaø buùt daï ñeå veõ moâ hình neâu trong hình 12.2. Moâ hình naøy phoùng ngoaïi côn giaän cuûa thanh thieáu nieân, moâ taû côn giaän vaø thanh thieáu nieân nhö laø nhöõng thöïc theå rieâng bieät. Caùc ñoäng cô ñaõ kích thích côn giaän, khoâng taùc ñoäng tröïc tieáp treân côn giaän. Chuùng taùc ñoäng treân ngöôøi thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân coù theå kieåm soaùt ñeå cho hoaëc khoâng cho caùc ñoäng cô naøy khôi leân côn giaän vaø gaây ra söï buøng phaùt tai haïi. Giöõa thanh thieáu nieân vaø côn giaän phoùng ngoaïi coøn coù khoaûng caùch ñöôïc laáp ñaày baèng caùc taùc nhaân thuùc ñaåy (Hình 12.2)

ANGER Thanh thieáu nieân

Caùc taùc nhaân thuùc ñaåy naøy laø nhöõng ñieàu ñaõ kheùo leùo löøa baãy baïn treû tôùi choã ñaåy ñoäng cô tôùi ñeå noù kích hoaït côn giaän. Ngoaøi ra, caùc taùc nhaân thuùc ñaåy coøn theâm söùc cho caùc ñoäng cô. Moâ hình côn giaän neâu trong Hình 12.2 töôïng tröng cho moät thanh thieáu nieân trong traïng thaùi khoù khaên. Em coù theå choïn laøm ngöôøi maïnh meõ vaø laøm chuû ñöôïc caùc ñoäng cô, caùc taùc nhaân thuùc ñaåy vaø côn giaän, hoaëc em coù theå laø ngöôøi yeáu ñuoái ñeå cho caùc ñoäng cô, caùc taùc nhaân thuùc ñaåy vaø côn giaän laøm chuû. Neáu thanh thieáu nieân quyeát ñònh laøm ngöôøi maïnh meõ thì caùc ñoäng cô seõ leäch höôùng, caùc taùc nhaân thuùc ñaåy seõ ñöôïc hoùa giaûi vaø söï boäc loä côn giaän seõ thích hôïp, khoâng thaùi quaù vaø ít tai haïi, nhö ñöôïc neâu trong Hình 12.3. Hình 12.3 : Caùc ñoäng cô vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy chuyeån höôùng Khi xem laïi vaán ñeà nan giaûi cuûa caù nhaân veà moâ hình côn giaän, thanh thieáu nieân caàn nhaän ra raèng em coù theå, neáu em choïn, laøm thaønh toá maïnh meõ nhaát trong moâ hình naøy. Nhaø tham vaán coù theå neâu nhöõng caâu hoûi nhö “Em muoán mình bò côn giaän ñieàu khieån hay laø em ñieàu khieån côn giaän?”, “Ai maïnh hôn, em hay laø côn giaän cuûa em?”, vaø “Em seõ ñeå cho caùc ñoäng cô vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy löøa baãy em tôùi choã ñeå cho côn giaän ñieàu khieån, hay em seõ saün saøng chuyeån höôùng caùc ñoäng cô vaø hoùa giaûi caùc taùc nhaân thuùc ñaåy?”. Thöôøng thanh thieáu nieân coù veû nhaän ra raèng neáu em naém quyeàn laøm chuû, caùc haäu quaû toát hôn cho em seõ ñöôïc hoaøn thaønh, coøn neáu ñeå cho caùc ñoäng cô vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy truyeàn söùc maïnh cho côn giaän, thì côn giaän seõ laøm chuû, caùc haäu quaû tieâu cöïc seõ khoâng sao traùnh khoûi. Nhaän dieän caùc ñoäng cô rieâng vaø caùc taùc nhaân thuùc ñaåy

Caùc ñoäng cô laø nhöõng yeáu toá beân ngoaøi vaø xaûy ra tröôùc khi côn giaän quaù khích buøng leân. Ví duï veà caùc ñoäng cô ñöôïc neâu trong Baûng 12.2. Töø ñaàu, nhaø tham vaán coù theå yeâu caàu thaân chuû thanh thieáu nieân laäp baûng keâ rieâng veà caùc ñoäng cô thöôøng lieân heä vôùi nhöõng söï buøng phaùt côn giaän cuûa mình. Ñieàu höõu ích tieáp theo laø nhaø tham vaán cuøng tìm hieåu vôùi thanh thieáu nieân xem em coù tin hay khoâng raèng caùc ñoäng cô seõ thænh thoaûng khoâng sao traùnh khoûi xaûy ra trong ñôøi em. Thanh thieáu nieân caàn hieåu raèng caùc ñoäng cô khoâng theå ngaên chaän ñöôïc, noù laø moät phaàn töï nhieân cuûa cuoäc soáng. Ñieàu quan troïng laø phaûn öùng maø em coù theå ñieàu khieån neáu em choïn ñieàu aáy. Caùc ñoäng cô ñöôïc caùc taùc nhaân thuùc ñaåy laøm maïnh theâm. Caùc taùc nhaân thuùc ñaåy laø nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi vaø ví duï veà nhöõng nieàm tin naøy ñöôïc neâu trong Baûng 12.2. Chaúng haïn nhö haõy xem xeùt ñoäng cô veà vieäc “ai ñoù muoán em phaûi laøm ñieàu gì maø em khoâng muoán laøm”. Taùc nhaân thuùc ñaåy coù veû trao cho ñoäng cô naøy theâm söùc maïnh coù theå laø nieàm tin raèng ngöôøi aáy ñangtìm caùch lôïi duïng em. Nieàm tin naøy caàn ñöôïc thaùch thöùc bôûi vì noù coù tính töï huûy hoaïi (xem phaàn thaûo luaän veà vieäc thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi). Caùc nhaø tham vaán caàn giuùp thanh thieáu nieân nhaän dieän caùc ñoäng cô vaø caû caùc taùc nhaân thuùc ñaåy. Caùc taùc nhaân thuùc ñaåy coù theå ñöôïc xem xeùt laïi, thaùch thöùc vaø thay theá baèng nhöõng nieàm tin höõu ích hôn seõ khoâng taïo söùc maïanh cho caùc ñoäng cô. Taäp trung chuù yù vaøo söùc maïnh baûn thaân Vì thanh thieáu nieân ñang ôû trong giai ñoaïn cuûa cuoäc ñôøi maø caùc em muoán coù quyeàn laøm chuû cuoäc soáng cuûa mình, cho neân nhöõng chuû ñeà veà söùc maïnh vaø laøm chuû laø raát quan troïng ñoái vôùi caùc em. Moâ hình ñieàu khieån côn giaän neâu ôû Hình 12.3 do ñoù coù veû haáp daãn ñoái vôùi thanh thieáu nieân, bôûi vì thoâng thöôøng caùc em seõ nhaän bieát raèng, neáu muoán, caùc em aét coù khaû naêng theå hieän söùc maïnh vaø quyeàn ñieàu khieån aûnh höôûng cuûa caùc ñoäng cô vaø caùc em coù theå hoùa giaûi caùc nhaân toá thuùc ñaåy do bieát thay theá nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi baèng nhöõng nieàm tin höõu ích hôn. Ngoaøi ra, thanh thieáu nieân thöôøng khoâng muoán bò ñieàu khieån, neân caùc em coù theå ñöôïc khuyeán khích ñeå ñieàu khieån côn giaän chöù khoâng phaûi ñeå côn giaän ñieàu khieån. Moät soá thanh thieáu nieân khoâng muoán töø boû caùc caùch bieåu loä côn giaän moät caùch quaù ñaùng bôûi vì traïng thaùi quaù khích cho caùc em caûm giaùc veà söùc maïnh. Bôûi vaäy ñieàu höõu ích ñoái vôùi thanh thieáu nieân coù theå laø nhaän dieän nhöõng keát quaû cuûa vieäc bieåu loä söùc maïnh. Baèng caùch nhaän dieän nhöõng keát quaû naøy, caùc em coù theå tìm caùch khaùc ñaït chuùng maø khoâng caàn toû ra quaù khích. Ví duï, do haäu quaû cuûa thaùi ñoä quaù khích, keát quaû ñaït ñöôïc laø thanh thieáu nieân caûm thaáy ñöôïc caùc baïn khaùc neå troïng. Neáu em töø boû haønh vi quaù khích, em seõ phaûi tìm caùch khaùc ñeå ñaït tôùi söï neå troïng. Do thaûo luaän trong phieân tham vaán em coù theå nhaän ra raèng keát quaû bieåu loä söùc maïnh baèng caùch khaùc, baèng caùch laøm chuû côn giaän cuûa mình em coù theå ñaït ñöôïc söï neå troïng cuûa caùc baïn khaùc do haäu quaû cuûa nhöõng ñieàu sau ñaây : • loøng töï troïng gia taêng • söï töï tin gia taêng

• toû roõ söï tröôûng thaønh • toû ra cöùng raén vaø töï chuû • coù theå beânh vöïc cho nhöõng giaù trò vaø nhöõng nieàm tin. Traùi laïi, khi moät thanh thieáu nieân choïn theo nhöõng caùch khoâng ñuùng ñaén ñeå bieåu loä côn giaän, thì chaéc chaén seõ coù nhöõng haäu quaû tieâu cöïc. Baïn treû coù theå gaëp nhieàu xung ñoät vaø raéc roái vôùi caùc baïn ñoàng trang vaø ngöôøi lôùn, vaø ñaëc bieät laø vôùi nhöõng ngöôøi lôùn trong caùc vò trí coù quyeàn haønh. Trong nhöõng tröôøng hôïp aáy, coù theå ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán noùi : “Coâ thaáy nhö côn giaän cuûa em ñaõ taïo cho em nhieàu raéc roái khi noù laøm chuû em. Khi em laøm chuû ñöôïc côn giaän cuûa em, thì coù veû nhö em traùnh ñöôïc raéc roái”. Roõ raøng laø chuû ñeà söùc maïnh töï chuû trong vieäc ñieàu khieån côn giaän caàn ñöôïc neâu leân theo höôùng laø ai naém quyeàn ñieàu khieån : côn giaän ñieàu khieån baïn treû hay baïn treû ñieàu khieån côn giaän?

Baûn

g 12

.2 :

Caùc

ñoän

g cô

, caùc

taùc

nhaân

thuùc

ñaåy

vaø

caùc

nieàm

tin

thay

theá

Caùc

ñoän

g cô

(n

höõng

söï k

ieän

kích

hoa

ït)

Caùc

nha

ân to

á thuùc

ñaåy

(n

ieàm

tin

töï h

uûy h

oaïi)

Nie

àm ti

n th

ay th

eá (h

oùa g

iaûi n

haân

toá th

uùc ñ

aåy)

� B

ò tre

âu ch

oïc

� N

göôøi

kha

ùc ne

ân lu

oân l

uoân

toân

troïng

em

. �

Ñoâi

khi

ngö

ôøi ta

coù

baát k

ính;

toâi c

où th

eå th

ích

öùng

vôùi ñ

ieàu

ñoù v

ì toâi

bie

át toâi

vaãn

bì

nh th

öôøng

. �

Coù

ai ñ

où ye

âu ca

àu em

laøm

ñie

àu m

aø em

kh

oâng

muo

án la

øm.

� H

oï tìm

caùc

h lô

ïi duïn

g to

âi �

Toâi

laø to

âi, va

ø toâi t

öï qu

yeát ñ

ònh

veà ñ

ieàu

toâi l

aøm.

� B

ò thu

ùc ña

åy �

Ngö

ôøi k

haùc

khoân

g to

ân tro

ïng to

âi �

Toâi

toân

troïng

baûn

thaân

vaø

toâi s

eõ gi

öõ sö

ï cö

ông

quye

át khi

ngö

ôøi k

haùc

muo

án th

uùc

ñaåy

em lo

øng v

oøng.

�

Bò x

aáu h

oå �

Ngö

ôøi k

haùc

toát ñ

eïp h

ôn t

oâi

� T

oâi la

ø toâi,

toâi t

haáy

mìn

h bì

nh th

öôøng

�

Pha

ïm lo

ãi �

Pha

ïm lo

ãi laø

ñieàu

khu

ûng k

hieáp

�

Moïi

ngö

ôøi ñ

eàu p

haïm

loãi;

ñoù la

ø chu

yeän

bình

thöô

øng, n

eân to

âi tha

áy bì

nh th

öôøng

�

Xeáp

haøn

g ch

ôø �

Toâi

pha

ûi ñöô

ïc ph

uïc v

uï trö

ôùc

� N

eáu to

âi ñö

ôïc p

huïc

vuï t

röôùc

thì t

haät

laø

hay,

nhö

ng m

oïi n

göôøi

ñeàu

xeáp

haøn

g ch

öù ña

âu ph

aûi ri

eâng

toâi

� K

hoâng

laøm

ñöô

ïc ñi

eàu g

ì gio

ûi dan

g �

Toâi

thaät

voâ

duïng

�

Toâi

coù

theå

laøm

gio

ûi m

oät s

oá vi

eäc c

oøn

nhöõn

g vi

eäc k

haùc

toâi

caàn

thöïc

haøn

h nh

ieàu

hôn,

kho

âng c

où ai

laø h

oaøn

haûo

caû

� C

où va

ät gì b

ò ñaùn

h m

aát

� C

où ai

ñoù

ñaõ la

áy �

Coù

leõ ñ

eå nh

aàm ñ

aâu ñ

où; t

oâi s

eõ tìm

laïi

ñö

ôïc n

eáu t

oâi b

ình

tónh

vaø d

aønh

thôøi

gi

an ñ

eå tìm

�

Bò n

göôøi

kha

ùc ño

ät ngo

ät qua

áy ra

ày �

Hoï

khoân

g to

ân tro

ïng q

uyeàn

cuûa

toâi

� H

oï ch

æ thi

eáu th

aän tr

oïng;

toâi

coù t

heå n

oùi

vôùi h

oï ñi

eàu to

âi caàn

�

Ai ñ

où kh

oâng

laøm

ñie

àu em

muo

án ho

ï laøm

� N

göôøn

g kh

aùc n

eân s

oáng

theo

kyø

voïng

cu

ûa to

âi �

Ngö

ôøi k

haùc

khoân

g ca

àn ph

aûi s

oáng

theo

ky

ø voïn

g cu

ûa to

âi �

Bò ñ

oái x

öû kh

oâng

toát

� T

oâi p

haûi l

uoân

ñöôïc

ñoái

xöû

toát

� Ñ

ôøi k

hoâng

pha

ûi lu

ùc na

øo cu

õng t

oát ñ

eïp

vaø c

oâng

baèng

�

Bò t

hua

trong

troø

chôi

�

Toâi

pha

ûi luo

ân lu

oân th

aéng

�

Neáu

toâi

tha

éng 5

0% t

rong

nhö

õng l

aàn

chôi

thì t

oâi ñ

aõ gi

oûi ro

ài �

Bò n

göôøi

coù

thaåm

quy

eàn b

aûo p

haûi

laøm

�

Ngö

ôøi c

où th

aåm q

uyeàn

kho

âng ñ

öôïc

bieåu

�

Toâi

coù

theå

chaáp

nha

än ra

èng t

rong

moät

gì ñ

où ph

aûi la

øm n

aøy n

oï so

á tröô

øng h

ôïp to

âi ñö

ôïc y

eâu c

aàu la

øm g

ì ño

ù vaø

nhö

theá

laø th

ích

hôïp.

Choïn löïa nhöõng khaû naêng keàm cheá Coù moät soá chieán löôïc maø moät thanh thieáu nieân coù theå söû duïng ñeå ñoái phoù vôùi caùc ñoäng cô vaø/hoaëc caùc taùc nhaân thuùc ñaåy ñeå noù khoâng laøm buøng leân haønh vi noùng giaän ôû nhöõng möùc ñoä khoâng theå chaáp nhaân. Caùc chieán löôïc naøy laø : • traùnh nhöõng ñoäng cô • nhaän bieát nhöõng trieäu chöùng kích thích • duøng caùch chaän ñöùng yù töôûng • duøng caùch thö giaõn • thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi • ñoái phoù vôùi côn giaän beân trong • söû duïng caùch thích hôïp ñeå boäc loä côn giaän • tìm nhöõng caùch xaây döïng ñeå ñaït nhu caàu. Traùnh nhöõng ñoäng cô. Moät khi thanh thieáu nieân ñaõ nhaän dieän ñöôïc caùc ñoäng cô ñöa tôùi côn giaän hoaëc haønh vi gaây haán, em coù theå seõ nhaän dieän ñöôïc nhöõng hoaøn caûnh maø caùc ñoäng cô coù theå xaûy ra thöôøng hôn trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc. Trong quaù trình hoïc taäp nhöõng chieán löôïc naâng cao vieäc ñieàu khieån côn giaän, ñieàu coù theå höõu duïng cho thanh thieáu nieân laø hoaïch ñònh thaän troïng ñeå traùnh nhöõng hoaøn caûnh maø caùc ñoäng cô kích ñoäng coù theå xaûy ra. Ví duï nhö ñeán moät nôi cuï theå trong saân chôi theå thao cuûa nhaø tröôøng coù theå laø dòp ñeå baïn treû tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ töøng thaønh coâng trong vieäc chaâm ngoøi haønh vi noùng giaän khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc, thanh thieáu nieân coù theå thaáy höõu ích khi rôøi boû nôi maø côn giaän cuûa em coù theå bò khôi daäy ñeå traùnh xaûy ra söï buøng noå hieàm khích. Duø vieäc traùnh vieäc chaâm ngoøi laø moät chieán löôïc höõu ích, noù coù theå daãn baïn treû ñaåy côn giaän vaøo trong laïi seõ phaûi giaûi quyeát sau naøy (xem döôùi ñaây) Nhaän ra caùc trieäu chöùng kích thích. Thanh thieáu nieân caàn hoïc caùch nhaän ra nhöõng trieäu chöùng kích thích taâm lyù xaûy ra trong nhöõng hoaøn caûnh coù theå khieán kích thích nhöõng phaûn öùng noùng giaän. Caùc baïn treû khi baét ñaàu noåi giaän coù theå boäc loä phaàn naøo, hoaëc taát caû nhöõng trieäu chöùng taâm lyù sau ñaây. Caùc em coù theå ñoå moà hoâi, nhòp tim ñaäp coù theå taêng, caùc em coù theå nghieán raêng hoaëc sieát naém ñaám, caùc cô baép thöôøng caêng thaúng, toùc coù theå döïng leân, caùc em coù theå thaáy ñau thaét daï daøy, maët caùc em coù theå ñoû leân hoaëc taùi ñi, caùc em coù theå thôû nhanh hôn hoaëc thaáy khoù thôû. Khi caùc trieäu chöùng kích thích taâm lyù ñöôïc nhaän ra, caùc trieäu chöùng aáy coù theå ñöôïc duøng nhö daáu hieäu giuùp thanh thieáu nieân söû duïng caùc chieán löôïc ñeå ngaên caùc ñoäng cô kích thích khoûi laøm buøng leân côn giaän. Söû duïng caùi thaéng tö töôûng. Chaën ñöùng yù töôûng coù theå höõu ích trong vieäc giuùp chaën ñöùng nhanh choùng moät ñoäng cô kích thích ñeå ngaên taùc ñoäng hoaëc laøm giaûm bôùt aûnh höôûng cuûa noù. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, neân daïy baïn treû söû duïng vieäc chaën ñöùng yù töôûng ngay khi nhaän ra caùc trieäu chöùng kích thích veà taâm lyù.

Neáu ai ñoù neùm maïnh quyeån saùch leân baøn vaø ñoàng thôøi la lôùn “Döøng laïi!”, ngöôøi khaùc ôû beân caïnh seõ thaáy yù töôûng cuûa mình bò caét ñöùt bôûi tieáng la “döøng laïi”. Cuõng theo caùch aáy, ta coù theå daïy baïn treû caét ñöùt caùc yù töôûng ngay khi caùc em nhaän ra hieäu baùo taâm lyù kích thích côn giaän. Ñieàu coù theå höõu ích laø keát hôïp vieäc chaën ñöùng yù töôûng vôùi moät haønh vi thaân theå ñaëc bieät. Ví duï, moät ngöôøi naøo ñoù, khi hoïc chaën ñöùng yù töôûng, seõ mang moät sôïi thun quanh coå tay. Khi nhaän thaáy hieäu baùo taâm lyù veà söï kích thích baét ñaàu xaûy ra, ngöôøi aáy keùo baät sôïi thun treân coå tay vaø töï noùi thaàm laø “döøng laïi!”. Vieäc naøy seõ ngaét doøng yù töôûng lieân quan ñeán quaù trình noãi giaän. Sau ñoù coù theå aùp duïng moät quaù trình thö giaõn. Ngoaøi ra, coøn coù theå xem xeùt laïi nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi, chuùng coù theå laø nhöõng nhaân toá thuùc ñaåy laøm côn giaän buøng leân. Duøng caùch thö giaõn. Vieäc duøng caùch thö giaõn coù theå laøm giaûm möùc kích thích caûm xuùc, khieán thanh thieáu nieân deã laøm leäch höôùng ñoäng cô, hoùa giaûi söùc maïnh cuûa nhaân toá thuùc ñaåy vaø laøm chuû côn giaän. Pheùp thö giaõn coù theå söû duïng ngay sau khi ngaên chaën yù töôûng, voán seõ xaûy ra sau khi nhaän bieát nhöõng trieäu chöùng kích thích veà taâm lyù. Baøi taäp thö giaõn, theo moâ taû trong chöông 11, coù theå ñöôïc söû duïng ñeå daïy thanh thieáu nieân thö giaõn. Ñöôïc hoïc thö giaõn theo caùch naøy, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc daïy theâm nhöõng baøi taäp thö giaõn ngaén ôû theá ñöùng hoaëc ngoài. Ñeå laøm maãu cho moät baøi taäp thö giaõn ngaén, tröôùc heát haõy chæ cho thanh thieáu nieân caùch thôû saâu vaø khuyeán khích caùc em töï thöû laøm theo kyõ thuaät naøy. Ví duï, nhaø tham vaán coù theå noùi : “Haõy ñaët tay em leân buïng, haõy thôû chaäm raõi baèng muõi, theo doõi ñeå thaáy caûm giaùc laø phoåi ñaày khoâng khí vaø khi ñang thôû thì ñöa hai tay ra ngoaøi. Khi phoåi ñaõ ñaày khoâng khí, haõy thôû ra cho heát baèng ñöôøng mieäng”. Trong khi thöïc hieän baøi taäp thôû hai hoaëc ba laàn, vaø moãi laàn baïn treû thôû ra, neân khuyeán khích em ñeå cho cô baép thö giaõn trong khi töï noùi thaàm nhöõng tieáng nhö : “Haõy thö giaõn”, “Haõy laéng xuoáng”, “Haõy chaäm raõi” hoaëc “Haõy dòu laïi”. Vieäc thôû saâu, cô baép thö giaõn vaø lôøi eâm dòu giuùp laøm giaûm caêng thaúng vaø chuyeån söï chuù yù cuûa thanh thieáu nieân ra xa baát cöù ñieàu gì coù theå khôi daäy côn giaän vaø höôùng vaøo söï töï chuû cuûa em (Feindler vaø Ecton, 1986). Roõ raøng laø khi thöïc haønh baøi taäp naøy caàn phaûi traùnh thôû quaù maïnh khieán coù theå taïo ra maát nhieàu thaùn khí. Thaùch thöùc nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi Nhö ñaõ thaûo luaän, nhöõng nhaân toá thuùc ñaåy thöôøng laø keát quaû cuûa nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi, caàn ñöôïc thaùch thöùc vaø thay theá baèng nhöõng nieàm tin ích lôïi hôn (xem trang 159). Ñoái phoù vôùi côn giaän chuyeån vaøo beân trong. Daïy baïn treû ñieàu khieån côn giaän chæ baèng caùch ñeø neùn côn giaän laø khoâng toát, bôûi vì ñieàu naøy coù theå daãn tôùi moät möùc giaän cao hôn chuyeån vaøo trong. Chuyeån côn giaän vaøo trong coù theå ñöa ñeán nhöõng haäu quaû veà taâm lyù vaø haønh vi. Noù coù theå gaây traàm uaát vaø/hoaëc côn giaän coù theå ñöôïc boäc loä baèng nhöõng caùch tinh teá hôn seõ taïo ra nhöõng haäu quaû khoâng toát. Bôûi vaäy ñieàu quan troïng laø baïn treû neân coù nhöõng caùch ñoái

phoù tröïc tieáp vôùi côn giaän, chöù khoâng phaûi ñeø neùn noù, nhö theá caùc em seõ caûm thaáy deã chòu hôn. Coù moät caùch ñoái phoù vôùi côn giaän chuyeån vaøo trong laø noùi heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán caûm nghó töùc giaän vôùi nhaø tham vaán hoaëc vôùi moät ngöôøi baïn. Laøm caùch naøy laø duøng thuoác xoa dòu moät caùch töï nhieân. Ngoaøi ra, quaù trình xoa dòu moät caùch töï nhieân. Ngoaøi ra, quaù trình xoa dòu coù theå ñöôïc saép xeáp ñeå thanh thieáu nieân giaûi toûa côn giaän. Trong tham vaán, vieäc naøy coù theå dieãn ra trong caùch duøng hai gheá, hoaëc trong moät moâi tröôøng roäng hôn thanh thieáu nieân coù theå dieãn taû caùc caûm nghó cuûa em baèng haønh ñoäng xaõ töùc vaø an toaøn khoâng taùc ñoäng tôùi ngöôøi khaùc. Chaúng haïn nhö vieäc naøy coù theå thöïc hieän baèng caùch ra giöõa khu ñaát troáng vaø la lôùn leân nhöõng ñieàu caàn noùi vaø caàn giaûi toûa. Coøn moät caùch khaùc ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng caûm nghó töùc giaän bò chuyeån vaøo trong laø baèng caùch laøm tieâu hao naêng löôïng vaät chaát. Ví duï, thanh thieáu nieân coù theå chaïy xa hoaëc tham gia moät troø chôi theå thao duøng nhieàu söùc löïc. Laøm theá, em seõ ñeå toaùt ra chaát giaûm ñau töï nhieân seõ coù taùc ñoäng laøm dòu ngöôøi. Sau cuøng, côn giaän chuyeån vaøo trong coù theå ñöôïc giaûi toûa baèng caùch boäc loä tröïc tieáp vôùi ngöôøi lieân quan nhö ñöôïc moâ taû ôû phaàn sau. Söû duïng caùch thích hôïp ñeå boäc loä côn giaän. Coù nhöõng luùc thích hôïp cho caùc thanh thieáu nieân boäc loä tröïc tieáp côn giaän cuûa mình. Coù theå söû duïng troø chôi ñoùng vai, nhö moâ taû ôû Chöông 11 ñeå giuùp baïn treû hoïc nhöõng caùch khoâng quaù ñaùng ñeå boäc loä côn giaän. Caùc caùch naøy thöôøng daïy treû noùi nhöõng lôøi baét ñaàu nhö : “Em caûm thaáy giaän bôûi vì …”, tieáp theo baèng lôøi noùi veà söï kieän maø khoâng dieãn giaûi nhö laø : “… coâ ñaõ buoäc toäi em veà vieäc maø em khoâng laøm”. Ñoâi khi coù caû nhöõng caûm nghó khoâng lieân quan tôùi côn giaän. Chaúng haïn nhö moät baïn treû coù theå noùi : “Em caûm thaáy giaän vaø nhuïc bôûi vì tröôùc maët caùc baïn em coâ ñaõ buoäc toäi em veà vieäc maø em khoâng laøm”. Trong vieäc daïy thanh thieáu nieân bieåu loä côn giaän moät caùch thích hôïp, ñieàu quan troïng laø giuùp caùc em nhaän bieát : 1�Raèng khi ñaõ noùi roõ nhöõng caûm nghó cuûa mình, nhö ñaõ moâ taû, caùc em caàn laéng nghe vaø

ñaùnh giaù baát cöù phaûn öùng naøo cuûa ngöôøi kia, chöù khoâng neân ham duøng lyù leõ thieáu boå ích. Khi coù theå ñeå cho ngöôøi kia noùi lôøi cuoái cuøng thì ñoù laø daáu hieäu cuûa söï tröôûng thaønh.

2�Raèng coù theå coù nhöõng haäu quaû khoâng toát ñoái vôùi caùc em neáu caùc em tröïc tieáp boäc loä côn giaän ñoái vôùi ngöôøi maø em caûm thaáy giaän. Vì vaäy caùc em caàn caân nhaéc nhöõng haäu quaû coù theå coù khi quyeát ñònh neân hay khoâng neân tröïc tieáp boäc loä côn giaän theo caùch naøy.

Tìm nhöõng caùch xaây döïng ñeå ñaït nhu caàu Trong vieäc daïy thanh thieáu nieân laøm chuû côn giaän cuûa mình, ñieàu quan troïng laø giuùp caùc em tìm nhöõng caùch ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän ñeå ñaït nhöõng nhu caàu cuûa caùc em. Neáu khoâng ñaït nhu caàu, caùc em seõ nuoâi döôõng nhöõng caûm nghó töùc giaän vaø baát maõn vôùi haäu quaû laø nhöõng noã löïc cuûa caùc em trong vieäc laøm chuû côn giaän seõ keùm hieäu löïc. Bôûi vaäy caùc em caàn hoïc nhöõng kyõ

naêng cöông quyeát ñeå giuùp caùc em giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc ñeå caùc em coù theå ñaït nhöõng nhu caàu. Reøn luyeän tính cöông quyeát Cöông quyeát laø caùch trình baøy quan ñieåm maø khoâng gaây haán, ñöôïc laéng nghe vaø khoâng xuùc phaïm tôùi ngöôøi khaùc. Ñeå trôû neân cöông quyeát caàn laøm theo caùc böôùc sau ñaây : 1�Laéng nghe ngöôøi khaùc 2�Ñaùnh giaù ñuùng ñieàu ngöôøi khaùc noùi ra 3�Tin raèng mình coù quyeàn trình baøy quan ñieåm 4�Trình baøy quan ñieåm 5�Chuaån bò thöông löôïng ñeå ñaït tôùi thoûa thuaän 6�Chuaån bò ñeå chaáp nhaän nhöõng dò bieät coù toàn taïi Chuùng toâi nghó raèng, ñoái vôùi thanh thieáu nieân, ñieåm 5 vaø 6 trong baûng lieät keâ treân ñaây laø ñaëc bieät quan troïng. Neáu nhöõng ñieàu naøy khoâng ñöôïc tuaân thuû, söï xung ñoät coù theå xaûy ra. Trong khi tìm kieám söï caù theå hoùa baûn thaân, ñoâi khi thanh thieáu nieân queân ñi nhöõng nhu caàu cuûa ngöôøi khaùc vôùi tö caùch caù nhaân. Tuy nhieân, neáu ta giuùp caùc em löu yù, tôùi ñieàu naøy, thöôøng caùc em deã nhanh choùng chaáp nhaän vaø toân troïng quyeàn cuûa ngöôøi khaùc ñöôïc coù nhöõng yù kieán khaùc, bôûi vì ñieàu naøy thích hôïp vôùi khung quy chieáu cuûa thanh thieáu nieân veà caù theå hoùa. Vieäc daïy tính cöông quyeát cho caùc baïn treû ñöôïc thöïc hieän toát nhaát qua vieäc söû duïng phoái hôïp phöông phaùp sö phaïm treân baûng traéng vaø taäp döôït laïi troø chôi dieãn vai moâ taû ôû Chöông 11. Laéng nghe ngöôøi khaùc Vieäc laéng nghe ngöôøi khaùc bao goàm (a) chuù yù tôùi noäi dung caâu chuyeän ñöôïc truyeàn ñaït baèng lôøi; (b) quan saùt vaø chuù yù tôùi ñieàu thoâng baùo khoâng duøng lôøi keøm theo vôùi söï giao tieáp baèng lôøi. Ñieàu ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø hoïc chuù yù tôùi söï töông ñoàng giöõa caùc thoâng baùo baèng lôøi vaø khoâng baèng lôøi, vaø kieåm tra xem thoâng tin nhaän ñöôïc coù ñöôïc hieåu ñuùng hay khoâng. Thöôøng thöôøng nhöõng söï hieåu laàm giöõa thanh thieáu nieân xaûy ra vì caùc em khoâng nhaän ñuùng thoâng tin ñöôïc truyeàn ñaït. Laø nhöõng nhaø tham vaán, chuùng ta caàn nhôù raèng thanh thieáu nieân khoâng coù kinh nghieäm veà caùc phöông phaùp giao tieáp cuûa ngöôøi lôùn. Thanh thieáu nieân caàn hoïc caùch kieåm tra laø caùc em coù nghe vaø hieåu thoâng tin cuûa ngöôøi khaùc ñuùng hay khoâng. Ví duï, thanh thieáu nieân coù theå thöïc haønh vieäc neâu nhöõng caâu hoûi nhö : “Coù phaûi baïn noùi laø …?”. Cuõng nhö theá, thanh thieáu nieân caàn hoïc kieåm tra tính töông ñoàng giöõa nhöõng thoâng baùo baèng lôøi vaø khoâng baèng lôøi. Ví duï, caùc em coù theå thöïc taäp ñöa ra nhöõng lôøi noùi nhö : “Toâi caûm thaáy luùng tuùng vì baïn bieåu toâi cöù laøm vieäc aáy nhöng baïn laïi toû ra thaát voïng. Toâi khoâng bieát chaéc laø baïn thöïc söï muoán gì”. Taäp döôït nhöõng lôøi noùi loaïi naøy, baét ñaàu baèng “Toâi” ñeå noùi veà nhöõng caûm nghó rieâng, coù theå raát höõu duïng.

Ñaùnh giaù ñuùng ñieàu ngöôøi khaùc noùi ra Ñieàu quan troïng laø thanh thieáu nieân caàn hoïc ñaùnh giaù ñuùng ñieàu ngöôøi khaùc ñaõ noùi ra ñeå ngöôøi ta bieát laø hoï ñaõ ñöôïc nghe vaø ñöôïc hieåu. Cuõng coù theå duøng troø chôi ñoùng vai ñeå thöïc haønh caùch ñöa ra lôøi phaùt bieåu phaûn hoài ñuùng noäi dung ñieàu mình ñaõ nghe. Nhöõng lôøi noùi tieâu bieåu veà ñaùnh giaù laø : “Toâi ñaõ nghe baïn noùi raèng …” “Baïn seõ thích neáu …” “Baïn nghó raèng ñieàu quan troïng laø …” “Baïn nghó raèng toâi …” “Baïn noùi raèng …” Vieäc ñaùnh giaù bao goàm tính nhaïy caûm ñoái vôùi nhu caàu cuûa ngöôøi khaùc vaø/hoaëc quan ñieåm cuûa hoï, trong khi tieáp tuïc quan taâm tôùi nhu caàu vaø/hoaëc quan ñieåm cuûa baïn. Tin raèng mình coù quyeàn trình baøy quan ñieåm Thanh thieáu nieân caàn caûm thaáy tin töôûng raèng caùc em coù quyeàn trình baøy quan ñieåm cuûa mình, ñoàng thôøi nhaän bieát raèng ngöôøi khaùc coù quyeàn theo quan ñieåm khaùc. Ñieàu naøy ñöông nhieân coù nghóa laø caùc em phaûi chaáp nhaän khaû naêng laø quan ñieåm cuûa caùc em khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc chaáp nhaän. Thanh thieáu nieân thöôøng thaáy khoù chaáp nhaän ñieàu naøy vì caùc em coù khuynh höôùng höôùng veà baûn thaân. Tuy nhieân, bôûi vì thanh thieáu nieân coù nieàm tin maïnh meõ nôi quyeàn ñöôïc toân troïng vôùi tö caùch caù nhaân, thöôøng caùc em coù theå hieåu vaø chaáp nhaän raèng ngöôøi khaùc cuõng muoán ñöôïc toân troïng vôùi tö caùch caù nhaân. Veà maët naøy, ñieàu höõu ích coù theå laø nhaø tham vaán coå vuõ tích cöïc cho quyeàn ñöôïc coù quan ñieåm khaùc bieät. Trình baøy quan ñieåm Khi trình baøy moät quan ñieåm cuï theå, ñieàu höõu ích ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø neâu söï vieäc theo quan ñieåm rieâng baèng caùch ñöa ra nhöõng lôøi noùi xöng hoâ laø “Toâi”. Taäp luyeän söû duïng nhöõng lôøi noùi xöng “Toâi”, ñaëc bieät nhöõng lôøi ñeå boäc loä caûm nghó, coù theå thaät höõu ích. Ví duï, nhaø tham vaán coù theå daïy cho thanh thieáu nieân ñöa ra nhöõng lôøi noùi nhö : “Toâi caûm thaáy boái roái veà vieäc xin tieàn, nhöng toâi muoán ñi phoûng vaán nhaän vieäc laøm, vaø toâi caàn tieàn ñeå kòp ñoùn xe buyùt”. Thanh thieáu nieân caàn bieát raèng khi trình baøy moät quan ñieåm, thì ñieàu quan troïng laø taäp trung vaøo ñieåm chính vaø khoâng ñeå chuyeän beân leà laøm cho xao laõng. Ngoaøi ra, caàn phaûi noùi cuï theå vaø traùnh gaùn gheùp nhöõng caûm nghó hoaëc ñoäng cô cuûa ngöôøi khaùc maø khoâng coù xaùc minh. Chuaån bò thöông löôïng ñeå ñaït tôùi thoûa thuaän

Moät soá caùc nhaø tham vaán, huaán luyeän tính cöông quyeát cho ngöôøi lôùn, seõ gôïi yù raèng haønh vi cöông quyeát ñoøi hoûi ngöôøi trong cuoäc tieáp tuïc ñoøi hoûi chöù khoâng thay ñoåi, vaø ñieàu naøy khieán ngöôøi ta cö xöû nhö chieác maùy hoûng cöù laëp laïi ñieàu ñoøi hoûi. Ñoái vôùi thanh thieáu nieân, phöông phaùp hoïc taäp tính cöông quyeát theá naøy coù theå coù haïi, vì noù coù theå ñöa caùc em tôùi choã thaát baïi. Nhöõng ngöôøi khaùc coù theå noåi giaän bôûi söï laëp laïi lieân tuïc moät ñoøi hoûi, ñaëc bieät laïi laø ñoøi hoûi cuûa moät baïn treû. Toát hôn heát laø neân daïy cho thanh thieáu nieân bieát chaéc raèng lôøi noùi cuûa mình ñaõ ñöôïc nghe ñuùng, roài thöông löôïng ñeå ñaït tôùi söï thoûa thuaän, neáu coù theå, trong nhöõng hoaøn caûnh maø nhöõng ñoøi hoûi khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän troïn veïn. Chuaån bò ñeå chaáp nhaän raèng nhöõng dò bieät coù toàn taïi Seõ coù nhöõng luùc maø caùc ñoøi hoûi cuûa thanh thieáu nieân khoâng ñöôïc ñaùp öùng chuùt naøo. Nhöõng hoaøn caûnh aáy coù theå taïo ñoäng cô maïnh meõ cho côn giaän. Vì vaäy thanh thieáu nieân caàn ñöôïc chuaån bò cho nhöõng hoaøn caûnh nhö theá vaø taäp döôït nhöõng haønh vi ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng ñoäng cô naøy khi noù xaûy ra. Khi gaëp nhöõng dò bieät khoâng giaûi quyeát ñöôïc, thanh thieáu nieân caàn hoïc caùch noùi nhöõng lôøi nhö : “Baïn vaø toâi khoâng nghó gioáng nhau, cho neân mình coù theå ngöng thaûo luaän ñieàu naøy”. Khi noùi vaäy, baïn treû caàn nhaän bieát raèng cöù luoân luoân mong ñöôïc thoûa maõn moïi nhu caàu cuûa mình laø khoâng thöïc teá vaø taïo neân nieàm tin töï huûy hoaïi. Söï thaønh coânmg trong vieäc huaán luyeän tính cöông quyeát tuøy thuoäc nôi vieäc laøm maãu toát, luyeän kyõ naêng ñaëc bieät, thöïc taäp baèng troø chôi ñoùng vai vaø cuûng coá khi keát quaû tích cöïc xaûy ra. Baïn ñoïc muoán tìm hieåu theâm thoâng tin veà vieäc reøn luyeän tính cöông quyeát cho thanh thieáu nieân coù theå tham khaûo Forman (1993). Ñeà ra muïc tieâu veà caùch soáng Thanh thieáu nieân ñang ôû vaøo giai ñoaïn cuûa cuoäc soáng maø caùc em phaûi gaëp nhöõng kinh nghieäm vaø nhöõng hoaøn caûnh môùi. Ngoaøi ra, caùc em coù moät töông lai chöa thaáy ñöôïc coù theå ñöa caùc em tôùi nhöõng thöû thaùch baát ngôø. Vì caùc em ñang traûi qua nhöõng mieàn ñaát laï trong cuoäc soáng, caùc em thöôøng gaëp caùc vaán ñeà trong vieäc tìm ñònh höôùng veïn toaøn coù yù nghóa ñoái vôùi caùc em. Neáu caùc em thieáu yù thöùc ñònh höôùng toång theå, vaø khoâng coù muïc tieâu roõ raøng trong caùch soáng, caùc em coù theå trôû thaønh quaù boái roái vì söï baát ñònh trong cuoäc ñôøi. Caùc muïc tieâu trong caùch soáng cung caáp yùthöùc ñònh höôùng toång theå, trong ñoù caùc em coù theå ñöa ra nhöõng quyeát ñònh ít ñoàng boä hôn. Caùc muïc tieâu aáy cuõng giuùp taïo söï thuùc ñaåy, vaø neáu thanh thieáu nieân muoán thaønh coâng, ñeå ñaït ñöôïc söï maõn nguyeän, caùc em caàn ñöôïc thuùc ñaåy. Caùc loaïi muïc tieâu veà caùch soáng Caùc muïc tieâu coù theå chia ra thaønh nhöõng loaïi nhö sau (Ford, 1992) : 1�Tình caûm : vôùi caùc muïc tieâu ñöôïc moâ taû baèng caûm xuùc.

2�Nhaän thöùc : vôùi caùc muïc tieâu ñöôïc moâ taû baèng tính saùng taïo vaø kieán thöùc. 3�Chuû quan : vôùi caùc muïc tieâu ñöôïc moâ taû laø nhu caàu thoûa maõn tinh thaàn. 4�Quan heä : vôùi caùc muïc tieâu moâ taû baèng nhöõng moái quan heä vôùi baûn thaân vaø caùc taùc giaû

khaùc. 5�Ñònh höôùng coâng vieäc : vôùi nhöõng muïc tieâu ñöôïc moâ taû laø ñaùp öùng nhu caàu vaät chaát hoaëc

söï tinh thoâng. Khi thanh thieáu nieân tìm hieåu nhöõng muïc tieâu cuûa mình, ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán nhaän dieän nhöõng loaïi maø caùc muïc tieâu naøy coù theå ñöôïc xeáp vaøo. Choïn muïc tieâu Ñieàu coù theå höõu ích ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø lieät keâ caùc muïc tieâu, roài trieån khai heä thoáng xaùc ñònh tính öu tieân cuûa nhöõng muïc tieâu quan troïng nhaát ñoái vôùi caùc em. Coù nhöõng luùc, khi laøm vieäc naøy, caùc em seõ ngaïc nhieân thaáy raèng tính öu tieân cuûa caùc muïc tieâu vöôït quaù kyø voïng cuûa caùc em. Vieäc theo ñuoåi cuøng moät luùc nhieàu loaïi muïc tieâu seõ laø töï thuùc ñaåy maïnh nhaát. Ví duï : keát hôïp muïc tieâu tình caûm veà caûm nghó haïnh phuùc vôùi muïc tieâu veà quan heä laø ñöôïc gaëp baïn beø coù theå khieán thanh thieáu nieân choïn nhöõng hoaït ñoäng, nhöõng kinh nghieäm hoaëc moät coâng vieäc ñeå ñöôïc laøm vieäc vaø giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Nhö theá, ñieàu coù theå höõu ích cho thanh thieáu nieân laø tìm hieåu nhöõng khaû naêng veà caùch soáng trong ñoù nhieàu muïc tieâu ñöôïc hoaøn thaønh cuøng moät luùc. Khi thanh thieáu nieân baét ñaàu taùch bieät nhöõng muïc tieâu cuï theå, nhaø tham vaán coù theå khuyeán khích em xem xeùt nhöõng muïc tieâu phuï, hoaëc nhöõng ñích ñieåm, coù theå giuùp em hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu naøy. Ñieàu naøy coù lôïi bôûi vì söï töï thuùc ñaåy ñöôïc nuoâi döôõng baèng vieäc hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu phuï deã ñaït seõ daãn tôùi nhöõng muïc tieâu lôùn hôn. Söï thaønh coâng trong vieäc hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu phuï seõ laøm taêng löïc vaø taêng saùng kieán ñeå tieán xa hôn. Coâng vieäc cuûa nhaø tham vaán tích cöïc laø giuùp thanh thieáu nieân coá gaéng thieát keá caùch soáng coù theå taïo ra nhieàu cô hoäi ñeå hoaøn thaønh moät soá caùc loaïi muïc tieâu. Tieác thay, nhöõng haïn cheá cuûa baûn thaân vaø ngoaïi caûnh ñoâi khi ñaõ ngaên trôû khaû naêng ñaùp öùng nhieàu muïc tieâu. Moät khi caùc muïc tieâu phuï ñöôïc hoaøn thaønh, ñieàu höõu ích laø cung caáp söï phaûn hoài cho baïn treû ñeå giuùp em tieáp tuïc. Söï phaûn hoài coù theå goàm thoâng tin giuùp em ñaùnh giaù ñuùng söï tieán boä cuûa mình vaø nhaän ra nhöõng chöôùng ngaïi. Ta neân cuûng coá nieàm tin cuûa baïn treû lieân quan ñeán vieäc ñaït thaønh nhöõng keát quaû mong muoán. Cuõng neân cung caáp söï phaûn hoài cho thanh thieáu nieân baèng thoâng tin veà vieäc em coù ñuû kyõ naêng hay khoâng ñeå hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu ñaõ ñònh. Söï töï töû vaø nhöõng muïc tieâu

Baumeister (1990) nghó raèng giuùp cho thanh thieáu nieân toan tính hoaëc doïa töï töû nhaän ra nhöõng muïc tieâu laø ñieàu raát caàn thieát. OÂng ñaõ laäp ra “thuyeát giaûi cöùu” cho raèng thanh thieáu nieân coá yù toan töï töû khoâng nhaém tôùi nhöõng giaù trò vaø muïc tieâu roäng lôùn voán taïo yù nghóa cho tö töôûng, caûm nghó vaø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Nhöõng thay ñoåi veà muïc tieâu, tình caûm, vaø nieàm tin rieâng thöôøng laø ñieàu tieân quyeát daãn tôùi töï töû. Giuùp cho thanh thieáu nieân xaùc ñònh caû nhöõng muïc tieâu ngaén haïn laãn daøi haïn seõ coù ích trong vieäc ngaên ngöøa töï töû. Ñöa ra quyeát ñònh Vì thanh thieáu nieân ñang chuyeån töø giai ñoaïn tuøy thuoäc vaøo cha meï vaø gia ñình sang töï laäp, caùc em caàn phaûi quyeát ñònh nhieàu ñieàu cho baûn thaân. Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi lôùn, vieäc quyeát ñònh coù theå thaät khoù khaên. So vôùi ngöôøi lôùn, vieäc quyeát ñònh coøn khoù khaên hôn ñoái vôùi phaàn lôùn thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy laø do caùc em khoâng coù voán kinh nghieäm töø nhöõng quyeát ñònh ñaõ coù töø tröôùc ñeå döïa vaøo ñoù maø phaùn ñoaùn. Ngoaøi ra, caùc em thöôøng khoâng coù thoâng tin veà nhöõng khaû naêng löïa choïn hoaëc laø haäu quaû cuûa nhöõng khaû naêng löïa choïn naøy. Laém khi, duø ñaõ coù yù thöùc veà nhöõng haäu quaû cuûa haønh ñoäng, nhöng vì caùc em chöa coù kinh nghieäm baûn thaân veà nhöõng haäu quaû aáy, neân caùc em vaãn xem nheï taàm quan troïng hoaëc tính traàm troïng cuûa chuùng. Maët khaùc, caùc em cuõng coù theå phoùng ñaïi taàm quan troïng cuûa chuùng vaø khoâng daùm choïn giaûi phaùp thay theá vì caùc em tin raèng nhöõng haäu quaû lieân heä seõ quaù nghieâm troïng ñoái vôùi caùc em. Quaù trình ñöa ra quyeát ñònh cuûa caùc thanh thieáu nieân thöôøng bò taùc ñoäng bôûi aùp löïc hoøa ñoàng cuûa caùc nhoùm ñoàng trang; caùc em cuõng coù theå bò taùc ñoäng bôûi nhöõng nieàm tin veà caùc ñoäng cô, khaû naêng vaø ñaëc tính cuûa ngöôøi khaùc, khi söï hôïp taùc cuûa nhöõng ngöôøi naøy caàn thieát cho vieäc laøm deã daøng hoaëc thöïc hieän caùc quyeát ñònh. Thanh thieáu nieân thöôøng quaù laïc quan trong vieäc öôùc löôïng caùc keát quaû vaø haäu quaû nhöõng quyeát ñònh cuûa mình. Bôûi vì thanh thieáu nieân caûm thaáy laïc quan, caùc em coù theå coù aûo töôûng laø mình laøm chuû ñöôïc tình hình moät caùch thieáu thöïc teá. Thanh thieáu nieân thöôøng quyeát ñònh moät caùch töï phaùt vaø/hoaëc töï veä ñeå phaûn öùng laïi nhöõng yeâu caàu cuûa hoaøn caûnh maø khoâng tuaân theo moät quaù trình chín chaén ñeå quyeát ñònh. Caùc nhaø tham vaán caàn giuùp caùc em söû duïng caùc nguoàn löïc cuûa mình ñeå ñi tôùi quyeát ñònh nhöng trong quaù trình, coøn caàn cung caáp thoâng tin maø caùc em khoâng coù bôûi vì caùc em thieáu kinh nghieäm. Caùc em caàn ñöôïc khuyeán khích ñeå choïn nhöõng ñieàu toát nhaát trong ñoù coù xeùt tôùi nhöõng giaù trò rieâng vaø nhöõng muïc tieâu maø caùc em muoán ñaït tôùi (Janis and Mann, 1982). Ñeå giuùp thanh thieáu nieân quyeát ñònh, ñieàu höõu ích laø nhaø tham vaán nhaän dieän giuùp caùc em nhöõng giai ñoaïn sau ñaây trong vieäc ñöa ra quyeát ñònh : 1�Nhaän dieän nhöõng moâ hình phaûn öùng vôùi vieäc ñöa ra quyeát ñònh khoâng toát. 2�Phaùt hieän nhöõng nguy cô lieân quan vôùi söï thay ñoåi hoaëc vôùi söï khoâng thay ñoåi. 3�Tìm hieåu nhöõng muïc tieâu veà caùch soáng.

4�Nhaän dieän nhöõng maát maùt lieân heä vôùi vieäc löïa choïn. 5�Xem xeùt nhöõng khaû naêng khaùc. 6�Thoâng baùo cho ngöôøi khaùc veà quyeát ñònh. 7�Duy trì söï cam keát vôùi quyeát ñònh. Ñoái vôùi nhöõng quyeát ñònh quan troïng nhaát, taát caû nhöõng giai ñoaïn naøy ñeàu caàn thieát. Neáu boû soùt giai ñoaïn naøo, thì nhöõng quyeát ñònh ñaït ñöôïc coù theå khoâng duy trì ñöôïc. Nhaän dieän nhöõng moâ hình phaûn öùng vôùi vieäc ñöa ra quyeát ñònh khoâng toát Ñieàu höõu ích ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø coù theå nhaän dieän nhöõng caùch thöùc xöû söï khi caùc em caàn ñöa ra quyeát ñònh. Söï caêng thaúng luoân luoân ñi keøm vôùi vieäc ñöa ra quyeát ñònh vì coù moái lo lieân quan tôùi nhöõng maát maùt lieân heä. Moät soá caùch thoâng thöôøng trong ñoù caùc thanh thieáu nieân phaûn öùng vôùi söï caêng thaúng veà vieäc ñöa ra quyeát ñònh nhö sau : 1�Caùc em coù theå tieáp tuïc laøm nhö ñaõ töøng xaûy ra. 2�Caùc em coù theå choïn moät höôùng haønh ñoäng môùi maø khoâng coù suy nghó hoaëc hoaïch ñònh

tröôùc. 3�Caùc em coù theå voäi vaõ choïn moät giaûi phaùp ñeå mong thoaùt ra nhanh maø khoâng xeùt tôùi haäu

quaû. 4�Caùc em coù theå trì hoaõn vaø tìm caùch ñoå traùch nhieäm veà quyeát ñònh cho ngöôøi khaùc. 5�Caùc em coù theå tìm thoâng tin, xöû lyù thoâng tin moät caùch voâ tö vaø caân nhaéc nhieàu khaû naêng

löïa choïn ñeå tieán tôùi quyeát ñònh. Roõ raøng, phaûn öùng theo caùch thöù 5 laø toát nhaát. Caùc nhaø tham vaán coù theå giuùp thanh thieáu nieân nhaän dieän caùc phaûn öùng cuûa mình ñoái vôùi söï caêng thaúng ñeå tieán tôùi quyeát ñònh. Ñieàu naøy cuõng coù coâng duïng giuùp caùc em nhaän bieát caùc phaûn öùng khoâng thoûa ñaùng trong töông lai. Tìm hieåu nhöõng moái nguy do thay ñoåi hoaëc khoâng thay ñoåi Khi thanh thieáu nieân coá gaéng quyeát ñònh ñeå thay ñoåi, caùc nhaø tham vaán caàn giuùp caùc em tìm hieåu nhöõng kyø voïng veà caùc moái nguy do thay ñoåi hoaëc khoâng thay ñoåi. Nhöõng moái nguy do thay ñoåi. Thanh thieáu nieân luoân luoân gaëp vaán ñeà khi caùc em quyeát ñònh thay ñoåi haønh vi cuûa mình, duø raèng caùc thay ñoåi laø ñeå trôû neân toát hôn. Tröôùc heát, caùc em phaûi thích öùng vôùi caùc moái xuùc caûm cuûa mình lieân quan ñeán söï thay ñoåi. Khi söï thay ñoåi xaûy ra, döôøng nhö cuõng coù moät soá caùc maát maùt, vaø coù caû nhöõng caûm nghó e sôï vaø baát an lieân quan tôùi söï thay ñoåi. Khoâng chæ caùc baïn treû phaûi thích öùng vôùi nhöõng caûm nghó cuûa mình, maø caùc em coøn phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc lieân quan ñeán baát cöù söï thay ñoåi naøo. Tieác thay, ñoâi luùc khi thanh thieáu nieân thöïc hieän nhöõng quyeát ñònh seõ ñöa laïi keát quaû tích cöïc cho caùc em

vaø/hoaëc nhöõng ngöôøi khaùc, thì cha meï em, nhöõng ngöôøi lôùn khaùc vaø caùc baïn ñoàng trang seõ bò phieàn haø bôûi söï thay ñoåi vaø seõ choáng laïi. Khi thay ñoåi, thì thöôøng cuõng coù söï baát an, bôûi vì tröôùc ñoù thanh thieáu nieân khoâng coù kinh nghieäm cuõ ñeå vaän duïng nhöõng haønh vi ñaõ ñöôïc choïn. Keát quaû laø caùc em khoâng bieát chaéc lieäu coù ñaït ñöôïc keát quaû tích cöïc hay khoâng, töø vieäc söû duïng nhöõng haønh vi thay ñoåi naøy. Nhöõng moái nguy do khoâng thay ñoåi. Thanh thieáu nieân thöôøng hay choïn quyeát ñònh bôûi vì nhöõng haønh vi hieän taïi taïo ra nhöõng vaán ñeà cho caùc em. Vì vaäy, caùc em thöôøng raát chuù yù tôùi nhöõng nguy cô lieân quan tôùi vieäc khoâng thay ñoåi. Tuy nhieân, ñieàu coù theå höõu ích laø nhaø tham vaán hoûi veà nhöõng moái nguy naøy ñeå nhöõng moái nguy naøy ñöôïc chuù yù tôùi trong trí em, nhö theá seõ khuyeán khích moät quyeát ñònh ñöa tôùi söï thay ñoåi tích cöïc. Tìm hieåu tính laïc quan cuûa thanh thieáu nieân. Chaáp nhaän nguy hieåm laø phaàn raát ñaùng keå trong haønh vi cuûa thanh thieáu nieân, cho neân thanh thieáu nieân thöôøng höôùng tôùi nhöõng ñoåi thay môùi meõ vaø kyø thuù duø cho nhöõng ñoåi thay aáy coù veû raát caêng thaúng. Do ñoù nhieàu thanh thieáu nieân nhìn söï thay ñoåi vôùi loøng nhieät tình vaø laïc quan. Tuy nhieân, moät soá thanh thieáu nieân seõ quaù aâu lo khi ñöa ra quyeát ñònh. Ñoái vôùi caùc em naøy, vieäc tìm hieåu caùc moái nguy lieân quan ñeán quyeát ñònh thay ñoåi laø moät böôùc quan troïng trong quaù trình ñöa ra quyeát ñònh. Tìm hieåu nhöõng muïc tieâu veà caùch soáng. Nhö ñaõ giaûi thích ôû treân, caùc nhaø tham vaán coù theå giuùp cho thanh thieáu nieân tìm hieåu nhöõng muïc tieâu veà caùch soáng cuûa mình laø ñieàu raát quan troïng ñoái vôùi caùc em. Khi caùc muïc tieâu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, caùc muïc tieâu naøy seõ taùc ñoäng tôùi nhöõng quyeát ñònh tröôùc maét. Nhaän dieän nhöõng maát maùt do löïa choïn. Khi laäp quyeát ñònh, thanh thieáu nieân caàn nhaän bieát nhöõng maát maùt lieân quan vôùi nhöõng thay ñoåi coù theå coù. Phaàn lôùn caùc quyeát ñònh ñeàu keøm theo maát maùt. Ví duï, haõy xeùt tôùi hoaøn caûnh trong ñoù thanh thieáu nieân quyeát ñònh rôøi khoûi nhaø. Keát quaû laø baïn treû seõ traûi qua söï maát maùt veà höôùng daãn vaø naâng ñôõ cuûa cha meï, cuõng nhö söï an toaøn vaø tieän nghi vaät chaát. Nhöõng maát maùt tieâu bieåu lieân quan ñeán caùc quyeát ñònh coù theå goàm söï maát maùt caùc thöù nhö : • moái quan heä • söï gaàn guõi trong moái quan heä • söï naâng ñôõ • söï an toaøn • söï töï do • söï kieåm soaùt cuûa caù nhaân • söï laõnh ñaïo • quyeàn löïc • sôû höõu vaät chaát • nieàm tin rieâng

• nhöõng giaù trò vaø/hoaëc nieàm tin ñaõ chaáp nhaän töø tröôùc. Ñoâi khi thanh thieáu nieân coù theå ñeàn buø cho nhöõng maát maùt rieâng nhö maát töï do, maát quyeàn kieåm soaùt, maát quyeàn laõnh ñaïo vaø maát quyeàn löïc baèng caùch choïn nhöõng quyeát ñònh ñem laïi caùc töôûng thöôûng khaùc trong nhöõng laõnh vöïc naøy. Vaø nhöõng luùc khaùc, thanh thieáu nieân caàn phaûi chaáp nhaän caùc maát maùt maø khoâng sao buø ñaép laïi ñöôïc. Ñieàu naøy ñaëc bieät phaûi nhö theá, ví nhö nhöõng maát maùt lieân quan tôùi tình caûm nhö nhöõng maát maùt veà caùc moái quan heä. Khi nhöõng maát maùt ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, ta cuõng coù theå tìm caùch ñeå laøm giaûm thieåu chuùng. Ví duï, moät thanh thieáu nieân muoán rôøi xa nhaø coù theå nhaän bieát söï maát maùt veà an toaøn vaø caùc tieän nghi vaät chaát, vaø keát quaû laø xem xeùt caùc caùch kieám tieàn ñeå buø ñaép cho söï maát maùt. Xem xeùt nhöõng söï löïa choïn Caùc khaû naêng löïa choïn coù theå tìm hieåu baèng vieäc söû duïng nhöõng chieán löôïc töôïng tröng moâ taû trong Chöông 10 hoaëc chieán löôïc saùng taïo veà ñoùng vai nhö moâ taû trong Chöông 11. Tuy nhieân, coù moät soá thanh thieáu nieân khoâng thích söû duïng chieán löôïc saùng taïo hoaëc töôïng tröng vaø coù theå muoán laøm vieäc theo caùch nhaän thöùc nhieàu hôn. Ñoâi luùc ta cuõng coù theå keát hôïp caùc chieán löôïc saùng taïo vaø/hoaëc töôïng tröng vôùi caùc chieán löôïc veà nhaän thöùc. Ñieàu coù theå höõu ích cho thanh thieáu nieân laø vieát leân baûng traéng nhöõng khaû naêng löïa choïn caàn ñöôïc xem xeùt khi ñöa ra moät quyeát ñònh ñaëc bieät. Khi laäp baûng lieät keâ naøy, nhaø tham vaán coù theå khuyeán khích baïn treû suy nghó veà caøng nhieàu khaû naêng löïa choïn caøng toát. Caùc khaû naêng löïa choïn coù theå ñöôïc tìm hieåu baèng caùch cho thanh thieáu nieân noùi ra caùc khaû naêng aáy moät caùch bình thöôøng. Sau ñoù, nhaø tham vaán coù theå toùm taét roõ raøng caùc khaû naêng löïa choïn vaø khuyeán khích baïn treû tìm hieåu töøng khaû naêng aáy. Baèng caùch laøm naøy, caùc maët tích cöïc vaø tieâu cöïc cuûa töøng khaû naêng löïa choïn ñöôïc thaûo luaän ñeå cuoái cuøng baûng lieät keâ caùc khaû naêng löïa choïn seõ ñöôïc ruùt ngaén laïi. Coù theå coù ích lôïi phaàn naøo trong vieäc khuyeán khích thanh thieáu nieân xeùt tôùi nhöõng khaû naêng löïa choïn ít ñöôïc öa thích nhaát. Ñieàu naøy giuùp ruùt ngaén baûng lieät keâ caùc khaû naêng choïn löïa, laøm cho vieäc ñöa ra quyeát ñònh ñöôïc deã daøng hôn. Khi xem xeùt nhöõng khaû naêng löïa choïn, ñieàu höõu ích laø khuyeán khích thanh thieáu nieân khoâng nhöõng nhìn kyõ vaøo caùc haäu quaû tieâu cöïc cuõng nhö tích cöïc trong moãi khaû naêng löïa choïn, maø coøn phaûi löu yù tôùi nhöõng xuùc caûm lieân quan ñeán moãi khaû naêng löïa choïn aáy. Coù moät soá moái nguy ñoái vôùi thanh thieáu nieân khi xem xeùt nhöõng khaû naêng löïa choïn. Ñoù laø : 1�Thanh thieáu nieân caàn hieåu söï khaùc nhau giöõa caùc quyeát ñònh döïa treân söï thaät vaø thuaän vôùi

tình caûm, vôùi nhöõng quyeát ñònh chæ döïa treân söï thieân vò tình caûm vaø ít cô sôû söï thöïc. Thoâng thöôøng, do thieáu kinh nghieäm, thanh thieáu nieân bò loâi cuoán leäch laïc bôûi nhöõng sôû thích tình caûm maïnh meõ vaø choïn laáy nhöõng quyeát ñònh ñöa tôùi haäu quaû ñaùng ngôø hoaëc tieâu cöïc.

2�Thanh thieáu nieân coù theå bò xao laõng bôûi nhöõng maët khoâng quan troïng cuûa caùc löïa choïn coù theå daãn tôùi moät döï baùo khoâng thöïc teá veà keát quaû. Ñeå ñeà phoøng ñieàu naøy, nhaø tham vaán caàn giuùp baïn treû taäp trung chuù yù vaøo nhöõng maët coù yù nghóa nhaát cuûa moãi khaû naêng löïa choïn.

3�Möùc ñoä aâu lo, töï nhaän thöùc, tin töôûng vaø töï troïng cuûa thanh thieáu nieân thöôøng aûnh höôûng tôùi vieäc nhìn thaät roõ nhöõng khaû naêng löïa choïn.

4�Thanh thieáu nieân coù theå bò keùo theo moät höôùng do söï suy nghó döïa treân nhöõng giaù trò vaø nieàm tin ñaõ coù saün. Trong tröôøng hôïp naøy, ñieàu quan troïng laø kieåm tra xem lieäu nhöõng nieàm tin vaø giaù trò naøy coù coøn quan troïng ñoái vôùi caùc em hay khoâng. Khi moät quyeát ñònh phuø hôïp vôùi nhöõng giaù trò vaø nieàm tin hieän taïi cuûa thanh thieáu nieân, thì coù veû em seõ gaén boù hôn vôùi quyeát ñònh naøy.

Sau khi xem xeùt chín chaén caùc khaû naêng löïa choïn, söï löïa choïn cuoái cuøng phaûi do chính thanh thieáu nieân, chöù khoâng phaûi söï löïa choïn bò chi phoái bôûi nhaø tham vaán. Hy voïng raèng, vôùi söï xem xeùt thaän troïng caùc maët lôïi haïi vaø caùc haäu quaû cuûa söï löïa choïn moãi khaû naêng, thanh thieáu nieân seõ coù theå quyeát ñònh ñieàu toát ñeïp nhaát cho mình. Tuy nhieân, ñaây khoâng phaûi laø quyeát ñònh maø nhaø tham vaán cho laø toát nhaát, khoâng ngoan nhaát hoaëc thích ñaùng nhaát. Thoâng baùo quyeát ñònh cho nhöõng ngöôøi khaùc Khi quyeát ñònh ñaõ ñöôïc choïn thì caàn phaûi döïa vaøo ñoù maø haønh ñoäng. Tuy nhieân, haønh ñoäng khoâng nhaát thieát phaûi dieãn ra ngay. Thôøi ñieåm caàn phaûi thích hôïp vôùi thanh thieáu nieân vaø ñieàu naøy coù theå thaûo luaän trong phieân tham vaán. Coù nhieàu quyeát ñònh caàn ñöôïc thoâng baùo cho ngöôøi khaùc. Thoâng thöôøng thanh thieáu nieân seõ thaän troïng veà vieäc thöïc hieän moät quyeát ñònh bôûi vì em khoâng bieát chaéc phaûi xöû trí ra sao ñoái vôùi phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc. Ñeå giaûi quyeát vieäc thieáu chaéc chaén naøy, nhaø tham vaán coù theå giuùp cho thanh thieáu nieân tieân lieäu nhöõng phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc vaø quyeát ñònh nhöõng caùch ñaùp öùng ñoái vôùi caùc phaûn öùng naøy. Khi laøm ñieàu naøy, ñieàu coù theå höõu ích laø nhaø tham vaán khuyeán khích thanh thieáu nieân taäp döôït laïi caùch maø em döï ñònh noùi cho ngöôøi khaùc bieát veà quyeát ñònh cuûa mình. Neáu muoán vieäc taäp döôït naøy coù theå thöïc hieän baèng caùch söû duïng troø chôi ñoùng vai nhö ñaõ moâ taû trong Chöông 11. Ngoaøi ra, troø chôi ñoùng vai cuõng coù theå söû duïng ñeå giuùp thanh thieáu nieân nghieäm ra tröôùc raèng ngöôøi nhaän thoâng ñieäp seõ coù thaùi ñoä ra sao. Ñeå giuùp thanh thieáu nieân trong vieäc thoâng baùo cho ngöôøi khaùc veà quyeát ñònh cuûa mình, nhaø tham vaán cuõng coù theå daïy thanh thieáu nieân söû duïng lôøi noùi xöng hoâ laø “toâi” vaø caùc kyõ naêng luyeän tính quaû quyeát. Duy trì söï cam keát vôùi quyeát ñònh Tuaân theo moät quyeát ñònh thöôøng laø ñieàu khoù khaên ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Thanh thieáu nieân coù theå lieân tuïc ñoái maët vôùi nhöõng thaùch thöùc vaø aùp löïc traùi vôùi quyeát ñònh vaø theo moät

höôùng ñöôïc choïn. Ñaëc bieät baïn treû coù theå nhaän ñöôïc söï phaûn hoài tieâu cöïc cuûa ngöôøi khaùc veà quyeát ñònh. Sau moät thôøi kyø ngoït ngaøo ban ñaàu maø thanh thieáu nieân caûm thaáy haøo höùng veà moät quyeát ñònh môùi, thöôøng seõ coù moät thôøi kyø caêng thaúng trôû laïi do phaûn öùng ñoái vôùi quyeát ñònh. Tuy nhieân, caùc baïn treû thöôøng thích öùng deã daøng hôn vôùi söï caêng thaúng vaøo luùc naøy chöù khoâng phaûi vaøo luùc môùi laäp quyeát ñònh. Caùc em thöôøng phuïc hoài toát hôn, khi ñaõ xöû lyù ñöôïc söï caêng thaúng ban ñaàu, do ñoù caùc em coù theå tieáp tuïc gaén boù vôùi quyeát ñònh. Tính oån ñònh trong quyeát ñònh cuûa thanh thieáu nieân seõ chòu söï taùc ñoäng ñaùng keå bôûi cöôøng ñoä cuûa söï phaûn hoài, tích cöïc cuõng nhö tieâu cöïc, maø thanh thieáu nieân nhaän ñöôïc töø ngöôøi khaùc lieân heä vôùi quyeát ñònh. Neáu gaëp söï phaûn hoài tieâu cöïc maïnh meõ vaø dai daúng, thanh thieáu nieân coù theå töø boû quyeát ñònh vaø tìm moät khaû naêng löïa choïn khaùc. Khi ñieàu naøy xaûy ra, vieäc quan troïng laø nhaø tham vaán cung caáp cho thanh thieáu nieân söï phaûn hoài tích cöïc lieân quan ñeán vieäc ñaõ thöïc hieän quyeát ñònh töø ñaàu. Nhö vaäy, nhaø tham vaán coù theå noùi vôùi baïn treû raèng söï thöû nghieäm ñaõ ñöôïc thöïc hieän, vôùi thoâng tin töø söï thöû nghieäm cho thaáy raèng quyeát ñònh caàn phaûi thay ñoåi. Baèng caùch ñoùng khung söï phaûn hoài trong hình thöùc thöû nghieäm höõu ích, baïn treû coù theå caûm thaáy deã chòu hôn laø caûm thaáy mình keùm coûi trong vieäc ñöa ra quyeát ñònh. Toùm taét Trong chöông naøy chuùng ta ñaõ thaûo luaän caùc chieán löôïc nhaän thöùc coù theå ñöôïc söû duïng cho thanh thieáu nieân. Caùc chieán löôïc naøy coù theå thöôøng ñöôïc söû duïng keát hôïp vôùi nhöõng chieán löôïc giaùo duïc taâm lyù thaûo luaän trong Chöông 13.

CAÙC CHIEÁN LÖÔÏC TAÂM LYÙ – GIAÙO DUÏC

Trong chöông naøy chuùng ta seõ thaûo luaän moät loaït caùc chieán löôïc ñeå daïy cho thanh thieáu nieân veà cuoäc soáng vaø coù theå giuùp caùc em coù ñöôïc nhieàu kieåm soaùt hôn leân haønh vi cuûa mình. Thanh thieáu nieân laø nhöõng ngöôøi ñang trong chuyeán du haønh khaùm phaù chính baûn thaân mình vaø raát khao khaùt hoïc hoûi veà mình vaø veà moái quan heä cuûa caùc em vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Vieäc coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc nhö vaäy giuùp caùc em phaùt trieån ñöôïc baûn saéc cuûa mình vaø thaáy yù nghóa ôû theá giôùi bao quanh caùc em. Hình 13.1 cho thaáy caùc caùch thöùc theo ñoù caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc ñöôïc söû duïng ñeå hoaøn thaønh nhöõng chöùc naêng tham vaán cô baûn ñaëc thuø. Caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc seõ ñöôïc thaûo luaän khuyeán khích thanh thieáu nieân tham gia tích cöïc vaøo caùc caùch thöïc hoïc hoûi nhöõng thoâng tin môùi. Caùc quaù trình ñöôïc söû duïng ña phaàn laø nhöõng quaù trình nhaém tôùi töï khaùm phaù baûn thaân. Haàu heát thanh thieáu nieân xem caùc nhaø tham vaán laø nhöõng ngöôøi coù kieán thöùc vaø kyõ naêng trong laõnh vöïc quan heä lieân caù nhaân vaø quan heä giöõa nhieàu ngöôøi. (Gibson – Kline, 1996). Do vaäy, trong khi chuû yeáu hoïc hoûi thoâng qua töï khaùm phaù baèng caùch söû duïng caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc, thanh thieáu nieân cuõng coù theå coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc vaø kinh nghieäm veà quan heä vôùi ngöôøi khaùc neáu chuùng taän duïng ñöôïc kieán thöùc vaø kinh nghieäm cuûa nhaø tham vaán. Nhö vaäy, thaät höõu ích cho nhaø tham vaán baèng caùch chia seû caùc kieán thöùc vaø kinh nghieäm thích hôïp ñeå caùc baïn treû coù theå hoäi nhaäp caùc thoâng tin thích hôïp vôùi caùc em vaøo chính khoái kieán thöùc cuûa chính caùc em. Khi söû duïng caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc, nhaø tham vaán caàn thöôøng xuyeân quan saùt caùc haønh vi khoâng lôøi vaø nhöõng phaûn öùng baèng lôøi cuûa caùc baïn treû. Thoâng qua vieäc quan saùt naøy, coù theå khaùm phaù nhöõng tö lieäu môùi lieân quan ñeán caûm xuùc, nieàm tin, caùc vaán ñeà vaø thaùi ñoä cuûa caùc baïn treû. Thoâng thöôøng, khi söû duïng moät chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc, nhaø tham vaán caàn bieát ngöng vieäc söû duïng chieán löôïc treân nhaèm khaùm phaù nhöõng vaán ñeà naûy sinh baát ngôø cho thanh thieáu nieân. Döôùi khía caïnh naøy, caàn nhôù raèng moät chieán löôïc chæ laø moät coâng cuï ñöôïc söû duïng ñeå thuùc ñaåy quaù trình tham vaán. Ñieàu quan troïng hôn ñoái vôùi nhaø tham vaán laø lieân tuïc theo doõi vaø öùng phoù vôùi caùc vaán ñeà cô baûn khi chuùng xuaát hieän hôn laø baùm giöõ moät chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc cuï theå. Coù moät nguy cô khi söû duïng caùc moâ hình taâm lyù – giaùo duïc maø moät thanh thieáu nieân coù theå chaáp nhaän moät caùch khoâng pheâ phaùn moät moâ hình taâm lyù – giaùo duïc hoaøn chænh vaø coá gaéng raäp khuoân vaøo moâ hình ñoù. Ñieàu quan troïng hôn laø thanh thieáu nieân phaûi ñöôïc khuyeán khích xem xeùt coù tính pheâ phaùn vaø söûa ñoåi caùc khuoân maãu ñeå khuoân maãu ñaõ ñöôïc thay ñoåi phuø hôïp vôùi caùc em.

Caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc seõ ñöôïc moâ taû döôùi boán tieâu ñeà sau ñaây : � Caùc chieán löôïc ñeå thaâu thaäp thoâng tin. � Caùc chieán löôïc ñeå nhaèm giaûi thích caùc moái quan heä. � Caùc chieán löôïc ñeå giaûi thích haønh vi. � Caùc chieán löôïc ñeå thay ñoåi haønh vi. Hình 13.1 : Tính thích hôïp cuûa caùc chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc nhaèm thöïc

hieän caùc chöùc naêng tham vaán cô baûn.

Chieán löôïc Taâm lyù – giaùo duïc

Caùc chieán löôïc nhaèm

thaâu

Caùc chieán löôïc nhaèm giaûi

thích

Caùc chieán löôïc nhaèm

giaûi

Caùc chieán löôïc giuùp ñôõ

thay Chöùc naêng Tham vaán cô baûn

thaäp thoâng tin

caùc moái quan heä

thích haønh vi ñoåi haønh vi

Xaây döïng quan heä nhaèm hieåu bieát ngöôøi thanh thieáu nieân vaø nhöõng caáu taïo trong caùc moái quan heä

Xaùc ñònh vaán ñeà nhaèm bieát ñöôïc vaø khaùm phaù traïng thaùi caûm xuùc, caùc caáu taïo, quan nieäm veà baûn thaân vaø nhöõng nieàm tin cuûa thanh thieáu nieân; xaùc ñònh caùc vaán ñeà vaø chuû ñeà.

ÖÙng phoù vôùi vaán ñeà nhaèm thay ñoåi haønh vi baèng caùch khaùm phaù vaø uûng hoä söï thay ñoåi trong caùc nieàm tin vaøo ngöôøi khaùc, trong söï phaùt trieån caù nhaân vaø trong caùc quan heä lieân caù nhaân; nhaèm neám traûi caùc haønh vi

Thích hôïp nhaát Thích hôïp

Ít thích hôïp

Caùc chieán löôïc nhaèm thaâu thaäp thoâng tin Hai chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc ñôn giaûn coù theå söû duïng nhaèm giuùp thanh thieáu nieân tìm ra vaø chia seû thoâng tin veà chính caùc em laø caùc thang ñieåm vaø caùc baûng lieät keâ. Thang ñieåm Khi söû duïng thang ñieåm caàn coù baûng traéng hoaëc giaáy veõ ñeå coù theå thaáy ñöôïc thoâng tin trình baøy. Thang ñieåm theo ñöôøng thaúng cho thaáy caùc ñeà muïc (items) ñi töø cöïc naøy ñeán cöïc kia. Chuùng coù theå söû duïng caùch cho ñieåm baèng soá, ví nhö töø 1 ñeán 7, hoaëc cho ñieåm ñònh tính nhö “raát” vaø “khoâng chuùt naøo”. Thang ñieåm coù theå ñöôïc söû duïng ñeå cho ñieåm vaø theo doõi cöôøng ñoä, tính traàm troïng vaø taàn suaát cuûa caùc haønh vi. Thang ñieåm ñònh tính. Thöû hình dung moät thanh thieáu nieân ñang keâu ca veà haønh vi nghieâm khaéc cuûa cha meï. Nhaø tham vaán coù theå veõ moät thang ñieåm treân baûng traéng nhö ôû Hình 13.2. Vaø ngöôøi baïn treû ñöôïc hoûi ñeå ñaùnh daáu treân thang ñieåm ñeå chæ chính xaùc meï em ôû möùc ñoä naøo vaø cha em chính xaùc ôû möùc ñoä naøo. Sau ñoù, coù theå thaûo luaän ñeå giuùp ngöôøi baïn treû nhaän ra söï khaùc bieät trong haønh vi cuûa cha meï. Laáy thí duï, ngöôøi baïn treû coù theå ñaùnh daáu ôû cöïc cuoái beân traùi, “khoâng bao giôø cho pheùp toâi laøm ñieàu gì”, nhöng qua thaûo luaän coù theå noåi leân laø thænh thoaûng ñieàu naøy khoâng ñuùng. Ngöôøi baïn treû cuõng coù theå ñöôïc hoûi ñeå ñaùnh daáu möùc ñoä maø em thích cha meï mình treân thang ñieåm. Ñöa ñeán keát quaû laø coù theå noåi leân nhöõng tranh luaän coù lieân quan ñeán vieäc kieåm soaùt vaø traùch nhieäm. HÌNH 13.2 (TRANG 4) Thang ñieåm baèng soá. Ñoâi khi veõ caùc thang ñieåm söû duïng caùc con soá coù theå höõu ích, laáy thí duï, xeáp chuùng töø 1 ñeán 10. Thang ñieåm baèng soá laø ñaëc bieät höõu ích ñeå cho ñieåm caùc haønh vi khi tìm hieåu tính traàm troïng hay cöôøng ñoä. Laáy thí duï, coù theå höõu ích khi moät thanh thieáu nieân cho ñieåm veà möùc ñoä veà côn giaän cuûa mình töø 1 ñeán 10, nhö ñöôïc dieãn taû ôû Hình 13.3. Thang ñieåm baèng soá cuõng coù theå höõu ích khi cho ñieåm veà taàn suaát xuaát hieän cuûa haønh vi; laáy thí duï, soá laàn maø moãi tuaàn moät thanh thieáu nieân can thieäp trong cuoäc caõi vaõ giöõa cha meï em. Nhöõng thang ñieåm nhö vaäy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå cung caáp caùc caùch ño löôøng cô baûn vaø sau ñoù ñeå theo doõi söï thay ñoåi. Nhö vaäy chuùng coù theå höõu duïng trong vieäc coå vuõ söï thay ñoåi vaø cung caáp nhöõng thoâng tin caàn thieát cho vieäc xaùc laäp caùc muïc tieâu. HÌNH 13.3 (TRANG 5) Vieäc söû duïng caùc thang ñieåm ñeå theo doõi caûm xuùc. Caùc thang ñieåm coù theå ñöôïc söû duïng ñeå theo doõi caùc caûm xuùc vaøo moät thôøi ñieåm hay qua moät quaõng thôøi gian. Hình 13.4 bieåu dieãn moät thang ñieåm nhö vaäy.

HÌNH 13.4 (TRANG 5) Vieäc söû duïng thang ñieåm ñeå phaûn hoài. Caùc thang ñieåm coù theå giuùp thanh thieáu nieân ngöøng laïi vaø suy nghó veà nhöõng haønh vi cuûa mình. Thöôøng thanh thieáu nieân coù xu höôùng nghó veà haønh vi cuûa chính mình hay cuûa ngöôøi khaùc theo caùc cöïc ñieåm khi thanh thieáu nieân thöïc hieän vieäc traû lôøi theo thang ñieåm, nhaø tham vaán coù theå giuùp thanh thieáu nieân nhaän ra caùch thöùc maø haønh vi thay ñoåi thöôøng ñi theo moät chuoãi lieân tuïc giöõa hai cöïc ñieåm. Ñieàu naøy coù theå thöïc hieän nhaèm khuyeán khích thanh thieáu nieân nhaän ra nhöõng thôøi ñieåm maø caùc ngoaïi leä ñoái vôùi caùc cöïc ñieåm treân chuoãi lieân tuïc xaûy ra. Baûng lieät keâ Caùc baûng lieät keâ hoaëc caùc baûng caâu hoûi, ñöôïc caùc nhaân vieân söùc khoûe taâm thaàn söû duïng nhaèm tìm hieåu phaïm vi caùc vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn. Theâm vaøo ñoù, khi tham vaán thanh thieáu nieân, vieäc söû duïng caùc baûng caâu hoûi phi chính thöùc nhö ñöôïc tìm thaáy trong caùc taïp chí bình daân hay trong nhöõng taïp chí nhaém rieâng vaøo löùa tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc baûng lieät keâ coù theå söû duïng moät caùch nghieâm tuùc hay gieãu côït ñeå giuùp ngöôøi baïn treû thaáy ñöôïc thoâng tin ñuùng ñaén thuaàn nhaát lieân quan ñeán nhöõng nhaän thöùc cuûa em. Moät baûng caâu hoûi ñieån hình ñöôïc moâ taû ôû hình 13.5. “Em deã keát baïn nhö theá naøo” laø baûng caâu hoûi thaêm doø nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân veà khaû naêng keát baïn cuûa em ñoái vôùi ngöôøi khaùc. Thöïc hieän ñaày ñuû baûng caâu hoûi coù theå laøm cho vieäc thaûo luaän vaø khaùm phaù caùc nhaän thöùc veà baûn ngaõ vaø caùc vaán ñeà lieân quan ñöôïc deã daøng. Ñieåm soá coù ñöôïc coù theå söû duïng ñeå thaûo luaän. Laáy thí duï, ñieåm ñöôïc 20 coù hieän nay yù nghóa gì ñoái vôùi caù nhaân coù lieân quan ? Cho duø nhaø tham vaán coù theå khoâng tin vaøo chieâm tin, boùi soá, vieäc xem töû vi boùi toaùn raát thoâng duïng vôùi nhieàu thanh thieáu nieân, vaø coù theå höõu ích ñeå giuùp caùc em khaùm phaù nhaän thöùc cuûa caùc em veà chính mình. Töông töï nhö vaäy vaø coù tính quy öôùc hôn, caùc phöông phaùp ñaõ ñöôïc thieát laäp ñeå phaân loaïi ngöôøi, phaân loaïi nhaân caùch cuûa hoï coù theå ñöôïc söû duïng, nhö caùc chæ soá veà loaïi hình cuûa Myers – Briggs (Mc Caulley, 1990).

Em deã keát baïn nhö theá naøo? Khoanh troøn caâu traû lôøi cuûa em vaø tính ñieåm !

1�Khi ngöôøi khaùc môøi em ñi chôi, em ñi … �a�thænh thoaûng �b�luoân luoân �c�khoâng thöôøng xuyeân

5� Caùc baïn cuûa em cho thaáy hoï thích toå chöùc möøng thaønh tích theå duïc theå thao vöøa qua cuûa em. Em …

�a�ñoàng yù vôùi haønh vi cuûa hoï vaø ñaùp öùng vui veû.

�b�laøm lô öôùc muoán cuûa hoï. �c�ao öôùc raèng em ñöôïc ôû nhaø.

1�Em nhôù ngaøy sinh nhaät cuûa baïn do ñoù em …

�a�gôûi hoa �b�goïi baïn �c�chæ goïi khi baïn nhôù ñeán sinh nhaät vöøa

roài cuûa em. �d�noùi “Möøng sinh nhaät” khi gaëp baïn laàn

saép tôùi.

5� Khi thöôøng ñi boä trong khu phoá, em thöôøng …

�a�noùi “Chaøo” vôùi chæ nhöõng ngöôøi maø em bieát

�b�noùi “Chaøo” vôùi taát caû nhöõng ngöôøi maø em gaëp.

�c�khoâng noùi “Chaøo” vôùi ai caû.

1�Em khoâng coù tin veà moät ngöôøi baïn keå töø laàn ñi chôi cuoái, trong thôøi gian ñoù em coù

hôi baát ñoàng vôùi baïn, em … �a�goïi baïn vaø khoâng nhaéc ñeán vaán ñeà gaây

baát ñoàng. �b�goïi baïn, thöøa nhaän söï baát ñoàng vaø cho

bieát phaàn loãi cuûa baïn trong ñoù vaø gôïi yù caû hai gaëp nhau ôû moät ñòa ñieåm ñeå giaûi baøy.

�c�ñôïi ñeán khi baïn cuûa em goïi em.

5� Em bieát moät baïn hoïc cuøng lôùp bò tai naïn khi chôi theå thao vaøo cuoái tuaàn, em …

�a�gheù thaêm ñeå xem baïn ra sao vaø nghe baïn keå.

�b�ñôïi cho baïn laønh haún tröôùc khi hoûi baïn caûm thaáy theá naøo.

�c�gheù voäi vaø cho bieát baïn coù caàn em giuùp ñôõ gì khoâng?

1�Em ñang saép xeáp aûnh vaø gaëp aûnh moät

baïn cuõ thôøi trung hoïc maø em ñaõ maát lieân laïc. Em …

�a�nhôù laïi nhöõng luùc vui veû ñaõ coù vôùi nhau.

�b�coá gaéng baét lieân laïc vôùi baïn. �c�Thích nhôù baïn nhö laø moät ngöôøi naøo ñoù

trong quaù khöù.

5� Baïn ñang ñi tham quan vôùi tröôøng baèng xe buyùt. Baïn thích …

�a�noùi chuyeän vôùi moät ngöôøi ngoài vaøo choã troáng gaàn baïn.

�b�Tìm choã thuaän lôïi ñeå coù theå nhìn khung caûnh.

�c�tìm choã ngoài gaàn ngöôøi naøo ñoù ñaõ choïn choã ngoài treân xe maø baïn coù theå taùn ngaãu

(1) a = 2 ; b = 5 ; c = 0 (4) a = 2 ; b = 5 ; c = 0 (7) a = 2 ; b = 0 ; c = 5 (2) a = 5 ; b = 2 ; c = 0 (5) a = 5 ; b = 2 ; c = 0 (8) a = 2 ; b = 0 ; c = 5 (3) a = 2 ; b = 5 ; c = 0 (6) a = 2 ; b = 5 ; c = 0 25 – 40 ñieåm : Keát baïn laø ñieàu quan troïng ñoái vôùi em. Em xem vieäc keát baïn coù möùc öu

tieân cao trong caùc quan heä. Em coá gaéng laøm cho ngöôøi khaùc caûm thaáy ñöôïc ñaùnh giaù vaø öa thích trong quan heä vaø muoán beàn vöõng trong quan heä.

10 – 24 ñieåm : Em xem vieäc keát baïn nhö laø con ñöôøng hai chieàu. Vieäc keát baïn laø quan troïng ñoái vôùi em; tuy nhieân em caàn söï phaûn hoài töø nhöõng ngöôøi khaùc ñeå tieáp tuïc keát baïn. Em yù thöùc laø khoâng xen vaøo vieäc rieâng tö cuûa ngöôøi khaùc.

9 vaø döôùi 9 : Vieäc keát baïn khoâng phaûi laø öu tieân ñoái vôùi em. Caùc chieán löôïc ñeå giaûi thích caùc moái quan heä. Coù ba caùch tìm hieåu caùc vaán ñeà quan heä vaø giuùp thanh thieáu nieân hieåu tính chaát cuûa caùc moái quan heä, baèng caùch söû duïng : � sô ñoà theá heä � nhöõng yù töôûng töø phaân tích � caùc chieán löôïc ñeå hieåu caùc ranh giôùi Sô ñoà theá heä Hình 13.6 cho thaáy moät sô ñoà theá heä ñieån hình, trong ñoù nöõ giôùi ñöôïc veõ baèng nhöõng hình troøn elip, nam giôùi baèng hình chöõ nhaät vaø caùc ñöôøng thaúng ñöôïc söû duïng ñeå chæ caùc loaïi quan heä khaùc nhau nhö ñöôïc moâ taû trong chuù giaûi (Nhöõng sô ñoà theá heä trong caùc hình 13.6 vaø 13.7 laø ñöôïc töôûng töôïng ra : baát cöù söï töông ñoàng vôùi moät gia ñình thöïc naøo chæ hoaøn toaøn laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân). Thanh thieáu nieân muoán tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng. Do ñoù nhieàu em seõ thích thuù veõ caùc sô ñoà theá heä veà gia ñình môû roäng cuûa mình treân baûng traéng hay treân giaáy veõ baèng caùch duøng buùt maøu. Sô ñoà theá heä laø moät caùch höõu ích ñeå thaâu thaäp vaø toå chöùc thoâng tin veà moät gia ñình. Thoâng tin naøy coù theå bao goàm gia ñình môû roäng, bao goàm oâng baø, chuù baùc, coâ caäu … Sô ñoà theá heä cung caáp moät phaùc thaûo toång quaùt veà moät gia ñình giuùp thanh thieáu nieân nhaän ra vò trí cuûa caùc em trong gia ñình. Ñaây laø ñieàu quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân vì caùc em ñang coá gaéng tìm ra baûn saéc cuûa caù nhaân vaø moät phaàn baûn saéc caù nhaân cuûa caùc em xem ra bò hình thaønh trong boái caûnh gia ñình caùc em. Khi moät thanh thieáu nieân veõ moät sô ñoà theá heä, vieäc thaûo luaän coù theå xoay quanh caùc ñaëc ñieåm cuûa gia ñình vaø caùc moái quan heä trong gia ñình. Do vaäy, moät sô ñoà theá heä coù theå laøm cho baïn treû coù khaû naêng noùi veà gia ñình cuûa mình qua ñoù coù theå tieát loä nhöõng vaán ñeà caù nhaân. Moät sô ñoà theá heä coù theå chæ ra söï gaàn guõi hay xa caùch cuûa caùc thaønh vieân gia ñình trong töông quan vôùi nhau. Nhöõng ñöôøng thaúng boå sung coù theå chæ ra caùc moái töông quan ñaëc bieät. Nhö hình 13.7 cho thaáy, ñöôøng thaúng keùp giöõa Lan vaø Minh cho thaáy moái quan heä gaàn guõi, trong khi ñöôøng gôïn soùng giöõa Minh vaø Hoaøng cho thaáy moät moái quan heä khoâng eâm thaém. Ñöôøng gôïn soùng coù caùc chöõ nhoû “BHGÑ”, nhö trong ñöôøng töø Bieân ñeán Lieân, cho thaáy baïo haønh trong gia ñình ñaõ xaûy ra hay ñang xaûy ra. Nhöõng ñöôøng chaám quanh moät chuøm thaønh vieân gia ñình cho thaáy hoï ñang soáng vôùi nhau. Töø moät sô ñoà theá heä, moät baïn treû coù theå nhaän ra nhöõng khuoân maãu haønh vi vaø nhöõng aûnh höôûng ñaëc thuø töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Kaáy thí duï, ngöôøi baïn treû coù theå nhaän ra coù

vieäc nghieän röôïu giöõa caùc theá heä trong gia ñình. Moät khi haønh vi naøy ñöôïc nhaän ra, ngöôøi baïn treû coù theå quyeát ñònh hoaëc laø tieáp tuïc truyeàn thoáng cuûa gia ñình vaø trôû thaønh moät bôïm röôïu hoaëc taïo laäp moät cuoäc soáng môùi, khaùc bieät cho chính mình baèng caùch choïn löïa moät loái ñi khaùc. Hình 13.6 : Moät sô ñoà theá heä ñieån hình : Lan cöôùi Hoaøng vaø hoï coù 2 con Phaùt vaø Minh.

Meï vaø cha cuûa Hoaøng – baø Lieân vaø oâng Bieân ñaõ ly dò. Hoaøng coù moät ngöôøi anh em khoâng xaùc ñònh roõ laø nam hay nöõ ñaõ cheát.

HÌNH (TRANG 10) Hình 13.7 : Söû duïng moät sô ñoà theá heä ñeå minh hoïa caùc quan heä : trong cuoäc hoân nhaân cuûa

hoï, cha cuûa Hoaøng coù haønh vi baïo haønh vôùi meï em. Hoaøng coù moät moái quan heä khoâng toát vôùi con trai cuûa mình laø Minh. Baø Lan coù moái quan heä gaàn guõi vôùi Minh. Baø Lan cuõng coù quan heä gaàn guõi vôùi cha mình. Trong khi cha meï cuûa Lan vaø anh chò em soáng vôùi nhau thì anh trai laø Tuaán soáng caùch bieät vôùi gia ñình.

HÌNH 13.7 (TRANG 11) Caùc yù töôûng veà phaân tích lieân haønh vi. Berne (1964) ñaõ khai sinh ra phaân tích lieân haønh vi vaø Harris (1973) ñaõ phaùt trieån phöông phaùp naøy. Caùc yù töôûng töø phaân tích lieân haønh vi coù xu höôùng thu huùt thanh thieáu nieân vì chuùng cung caáp caùc loái giaûi thích deã noi theo veà haønh vi trong caùc moái quan heä. Caùc moâ hình phaân tích lieân haønh vi coù theå ñöôïc theå hieän treân caùc hình veõ ôû baûng traéng hay treân giaáy veõ. Caùc hình veõ naøy cung caáp caùc cô sôû cho caùc yù töôûng ñöôïc trình baøy vaø cho pheùp ngöôøi baïn treû tham gia baèng caùch thay ñoåi caùc hình veõ cho thích hôïp vôùi caùc tình huoáng cuûa caùc em. ÔÛ chöông 7, chuùng ta ñaõ moâ taû moät phieân baûn coù söûa ñoåi cuûa moâ hình phaân tích lieân haønh vi baèng caùch theå hieän caùc thaønh toá beân trong cuûa moät con ngöôøi bao goàm : con ngöôøi laøm cha laøm meï, con ngöôøi thaønh nieân, thanh thieáu nieân vaø treû em. Chuùng toâi tin raèng moâ hình coù söûa ñoåi ñöôïc ñöa ra ôû chöông 7 laø raát höõu ích trong vieäc giuùp nhaø tham vaán hieåu nhu caàu cuûa thanh thieáu nieân trong tham vaán. Tuy nhieân, trong khi moâ hình phaân tích lieân haønh vi ñöôïc söû duïng vôùi thanh thieáu nieân nhö moät coâng cuï taâm lyù – giaùo duïc, chuùng toâi tin raèng toát hôn neân quay trôû laïi vôùi moâ hình goác nhö Berner (1964) ñeà nghò, theo ñoù coù ba thaønh toá beân trong ñöôïc thaáy coù beân trong moät caù nhaân, ñoù laø : 1� Con ngöôøi cha meï beân trong : con ngöôøi cha meï beân trong coù theå laø moät ngöôøi khoù tính

hay laø ngöôøi chaêm soùc. Cha meï khoù tính laø moät ngöôøi quyeàn löïc, thoáng trò, cöùng raén vaø muoán kieåm soaùt trong khi baäc cha meï chaêm soùc laø ngöôøi nhieät tình, che chôû vaø saên soùc. Vai troø cha meï coù moät möùc ñoä cao veà traùch nhieäm, bao goàm caû traùch nhieäm khoâng chæ

cho baûn thaân maø coøn cho caû ngöôøi khaùc, khi söï truyeàn thoáng ñöôïc höôùng töø con ngöôøi cha meï beân trong ñeán con ngöôøi treû em cuûa moät ngöôøi khaùc.

2� Con ngöôøi thaønh nieân beân trong : con ngöôøi thaønh nieân laø con ngöôøi : � Logích vaø döïa vaøo thöïc tieãn. � Ñöôïc ngöôøi khaùc kính troïng hôn laø tìm caùch kieåm soaùt ngöôøi khaùc. � Tìm thoâng tin tröôùc khi ñöa ra quyeát ñònh, hôn laø bò chi phoái bôûi nhöõng phaûn öùng tình

caûm. � Khoâng qui phuïc nhöng laø ñoäc laäp vaø töï löïc. � Meàm deûo vaø coù theå thay ñoåi trong öùng phoù vôùi nhöõng thoâng tin môùi. 1� Con ngöôøi treû em beân trong : con ngöôøi treû em laø con ngöôøi treû em vaø khoâng töï lo lieäu.

Noù coù theå qui phuïc hoaëc noåi loaïn. Töï phuï thuoäc, öùng phoù ngaãu höùng vaø khoâng suy nghó veà caùc caûm xuùc, deã ñoùng vai troø naïn nhaân, coù theå neám traûi caùc caûm xuùc ôû möùc ñoä cao, deã noå giaän.

Hình 13.8 : Moâ hình phaân tích lieân haønh vi veà nhaân caùch

Con ngöôøi

cha meï beân trong

Cha meï khoù tính : quyeàn löïc, thoáng trò, cöùng raén, muoán kieåm soaùt, cöôõng böùc vaø haïn cheá. Cha meï chaêm soùc : saên soùc, deã daõi, che chôû vaø coù traùch nhieäm cao ñoái vôùi mình vaø ngöôøi khaùc.

Con ngöôøi thaønh nieân beân trong

Con ngöôøi thaønh nieân : coù khaû naêng choïn löïa caùc ñaùp öùng, töï höôùng daãn, döïa vaøo thöïc tieãn vaø loâgích.

Ñaùng kính ñoái vôùi ngöôøi khaùc, tìm thoâng tin tröôùc khi quyeát ñònh, ñoäc laäp vaø töï löïc. Linh ñoäng vaø coù khaû naêng thay ñoåi khi ñaùp öùng nhöõng thoâng tin môùi

Con ngöôøi treû em beân

trong

Con ngöôøi treû em : leä thuoäc, treû con, khoâng töï lo lieäu, qui phuïc vaø noåi loaïn. Phaûn öùng maø khoâng suy nghó veà caùc caûm xuùc. Deã ñoùng vai troø naïn nhaân, neám traûi sôï haõi ôû möùc ñoä cao vaø deã noå giaän.

Khi söû duïng moâ hình nhaân caùch naøy vôùi moät thanh thieáu nieân, coù theå söû duïng moät bieåu ñoà nhö ôû hình 13.8. Khi bieåu ñoà naøy ñöôïc xaây döïng, thanh thieáu nieân coù theå tham gia thaûo luaän caùc ñaëc ñieåm ñöôïc öùng duïng cho cha meï khoù tính, cha meï chaêm soùc, con ngöôøi thaønh nieân, vaø con ngöôøi treû em beân trong. Khi thöïc hieän ñieàu naøy, thanh thieáu nieân seõ khoâng traùnh khoûi lieân heä ñeán vieäc khaùm phaù nhöõng thaønh phaàn trong chính caùc em. Tieáp theo thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc môøi khaùm phaù caùc caùch theo ñoù caùc moái quan heä bò aûnh höôûng cuûa nhöõng giao tieáp ñeán töø caùc boä phaän khaùc cuûa con ngöôøi beân trong cuûa moät caù nhaân khaùc, nhö ñöôïc moâ taû ôû Hình 13.9. Caùc hình 13.9a vaø 13.9b cho thaáy nhöõng khuoân maãu giao tieáp roái loaïn vaø khoâng thoûa maõn vì caùc ñöôøng giao tieáp caét ñöùt nhau. Nhieàu khuoân maãu nhö vaäy ñaõ ñöôïc Harris (1973) moâ taû. Nhöõng giao tieáp song song, nhö ñöôïc moâ taû ôû hình 13.9c vaø 13.9d coù khuynh höôùng thoûa ñaùng hôn, maëc duø chuùng cuõng coøn coù theå gaây ra vaán

ñeà. Laáy thí duï, neáu moät ngöôøi ñang öùng xöû nhö moät treû em noùi vôùi moät baäc cha meï vaø ngöôøi kia ñang ñaùp öùng laïi nhö laø cha meï ñang noùi vôùi con, nhö ñöôïc moâ taû ôû hình 13.9c, thì ôû ñaây coù moät söï coäng taùc giöõa hai beân ñeå ñoùng caùc vai ñaëc bieät. Tuy nhieân, söï boá trí naøy coù theå khoâng thích hôïp cho caû hai, ñaëc bieät laø trong moät khoaûng thôøi gian daøi. Khuoân maãu giao tieáp giöõa moät ngöôøi ñaùp öùng xöû nhö moät baäc cha meï khoù tính ñang giaän döõ vaø ngöôøi kia ñaùp öùng laïi nhö moät ñöùa treû khoâng ñöôïc thoûa maõn cuõng seõ khoâng thích hôïp (Hình 13.9d). Noùi chung, con ngöôøi seõ thoûa maõn hôn neáu caùc ñöôøng giao tieáp song song vaø theo haøng ngang nhö moâ taû ôû caùc hình 13.9e vaø 13.9f. Caùc moái giao tieáp cha meï – cha meï, treû em – treû em, ñoâi khi coù theå vui thuù vaø thoûa maõn. Tuy nhieân, thænh thoaûng chuùng coù theå coù nhöõng haäu quaû tai haïi töø caùc loái giao tieáp naøy vì caû hai beân coù theå thoâng ñoàng ñi vaøo nhöõng haønh vi khoâng ñaùng mong ñôïi. Hình thaùi giao tieáp toái öu laø giöõa ngöôøi thaønh nieân vôùi ngöôøi thaønh nieân, nhö ñöôïc moâ taû ôû hình 13.9e. Roõ raøng, moãi ngöôøi coù choïn löïa veà thaønh phaàn con ngöôøi beân trong cuûa mình ñöôïc söû duïng ñeå truyeàn thoâng vôùi ngöôøi khaùc. Söï choïn löïa naøy chaéc chaén aûnh höôûng ñeán keát quaû cuûa söï giao tieáp vaø cuõng taùc ñoäng ñeán moái töông quan. Baèng caùch daïy cho thanh thieáu nieân moâ hình phaân tích lieân haønh vi, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc giuùp ñôõ ñeå hieåu nhieàu hôn veà nhöõng caùch thöùc caùc em quan heä, giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc. Cuõng vaäy, chuùng coù theå coù yù thöùc hôn veà nhöõng haäu quaû haønh vi cuûa chuùng trong caùc moái quan heä. Baïn ñoïc naøo muoán hoïc hoûi theâm veà phaân tích lieân haønh vi coù theå ñoïc Berne (1964), Berne vaø tgk (1996) vaø Harris (1973) HÌNH TRANG 14 Chieán löôïc ñeå hieåu ñöôïc caùc ranh giôùi. Nhö ñöôïc moâ taû ôû chöông 1, thanh thieáu nieân coù moät nhaän thöùc ñöôïc naâng cao veà nhöõng nhu caàu sinh lyù vaø theå chaát. Caùc em ñang thay ñoåi veà maët theå chaát vaø yù thöùc caùc thay ñoåi tình duïc trong cô theå caùc em vaø veà ñoøi hoûi tình duïc ñang gia taêng. Ñoái vôùi nhieàu thanh thieáu nieân, ñieàu naøy coù theå laø moät giai ñoaïn lo laéng caêng thaúng ñoàng thôøi cuõng kích thích. Caùc em lieân tuïc ñoái dieän vôùi vieäc ñöa ra quyeát ñònh veà söï gaàn guõi, thaân thieát trong nhöõng tình huoáng coù theå môùi meõ vôùi caùc em. Do vaäy, trong tham vaán thöôøng caàn thieát giuùp thanh thieáu nieân khaùm phaù nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán söï gaàn guõi vaø khoaûng caùch trong caùc moái quan heä. Trong tuoåi thô, caùc quan heä vaø tình caûm thöôøng ñöôïc quaûn lyù vaø kieåm soaùt bôûi nhöõng quyeát ñònh cuûa cha meï. Ñieàu naøy thöôøng thay ñoåi tuoåi thanh thieáu nieân bôûi leõ ngöôøi baïn treû baét ñaàu coù nhieàu töï do hôn trong vieäc choïn löïa, duy trì hay caét ñöùt tình baïn. Thanh thieáu nieân cuõng hoïc coù nhieàu loaïi hình khaùc nhau veà quan heä. Trong khi ñoái vôùi moät treû em, moät ñöùa treû khaùc hoaëc laø baïn hoaëc laø khoâng phaûi baïn, coøn ôû thanh thieáu nieân, coù moät nhaän thöùc gia taêng veà söï

phaùt trieån moät phaïm vi veà quan heä. Phaïm vi naøy thay ñoåi theo ñöôøng thaúng lieân tuïc ñöôïc moâ taû sau ñaây : • khoâng phaûi baïn • moät ngöôøi quen • gaàn nhö laø baïn • moät trong nhöõng ngöôøi baïn (hoaëc moät boä phaän cuûa moät nhoùm baïn) • moät baïn thaân • moät baïn ñaëc bieät trong moái quan heä caù nhaân thaân thieát. Xöû lyù vaø duy trì moät phaïm vi tình baïn nhö vaäy vaø cuõng cho pheùp tình baïn thay ñoåi ñoøi hoûi kyõ naêng ñaùng keå vaø caùi kyõ naêng nhö vaäy phaûi ñöôïc hoïc trong tuoåi thanh thieáu nieân. Thoâng thöôøng, thanh thieáu nieân gaëp vaán ñeà trong vieäc hieåu caùi maø caùc em nhaän thöùc nhö laø – vaø coù theå ñang bò – söï khöôùc töø cuûa ngöôøi khaùc. Thöôøng thì söï khöôùc töø cuûa ngöôøi khaùc – hay söï nhaän thöùc veà söï khöôùc töø – laø haäu quaû cuûa vieäc keû khaùc ñaët ra caùc ranh giôùi maø ngöôøi khaùc xem laø quan troïng; neáu moät thanh thieáu nieân coù khaû naêng hieåu ñöôïc tính chaát cuûa caùc ranh giôùi, thì em seõ coù theå chaáp nhaän toát hôn söï khöôùc töø khi noù xaûy ra, neáu noù seõ phaûi xaûy ra. Ñeå giuùp thanh thieáu nieân hieåu khaùi nieäm veà nhöõng ranh giôùi, coù theå söû duïng moät phieân baûn coù söûa ñoåi veà khaùi nieäm voøng troøn do Champagne vaø Walker – Hirsch (1982) ñeà nghò. Chuùng ta coù theå goïi ñaây laø moâ hình voøng troøn. Hình 13.10 cho thaáy coù theå veõ moät moâ hình voøng troøn treân moät tôø giaáy lôùn vôùi buùt loâng. Veà qui moâ, caùc voøng troøn tieâu bieåu nhö sau : • Voøng troøn trung taâm : voøng troøn naøy ñöôïc moâ taû nhö laø khoâng gian caù nhaân rieâng cuûa

thanh thieáu nieân, khoâng ñöôïc chia seû vôùi ngöôøi naøo khaùc tröø phi thanh thieáu nieân quyeát ñònh môøi ai ñoù chia seû. Thanh thieáu nieân coù theå vieát teân mình trong voøng troøn naøy. Neáu moät ngöôøi khaùc ñöôïc môøi vaøo voøng troøn naøy, thì haønh vi thaân maät coù theå xaûy ra. Ñieàu naøy coù theå lieân quan ñeán vieäc chia seû nhöõng thoâng tin nhöõng ñuïng chaïm raát caù nhaân vaø rieâng tö. Haønh vi tình duïc, coù theå bao goàm söï giao hôïp, cuõng coù theå xaûy ra neáu ñaây laø ñieàu caû hai beân ñeàu mong muoán.

• Voøng troøn tieáp xuùc : ñaây laø voøng troøn trong ñoù thanh thieáu nieân coù theå nhöõng tieáp xuùc theå chaát khoâng coù tính tình duïc, ví nhö söï oâm chaët. Caùc ngöôøi thaân vaø baïn ñaëc bieät coù theå ñöôïc môøi vaøo voøng naøy.

• Voøng troøn cuûa nhöõng ngöôøi baïn toát : voøng troøn daønh cho nhöõng ngöôøi maø vôùi hoï ta thaáy coù nhöõng caûm xuùc eâm aám, tích cöïc vaø thaân höõu. Coù theå chia seû vôùi hoï nhöõng thoâng tin caù nhaân vaø maät thieát. Tuy nhieân, vôùi nhieàu thanh thieáu nieân, ôû ñaây khoâng coù hay coù raát ít söï ñuïng chaïm hoaëc oâm chaët.

• Voøng troøn nhöõng ngöôøi ñöôïc chaáp nhaän : voøng troøn naøy bao goàm nhöõng ngöôøi trong heä thoáng xaõ hoäi cuûa thanh thieáu nieân. Nhöõng moái quan heä vôùi nhöõng ngöôøi naøy laø deã chòu; duø hoï khoâng phaûi laø baïn beø gaàn guõi. Thanh thieáu nieân coù theå khoâng ñaëc bieät thích hay khoâng thích hoï. Nhöõng ngöôøi naøy thuoäc boä phaän cuûa nhoùm maø thanh thieáu nieân laø thaønh vieân. Vôùi moät ngöôøi muoán chuyeån töø “voøng troøn nhöõng ngöôøi ñöôïc chaáp nhaän” qua “voøng troøn cuûa nhöõng ngöôøi baïn toát” thì hoï caàn soáng nhieàu thôøi gian hôn vôùi ngöôøi baïn treû, chia seû nhieàu hôn veà mình vaø tham gia ñaày ñuû hôn vaøo caùc moái quan taâm chung.

• Voøng troøn cuûa nhöõng keû khaùc : voøng troøn naøy bao goàm taát caû nhöõng ngöôøi maø ngöôøi baïn treû gaëp, nhöng hoï khoâng thuoäc vaøo caùc nhoùm nhoû hôn ñaõ ñeà caäp. Nhö vaäy, nhöõng boä maët quen thuoäc nhö nhöõng ngöôøi baùn caùc cöûa haøng, caùc baùc laùi xe buyùt vaø caùc taùc giaû khaùc maø thanh thieáu nieân nhaän bieát nhöng thöôøng khoâng troø chuyeän, ñeàu thuoäc voøng troøn naøy.

• Nhöõng ngöôøi xa laï : nhöõng ngöôøi xa laï chieám caùi khoâng gian beân ngoaøi voøng troøn ngoaøi cuøng.

Khi söû duïng moâ hình voøng troøn naøy, ngöôøi baïn treû ñöôïc môøi goïi ñeå moâ taû caùc loaïi ngöôøi coù theå ñöôïc môøi vaøo trong moãi voøng troøn vaø vieát teân vaøo voøng troøn thích hôïp. Theâm vaøo ñoù, baèng caùc söû duïng caùc buùt maøu, caùc haønh vi thích öùng cho moãi voøng troøn ñöôïc thaûo luaän vaø vieát ra trong voøng troøn thích hôïp. Moâ hình voøng troøn coù theå ñöôïc söû duïng ñeå daïy caùc öùng xöû ñöôïc noái keát vôùi söï phaùt trieån caùc ranh giôùi thích hôïp vaø caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc. Ñaëc bieät, thanh thieáu nieân coù theå hoïc nhöõng ñieàu sau ñaây : 1�Thanh thieáu nieân ñöa ra nhöõng ranh giôùi do chính caùc em vaïch ra laø ñieàu thích hôïp. Caùc

ranh giôùi ñaët ra giôùi haïn cho söï gaàn guõi trong caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc. Treân moâ hình voøng troøn, khoâng ai coù quyeàn di chuyeån vaøo moät voøng troøn gaàn hôn ôû trung taâm maø khoâng coù söï ñoàng yù chung.

2�Nhöõng ngöôøi khaùc cuõng coù ranh giôùi rieâng cuûa hoï, chuùng cuõng coù theå ñöôïc trình baøy baèng caùc taäp hôïp voøng troøn vaø coù quyeàn quyeát ñònh ai coù theå ñi vaøo moät voøng troøn cuï theå naøo. Do vaäy, thanh thieáu nieân seõ khoâng coù theå kieåm soaùt moät ngöôøi khaùc naøo ñoù seõ ñaët caùc em ôû ñaâu. Cuõng nhö caùc em kieåm soaùt möùc ñoä gaàn guõi maø caùc em cho pheùp ngöôøi khaùc thì ngöôøi khaùc cuõng ñaët ra caùc giôùi haïn töông töï.

3�Caùc moái quan heä khoâng coá ñònh maø laø naêng ñoäng. Neáu muoán thanh thieáu nieân coù theå cho pheùp ngöôøi khaùc trong moâ hình voøng troøn cuûa mình – chuyeån töø voøng troøn naøy sang voøng troøn khaùc. Em coù quyeàn kieåm soaùt coù cho pheùp hay khoâng moät ngöôøi di chuyeån töø voøng troøn to hôn vaøo voøng troøn nhoû hôn. Khi môøi moät ngöôøi naøo ñoù di chuyeån vaøo trong moät voøng troøn nhoû hôn, thanh thieáu nieân caàn traân troïng öôùc muoán cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Coù theå ngöôøi khaùc khoâng muoán di chuyeån vaøo trong voøng gaàn guõi hôn.

4�Khi ngöôøi baïn treû kieåm soaùt treân vieäc cho pheùp ngöôøi khaùc di chuyeån töø moät voøng troøn ñeán moät voøng troøn khaùc trong moâ hình voøng troøn cuûa chính mình, caùc em seõ khoâng kieåm soaùt vieäc caùc em coù ñöôïc pheùp di chuyeån töø moät voøng troøn sang moät voøng troøn khaùc nhoû hôn, trong moâ hình voøng troøn cuûa moät ngöôøi khaùc naøo ñoù.

HÌNH 13.10 (TRANG 19)

5�Coù nhöõng loaïi öùng xöû khaùc nhau thích hôïp cho caùc moái quan heä trong moãi moät voøng troøn.

Neáu thanh thieáu nieân muoán moät ngöôøi naøo di chuyeån töø moät voøng troøn roäng hôn vaøo moät voøng troøn nhoû hôn, thì em seõ caàn bieåu hieän nhöõng öùng xöû môøi goïi vaø taïo moät baàu khí khuyeán khích ao öôùc di chuyeån. Cuõng vaäy, neáu thanh thieáu nieân muoán di chuyeån töø moät voøng troøn ngoaøi vaøo moät voøng trong, hoaëc töø moät voøng trong ra moät voøng ngoaøi trong moâ hình voøng troøn cuûa moät ngöôøi khaùc naøo ñoù, em seõ caàn phaùt trieån nhöõng öùng xöû thích hôïp ñeå thöïc hieän ñieàu naøy, tuøy thuoäc söï coäng taùc cuûa ngöôøi khaùc.

6�Caùc öùng xöû phaûi ñöôïc phaùt trieån, chuùng seõ cho ngöôøi khaùc caùc thoâng ñieäp roõ raøng raèng hoï ñang ôû ñaâu, ñeå caùc quan heä thuaàn nhaát seõ ñöôïc phaùt trieån maø khoâng coù nhöõng hieåu laàm khoâng caàn thieát xaûy ra. Nhöõng öùng xöû naøy seõ bao goàm nhöõng kyõ naêng xaõ hoäi nhö nhöõng kyõ naêng taïo laäp tình baïn, nhöõng kyõ naêng khaúng ñònh, kyõ naêng thöông löôïng vaø kyõ naêng giaûi quyeát maâu thuaãn. Khaû naêng coù moät möùc ñoä linh ñoäng naøo ñoù cuõng höõu ích, cho duø khoâng neân vöôït caùc ranh giôùi moät caùch khoâng thích hôïp.

7�Caùc ranh giôùi caàn ñöôïc toân troïng vì caùc vi phaïm caàn ñöôïc ñoái phoù. Thanh thieáu nieân caàn toân troïng caùc quyeàn ñöa ra ranh giôùi cuûa ngöôøi khaùc. Theâm vaøo ñoù, thanh thieáu nieân caàn hoïc caùc loái öùng xöû khaúng ñònh hoøng ñeå cho ngöôøi khaùc bieát khi naøo caùc ranh giôùi rieâng cuûa caùc em bò xaâm phaïm. Laáy thí duï, neáu moät ngöôøi naøo ñoù khoâng thuoäc vaøo voøng tieáp xuùc ñuïng chaïm ñeán em, caùc em caàn coù khaû naêng noùi roõ ñieàu naøy khoâng ñöôïc chaáp nhaän. Döôùi khía caïnh naøy, nhaø tham vaán coù theå caàn caùc tình huoáng ñoùng vai ñeå caùc baïn treû coù theå hoïc nhöõng phaûn öùng thích hôïp.

Caùc chieán löôïc ñeå giaûi thích haønh vi. Döôùi tieâu ñeà naøy, chuùng ta seõ baøn ñeán ba moâ hình khaùc bieät sau ñaây : 1�Moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø laøm leäch chuù yù. 2�Moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø höôùng veà moät muïc tieâu. 3�Moâ hình voøng troøn baïo haønh. Caùc moâ hình naøy xöû lyù caùc khuoân maãu haønh vi khoâng thích hôïp ñöôïc laëp ñi laëp laïi maø caùc em ñaõ coù. Thoâng thöôøng moät thanh thieáu nieân khoù nhaän ra caùc khuoân maãu haønh vi laëp laïi naøy bôûi leõ chuùng ñaõ baùm reã vaø trôû thaønh thoùi quen. Neáu moät baïn treû khoâng coù khaû naêng nhaän ra khuoân maãu laëp laïi, coù theå em khoâng theå hoïc caùch kieåm soaùt vieäc söû duïng chuùng. Do ñoù, böôùc ñaàu tieân ñeå xöû lyù vôùi caùc khuoân maãu haønh vi laëp laïi laø giuùp thanh thieáu nieân nhaän ra moät khuoân maãu phuø hôïp vôùi caù nhaân em. Caùc khuoân maãu seõ ñöôïc moâ taû laø nhöõng khuoân maãu thöôøng gaëp, nhöng seõ caàn ñöôïc söûa ñoåi ñeå phuø hôïp caùc öùng xöû cuï theå cuûa töøng caù nhaân thanh thieáu nieân. Quaù trình söû duïng moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø vaø moâ hình veà voøng troøn baïo löïc môøi goïi thanh thieáu nieân phaùt trieån moät moâ hình caù nhaân ñeå moâ taû chính öùng xöû cuûa caùc em. Tuy nhieân, caùc moâ hình ñöôïc theå

hieän ôû Hình 13.11 vaø 13.12 coù theå ñöôïc söû duïng nhö laø höôùng daãn toång quaùt vaø caàn thích öùng cho hôïp vôùi caù nhaân. HÌNH 13.11 (TRANG 21) Moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø laøm leäch chuù yù. Moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø laøm leäch chuù yù ñöôïc minh hoïa ôû Hình 13.11. Coù boán giai ñoaïn trong quaù trình coù lieân quan ñeán moâ hình naøy. • Bieán coá xaûy ra tröôùc • Haønh vi laøm leäch chuù yù cuûa thanh thieáu nieân • Phaûn öùng töø nhöõng ngöôøi khaùc • Giaûm bôùt caêng thaúng Bieán coá xaûy ra tröôùc : Bieán coá naøy ñaùnh daáu söï khôûi ñaàu cuûa voøng troøn. Thoâng thöôøng ñaây laø moät bieán coá laøm gia taêng möùc ñoä lo aâu cuûa thanh thieáu nieân. Laáy thí duï nhö caùc bieán coá : � cha meï thanh thieáu nieân ñaùnh nhau � moät thanh thieâ1u nieân uoáng röôïu quaù nhieàu � moät ngöôøi baïn laøm ñieàu gì nguy hieåm Haønh vi laøm leäch söï chuù yù. Trong giai ñoaïn naøy, thanh thieáu nieân coù haønh vi nhaèm laøm leäch söï chuù yù vôùi hy voïng laøm ñieàu naøy nhieät ñoä cuûa tình huoáng seõ thoaùt ra. Haønh vi laøm leäch chuù yù thöôøng laø haønh vi thanh thieáu nieân ñaõ söû duïng trong quaù khöù vaø ñaõ thaønh coâng trong vieäc giaûm caêng thaúng vaø lo aâu. Ñeå coù haønh vi laøm leäch söï chuù yù, thanh thieáu nieân phaûi ñoùng moät vai troø ñaëc bieät. Laáy thí duï : • Khi cha meï ñaùnh nhau, thanh thieáu nieân coù theå laøm leäch söï chuù yù cuûa cha meï baèng moät

haønh vi maø haäu quaû laø cha meï coù theå phaït em vì haønh vi khoâng ñöôïc chaáp nhaän ñoù. Khi laøm ñieàu naøy, ngöôøi baïn treû ñaõ höôùng troïng taâm cuûa vieäc cha meï ñaùnh nhau sang chính em. Haäu quaû laø ngöôøi baïn treû ñaõ ñoùng vai troø cuûa “con deâ teá thaàn” ñeå laøm giaûm ñi söï lo aâu lieân quan ñeán vieäc cha meï ñaùnh nhau.

• Moät thanh thieáu nieân coù theå söû duïng söï haøi höôùc ñeå laøm leäch söï chuù yù vaø do vaäy em ñaõ ñoùng vai troø “thaèng heà”.

• Moät thanh thieáu nieân coù theå quaù che chôû cho cha / meï vaø em ñoùng vai troø “ngöôøi cöùu hoä”.

• Moät thanh thieáu nieân coù theå öùng xöû nhö baäc cha meï vaø laøm trung gian trong cuoäc aåu ñaû cuûa cha meï, vaø nhö vaäy em ñoùng vai troø “cha / meï”

Phaûn öùng töø nhöõng ngöôøi khaùc. Trong giai ñoaïn naøy seõ coù nhöõng phaûn öùng töø nhöõng ngöôøi khaùc do haønh vi laøm leäch chuù yù cuûa thanh thieáu nieân. Phaûn öùng naøy thöôøng laøm leäch höôùng

söï chuù yù töø moät bieán coá xaûy ra tröôùc vaø thay ñoåi tieâu ñieåm töø bieán coá treân höôùng veà haønh vi cuûa thanh thieâ1u nieân. Töø ñoù noãi lo aâu cuûa thanh thieáu nieân giaûm, daãn ñeán giai ñoaïn cuoái cuûa voøng troøn. Giaûm bôùt caêng thaúng. Keát quaû cuûa khuoân maãu haønh vi laëp laïi cuûa thanh thieáu nieân laø coù theå tieân ñoaùn. Caû thanh thieáu nieân vaø ngöôøi khaùc trong cuoäc coù theå nhaän ra khuoân maãu vaø phaûn öùng moät caùch thuaàn nhaát vaø coù theå tieân ñoaùn ñöôïc ñoái vôùi söï can thieäp cuûa thanh thieáu nieân. Caû thanh thieáu nieân vaø ngöôøi khaùc trong söï töông taùc naøy ñeàu neám traûi söï giaûm bôùt lo aâu vaø caêng thaúng. Moâ hình chæ ñònh ñoùng vai troø höôùng veà muïc tieâu. Trong moâ hình naøy thanh thieáu nieân bò khoùa chaët trong moät vai troø coá ñònh trong gia ñình hay trong moät moâi tröôøng roäng hôn. Baèng caùch ñoùng vai troø naøy, em cung caáp söï an toaøn vaø oån ñònh cho heä thoáng trong noã löïc nhaèm giaûm thieåu söï lo aâu cuûa chính em, nhöng em bò ngaên caûn khoâng ñaùp öùng moät soá nhu caàu cuûa chính em vaø coù theå trôû neân caêng thaúng do traùch nhieäm cuûa vai troø. Laáy thí duï : • Moät thanh thieáu nieân coù theå bò keïp chaët trong vai troø “ngöôøi che chôû” vì em tin töôûng

raèng em caàn cöùu em gaùi khoûi caùc caùch baét naït cuûa ngöôøi anh trai. Khi laøm ñieàu naøy, coù theå em caàn phaûi caûnh giaùc cao ñoä vaø che chôû cho em gaùi. Haønh vi caûnh giaùc naøy khoâng traùnh khoûi ngaên caûn thanh thieáu nieân theo ñuoåi nhöõng nhu caàu xaõ hoäi cuûa mình vaø haäu quaû laø em maát nhieàu thôøi gian cho em gaùi hôn laø phaùt trieån vaø hình thaønh caùc moái quan heä vôùi nhoùm baïn beø cuûa mình.

• Moät thanh thieáu nieân coù theå bò khoùa chaë trong vai troø “ngöôøi huøng”. Ngöôøi huøng coù thaønh tích toát trong vieäc hoïc taäp, trong theå thao vaø trong quan heä xaõ hoäi. Khi laøm ñieàu naøy, ngöôøi huøng coù theå hy voïng em seõ laøm cho cha meï em ñang luûng cuûng caûm thaáy toát hôn vì hoï coù theå haõnh dieän ñaõ nuoâi döôõng moät ñöùa con thaønh coâng. Vaán ñeà laø ngöôøi huøng caûm thaáy phaûi coù thaønh tích toát ñeå traùnh vieäc ñi xuoáng cuûa ngöôøi khaùc vaø thöôøng xuyeân bò caêng thaúng bôûi nhöõng mong ñôïi thaønh tích cuûa nhöõng ngöôøi khaùc.

• Moät thanh thieáu nieân coù theå ñoùng, hay bò chæ ñònh, vai troø cuûa moät “ngöôøi taïo laäp hoøa bình”. Ngöôøi ñem ñeán hoøa bình khoâng muoán ngöôøi khaùc bieåu loä nhöõng caûm xuùc maïnh, nhöng thích thöông löôïng caùc giaûi phaùp vôùi ngöôøi khaùc. Tröø phi em hoaøn thaønh vai troø naøy, em seõ trôû neân lo aâu do vieäc em sôï nhöõng caûm xuùc maïnh bieåu hieän ra, ñieàu naøy coù theå coù haäu quaû laø daãn ñeán möùc ñoä maâu thuaãn cao hôn.

Xöû lyù vieäc chæ ñònh ñoùng vai troø. Vaán ñeà cuûa vieäc söû duïng caùc khuoân maãu laëp laïi – nhö nhöõng khuoân maãu ñöôïc moâ taû laø keát quaû cuûa vieäc chæ ñònh ñoùng vai troø – laø thanh thieáu nieân bò khoùa chaët trong moät vai troø ñaëc bieät coù theå laøm em caûm thaáy trong daøi haïn laø cöïc kyø khoâng thoaûi maùi cho em. Ñaëc bieät, khi

söû duïng vai troø naøy, coù theå em khoâng theå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu quan troïng cuûa chính em. Thay vì ñoái maët vôùi nhöõng nhu caàu cuûa chính em vaø söû duïng con ngöôøi thaønh nieân beân trong cuûa em ñeå thoaùt ra khoûi tình huoáng vaø ñöa ra caùc quyeát ñònh hôïp lyù ñeå em coù theå khaúng ñònh thoâng baùo caùc nhu caàu cuûa mình, thanh thieáu nieân laïi daây döa vaøo caùc haønh vi ñaõ ñöôïc hoaëc thuaàn tuùy ñeå ñem laïi söï giaûm bôùt lo aâu taïm thôøi. Roõ raøng haønh vi laëp laïi ñaõ hoïc ñöôïc giuùp traùnh ngay söï caêng thaúng. Tuy nhieân, moät phaàn cuûa quaù trình phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân laø cho caùc em nhaän thaáy thænh thoaûng caùc em caàn ñoái dieän vôùi caêng thaúng, ñeå caùc em coù theå ñöa ra quyeát ñònh vaø ñieàu naøy giuùp caùc em ñaùp öùng caùc nhu caàu cuûa rieâng mình. Ñieàu naøy coù theå ñoâi khi lieân quan ñeán nhaän thöùc raèng ngöôøi khaùc coù theå coù traùch nhieäm quan taâm ñeán chính mình. Khi giuùp thanh thieáu nieân ñaõ bò khoùa chaët trong vai troø ñöôïc chæ ñònh – hoaëc laø vai troø laøm leäch söï chuù yù hay vai troø höôùng veà moät muïc tieâu – nhaø tham vaán caàn tìm ra caùc phöông caùch giuùp caùc em nhaän ra vai troø caùc em ñaõ ñaûm traùch vaø caùc lyù do taïi sao caùc em ñaõ nhaän laáy vai troø naøy. Sau ñoù caùc nieàm tin töï huûy hoaïi coù theå bò ñaët laïi vaán ñeà vaø coù theå khaùm phaù caùc caùch ñeå chaám döùt haønh vi laëp laïi. Tieáp theo caùc theå taäp luyeän laïi caùc kyõ naêng môùi ñeå coù theå söû duïng caùc haønh vi thích hôïp hôn. Moâ hình voøng troøn baïo haønh. Moâ hình naøy ñöôïc minh hoïa ôû Hình 13.12, noù cho thaáy coù baûy giai ñoaïn. Moät vaøi thanh thieáu nieân bò khoùa chaët trong voøng troøn baïo haønh. Ñieàu naøy coù theå coù nhöõng haäu quaû tai haïi ñoái vôùi caùc em, ñoái vôùi quan heä cuûa caùc em ñoái vôùi ngöôøi khaùc vaø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khaùc coù quan heä vôùi caùc em. Moâ taû moâ hình naøy vôùi moät thanh thieáu nieân bò vöôùng maéc vaøo voøng troøn coù theå giuùp em nhaän ra khuoân maãu haønh vi laëp laïi cuûa caùc em vaø nhaän ra caùc giai ñoaïn ñaàu cuûa voøng troøn. Khi nhaän ra ñöôïc caùc giai ñoaïn ñaàu, thanh thieáu nieân coù theå coù moät choïn löïa hoaëc tieáp tuïc hoaëc söû duïng moät loái öùng xöû thay theá khaùc. Moâ hình voøng troøn baïo haønh coù theå ñöôïc söû duïng lieân keát vôùi caùc chieán löôïc xöû lyù côn giaän ñaõ ñöôïc moâ taû ôû chöông 12. HÌNH 13.12 (TRANG 25) Giai ñoaïn hình thaønh. Trong giai ñoaïn hình thaønh, thanh thieáu nieân neám traûi nhöõng möùc ñoä caêng thaúng beân trong noåi leân vaø gia taêng. Lyù do hình thaønh caêng thaúng coù theå ñöôïc khaùm phaù moät caùch höõu ích suoát quaù trình tham vaán. Trong giai ñoaïn hình thaønh, thanh thieáu nieân coù theå neám traûi nhöõng caûm xuùc veà söï khoâng dung thöù, khoâng kieân nhaãn, thaát voïng vaø coù theå coù nhöõng nieàm tin töï huûy hoaïi do nhöõng mong ñôïi khoâng thöïc teá cuûa ngöôøi khaùc (xem chöông 12). Ñoâi khi söï hình thaønh caùc caûm xuùc giaän döõ laø ñeå phaûn öùng vôùi haønh ñoäng cuûa moät ngöôøi, moät tình huoáng hay moät bieán coá cuï theå. Tuy nhieân, ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân noù coù theå trôû thaønh phoå bieán, vaø coù theå laø moät phaûn öùng cho moät phaïm vi roäng caùc tình huoáng. Coù theå ñieàu naøy thöôøng xaûy ra khi moät thanh thieáu nieân ñang neám traûi söï lo aâu ôû nhöõng möùc ñoä cao

hoaëc khi coù vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn. ÔÛ ñaâu coù nghi ngôø veà nhöõng vaán ñeà söùc khoûe taâm thaàn, ñeà nghò chuyeån tôùi caùc ngöôøi chuyeân nghieäp veà söùc khoûe taâm thaàn ñeå ñöôïc ñaùnh giaù. Giai ñoaïn saün saøng buøng noå. Neáu khoâng coù kyõ naêng thích hôïp ñeå ñoái phoù thích hôïp vôùi söï caêng thaúng ñaõ traûi qua trong giai ñoaïn hình thaønh, moät thanh thieáu nieân coù theå bò traøn ngaäp bôûi traïng thaùi xuùc caûm cuûa mình vaø gaëp khoù khaên trong vieäc theo doõi vaø kieåm soaùt haønh vi cuûa mình. Trong giai ñoaïn saün saøng buøng noå, thanh thieáu nieân coù theåseõ bieåu loä ra caùc daáu hieäu baèng lôøi hay khoâng baèng lôøi theå hieän nhöõng caûm xuùc giaän döõ ôû moät möùc ñoä cao. Do vaäy, ngöôøi khaùc trong quan heä vôùi caùc em, coù theå caûm thaáy nhö theå hoï ñang giaãm treân voû tröùng vaø hoï chôø ñôïi moät söï buøng noå. Roõ raøng ñieàu naøy ñang phaù vôõ moái quan heä. Giai ñoaïn buøng noå. Trong giai ñoaïn buøng noå, thanh thieáu nieân bieåu loä söï giaän döõ moät caùch huûy hoaïi, hoaëc baèng lôøi hay baèng haønh ñoäng. Tuy nhieân, haäu quaû ñoái vôùi ngöôøi khaùc chaéc chaén laø laøm ñoå vôõ, vaø seõ coù caùc aâm höôûng ñoái vôùi caùc moái quan heä vaø ñoái vôùi söï an sinh cuûa ngöôøi baïn treû. Giai ñoaïn giaûm bôùt. Moät khi söï buøng noå ñaõ qua, laäp töùc thanh thieáu nieân neám traûi moät caûm xuùc dòu xuoáng töø söï caêng thaúng. Chính giai ñoaïn dòu xuoáng naøy cuûng coá haønh vi veà chu kyø baïo haønh cuûa thanh thieáu nieân. Giai ñoaïn hoái haän. Trong giai ñoaïn hoái haän, thanh thieáu nieân nhaän ra haønh vi cuûa mình laø khoâng chaáp nhaän ñöôïc vaø caûm thaáy coù loãi, muoán xin loãi. Em coù theå xin loãi ngöôøi khaùc, nhöng thoâng thöôøng seõ coù laøm giaûm thieåu haønh vi cuûa mình baèng caùch ñoå loãi cho ngöôøi khaùc veà caùi maø em xem nhö laø khieâu khích. Em coù theå tin raèng em khoâng coù moät caùch khaùc ñeå xöû lyù söï caêng thaúng cuûa mình. Giai ñoaïn traàm tónh. Giai ñoaïn traàm tónh laø giai ñoaïn trong ñoù thanh thieáu nieân caûm thaáy ít xuùc ñoäng vaø coù theå ñaùnh giaù laïi. Chính giai ñoaïn traàm tónh laïi maø thanh thieáu nieân coù theå thoâng thöôøng nhaän ra khuoân maãu haønh vi laëp laïi vaø quyeát ñònh traùnh ñeå xaûy ra nhöõng söï laëp laïi. Thanh thieáu nieân caàn hoïc ñeå nhaän ra nhöõng trieäu chöùng theå chaát cho thaáy côn giaän ñang hình thaønh (xem vieäc öùng phoù vôùi côn giaän, chöông 12). Giai ñoaïn coá gaéng söûa chöõa. Trong giai ñoaïn naøy thanh thieáu nieân coá gaéng söûa chöõa laïi nhöõng quan heä ñaõ ñoå vôõ vaø laëp laïi nhöõng quan heä deã chòu vôùi ngöôøi khaùc. Nhieàu thanh thieáu nieân khoâng coù ñöôïc boä coâng cuï caùc kyõ naêng caàn thieát ñeå laøm ñieàu naøy vaø neám traûi söï thaát voïng gia taêng khi caùc coá gaéng cuûa caùc em thaát baïi. Söï thaát voïng naøy coù xu höôùng khoùa chaët caùc em trong vieäc laëp laïi chu kyø baïo haønh. Phaù vôõ khuoân maãu. Baát cöù khi naøo thanh thieáu nieân bò khoùa chaët trong chu kyø baïo haønh, caùc nhaø tham vaán coù traùch nhieäm taïo ra söï chuû ñoäng baèng caùch naâng cao nhaän thöùc cuûa caùc em veà ñieàu naøy, hoøng caùc em coù theå hoïc hoûi nhöõng caùch öùng xöû môùi. Baèng caùch söû duïng moâ hình voøng troøn baïo haønh, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc giuùp ñeå nhaän ra ôû baát cöù giai ñoaïn naøo

cuûa voøng troøn, tröôùc khi söï buøng noå xaûy ra, caùc em coù theå söû duïng nhöõng haønh vi, khuoân maãu tö duy vaø nieàm tin khaùc ñeå phaù vôõ khuoân maãu baïo haønh laëp laïi. Chính nhaø tham vaán coù traùch nhieäm daïy cho ngöôøi baïn treû caùc kyõ naêng ñeå öùng phoù vôùi söï giaän döõ nhö ñöôïc giaûi thích ôû Chöông 12. Theâm vaøo ñoù, nhaø tham vaán caàn roõ raøng ñeå cho thanh thieáu nieân thaáy traùch nhieäm cuûa em laø thay ñoåi haønh vi cuûa mình ñeå khoâng tieáp tuïc laïi voøng troøn baïo haønh. Nhö laø moät phaàn cuûa quaù trình phaù vôõ voøng troøn baïo haønh, söï giaùo duïc lieân quan ñeán thoâng ñieäp chuû yeáu vaø quan troïng sau ñaây laø raát caàn thieát : 1�“Söï laïm duïng laø khoâng chaáp nhaän ñöôïc” : söï laïm duïng bao goàm caû nhöõng haønh vi baèng

lôøi hay khoâng baèng lôøi, chuùng gaây ñoå vôõ vaø laøm khoâng kính troïng ngöôøi khaùc. Ñaây laø nhöõng haønh vi khoâng bao giôø ñöôïc chaáp nhaän.

2�“Söï khieâu khích khoâng phaûi laø lyù do giaûi thích söï laïm duïng”. Xöû lyù söï khieâu khích toát nhaát laø söû duïng nhöõng ñaùp öùng khoâng coù tính laïm duïng. Nhöõng ñaùp öùng naøy thay ñoåi vôùi töøng hoaøn caûnh ñaëc thuø. Trong quaù trình tham vaán coù theå tìm hieåu vaø thöïc taäp laïi caùc phaûn öùng thích hôïp tröôùc söï khieâu khích.

3�“Moät ngöôøi coù haønh vi laïm duïng phaûi chòu traùch nhieäm veà haønh vi cuûa mình cho duø ngöôøi khaùc coù haønh vi theá naøo ñi nöõa”. Phaûi chòu traùch nhieäm laø maáu choát trong vieäc thay ñoåi haønh vi laïm duïng vaø ñoâi khi ñoái vôùi thanh thieáu nieân ñieàu naøy laø khoù ñöôïc nhaän ra vaø khoù chaáp nhaän. Khi caùc em coøn nhoû, ngöôøi khaùc ñaõ laõnh nhaän traùch nhieäm vì ñaõ kieåm soaùt haønh vi cuûa caùc em. Baây giôø caùc em trong giai ñoaïn cuûa cuoäc ñôøi maø caùc em muoán nhaän laõnh traùch nhieäm nhieàu hôn trong vieäc kieåm soaùt cuoäc soáng cuûa caùc em nhöng caùc em coù theå vaãn coøn löôõng löï chaáp nhaän traùch nhieäm vì phaûi coù nhöõng thay ñoåi khoù khaên. Do ñoù vaán ñeà traùch nhieäm caàn ñöôïc tìm hieåu ñaày ñuû ñeå nhaän laõnh luoân vieäc kieåm soaùt caùc haønh vi khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc.

4�“Khieâu khích laø laïm duïng”. Thanh thieáu nieân hung döõ thöôøng thích bieän minh haønh vi baïo löïc cuûa mình laø do söï khieâu khích cuûa ngöôøi khaùc, nhöng chính caùc em cuõng khieâu khích ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy khoâng gaây ngaïc nhieân vì khieâu khích laø moät caùch thöùc – cho duø khoâng thích hôïp – ñeå bieåu loä söï thaát voïng vaø giaän döõ. Do ñoù thanh thieáu nieân caàn coù ñöôïc hai thoâng ñieäp nhö sau veà söï khieâu khích. Tröôùc heát, nhö ñaõ thaûo luaän, khieâu khích khoâng bieän minh cho moät phaûn öùng coù tính laïm duïng vaø thöù ñeán, khieâu khích laø chaáp nhaän ñöôïc vì chính noù cuõng laø moät söï laïm duïng.

Roõ raøng, caùc thoâng ñieäp tieâu cöïc veà vieäc laïm duïng maø thanh thieáu nieân caàn hoïc ñeå ñaáu tranh choáng caùi voøng troøn baïo löïc, caàn phaûi ñöôïc ñi keøm vôùi vieäc huaán luyeän caùc kyõ naêng cho pheùp xaây döïng caùc moái quan heä tích cöïc. Giuùp ñôõ caùc naïn nhaân thanh thieáu nieân thoaùt khoaûi voøng troøn baïo haønh. Ñaùng tieác, nhieàu thanh thieáu nieân laø naïn nhaân hay laø chöùng kieán naïn baïo haønh trong chính gia ñình mình. Caùc ngöôøi baïn treû naøy caàn ñöôïc caùc chuyeân gia giuùp ñôõ ñoái phoù vôùi caùc caêng thaúng haäu chaán thöông vaø coù naêng löïc ñöa ra caùc quyeát ñònh ñeå baûo veä chính caùc em trong

töông lai. Trong coâng trình cuûa chuùng toâi daønh cho treû em vaø thanh thieáu nieân ñaõ bò chaán thöông nhö vaäy, chuùng toâi ñaõ nhaän thaáy moâ hình voøng troøn baïo haønh coùt heå höõu duïng trong vieäc giuùp thanh thieáu nieân hieåu quaù trình caùc em ñang hay ñaõ neám traûi. Moät khi caùc em ñaõ nhaän ra quaù trình, coù theå deã daøng hôn ñoái vôùi caùc em trong vieäc nghó ra moät keá hoaïch ñeå baûo veä chính caùc em trong töông lai. Trong giai ñoaïn hình thaønh cuûa voøng troøn, caùc caù nhaân caûm thaáy nhö theå ñang ñi treân löûa. Thoâng thöôøng, vì cho coù theå chòu ñöïng caùc caêng thaúng caûm xuùc trong giai ñoaïn hình thaønh, caùc naïn nhaân seõ hoái thuùc söï buøng noå xaûy ra baèng caùch laøm moät caùi gì ñoù coù tính khieâu khích. Khi laøm ñieàu naøy, caùc em laøm cho söï buøng noå keát thuùc vaø coù theå neám traûi ít nhieàu söï dòu xuoáng, maëc duø caùc em coù nguy cô bò thöông naëng trong quaù trình. Vôùi tö caùch nhaø tham vaán, chuùng ta caàn bieát raèng nhieàu treû em, thanh thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn ñaõ bò gieát moãi naêm do baïo haønh trong gia ñình. Do ñoù, ñieàu quan troïng laø baûo ñaûm laø ñaõ thöïc hieän taát caû caùc böôùc coù theå xaûy ra ñeå ñaûm baûo an toaøn cho caùc thaân chuû treû theo caùc caùch thöùc maø caùc em coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Caùc chieán löôïc nhaèm giuùp thay ñoåi haønh vi. Nhieàu chieán löôïc ñöôïc moâ taû ôû chöông 10, 11 vaø 12 vaø ôû phaàn ñaàu chöông naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå thay ñoåi haønh vi. Trong phaàn naøy, chuùng ta seõ moâ taû theâm ba chieán löôïc khaùc coù theå ñöôïc söû duïng döôùi khía caïnh naøy, ñoù laø : • giaûi quyeát vaán ñeà • söû duïng

Giaûi quyeát vaán ñeà ÔÛ chöông 12 chuùng ta ñaõ thaûo luaän quaù trình ñöa ra quyeát ñònh ñoái vôùi thanh thieáu nieân. Trong khi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cuõng ñi theo caùc tuyeán töông töï, thaät laø höõu ích hôn trong vieäc söû duïng kyõ thuaät giaûi quyeát – vaán ñeà trong khi thaûo luaän vaø tìm hieåu caùc phöông caùch ñeå xöû lyù vôùi caùc vaán ñeà thöôøng ngay ñoøi hoûi caùc quyeát ñònh ñôn giaûn. Hình 13.13 ñöa ra saùu böôùc ñeå thanh thieáu nieân coù theå theo trong vieäc giaûi quyeát vaán ñeà. HÌNH 13.13 (TRANG 30)

Bieåu ñoà thôøi gian Caùc bieåu ñoà thôøi gian coù theå giuùp thanh thieáu nieân coù ñöôïc nhaän thöùc veà nhöõng thay ñoåi xaûy ra theo thôøi gian. Chuùng coù theå höõu ích khi söû duïng lieân keát vôùi vieäc ra quyeát ñònh, bôûi leõ chuùng coù theå cung caáp moät bieåu dieãn baèng hình veõ loä trình maø ngöôøi thanh thieáu nieân ñaõ ñi qua. Moät bieåu ñoà thôøi gian ñieån hình ñöôïc trình baøy ôû Hình 13.14.

Caùc bieåu ñoà thôøi gian coù theå döïa treân naêm thaùng bieân nieân, baét ñaàu töø thôøi thô aáu cho ñeán tuoåi thaønh nieân, hoaëc coù theå söû duïng caùc ngaøy thaùng ñeå chæ roõ caùc vò trí treân ñöôøng thaúng. HÌNH 13.14 (TRANG 31) Bieåu ñoà thôøi gian coù theå ñöôïc söû duïng ñeå bieåu dieãn chuoãi caùc bieán coá quan troïng vaø ñeå ñaùnh giaù caùc bieán coá trong cuoäc ñôøi cuûa thanh thieáu nieân coù yù nghóa tích cöïc hay tieâu cöïc. Chuùng coù theå höõu ích vì cho pheùp thanh thieáu nieân nhaän ra caùc haønh vi laëp ñi laëp laïi ñaõ xaûy ra qua moät quaõng thôøi gian. Baèng caùch chæ ra treân bieåu ñoà thôøi gian cuøng moät haønh vi naøo ñoù ñaõ xaûy ra vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau qua moät thôøi kyø daøi, thanh thieáu nieân coù theå nhaän ra haønh vi laëp laïi vaø ñöôïc khuyeán khích ñöa ra nhöõng quyeát ñònh ñeå caét ñöùt chu kyø ñaõ taïo neân nhöõng laëp laïi. Bieåu ñoà thôøi gian coù theå giuùp thanh thieáu nieân hieåu ñöôïc caùc em ñang ôû ñaâu vaø ñang laøm gì vaø laøm baät leân nhöõng thaønh coâng, chuùng coù theå ñöôïc söû duïng sau ñoù nhö nhöõng khích leä cho nhöõng thay ñoåi seõ xaûy ra. • Bieåuñoà thôøi gian Vöôït boû qua. Bieåu ñoà thôøi gian Vöôït boû qua coù theå höõu ích trong vieäc giuùp thanh thieáu nieân nhaän ra nhu caàu ñöa ra quyeát ñònh vaø coù haønh ñoäng ñeå thay ñoåi haønh vi, hôn laø chæ ñeå cho söï vieäc tieáp dieãn nhö hieän traïng. Trong bieåu ñoà thôøi gian nhaø tham vaán coù theå vaïch moät ñöôøng ngang treân baûng hay treân giaáy veõ to ñeå bieåu dieãn thôøi gian. Bieåu ñoà thôøi gian coù theå baét ñaàu töø ñieåm cuoái beân traùi, töø moät thôøi ñieåm naøo ñoù trong quaù khöù (thí duï saùu thaùng qua) vaø di chuyeån vaøo moät ñieåm ôû trung taâm ñöôøng thaúng bieåu dieãn tình traïng hieän nay vaø sau ñoù tôùi moät ñieåm cuoái beân phaûi bieåu dieãn moät thôøi ñieåm cuï theå naøo ñoù trong töông lai. Vaø trong khi thaûo luaän seõ theâm vaøo caùc ñieåm trung gian treân ñöôøng thaúng. Sau khi bieåu ñoà thôøi gian ñöôïc veõ, thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc khuyeán khích ñeå noùi veà caùi caùch thöùc theo ñoù nhöõng thay ñoåi trong haønh vi cuûa em seõ xaûy ra vaøo caùc thôøi ñieåm khaùc nhau. Nhöõng thay ñoåi naøy coù theå ñöôïc ñaùnh daáu treân bieåu ñoà thôøi gian. Sau ñoù thaûo luaän seõ ñöôïc höôùng vaøo haønh vi hieän nay caàn ñoái phoù. Thôøi gian coù theå ñöôïc vöôït boû baèng caùch khuyeán khích thanh thieáu nieân suy nghó haønh vi ñöôïc nhaém ñeán seõ thay ñoåi trong thôøi gian saùu thaùng, moät naêm, hai naêm hay naêm naêm. Nhö vaäy, vieäc tính toaùn thôøi ñieåm cho söï thay ñoåi ñaõ ñeà nghò ñöôïc ñöa vaøo troïng taâm. Vieäc söû duïng bieåu ñoà thôøi gian giuùp naâng cao nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân veà nhu caàu ñöa ra quyeát ñònh vaø thöïc hieän chuùng nhaèm laøm thay ñoåi xaûy ra. Keát quaû laø coù theå coù nhaän thöùc laø chæ noùi veà öôùc muoán thay ñoåi thoâi khoâng ñuû. Neáu thay ñoåi phaûi xaûy ra, thì caàn phaûi coù moät muïc tieâu cuï theå lieân quan ñeán vieäc aán ñònh thôøi ñieåm cuûa söï thay ñoåi. Hieåu ñöôïc ñieàu naøy laø ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi thanh thieáu nieân, nhieàu em raát deã hoaõn laïi vaø khoâng laøm nhöõng ñieàu caùc em khoâng caûm thaáy bò aùp löïc phaûi laøm ngay.

PHAÀN 4 THÖÏC HAØNH THAM VAÁN CHUÛ ÑOÄNG VAØ SAÙNG TAÏO 14. CAÙC TRÖÔØNG HÔÏP ÑIEÅN HÌNH Ñeå minh hoaï quaù trình tham vaán chuû ñoäng vaø saùng taïo chuùng ta seõ minh hoïa hai tröôøng hôïp ñieån hình. Tröôøng hôïp 1 : Veà Maïnh. Trong tröôøng hôïp naøy Maïnh chæ traûi qua moät phieân tham vaán.

Tröôøng hôïp 2 : Veà Lan. Trong tröôøng hôïp naøy Lan ñaõ tham gia moät chöông trình goàm

saùu phieân tham vaán. Trong khi moâ taû caùc tröôøng hôïp ñieån hình naøy, coät beân maët neâu leân nhöõng kyõ naêng vaø chieán löôïc ñöôïc nhaø tham vaán söû duïng (nhö ôû hình 8.2). Chuùng nhaèm minh hoïa tính chaát cuûa tham vaán nhaèm chuû ñoäng. Neáu xem xeùt coät beân maët, ta seõ roõ ngöôøi tham vaán khoâng ñi theo moät loaït khuoân maãu khi choïn löïa nhöõng kyõ naêng vaø chieán löôïc nhöng ñaùp öùng moät caùch töï nhieân vaø thích hôïp vôùi hieän traïng cuûa thaân chuû. Ngöôøi tham vaán theo loái tieáp caän nhaèm chuû ñoäng laø moät ngöôøi tham vaán bieát dung hoøa vaø hoäi nhaäp vì ñaõ coá tính tìm kieám ñöa vaøo vaø söû duïng caùc chieán löôïc töø caùc caùc khung lyù thuyeát khaùc nhau trong moät hay nhieàu phieân tham vaán, vaøo nhöõng thôøi ñieåm cuï theå khi nhöõng chieán löôïc ñöôïc choïn xem ra coù hieäu quaû nhaát. Tuy nhieân chæ vôùi ñieàu naøy thoâi khoâng ñuû ñeå moâ taû quaù trình nhaèm ñöa ñeán söï chuû ñoäng. Quaù trình naøy caàn thích hôïp vôùi moät khung khoå toång quaùt ñaõ ñöôïc moâ taû trong cuoán saùch naøy. Tröôøng hôïp thöù 1 : Tröôøng hôïp cuûa Maïnh : Maïnh 15 tuoåi, laø em beù treû nhaát vaø lôùn tuoåi nhaát coøn soáng soùt cuûa baø meï teân laø Cuùc. Baø Cuùc ñaõ keát hoân laàn thöù ba. Trong laàn keát hoân naøy khoâng coù ñöùa beù naøo ñöôïc sinh ra. Maïnh coù moät em gaùi treû hôn, hieän 12 tuoåi, laø em cuøng meï khaùc cha. Ngöôøi anh trai cuûa Maïnh teân laø Trung, 18 tuoåi ñaõ töï töû caùch nay ba thaùng. Maïnh vaø Trung laø anh em cuøng cha meï. Tieåu söû cuûa baø Cuùc laø tieåu söû cuûa moät ñöùa beù bò boû beâ vaø bò laïm duïng, cuûa moät ngöôøi phuï nöõ bò laïm duïng vaø baïo haønh. Nhöõng ñöùa con trai cuûa baø chöùng kieán söï baïo haønh ñoù. Baø Cuùc luoân coù quan heä gaàn guõi vôùi con caùi cuûa mình vaø baø xem mình nhö laø baïn cuûa con. Baø Cuùc ñeán nhaø tham vaán nhôø giuùp Maïnh sau vuï töï töû cuûa anh trai baèng caùch uoáng quaù lieàu thuoác giaûm ñau. Baø Cuùc nghó raèng Maïnh caàn ñöôïc giuùp ñôõ ñeå xöû lyù caùc phaûn öùng cuûa mình tröôùc caùi cheát cuûa ngöôøi anh trai. Sau caùi cheát töï töû cuûa anh mình, Maïnh ñaõ boû hoïc. Baø Cuùc cuõng quan taâm vì Maïnh caøng luùc caøng xa laùnh gia ñình. Baø tin laø Maïnh coù theå duøng nhieàu röôïu vì con baø thöôøng trôû veà nhaø vôùi daùng veû say röôïu. Baø Cuùc moâ taû caùc öùng xöû cuûa maïnh raát gioáng öùng xöû cuûa ngöôøi anh ñaõ cheát, nhöng ñaây khoâng phaûi laø nhöõng öùng xöû ñieån hình

cuûa Maïnh tröôùc khi Trung cheát. Baø Cuùc noùi cho bieát Maïnh ñang maëc aùo quaàn cuûa Trung, chôi nhaïc cuûa Trung, baét chöôùc loái öùng xöû vaø quan heä vôùi baïn beø cuûa Trung hôn laø vôùi baïn cuûa chính mình. Baø Cuùc lo laéng Maïnh coù theå toan tính töï töû. Nhöõng noã löïc cuûa baø nhaèm troø chuyeän vôùi Maïnh ñaõ thaát baïi. Tuy nhieân baø tin raèng Maïnh ñang bò boái roái vaø coù theå saün saøng noùi chuyeän vôùi ai ñoù khaùc baø. Phieân tham vaán Sau ñaây laø moâ taû veà phieân tham vaán ñaõ xaûy ra. Ñaây khoâng phaûi laø bieân baûn ñuùng nguyeân vaên maø chæ laø toùm taét nhöõng gì ñaõ xaûy ra trong moät phieân tham vaán keùo daøi khoaûng moät giôø.

Phieân tham vaán Caùc kyõ naêng vaø chieán löôïc ñöôïc nhaø tham vaán söû duïng

Coâ tham vaán gaëp Maïnh trong phoøng ñôïi vaø baèng quan saùt taâm traïng vaø haønh vi cuûa Maïnh ñaùnh giaù Maïnh coù veû khoâng caûm thaáy thoaûi maùi vaø lo aâu khi phaûi ñeán ñaây.

Quan saùt

Coâ tham vaán vui veû vaø khoâng khaùch saùo töï giôùi thieäu mình.

Xaây döïng moái quan heä

Ñeå giuùp Maïnh caûm thaáy thoaûi maùi vaø thaân maät vôùi coâ, coâ ñaõ phaùt bieåu nhieät tình veà vieäc Maïnh ñaõ ñeán.

Khaúng ñònh

Moät khi ñaõ ôû phoøng tham vaán, coâ tham vaán cho thaáy muoán chaân thaät trong quan heä baèng caùch thoå loä raèng meï cuûa Maïnh ñaõ lieân heä vôùi coâ vaø sau ñoù coâ coù moät soá thoâng tin lieân quan ñeán boái caûnh nhöõng gì ñaõ xaûy ra trong gia ñình Maïnh.

Xaây döïng moái quan heä

Coâ tham vaán môøi Maïnh phaùt bieåu em nghó vì sao em ñeán ñaây. Coâ laéng nghe Maïnh traû lôøi vaø quan saùt nhöõng haønh vi khoâng lôøi ñi keøm theo.

Caâu hoûi môû, quan saùt vaø laéng nghe chuû ñoäng

Maëc duø roõ raøng em coù veû khoâng an taâm, nhöng Maïnh khoâng thöøa nhaän coù lo aâu vaø cho raèng em ñeán ñaây chæ vì yeâu caàu cuûa meï. Vì ôû giai ñoaïn naøy laø nhaèm thieát laäp moät moái quan heä tin töôûng neâu khoâng coù söï tranh luaän ñoái ñaàu tröïc tieáp. Thay vaøo ñoù, coâ tham vaán ñoàng yù vôùi quan ñieåm cuûa Maïnh vaø thöøa nhaän raèng ñoâi khi cha meï coù theå coù aûnh höôûng maïnh chi phoái con caùi mình.

Ñi song song vôùi phaùt bieåu cuûa thanh thieáu nieân baèng caùch taùn ñoàng qan ñieåm cuûa em vaø phaûn

aùnh ngoân ngöõ cuûa em

Sau ñoù coâ tham vaán noùi vôùi Maïnh veà nhöõng vaán ñeà coù tính baûo maät nhö laø moät phaàn trong quaù trình laøm vieäc vaø cuøng vôùi em ñaït moät thoûa thuaän chung coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

Xaây döïng moái quan heä

Nhaø tham vaán baét ñaàu khaùm phaù caûm nghó cuûa Maïnh veà vieäc taïi sao meï em nghó raèng em phaûi ñi tham vaán. Trong noã löïc muoán xaùc ñònh caùc chuû ñeà chính vaø caùc vaán ñeà cuï theå cuûa Maïnh, nhaø tham vaán ñaõ hoûi : “Neáu meï em ñang ôû ñaây, em nghó baø seõ noùi gì veà ñieàu baø cho raèng em caàn ñöôïc tham vaán?”

Nhaän ñònh vaán ñeà baèng caùch söû duïng vieäc laéng nghe tích cöïc vaø

baèng caùc caâu hoûi ñi voøng

Maïnh baét ñaàu noùi veà vieäc meï ñaõ “quan taâm quaù ñaùng ñoái vôùi em” nhö theá naøo töø khi anh trai töï töû. Em cho bieát ñaõ nhaän thaáy söï buoàn phieàn cuûa meï vaø ñaõ leân tieáng söï quan taâm cuûa em veà khaû naêng ñaùp öùng vôùi tình huoáng cuûa meï, keå töø khi anh trai cheát. Coâ tham vaán söû duïng nhöõng kyõ naêng laéng nghe tích cöïc ñeå khuyeán khích Maïnh tieáp tuïc trao ñoåi.

Nhöõng kyõ naêng laéng nghe tích cöïc

Trong moät noã löïc hôn nhaèm xaây döïng moät moái quan heä tích cöïc vaø chaân thöïc, coâ tham vaán cho bieát coâ cuõng coù ñöôïc aán töôïng meï cuûa Maïnh cöïc kyø quan taâm ñeán em. Nhö laø keát quaû cuûa söï thoå loä naøy, ngöôøi tham vaán coù theå côûi môû chia seû quan ñieåm cuûa Maïnh veà meï vaø ñoàng yù vôùi nhaän xeùt cuûa em veà haønh vi quaån trí cuûa meï em.

Ñi song song vôùi trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân baèng söï thoå loä côûi môû vaø baèng söï taùn ñoàng vôùi quan ñieåm cuûa thanh thieáu nieân

Coâ tham vaán baây giôø chuyeån troïng taâm vaøo vieäc xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà chính yeáu cuûa chính Maïnh. Coâ ñöa ra phaûn hoài vôùi em veà tình traïng caûm xuùc cuûa coâ hieän nay khi nghe em noùi veà meï vaø môøi em noùi veà nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán caûm xuùc cuûa em. Em soâi noåi moâ taû meï em ñaõ öùng xöû nhö theá naøo khi baø ta “baát bình”

Baét ñaàu ñoái dieän vôùi vaán ñeà baèng caùch söû duïng phaûn hoài ñeå naâng

cao nhaän thöùc veà caùc vaán ñeà

Maïnh giaûi thích raèng haønh vi cuûa meï laø khoâng toát cho em. Trong khi laéng nghe caâu chuyeän cuûa Maïnh, coâ tham vaán nhaän xeùt veà traïng thaùi caûm xuùc cuûa em vaø quan saùt xem khi em noùi em ñaõ bò khích ñoäng vaø cho thaáy coù veû giaän nhö theá naøo.

Söû duïng caùc ñaùp öùng vaø phaûn aùnh ôû möùc toái thieåu

Maïnh giaûi thích raèng meï em toû ra “caêng thaúng” khi em öùng xöû moät caùch naøo ñoù. Baø khoùc vaø baûo em ñöøng maëc aùo quaàn cuûa ngöôøi anh ñaõ maát vaø so saùnh haønh vi cuûa em vôùi ngöôøi anh ñaõ maát (uoáng röôïu lu buø vaø co cuïm veà maët tình caûm). Maïnh noùi em caûm thaáy meï quaù troâng mong vaøo em. Coâ tham vaán toùm taét caùc laäp luaän vaø caûm xuùc cuûa Maïnh lieân quan ñeán haønh vi cuûa meï vaø ñoàng yù raèng meï em laø moät vaán ñeà ñoái vôùi em.

Xaùc ñònh vaán ñeà baèng caùch toùm taét

Maïnh noùi raèng em ñaõ cö xöû theo caùc caùch maø meï ñaõ moâ taû vaø ñoâi khi caùc haønh vi ñoù cuõng khoâng thích hôïp vôùi em, nhöng ñieàu quan troïng hôn laø em ñaõ quaù meät moûi vôùi öùng xöû cuûa meï vaø khoâng bieát phaûi laøm gì vôùi ñieàu ñoù. Vì Maïnh caûm thaáy nhö theå coâ tham vaán hieåu ñöôïc vò trí cuûa em, em ñaõ coù theå thoå loä caûm xuùc cuûa mình moät caùch côûi môû hôn.

Keát hôïp vôùi thanh thieáu nieân baèng caùch hoøa hôïp vôùi kieåu giao tieáp

cuûa thanh thieáu nieân

Trong suoát cuoäc noùi chuyeän, ñoâi khi Maïnh ñi voøng veøo, leäch höôùng. Coâ tham vaán cuõng ñi theo.

Song haønh vôùi giao tieáp cuûa thanh thieáu nieân

Maïnh keå veà nhieàu ngöôøi baø con, veà caùc anh chò em cuøng meï khaùc cha vaø moâ taû veà meï mình vaø gia ñình môû roäng. Qua caâu chuyeän cuûa mình em noùi daøi doøng veà moät gia ñình bò gaùnh chòu söï baïo haønh, söï chia ly, maát maùt vaø caùc toån thöông.

Söû duïng moät loaït caùc kyõ naêng tham vaán vi moâ veà laéng nghe tích

cöïc

Coâ tham vaán gôïi yù söû duïng bieåu ñoà theá heä ñeå giuùp Maïnh moâ taû.

Chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc

Coâ tham vaán quan saùt vaø laéng nghe cho ñeán khi cuoái cuøng Maïnh noùi veà vieäc em trôû neân caêng thaúng vaø giaän döõ theá naøo khi meï em cö xöû theo caùc caùch em ñaõ moâ taû ñeå ñaùp öùng caùc haønh vi cuûa em.

Söû duïng moät loaït caùc kyõ naêng tham vaán vi moâ

Coâ tham vaán hoøa vaøo cuøng aûnh höôûng caûm xuùc cuûa Maïnh vaø noùi raèng coâ cuõng caûm thaáy nhö vaäy neáu ôû vaøo cuøng tình huoáng cuûa Maïnh.

Song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Coâ tham vaán söû duïng caùc caâu hoûi theo thang ñieåm ñeå khaùm phaù quan ñieåm cuûa Maïnh veà söï tin töôûng cuûa meï veà nhu caàu tham vaán cuûa em. Moät thang ñieåm ñöôïc veõ treân baûng traéng, Maïnh ñöôïc ñeà nghò chæ ra möùc ñoä maø em tin laø meï thaáy em caàn phaûi ñi tham vaán. Em ñöôïc ñaët caâu hoûi : “Treân moät thang ñieåm töø 1 ñeán 10 maø 1 töông öùng vôùi möùc ñoä caàn ñöôïc giuaùp ñôõ thaät söï vaø 10 laø khoâng caàn ñöôïc giuùp ñôõ chuùt naøo, em nghó laø meï em nghó em ôû möùc ñoä naøo?”. Maïnh tin raèng meï seõ ñaët em ôû möùc ñoä 2 hoaëc 3. Nhaèm khaùm phaù nhaän thöùc cuûa chính Maïnh veà söùc baät vaø khaû naêng öùng phoù cuûa em. Em ñöôïc hoûi : “Em nghó laø em ôû ñaâu treân thang ñieåm töø 1 ñeán 10”. Em ñaët mình ôû möùc ñoä 6.

Chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc

Coâ tham vaán khaúng ñònh vaø ñaùnh giaù nhaän thöùc cuûa Maïnh raèng em öùng phoù toát hôn laø meï em nghó veà em.

Khaúng ñònh vaø ñaùnh giaù

Ñeå hieåu ra ñöôïc vaø ñaùnh giaù nhaän thöùc cuûa Maïnh veà chính khaû naêng öùng phoù cuûa em moät caùch ñaày ñuû hôn, coâ tham vaán cho thaáy raèng coâ boái roái vì maëc duø Maïnh noùi raèng em tin em thích öùng phoù hôn laø meï nghó, nhöng em khoâng xeáp ñieåm em caän ñænh cuûa thang ñieåm.

Ñaùnh giaù vaán ñeà baèng caùch söû duïng caâu hoûi thaùch ñoá

Nhö laø keát quaû cuûa söï thaùch ñoá cuûa coâ tham vaán, Maïnh baét ñaàu keå laïi quaù trình buoàn khoå cuûa chính mình keå töø laàn ñaàu tieân em nghe tin veà caùi cheát cuûa anh trai. Coâ tham vaán tích cöïc laéng nghe trong khi Maïnh giaûi thích raèng em ñaõ heát buoàn roài vaø trôû laïi cuoäc soáng cuûa mình.

Laéng nghe tích cöïc

Khi Maïnh tieáp tuïc noùi, coâ tham vaán quan saùt thaáy laø em trôû neân baát an, ít töï tin vaø cuoái cuøng thì im laëng. Coâ tham vaán nghi ngôø raèng Maïnh ñang bò caûm xuùc veà caùi cheát cuûa anh. Coâ quyeát ñònh taäp trung vaán ñeà ngay vaøo traïng thaùi tình caûm hieän nay cuûa Maïnh.

Quan saùt

Coâ tham vaán giuùp Maïnh tieáp caän vôùi nhöõng caûm xuùc vaø suy nghó cuûa mình baèng caùch xaùc ñònh nhöõng xuùc caûm theå chaát vaø noái keát chuùng vôùi nhöõng caûm xuùc vaø suy nghó cuûa em.

Duøng nhöõng caâu nhaän ñònh phaûn hoài ñeå naâng cao nhaän thöùc

Maïnh khoùc vaø noùi veà anh mình vaø vieäc mình maát anh. Ñaùp öùng vaø phaûn hoài ôû möùc toái

Em thaáy raèng trong quaù khöù em ñaõ leä thuoäc vaøo anh xem anh nhö laø cha vaø seõ töø ñaây khoâng coù theå coøn coù hoã trôï hoaëc ñöôïc khuyeân baûo.

thieåu

Coâ tham vaán öùng phoù vôùi vaán ñeà veà söï sôï haõi vaø tính deã bò toån thöông cuûa Maïnh baèng caùch söû duïng moät kyõ thuaät taâm kòch (psychodramatic technique) ñeå taêng cöôøng nhaän thöùc cuûa Maïnh veà chính söùc maïnh, söï khoân ngoan vaø khaû naêng baåm sinh cuûa em ñeå giaûi quyeát vaán ñeàn. Coâ tham vaán giuùp Maïnh boäc loä ra ngoaøi söï sôï haõi cuûa em, ñöôïc töôïng tröng baèng moät goái maøu vaø khuyeán khích cuoäc ñoái thoaïi giöõa Maïnh vaø “noãi sôï haõi” cuûa mình.

Chieán löôïc saùng taïo

Ñeå hoaøn chænh vieäc söû duïng chieán löôïc saùng taïo coâ tham vaán giuùp Maïnh khaùm phaù nhöõng caûm xuùc tình caûm hieän nay ñeå em coù theå theå hieän baèng lôøi vaø caûm thaáy töï chuû hôn.

Söû duïng moät loaït caùc kyõ naêng vi moâ veà tham vaán

Maïnh tieáp tuïc noùi veà söï nuoái tieác cuûa em ñaõ khoâng noùi vôùi anh laø em ñaõ ñaùnh giaù anh cao nhö theá naøo nhö laø moät khuoân maãu ñeå baét chöôùc theo vaø em ñaõ tin töôûng anh nhö theá naøo.

Laéng nghe tích cöïc

Coâ tham vaán giuùp Maïnh öùng phoù vôùi vaán ñeà em ñaõ boû lôõ cô hoäi noùi vôùi anh trai. Coâ tham vaán ñaõ söû duïng kyõ thuaät hai gheá (two – chair technique) ñeå giuùp Maïnh ñoùng vai trong moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa em vaø anh trai. Trong cuoäc ñoái thoaïi naøy, Maïnh theå hieän nhöõng caûm xuùc vaø suy nghó tröôùc ñaây ñaõ khoâng ñöôïc theå hieän.

Chieán löôïc saùng taïo

Vieäc söû duïng chieán löôïc treân ñaõ giuùp Maïnh tieáp caän nhöõng suy nghó khaùc. Em giaûi thích raèng em khaù gioáng anh trai. Em cuõng theå hieän caùc caûm xuùc tình caûm ñoái vôùi anh trai vaø theå hieän söï giaän doãi anh vì ñaõ coù haønh vi töï töû.

Phaûn aùnh caûm xuùc vaø noäi dung

Ñeå khaùm phaù söï khaùc bieät giöõa Maïnh vaø anh trai vaø ñeå ñaùp öùng nhu caàu thanh thieáu nieân ñi tìm moät baûn saéc rieâng vaø ñoäc ñaùo ôû Maïnh, coâ tham vaán khuyeán khích Maïnh veõ ra hai danh saùch. Moät danh saùch lieät keâ nhöõng ñieåm maø em gioáng anh trai vaø danh saùch kia nhöõng caùch maø em khoâng gioáng anh trai. Maïnh thích thuù thöïc hieän ñieàu naøy.

Söû duïng chieán löôïc nhaän thöùc ñeå neâu roõ nhöõng khaùc bieät thoâng qua vieäc söû duïng moät danh saùch thaáy

ñöôïc

Qua vieäc naøy, tieáp dieãn moät thaûo luaän veà nhöõng tieân ñoaùn cuûa Maïnh lieân quan ñeán nhöõng haønh vi cuûa chính em trong töông lai. Coâ tham vaán naém laáy cô hoäi naøy giuùp Maïnh khaùm phaù nhöõng muïc tieâu trong loái soáng cuûa

Chieán löôïc nhaän thöùc

em. Baây giôø xem ra em coù veû thoaûi maùi hôn vaø xem ra baèng loøng vôùi chính mình. Sau khi cuoäc thaûo luaän naøy chaám döùt, coâ tham vaán naém laïi vaán ñeà baèng moät caâu hoûi chuyeån tieáp ñeå höôùng söï chuù yù cuûa Maïnh trôû laïi vaán ñeà tröôùc ñaây lieân quan ñeán vieäc meï em thaáy em caàn ñöôïc trôï giuùp veà tham vaán. Baèng caùch söû duïng moät thang ñieåm töø 1 ñeán 10, coâ tham vaán hoûi Maïnh töôûng töôïng meï em seõ öùng xöû khaùc theá naøo neáu baø coù ñieåm 10. Thay vì traû lôøi caâu hoûi naøy, Maïnh baét ñaàu cöôøi vaø noùi raèng em seõ phaûi thay ñoåi thaønh moät con ngöôøi môùi hoaøn toaøn ñeå meï coù ñieåm 10.

Song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân vaø söû duïng söï

haøi höôùc

Coâ tham vaán laëp laïi vaø hoøa vaøo keát quaû cuûa Maïnh ñeå ñaùnh giaù cao vaø taêng cöôøng caùc ñaùp öùng cuûa em

Song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Coâ tham vaán hoûi : “Em coù theå suy nghó coù khi naøo maø em khoâng coøn toû ra caêng thaúng vì phaûi lo laéng cho em”. Maïnh coù theå xaùc ñònh moät vaøi vieäc ngoaïi leä khoâng laøm meï caêng thaúng. Ñoù laø nhöõng dòp Maïnh maëc aùo quaàn cuûa chính em vaø meï ñaõ khen em ñeïp. Maïnh cuõng coù theå nhaän thaáy nhöõng khi maø meï tích cöïc vôùi em thì em ít ñoái nghòch vôùi meï.

Söû duïng caâu hoûi veà ngoaïi leä

Tuy nhieân, theo Maïnh, maëc aùo quaàn cuûa anh vaø söû duïng caùc ñoà duøng cuûa anh ñem laïi söï an uûi cho em. Maïnh thaáy ñöôïc tính löôõng nan lieân quan ñeán vieäc laøm theá naøo ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuûa chính mình vaø ñoàng thôøi traùnh xung ñoät vôùi meï. Em ñöôïc khuyeán khích moâ taû laøm theá naøo vaãn maëc aùo quaàn cuûa anh trai vöøa giöõ quan heä vôùi meï.

ÖÙng phoù vaán ñeà baèng caùch söû duïng caùc caâu hoûi höôùng veà töông

lai

Coâ tham vaán khuyeán khích Maïnh söû duïng moät baøi taäp veà giaûi quyeát vaán ñeà ñeå tìm ra nhöõng khaû naêng, nhöõng choïn löïa lieân quan ñeán vaán ñeà nan giaûi. Maïnh tieáp tuïc noùi vaø gôïi ra nhöõng thoûa hieäp ñeå caû meï vaø em ñeàu caûm thaáy haïnh phuùc hôn.

Chieán löôïc nhaän thöùc

Maïnh tieáp tuïc cho thaáy em khoâng chaéc chaén coù theå coù “moät vuøng hoaøn toaøn khoâng coù caêng thaúng” giöõa em vaø meï. Em moâ taû öôùc muoán ñoäc laäp hôn vôùi meï vaø gia ñình. Coâ tham vaán bình thöôøng hoùa thaùi ñoä cuûa Maïnh baèng caùch gôïi ra raèng öôùc muoán cuûa em muoán taùch khoûi gia ñình vaø trôû thaønh moät caù theå laø ñieàu bình thöôøng ñoái vôùi moät thanh thieáu nieân.

Söû duïng söï bình thöôøng hoùa

Coâ tham vaán chia seû vôùi Maïnh veà khoù khaên cuûa meï coâ khi coâ coøn laø thanh thieáu nieân vaø muoán ñoäc laäp hôn. Thoâng tin naøy cho pheùp Maïnh khaùm phaù caûm xuùc cuûa

Vieäc töï thoå loä cuûa coâ tham vaán ñaõ truyeàn ñi nhöõng thoâng tin höõu ích

meï em nhö theá naøo vaøo thôøi ñieåm maø baø maát ñöùa con trai lôùn nhaát. Em coù theå hình dung vaø hieåu caùc haønh vi cuûa meï vaø do ñoù em caûm thaáy thoaûi maùi hôn vôùi tình traïng hieän nay cuûa mình.

Tieáp tuïc theo doõi Maëc duø Maïnh ñaõ quyeát ñònh moät cuoäc heïn tham vaán khaùc seõ coù theå giuùp em nhieàu hôn, nhöng em ñaõ khoâng trôû laïi. Meï cuûa Maïnh – baø Cuùc – ñaõ lieân heä vôùi coâ tham vaán ñeå noùi Maïnh ñaõ coù theå trao ñoåi vôùi baø côûi môû hôn veà vieäc em boû hoïc vaø coù döï ñònh trôû laïi tröôøng ñeå hoïc ngheà. Baø Cuùc cuõng baùo caùo raèng Maïnh ñang quan heä vôùi nhoùm baïn rieâng cuûa mình vaø trong khi vaãn tieáp tuïc taäp taønh thöû uoáng röôïu thì em ñaõ boû vieäc nhaäu nheït say söa tröôùc ñaây. Maïnh ñaõ baét ñaàu hình thaønh quan heä gaàn guõi hôn vôùi ngöôøi anh cuøng meï khaùc cha – teân laø Bieân. Trong khi baø Cuùc caûm thaáy baø vaø Maïnh khoâng coøn gaàn guõi nhö tröôùc ñaây, baø thöøa nhaän raèng em ñaõ öùng xöû bình thöôøng nhö “moät beù trai thuoäc löùa tuoåi em”. Baø cuõng nhaän thaáy Maïnh tieáp tuïc maëc aùo quaàn vaø söû duïng ñoà duøng cuûa ngöôøi anh trai. Tuy nhieân, haønh vi cuûa em baây giôø ít laøm baø lo laéng do nhöõng thay ñoåi tích cöïc khaùc cuûa em maø baø ñaõ nhaän thaáy.

Nhaän xeùt veà tröôøng hôïp ñieån hình 1 Vì anh trai cuûa Maïnh ñaõ töï töû, vaán ñeà quan troïng ñoái vôùi nhaø tham vaán laø caûnh giaùc vôùi baát cöù daáu hieäu naøo coù theå cho thaáy chính Maïnh coù theå ñang cöu mang yù töôûng töï töû. Neáu khoâng coù nhöõng daáu hieäu ñoù, nhaø tham vaán coù theå tin vaø chaáp nhaän yù kieán cuûa Maïnh vaán ñeà laø ôû meï em chöù khoâng phaûi ôû em. Baèng caùch chaáp nhaän nhö vaäy, Maïnh ñaõ coù theå xem xeùt laïi yù töôûng cuûa mình veà chính em vaø veà haønh vi cuûa meï. Tröôøng hôïp ñieån cöùu 2 : Lan ñöôïc ñöa tôùi tham vaán do moät nhaân vieân phuï traùch thanh thieâ1u nieân cuûa moät chöông trình thích nghi thanh thieâ1u nieân. Lan laø moät thieáu nöõ 16 tuoåi ñöôïc ñöa tôùi tham vaán do nhöõng moái quan taâm veà haønh vi cuûa em. Lan ñöôïc moâ taû nhö coù nhöõng haønh vi khoâng chính chaén nhö noùi laùo, aên caép, maát veä sinh, coù nhieàu trieäu chöùng theá chaát vaø loøng töï troïng keùm. Hieän nay Lan laø keû voâ gia cö. Em khoâng coù chuùt e ngaïi naøo veà vieäc tham vaán vaø tin raèng coù leõ em caàn ñöôïc giuùp ñôõ. Caùc phieân tham vaán Sau ñaây laø vieäc moâ taû caùc phieân tham vaán. Ñaây khoâng phaûi laø moät bieân baûn ñuùng nguyeân vaên nhöng laø toùm taét veà nhöõng ñieàu xaûy ra trong caùc phieân tham vaán, moãi phieân khoaûng moät giôø ñoàng hoà.

Phieân tham vaán Caùc kyõ naêng vaø chieán löôïc ñöôïc nhaø tham vaán söû duïng

Lan ñeán sôùm vaøo buoåi heïn. Trong phoøng ñôïi em huyeân thuyeân noùi vaø khi gaëp nhaø tham vaán em bình luaän veà aùo quaàn nhaø tham vaán ñang maët. Nhaø tham vaán ñaùp öùng laïi moät caùch thaân maät, hoøa vaøo söï thaân thieän vaø gioïng ñieäu cuûa Lan.

Song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân vaø söû duïng caùc kyõ naêng taïo quan heä

Nhaø tham vaán quan saùt thaáy Lan tieáp tuïc giao tieáp moät caùch naøo ñoù hôi bò khích ñoäng nhöng laø thoâng thöôøng ñoái vôùi em vaø noùi chung xem ra em khoâng quan taâm ñeán nhöõng giôùi haïn cuûa chính mình hoaëc ranh giôùi caù nhaân cuûa ngöôøi khaùc. Nhaø tham vaán ghi nhaän Lan thieáu söï phaân bieät ranh giôùi.

Nhaän ñònh vaán ñeà baèng caùch quan saùt

Nhaø tham vaán môøi Lan vaøo phoøng tham vaán vaø laøm vieäc vôùi em baèng caùch khen em veà vieäc em raát thoaûi maùi khi ñi vaøo moät tình huoáng môùi vaø cho bieát raèng ñoái vôùi nhieàu thanh thieáu nieân, tình traïng tham vaán coù theå laø moät aùp böùc. Lan xem ra khoâng bò aûnh höôûng bôûi phaûn hoài naøy, em tin raèng ñaây laø mong öôùc cuûa em seõ ñöôïc thoå loä vaø trao ñoåi moïi ñieàu veà em ñeå nhaø tham vaán coù theå giuùp em. Em noùi raèng em coù nhieàu vaán ñeà vaø caàn nhieàu giuùp ñôõ. Nhaø tham vaán ghi nhaän raèng ñaây laø ñieàu khoâng nhaát quaùn vôùi ñieàu Lan ñaõ noùi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc tröôùc khi ñeán choã tham vaán vaø nghi raèng Lan laø moät thieáu nöõ raát leä thuoäc.

Khaúng ñònh, bình thöôøng hoùa, vaø song haønh vôùi trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Nhaø tham vaán noùi vôùi Lan raèng coâ bieát coù nhieàu ngöôøi khaùc ñang giuùp Lan vaø hoûi em caûm thaáy theá naøo. Lan tin raèng vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñang giuùp em, em coù theå co khaû naêng ngöng nhöõng caùch öùng xöû ñem laïi cho em nhöõng raéc roái. Nhaø tham vaán ghi nhaän raèng Lan döïa treân söï kieåm soaùt töø ngoaøi ñeå xöû lyù haønh vi cuûa em vaø khoâng nhaän traùch nhieäm caù nhaân veà ñieàu naøy.

Ñaùnh giaù vaán ñeà baèng caùch söû duïng caâu hoûi môû

Sau ñoù nhaø tham vaán noùi vôùi Lan veà tính baûo maät nhö laø moät phaàn cuûa quaù trình laøm vieäc vaø ñi ñeán moät thoûa thuaän chung coù theå chaáp nhaän ñöôïc veà vaán ñeà naøy.

Xaây döïng quan heä

Nhaø tham vaán tích cöïc laéng nghe Lan baét ñaàu töï giaùc thoå loä nhöõng thoâng tin veà nhöõng kinh nghieäm thôøi thô aáu vaø em tieáp tuïc giöõ quan heä vôùi cha vaø meï nhö theá naøo. Cha meï em ñaõ ly thaân khi em coøn nhoû. Lan luoân luoân laø ngöôøi khôûi xöôùng caùc moái lieân laïc naøy.

Laéng nghe tích cöïc

Suoát buoåi tham vaán thöù nhaát, Lan laø ngöôøi thích noùi, dieãn ñaït ñöôïc, hay lo aâu vaø boái roái ñoái vôùi nhöõng kyù öùc

Laéng nghe tích cöïc vaø quan saùt ñeå nhaän ñònh vaán ñeà

quaù khöù vaø hieän taïi. Coâ tham vaán quan saùt thaáy Lan caàn coøn veà chính mình vaø veà caùc kinh nghieäm cuûa em vaø ñoâi khiem khoù phaân bieät ñöôïc nhöõng kinh nghieäm cuûa quaù khöù vaø hieän nay. Trong buoåi tham vaán, coâ tham vaán ñeà nghò Lan veõ sô ñoà theá heä ñeå moâ taû heä thoáng gia ñình phöùc taïp cuûa em.

Chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc

Sau ñoù coâ tham vaán khaúng ñònh vaø khen Lan vì em coù theå moâ taû chi tieát caùc kinh nghieäm caù nhaân trong heä thoáng gia ñình phöùc taïp cuûa em.

Khaúng ñònh

Khi coâ chia seû thoâng tin naøy, thì quan saùt thaáy Lan noùi nhanh vaø coù veû boàn choàn veà maët theå chaát. Coâ tham vaán phaûn hoài vôùi Lan veà nhaän xeùt naøy.

Quan saùt vaø phaûn hoài

Lan ñöôïc ñeà nghò coá nhaän ra nhöõng caûm xuùc coù theå cuûa söï baát an vaø qua vieäc laøm nhö vaäy ñeå tieáp xuùc vôùi nhöõng caûm xuùc vaø suy nghó cuûa em.

Duøng caâu hoûi môû

Lan moâ taû söï boàn choàn cuûa em laø do söï khích ñoäng gaëp moät con ngöôøi môùi vaø noùi veà chính mình vaø gia ñình mình. Tuy nhieân, em thöøa nhaän laø quaù trình trao ñoåi naøy laøm em caûm thaáy caêng thaúng. Coâ tham vaán giuùp Lan khaùm phaù nhöõng caûm xuùc cuûa em baèng caùch theå hieän ra beân ngoaøi noãi lo aâu. Baèng caùch söû duïng caùc chieác goái nhö laø bieåu töôïng, coâ tham vaán giuùp Lan taïo söï ñoái thoaïi giöõa em vaø noãi lo aâu cuûa em.

Chieán löôïc saùng taïo

Trong baøi taäp naøy, ñieàu roõ raøng ñoái vôùi Lan vaø coâ tham vaán laø Lan caûm thaáy raát deã bò toån thöông veà maët tình caûm khi phaûi boäc loä theâm thoâng tin. Coâ tham vaán phaûn hoài cho Lan nhaän ñònh raèng söï thoâng hieåu vaø noãi lo aâu trong hoaøn caûnh hieän nay laø chuyeän bình thöôøng.

Bình thöôøng hoùa

Coâ tham vaán chia seû nhöõng kinh nghieäm caù nhaân ñeå cuûng coá nhaän ñònh phaûn hoài naøy.

Töï thoå loä song song vôùi trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Vieäc nhaän thöùc cuûa Lan veà noãi lo aâu cuûa mình ñöôïc naâng cao giuùp em khaùm phaù ra raèng ñeå thoå loä nhieàu thoâng tin hôn nöõa, caàn phaûi taïo ra moät moái quan heä tin töôûng. Em noùi raèng kinh nghieäm cuûa em trong quaù khöù veà söï tin töôûng trong caùc moái quan heä gaàn guõi laø tieâu cöïc. Coâ tham vaán nhaéc laïi vôùi Lan laø em coù quyeàn choïn löïa thoå loä hay khoâng. Söï thaûo luaän tieáp dieãn sau ñoù lieân quan ñeán vieäc Lan coù saün saøng tieáp tuïc tham vaán hay khoâng.

Söû duïng nhieàu kyõ naêng tham vaán vi moâ

Coâ tham vaán giuùp Lan khaùm phaù caùc khaû naêng vaø choïn löïa lieân quan ñeán caùc cuoäc tham vaán sau baèng caùch söû duïng moät kyõ thuaät giaûi quyeát vaán ñeà. Lan hôïp ñoàng

Chieán löôïc nhaän thöùc

tham döï boán phieân tham vaán nöõa. Em xaùc ñònh muïc tieâu cho caùc phieân tham vaán naøy laø khaùm phaù caùc vaán ñeà cuûa em lieân quan ñeán söï tin töôûng trong caùc moái quan heä. Buoåi tham vaán thöù hai Lan ñeán buoåi heïn tham vaán vôùi daùng veû e deø vaø ngaäp ngöøng hôn buoåi heïn tröôùc. Coâ tham vaán hoûi em vieäc trôû laïi tham vaán töông töï caùi gì. Lan thaáy töông töï kinh nghieäm ñi nha só.

Xaây döïng quan heä vaø nhaän ñònh vaán ñeà baèng caùc caâu hoûi môû

Coâ tham vaán tieáp tuïc söû duïng aån duï cuûa Lan baèng caùch thoå loä noãi sôï haõi cuûa chính coâ khi phaûi tôùi nha só, Lan vaø coâ tham vaán chuyeän troø qua laïi, phaûn aùnh quan ñieåm cuûa moãi ngöôøi vaø taêng cöôøng caùc caûm xuùc cuûa moãi moät ngöôøi trong vieäc ñi nha só.

Chieán löôïc bieåu tröng vaø song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Coâ tham vaán thoå loä caùc kyõ thuaät maø chính coâ ñaõ söû duïng ñeå laøm bôùt caêng thaúng khi phaûi ñeán nha só vaø môøi Lan suy nghó veà nhöõng chieán löôïc cuûa chính em. Cuøng vôùi Lan, coâ tham vaán khaùm phaù xem thöû em coù theå phoå quaùt hoùa nhöõng chieán löôïc ñaùp öùng naøy vôùi tình huoáng tham vaán khoâng.

Töï thoå loä vaø söû duïng chieán löôïc nhaän thöùc

Lan nhaän ra raèng ñoái vôùi em ñieàu quan troïng laø phaûi töï chuû vaø cuøng vôùi coâ tham vaán Lan trao ñoåi caùc caùch ñeå ñieàu naøy coù theå xaûy ra trong suoát cuoäc tham vaán.

Ñoái dieän vôùi vaán ñeà

Coâ tham vaán hoûi veà taâm traïng cuûa em vaø xem thöû söï vieäc coù toát hôn hoaëc khaùc hôn keå töø buoåi tham vaán tröôùc.

Caâu hoûi giaû ñònh coù thay ñoåi

Lan ñaõ coù theå nhaän ra raèng trong buoåi tham vaán vöøa qua em ñaõ quyeát ñònh tìm hieåu moät vaøi vaán ñeà quan troïng trong cuoäc soáng cuûa em vaø baây giôø em raát löôõng löï tröôùc quyeát ñònh treân. Coâ tham vaán khuyeán khích Lan tìm hieåu caùc ruûi ro lieân quan ñeán quyeát ñònh treân baèng caùch giuùp Lan nhaän ra caùi ñöôïc vaø caùi maát lieân quan ñeán quyeát ñònh cuûa em.

Chieán löôïc nhaän thöùc

Sau ñoù Lan caûm thaáy thoaûi maùi tieán haønh tìm hieåu muïc tieâu cuûa söï tin töôûng vaø trung thöïc trong caùc moái quan heä. Coâ tham vaán ñeà nghò coù theå khôûi ñaàu khaùm phaù caùc moái quan heä quaù khöù vaø hieän nay cuûa em baèng caùch söû duïng caùc con thuù nhoû nhö laø bieåu töôïng töôïng tröng cho gia ñình em.

Chieán löôïc bieåu töôïng

Töø phieân tham vaán naøy noåi leân maáy vaán ñeà : 1�Lan tin raèng em coù traùch nhieäm trong cuoäc hoân nhaân

thaát baïi cuûa cha meï em.

Söû duïng nhieàu kyõ naêng tham vaán vi moâ

2�Kinh nghieäm cuûa Lan veà thôøi thô aáu cuûa mình raát laø chao ñaûo vôùi vieäc cha meï nhieàu laàn xa nhau ñöa ñeán haäu quaû nhieàu laàn em soáng vôùi ngöôøi naøy, nhieàu laàn vôùi ngöôøi kia.

3�Em tin laø ñaõ bò laïm duïng bôûi ngöôøi tình cuûa meï khi trong moät giai ñoaïn 2 – 3 naêm vaø meï em khoâng tin khi em thoå loä ñieàu naøy.

4�Lan tin raèng cha meï em caû hai ngöôøi ñeàu khoâng thích em vaø anh chò em cuûa em ñöôïc cha meï thöông hôn.

5�Noåi leân vaán ñeà Lan coù moät ao öôùc maïnh meõ gaàn guõi vôùi cha hôn laø vôùi meï. Em tin raèng khoâng theå tin töôûng meï.

Lan ñaõ coù theå nhaän ra caùc vaán ñeà chính cuûa em vôùi caùc caûm xuùc : � khoâng ñöôïc chaêm soùc khi coøn nhoû � khoâng coù naêng löïc � bò boû beâ

* Buoåi tham vaán thöù ba : Lan ñi ñeán vaø than laø caûm thaáy bò beänh. Coâ tham vaán thaêm doø “beänh” cuûa Lan vaø chia seû vôùi Lan veà nhöõng laàn beänh cuûa coâ.

Töï thoå loä vaø song haønh vôùi söï trao ñoåi cuûa thanh thieáu nieân

Coâ tham vaán tìm hieåu ñoái vôùi Lan bò beänh laø theá naøo. Söû duïng caùc caâu hoûi, phaûn aùnh vaø toùm taét

Coâ tham vaán khuyeán khích Lan lieät keâ moät danh saùch caùc ñieàu lôïi khi bò beänh vaø caùc ñieàu baát lôïi khi bò beänh. Lan thaáy moät caùi lôïi chính cuûa bò beänh laø coù cô hoäi ñöôïc chaêm soùc. Em tin raèng baát lôïi cuûa vieäc bò beänh laø haäu quaû cuûa vieäc bò beänh laø maát khaû naêng. Em thaáy coù töông töï giöõa kinh nghieäm bò beänh vaø kinh nghieäm khi coøn laø ñöùa beù.

Chieán löôïc nhaän thöùc

Coâ tham vaán hoûi coù phaûi nhöõng kinh nghieäm cuûa em khi coøn laø moät ñöùa beù coù theå giaûi thích thaùi ñoä ---------------- cuûa em veà caùc moái quan heä tin töôûng vôùi ngöôøi khaùc khoâng. Trong khi, moät maët nhöõng moái quan heä coù theå cho em cô hoäi ñöôïc chaêm soùc, maët kia chuùng coù theå daãn ñeán caûm nghó lo aâu trong tröôøng hôïp chuùng laøm maát naêng löïc.

Söû duïng nhieàu kyõ naêng tham vaán vi moâ keå caû caùc caâu hoûi

Lan phaûn öùng töï veä laïi baèng caùch noùi raèng em coù caû “traêm” ngöôøi baïn. Trong cuoäc noùi chuyeän xem ra Lan khoâng theå hieåu ñöôïc söï khaùc bieät giöõa moái quan heä gaàn guõi vaø caùc quan heä môùi ñöôïc xaùc laäp.

Söû duïng nhieàu kyõ naêng tham vaán vi moâ

Coâ tham vaán quyeát ñònh söû duïng moâ hình voøng troøn ñeå giuùp Lan nhaän ra nhöõng söï khaùc nhau veà söï gaàn guõi vaø khoaûng caùch trong caùc moái quan heä vaø nhu caàu caàn coù nhöõng ranh giôùi khaùc nhau. Lan ñaõ coù theå nhaän ra töø voøng troøn caùc moái quan heä xaõ hoäi cuûa em ai laø ngöôøi maø em caàn söï gaàn guõi vaø ai laø keû maø em caàn coù khoaûng caùch hôn. Em khoâng tin em coù khaû naêng giöõ caùc ranh giôùi em muoán coù. Em quyeát ñònh tieáp tuïc tìm.

Chieán löôïc taâm lyù – giaùo duïc

* Buoåi tham vaán thöù tö : Lan ñeán cuoäc heïn vaø coâ tham vaán thaáy em toû ra chöøng möïc hôn, ít bieåu loä tình caûm hôn caùc laàn khaùc.

Quan saùt

Coâ tham vaán tìm hieåu möùc ñoä thoaûi maùi cuûa Lan khi tieáp tuïc ñi tham vaán vaø tìm hieåu caùc caûm xuùc vaø suy nghó hieän nay cuûa em.

Xaây döïng quan heä

Lan thích tieáp tuïc khaùm phaù nhöõng vaán ñeà veà söï tin töôûng trong caùc moái quan heä vaø nhaéc nhôû nhaø tham vaán veà muïc tieâu ñaõ ñöôïc ñöa ra trong tuaàn leã ñaàu. Trong

Chieán löôïc saùng taïo

buoåi tham vaán, coâ tham vaán choïn moät chieán löôïc saùng taïo baèng caùch söû duïng caùc goái maøu ñeå töôïng tröng cho hai ñaàu cuûa moät ñöôøng chuoãi lieân tuïc. Ñieàu naøy giuùp Lan nhaän ra hai cöïc cuûa vieäc hoaøn toaøn tin töôûng vaø khoâng tin töôûng chuùt naøo. Coâ tham vaán khuyeán khích Lan khaùm phaù vaø neám traûi nhöõng phaûn öùng tình caûm cuûa em khi cô theå em di chuyeån doïc theo con ñöôøng giöõa hai goái. Nhöõng vaán ñeà keá tieáp noåi leân lieân quan ñeán vieäc kieåm soaùt söï gaàn guõi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Lan baét ñaàu hieåu em coù theå choïn löïa “ñöùng” ñaâu treân ñöôøng chuoãi lieân tuïc veà söï gaàn guõi. Coâ tham vaán söû duïng nhöõng chieán löôïc haønh vi nhaän thöùc (cognitive behavioral strategies) ñeå giuùp Lan khaùm phaù nhöõng nguy cô vaø haäu quaû cuûa vieäc kieåm soaùt söï gaàn guõi vôùi caùc keû khaùc trong caùc moái quan heä.

Chieán löôïc nhaän thöùc

* Buoåi tham vaán thöù naêm : Coâ tham vaán hoûi caùc caâu hoûi giaû thieát coù nhöõng thay ñoåi ñaõ xaûy ra trong tuaàn qua ñeå tìm hieåu xem tuaàn qua ñaõ nhö theá naøo ñoái vôùi Lan.

Caùc caâu hoûi giaû ñònh söï thay ñoåi

Lan vui veû thuaät laïi tuaàn qua caùc söï vieäc ñaõ ñoåi khaùc vôùi em nhö theá naøo. Em ñaõ coù kinh nghieäm ñöa ra choïn löïa veà möùc ñoä lieân heä cuûa em vôùi caùc ngöôøi khaùc vaø coù ñöôïc kinh nghieäm thaáy mình coù quyeàn quyeát ñònh. Coâ tham vaán ghi nhaän thaønh coâng cuûa em khaù lyù thuù vaø khen ngôïi em.

Xaây döïng quan heä vaø vui veû nhaäp cuoäc

Lan thöøa nhaän ñaõ coù luùc khi söï tin töôûng cuûa em suïp ñoå thì haäu quaû laø em caûm thaáy mình khoâng coù giaù trò, baát xöùng trong moät soá quan heä. Ñieàu naøy ñaõ xaûy ra khi em coá gaéng lieân laïc vôùi cha.

Laéng nghe tích cöïc

Coâ tham vaán ñeà nghò Lan veõ chính em nhö laø “caây aên traùi” ñeå söû duïng aån duï naøy khaùm phaù nhaän thöùc cuûa chính Lan veà mình. Trong quaù trình veõ roõ raøng Lan coù nhöõng nhaän thöùc tieâu cöïc veà mình lieân quan ñeán vieäc khoâng ñöôïc giuùp ñôõ vaø xem mình nhö laø naïn nhaân.

Chieán löôïc saùng taïo

Coâ tham vaán giuùp Lan boäc loä vieäc xem mình laø naïn nhaân vaø taùch caùi naøy ra khoûi em ñeå em coù theå thaáy noù nhö laø moät thöïc theå rieâng bieät. Coâ tham vaán khuyeán khích Lan choïn moät bieåu töôïng ñeå töôïng tröng cho vieäc xem mình laø naïn nhaân vaø ñoái thoaïi vôùi bieåu töôïng ñoù.

Chieán löôïc bieåu töôïng

Coâ tham vaán nhaéc nhôû Lan raèng boán phieân tham vaán trong hôïp ñoàng ñaõ ñöôïc chaáp nhaän vaøo cuoái buoåi tham vaán thöù nhaát nay ñaõ heát, nhöng cho em quyeàn choïn löïa

Duy trì quan heä

tieáp tuïc neáu em muoán. Lan quyeát ñònh em thích ñeán moät phieân tham vaán nöõa. Vaø thoûa thuaän ñoù laø phieân keát thuùc. * Buoåi tham vaán thöù saùu : Lan cho thaáy taâm traïng ñöôïc höùng khôûi, gia taêng söï laïc quan vaø moâ taû vieäc gaëp nhöõng ngöôøi khaùc trong tuaàn tröôùc moät caùch tích cöïc. Lan ñaõ baét ñaàu coù keát hoaïch di chuyeån töø maùi aám daønh cho thanh thieáu nieân sang choã ôû chia phoøng vôùi baïn beø. Coâ tham vaán cuûng coá caùc muïc tieâu cuûa Lan vaø môøi Lan moâ taû keá hoaïch cuûa em ñeå thöïc hieän caùc muïc tieâu treân.

Chieán löôïc nhaän thöùc

ÔÛ thôøi ñieåm naøy Lan quyeát ñònh khoâng tieáp tuïc tôùi tham vaán nöõa. Em moâ taû cuoäc soáng cuûa em hieän nay laø khaù ñaày ñuû. Coâ tham vaán xaùc nhaän quyeát ñònh cuûa em keát thuùc tham vaán.

Khaúng ñònh

Theo doõi

Khi thöøa nhaän raèng Lan coù theå trôû laïi tham vaán vaøo moät thôøi ñieåm sau, coâ tham vaán tin raèng ñieàu quan troïng ñoái vôùi Lan laø neám traûi moät giai ñoaïn hoäi nhaäp vaø cö xöû nhö moät thanh thieáu nieân bình thöôøng maø khoâng caàn giuùp ñôõ baèng tham vaán. Ñieàu naøy coù theå giuùp em trong töông lai tieáp tuïc nhaân ra söùc maïnh, khaû naêng vaø thôøi cô cuûa mình khi em phaûi hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm veà cuoäc soáng cuûa mình. Nhaän xeùt veà tröôøng hôïp ñieån hình thöù 2 : Tröôøng hôïp naøy raát khaùc vôùi tröôøng hôïp cuûa Maïnh ôû tröôøng hôïp ñieån hình 1. Trong tröôøng hôïp cuûa Maïnh, coù theå söû duïng moät quaù trình tham vaán nhanh vì nhöõng vaán ñeà caù nhaân chöa phaùt trieån qua moät quaõng thôøi gian daøi. Vaán ñeà cuûa em bò ngaên caûn hôn laø phoå bieán. Trong tröôøng hôïp cuûa Lan, nhöõng vaán ñeà cuûa em coù tính phoå bieán hôn, aûnh höôûng ñeán nhaän thöùc veà baûn ngaõ vaø khaû naêng öùng phoù vaø tìm caùc giaûi phaùp cuûa em. Em ñeå toån thöông tình caûm hôn vì caùc caáu taïo cô baûn lieân quan ñeán nhaän thöùc veà baûn ngaõ cuûa em deã bò ñe doïa. Do vaäy, quaù trình tham vaán caàn tieán haønh chaäm hôn. Do nhaän bieát Lan ñang phaán ñaáu vôùi nhieäm vuï cuûa moät thanh thieáu nieân bình thöôøng laø caù theå hoùa vaø trôû neân ñoäc laäp, nhaø tham vaán ñaõ coù theå söû duïng caùc phieân tham vaán nhö laø moâi tröôøng Lan coù theå thöïc taäp ñöa ra caùc choïn löïa vaø töï chuû. Trong buoåi tham vaán thöù nhaát, nhaø tham vaán ñaõ noùi roõ Lan coù quyeàn choïn löïa thoå loä vaán ñeà cuûa em hay khoâng vaø coù muoán trôû laïi tham vaán nöõa hay khoâng. Trong buoåi tham vaán thöù hai, vaán ñeà töï chuû ñöôïc thaûo luaän coâng khai vaø caùch thöùc Lan coù theå töï chuû trong khi tham vaán ñaõ ñöôïc thaûo luaän.

Trong khi tö töôûng chuû ñoäng ñieàu höôùng caùc phieân tham vaán baèng caùch duy trì troïng taâm vaøo caùc chöùc naêng tham vaán cô baûn, nhaø tham vaán taïo naêng löïc cho Lan ñeå em töï tìm ra caùc giaûi phaùp cuûa mình. Söï töï thoå loä cuûa nhaø tham vaán cuõng ñöôïc söû duïng ñeå bình thöôøng hoùa caùc noãi lo aâu cuûa Lan veà vieäc ñi nha só hay nhöõng kyù öùc veà vieäc bò beänh. Suoát quaù trình tham vaán nhieàu chieán löôïc vaø kyõ naêng tham vaán töø nhieàu lyù thuyeát cô baûn khaùc nhau ñöôïc choïn löïa moät caùch thích hôïp vaø phoái hôïp ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu hieän nay cuûa Lan. Vaøo nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau trong quaù trình tham vaán, nhaø tham vaán söû duïng coù choïn löïa con ngöôøi thanh thieáu nieân, con ngöôøi thaønh nieân beân trong chính mình ñeå giao tieáp moät caùch hieäu quaû.