Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)

8/14/2019 Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)

1/91

T.C

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI(YAKINA TARH)

TANZMATTAN MERUTYETE TRKYEDE KAZAYNETM(1842-1876)

YKSEK LSANS TEZ

Sadk Fatih TORUN

ANKARA, 2005


2/91


3/91

NDEKLER

Sayfa

KISALTMALAR.............. i

NSZ.............. ii

KONU VE KAYNAKLAR... iv

GR............. 1

BRNC BLM

TANZMAT NCESNDE LKE YNETMNDE

YAPILAN DEKLKLER

1.1. III. Selim Dnemi................ 11

1.2. II.Mahmut Dnemi.............. 15

KNC BLM

TANZMAT DNEMNDE LKE YNETMDE

YAPILAN DEKLER

2.1. Tanzimatn lan................. 22

2.2. Tanzimatn Tarada Uygulanmas

ve Karlalan Zorluklar ................ 23

2.3. Uygulamann Denetlenmesi ve mar Meclisleri ..................................... 272.4. Tanzimat Dneminde lke Ynetiminde lk Deiiklik:

Muhassllk ve Muhassllk Meclisleri................ 29


4/91

2.5. Eyalet Ynetimi ................. 322.6. Sancak Ynetimi ................ 342.7. Eyalet ve Sancak Meclisleri ............... 35

NC BLM

TANZMATTAN MERUTYETE

TRKYEDE KAZA YNETM

(1842-1876)

3.1. Tanzimattan nce Trkiyede Kaza Kavram ve Kadlk ................ 383.2. Kazalarn dari Birim Olmas ................. 423.3 Kaza Mdrlerinin Seilmeleri ve Grevleri ................. 433.4 1849 Eyalet Meclisleri Talimatnamesinin

Kazalar ile lgili Hkmleri ............... 45

3.5. Kaza Mdrlerinin Kartklar Yolsuzluklarve Alnan nlemler ................ 48

3.6. 1858 Tarihli Vlat- zam ve Mutasarrf-i Kiram ileKaymakamlarn ve Mdrlerinin Vezaifini amil

Talimatna Gre Tara daresi ve Kazalar .................. 52

3.7. 1864 Tuna Vilayet Nizamnamesi veKazalar ile lgili Hkmleri ................... 57

3.8 1871 Vilayet Nizamnamesi veKazalar le lgili Hkmleri ................... 65

3.9 1876 Devlet Salnamelerine Gre Trkiyede dari Blnme Kazalar... 68


5/91

SONU................................................... 73

ZET-SUMMARY.......... 76

KAYNAKA ........................ 79

EKLER..................... 88


6/91


7/91


8/91

iv

Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839) , Tanzimat

Dneminde Trkiyede Ynetim (1839-1856) ,Osmanl Trkiyesi Ynetiminde

Yenilikler 1826-1856,(Baslmam Doentlik Tezi),Tanzimatn Uygulanmas ve

Karlalan Glkler (1840-1856), Osmanl mparatorluunda Eyalet ve

Sancaklarda Meclislerin Oluturulmas Bu eserlerden zellikle Tanzimat

Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps adl kitap Tanzimat

sonras idari tarihimiz iin bir ana kaynak niteliindedir.

Dier aratrma inceleme eserlerinin bazlar da yledir; Prof. Dr. lber

ORTAYLInn Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880),Prof. Dr

Davison, RODERIC,in Reform in the Otoman Empire (1856-1876),Yrd.Do.Dr.

Selda Kln Tanzimattan Cumhuriyete l idaresi (Baslmam doktora Tezi) Prof.

Dr Stanford Shawun The Origins of Representative Goverment in the Otoman

Empire:An ntroduction to the Provincial Councils, 1839-1876. Bunlarn dnda

dnemin idari yapsn Vecihi TNK,n Trkiyede dare Tekilatnn Tarihi

Geliim ve Bugnk Durumu,Talat Mmtaz Yamann Osmanl mparatorluu

Mlki daresinde Avrupallama Hakknda Bir Kalem Tecrbesi, adl eserleri derli

toplu bir ekilde vermektedir. Ancak bu eserlerde baz yanllklar olup bunlar Selda

Kl tarafndan tezinde belirtilmitir.


9/91

ii

NSZ

Osmanl Tarihi aratrmalarna baktmz zaman baz alanlarn ikinci

planda kald grlmektedir. dari tekilat tarihimizde bu alanlardan biridir.

zellikle Tanzimat ve sonras dnemde idari yapdaki kkl reformlara ramen

bu alandaki inceleme ve aratrma almalar yeterli sayda deildir. Oysa bir

devletin ya da bir blgenin mali, sosyo-ekonomik, askeri, ve kltrel yaps

hakknda fikir sahibi olabilmek iin, o yerin idari yapsnn btn ynleriyle

bilinmesi gerekmektedir.

dari tekilat tarihimize bakld zaman, Tanzimat Ferman ve onu izleyen

srete yaplan dzenlemelerin modernleme yolunda bir dnm noktas olduu

grlr. Tanzimat ilkelerinin uygulanmas, ynetimde baz deiiklikleri zorunlu

klmtr. Bata vergilerin herkesin gelirine gre eit alnacak olmas ve iltizam

usulnn kaldrlmas tara idaresinde bir ok yenilii ve dzenlemeleri

beraberinde getirmitir. te ynetimde yaplan btn bu deiiklikler ve Osmanl

vilayet ynetiminin ald biim, gnmz Trkiyesinin idari yapsn byk

lde etkilemi, hatta belirlemitir.

Bundan dolay, Tanzimatn ilann ile birlikte lke ynetiminde yaplan

deiiklikler sonucu, ilk kez kyle sancak arasnda idari bir birim olarak

oluturulan ve idari sistemimizin nemli bir paras olan kazalarn yaps ve

ileyii hakknda bilgi vermek amacyla bir tez almas yaplmas uygun

grlmtr.

ncelikle, Kaza ynetimi hakknda daha nce yaplan almalarn sayca

yetersizlii bizi bu konuda aratrma yapmaya ynlendirmitir. Ayrca gnmze


10/91

iii

kadar baz deiiklerle varln koruyan kazalarn tara ynetiminde nemli bir

yere sahip olmas konunun tez olarak ilenmesinin dier bir nedenidir.

Bu balamda tezimizin birici blmnde III. Selim ve II. Mahmut

dneminde idari alanda yaplan dzenlemeler ve modernleme abalar zerinde

durulacaktr. kinci blmde ise Tanzimat dneminde byk mesafe kaydedilen

Osmanl tara idaresindeki deiim ile birlikte ortaya kan yeni ynetim

anlayn ve oluturulan yeni kurumlar ele alnacaktr. Dier blmde ise

Tanzimat ilan ile birlikte idari birim olan kazalarn 1840-1876 yllar arasndaki

dnemdeki yaps, ileyii ve tara idaresindeki yeri karlan yasa ve

ynetmeliklere dayanlarak verilmeye alacaktr. Son olarak ize tezimizde

vardmz sonu zerinde durulacaktr.

Bu almada, konu seimi bata olmak zere, her aamada yardm ve

tevikleriyle desteini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Musa adrcya teekkr

ederim.

Ankara, 2005


11/91

1

GR

Tarih sahnesine 14. yzylda bir u beylii olarak kan Osmanl Devleti, 16.

yzyln ortalarna gelindiinde ktada geni topraklar, farkl dini ve etnik

unsurlardan oluan nfusu ile bir dnya imparatorluu haline gelmiti. Tarihteki

btn devletler gibi Osmanl mparatorluuda bu geni corafyann idaresi iin

kkleri farkl kltr ve geleneklerde sakl ve kendine zg bir idare sistemi

gelitirmitir.Bu sistemin uygulanmas iin Osmanl hkmdarlar devletin kuruluundan

itibaren iki idareci atamlardr. Bu idarecilerden birisi askeri snftan olan beydi. Bey

sultann yrtme yetkisini kullanrd ve kadnn hkm olmadan ceza veremezdi.

Dier ynetici ise kad idi. Kadlar ilmiye snfndan olup, sultann yarg yetkisini

temsil ederler ve beyin izni olmadan bulunduklar blgede ynetim faaliyetlerinde

bulunamazlard. Ancak kad emirleri dorudan sultandan alr ve dorudan sultana

arzda bulunabilirdi. Ynetimdeki bu gler ayrmn, Osmanllar adil bir ynetimin

temeli olarak grrlerdi1.

Bu dorultuda imparatorluk topraklar bir yandan askeri-idari birimler olan

eyaletve sancaklara, dier taraftan ise bu ayrma tabi topraklar zerinde adli-idari

birimler olan kazalarablnmtr2.

Osmanl klasik sisteminde lke ynetiminde kullanlan temel idari birimi

sancakt. Bir ka sancan birlemesinden ise eyaletler olumaktayd.

1

H. nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), YKY., ev : R. Sezer, stanbul, 2003,s.108.2Osmanl klasik sistemindeki kazalar,Tanzimattan sonra idari birim olan kazalarla kartrmamakgerekir. kisi arasnda yalnzca isim benzerlii vardr. Klasik sistemde kazalar ilgili blmdeaktarlacaktr.


12/91

2

Eyaletlerin ynetimi Beylerbeyi tarafndan sancaklarn ynetimi ise

Sancakbeyi tarafndan salanrd. Genellikle kullardan oluan ve Enderunda

yetien beylerbeyi bulunduu eyalette tmarl sipahilerin en st konumundayd ve

sancakbeyleri zerinde askeri denetimi vard. Bunun yannda beylerbeyinin ili

mamur hale getirmek, hkmleri uygulamak, emrindeki askerleri srekli hazr halde

bulundurmak, halka yaplan zulm ve ikenceyi nlemek ve blgede olan hrszlk,

cinayet gibi sularn nne gemek iin nlemler almak gibi grevleri vard3.

Beylerbeyi eyaletin ba sanca olan Paa Sancadenilen yerde otururdu. Ancak

sivil ynetim bakmndan paa sancanda beyolmaktan baka yetkisi yoktu4.

Osmanl vergi kanunnameleri de tamamyla sancaklar esas alm, ve btn

idare atsn birinci derecede kadnn ve ikinci derecede sancakbeyinin zerine

kurmutur. Bundan dolay da beylerbeyi paa sanca dndaki sancaklara

karamam, yalnz reaya ve sancakbeyleri arasndaki anlamazlklarda hkmet

merkezinin izniyle olaylara mdahale edebilmitir5.

Beyler ve kad dnda Kethdave mamlar da ehir idaresinde nemli

bir yere sahiptiler. Osmanl devletinin kuruluundan beri ehirlerde var olan

kethdalar ehirlerde rgtlenmi eitli meslek gruplarnn birer temsilcisi,

yneticisi durumunda idiler. Bu kiiler halk (dernek mensuplar) tarafndan kad

huzurunda seilirler ve kendi meslek grubuyla devlet grevlileri arasnda ilikiyidzenlerlerdi6.

Mahalle imamlar ise kendi blgelerindeki dini grevlerinin yannda

muhtarlk rgt kuruluncaya kadar mahalle halknn devletle olan ilikilerini de

3N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimata Kadar), Osmanl, Ankara, 1999 s.78-79. ve M. A. nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite ve Tara Tekilat, Osmanl, Ankara,

1999, s. 112.4M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, TTK,1997, s. 10.5M. Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (Celali syanlar), Ankara: Bar, 1999, s. 86.6M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi I (1243-1453), s. 326-327.


13/91

3

yrtrlerdi. mamlar padiahn berat ile dini bilgileri fazla, gvenilir ve sevilen

kimseler arasndan atanrlar ve vazifeadnda bir cret alrlard7.

Osmanl klasik sistemi dediimiz bu dzen 16. yzyln ikinci yarsna

gelindiinde ok eitli i ve d etkenlerle ilevselliini yitirmeye balam, btn

kurumlarda ba gsteren bozulmalar idari alanda da etkisini gstermitir.

16. yzyln balarndan itibaren hzla artan Osmanl nfusu, toprak ve nfuz

arasndaki dengenin bozulmasna sebep olmu, bu durum tmar alanlarn ihtiyac

karlayamaz duruma getirmitir. Ayrca bu yzyln ortalarndan itibaren

Amerikada retilen bol ve ucuz gmn Osmanl piyasasna girmesiyle fiyatlarda

byk artlarn olduu ve Osmanl akesinin hzla deer kaybettii grlmtr.

Fiyatlarn genel dzeyindeki bu arta karn reel gelir kayplar byk olan ehl-i rf

de bu kayplar halktan karlama yoluna gitmitir. Sonuta kendisinden gcnn

stnde vergi istenen kyl aalara borlanyor, borcunun deyemeyince de

topran terk etmek zorunda kalyordu8.

Bu ekilde topran terk eden binlerce kii Anadoluda Levandatdenilen

yersiz yurtsuz, ocaksz bir snf ortaya karmtr. Bu kiilerden bir ksm balarda

ordu iinde gnll, garip-yiit, kale muhafz, paa hizmetinde sekban askeri gibi

grevlerde bulunmulardr. Ancak tmar alanlarnn ve baka i imkanlarnn

yetersizlii bu kiilerin Anadoluya yaylmasna neden olmutur.Anadoluya yaylan topraksz kylnn bir ksm beylerbeylerinin

kapularnda toplanm, ilerinden bir ksm da ilmiye snfna girmek iin eitimin

parasz olduu medreselerde toplanmaya balamlardr.

7adrc, a.g.e. 40.8M. Akda, Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.IV,say: 6-7, s. 203.


14/91

4

Bu durum karsnda dirlik ve dzeni tekrar salamaya alan tara

idarecileri bunu kanuni yoldan yapamaynca sorunu kapularnda besledikleri asker

saysn artrarak gidermeye almlardr. Beylerbeylerinin kaplarnda besledii

asker saysndaki bu art onlar artan ihtiyalar karlamak iin yeni kaynaklar

bulmaya ynlendirmi ve bu dorultuda beylerbeyleri kanunnamelere aykr olarak

paa sanca dndaki sancaklardan da vergi toplamaya balamlardr9.

Medreselerde toplanan Suhtelergruplar halinde kylere yryerek aka

ekyalk yapmaya balamlardr. Ayrca bu dnemde devletin ihtiyacndan ok

fazla renci kad olmak iin okuyordu. Fakat hepsine birden grev yeri bulmak

imkansz hale gelmiti. Bu durum karsnda isiz kalan bu kiilerden bazlar

soygunculuk ve toplu hareketlere girierek isyanlar karmlardr10.

Bu ekilde Anadoluda kargaann artmas beylerbeyilerinin, vilyetlerine

dahil btn sancaklarda tefti yapma izni almalarn kolaylatrm ve onlarn btn

sancaklara hkmetme yolunu amtr11. Btn bu olanlar eski idare dzenini

sarsarak tarada olan huzursuzluu krklemi ve merkezi otoritenin tara zerindeki

gcn zayflatmaya balatmtr.

Bununla birlikte Tmar sisteminin gnden gne nemini kaybetmesiyle

birlikte azalan tmarl sipahi says bir takm sorunlar beraberinde getirmitir. Artk

asker ihtiyac daha ok kapkululardan salandndan.yenieri says gn getikeartmtr. Yenieri saysndaki bu art, onlarn eitli sebeplerle Anadoluya daha sk

gemelerine sebep olmutur.

zellikle 1558 ylndaki ehzade Bayezit isyanndan sonra bu durum iyice

artm Anadoluya yerleen Yenieri ve Altblk Halk denen merkez ordusu

9M. Akda, a.g.e. s. 87.10Y. Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler,BelletenC.XXXVIII, s. 689-690. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Akda, a.g.e.11M. Akda, a.g.e. s. 87.


15/91

5

mensuplar ticaret, iftilik, esnaflk gibi ilerle uramaya balamlardr. Bu durum

ehirlerde kad, suba, ehir kethdas gibi grevlilerin yannda Kethda Yerive

Yenieri Serdargibi; bu askerlerin ileriyle ilgilenen grevlilerin kmasna sebep

olmutur12. Ksa zamanda yerel birer g.konumuna gelen bu yeni grevliler ehir

idaresinde sz sahibi olmular ve geleneksel yapy derinden sarsmlardr.

Dier taraftan 17. yzyln ortalarna gelindiinde vezir rtbesine sahip

olanlarn yani beylerbeyi ya da vali olmaya hak kazanmlarn saysndaki arta

karn eyalet saysnn ayn kalmas bu gibi kiilere uygun grev yerleri

bulunamamas sorununu ortaya karmtr. Bu durumda hkmet baz sancaklar

bal olduklar eyaletlerden blerek bu kiilere buralarn gelirlerini arpalk olarak

vermeye balamtr. Ancak bu kiiler kendilerine gelir olarak verilen bu yerlere

gitmek ve ynetimi eline almak yerine kendilerine vekil tayin ederek merkezde

kalmay tercih etmilerdir. O blgenin belirli ailelerine mensup olan bu vekil kiiler

nceleri msellim, kaymakam daha sonralar ise mtesellim diye

adlandrlmlardr13.

Bylece karmza yeni bir ynetim birimi olarak kan mtesellimlik kurumu

yalnzca arpalk olarak deil, tmar sisteminin bozulmasyla birlikte boalan

tmarlarn mukataathaline getirilerek belli kiilere ihale yoluyla verilmesi eklinde

de grlmtr. Yine III. Selim dneminde Nizm- Cedid reformlarnnuygulanmas iin gereken para baz sancak gelirlerinin yeni kurulan hazineye

aktarlmasyla salanm ve buralarn idaresi iin yine mtesellimler

grevlendirilmitir14.

12

M. adrc, a.g.e. s. 11.13M. adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839), TTK Belleten,LI/201 (1988), s. 1216.14M. adrc, II. Mahmut Dneminde Mtesellimlik Kurumu, DTCF DergisiXXVIII/3-4 (1977),s. 288.


16/91

6

lk devirlerde atanan mtesellimler; avular, kethdalar, silahorlar ve

mhrdarlardan seilirken 18. yzyl balarndan itibarenDergh- Ali Kapcbal

rtbesindeki kiilerden seilmitir15

.

Dier bir mtesellim atama ekli ise vali ya da mutasarrflar tarafndan

yaplandr. Bu atama iki ekilde olurdu. Birinci olarak, eer vali baka bir yerde

grevde ya da bir seferde ise geici olarak yerine bir mtesellim atard. Bunlara

kaymakam da denilirdi. Dier atama ise valinin eyaleti dahilindeki sancaklara srekli

mtesellimler yollamas eklinde idi. Bu yntem genelde eyalet valilerinin ya da

birden fazla sancan mutasarrf olan kimselerin bu yerleri tek balarna

ynetememelerinden kaynaklanmtr.

Genellikle bu i iin valiler kendi kap halklarndan birini

grevlendirmilerdir. Atamas yaplan mtesellimler nce buyruldularla (Bir eit

atama kararnamesi) sancan kadsna bildirilir ve atama yazs mahkeme ileri

gelenlerinin hazr bulunduu toplantda okunurdu. Daha sonra ise eriye siciline

kayt edilir ve halka grevlendirme ile ilgili duyuruda bulunulurdu. Btn bunlarn

yannda atamann kesinlik kazanmas iin padiahn onay gerekirdi. Atamas rtbe

olarak uygun olmayanlarn ise rtbelerinde ykseltme yaplarak greve balamalar

salanrd16. Mtesellimlerin grev sreleri genelde Mart bandan ubat sonuna

kadar olmak zere tam bir yld. Uygun grldnde ise sre uzatlrd.Mtesellimlerin grevleri ise sancak beyleri ve mutasarrflara yklenen

grevlerle ayn idi. Onlarda sancaktan toplanacak vergileri merkez hazinesine

ulatrrlar, ynettii blgenin asayiini ve dzenini salarlard17. Ancak

mtesellimler de taradaki dier grevliler gibi bozulan dzene uymular; halka

15T.M. Yaman, Osmanl mparatorluu Tekilatnda Mtesellimlik Messesesine Dair, TrkHukukTarihi Dergisi, C. I Ankara 1944, s. 80.16M. adrc, a.g.m. s. 288-289.17T.M. Yaman, a.g.m., s. 82-84.


17/91

7

zulm yaparak haksz vergiler toplamlar, zimmetlerine para geirerek grevlerini

ktye kullanmlardr18.

Bu yolla ynetilen sancaklarn says gn getikce artm ve Tanzimatn

ilanna kadar devam etmitir. Bu durum ise tarada ynetimin enderun kkenlilerden

yerel ve ehliyetsiz kiilerin eline gemesine sebep olarak merkezi kontrol

zayflatm ve kargaa ortamn artrmtr.

Eyalet ynetiminde vali dnda onunla ayn yetkiye sahip Mutasarrf

denen bir ynetici daha bulunmaktayd. Vezir rtbesi alm kiilere hkmet eitli

nedenlerle uygun grev yeri veremeyince, bunlarn geimlerini salamak iin arpalk

ta olduu gibi birka sancan ynetimini veriyordu. Byle yerlerin idaresini

stlenen kiilere mutasarrf denilmitir. Bazen de baka grevi olan paa veya vezire

ek gelir olarak baz sancaklarn ynetimi mutasarrflk olarak verilmitir.

Mutasarrflarn eyalet valilerinden fark kendilerinin bir paa sanca seip orada

oturmamalar idi. Baz istisnai durumlarda baz mutasarrflar bir merkez sancak seip

ynetimini dorudan stlenmilerdir19.

Tarada vali ve mutasarrf dnda Muhasssldenen yneticiler de vardr.

nceleri geliri dorudan padiaha ait olan haslarn ynetiminde olan bu grevliler

daha sonralar mutasarrflar gibi eyalet ve sancak ynetiminde bulunmulardr.

Ancak valilik gibi genel ve yaygn bir uygulama alan bulamamlardr

20

.Tanzimat ncesi tara ynetiminde zerinde durulmas gereken yneticilerden

bir dieri de voyvodadr. nceleri has denen gelir blgelerinin ynetimini onlarn

sahipleri adna yklenen voyvodalar daha sonralar vali ve mutasarrflar adna onlara

ek gelir olarak verilen serbest tmarlarn ynetiminde de bulunmulardr. Tmar

18rnekler iin bkz. M. adrc, a.g.m. s. 292-295.19M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK 1997, s.21.20M. adrc, a.g.e. s. 22.


18/91

8

sisteminin bozulmas ile birlikte iltizam ve mukataa usulne geilmesi voyvodalarn

tara ynetiminde daha sk grlmesine yol amtr.

Atama ekilleri ve grevleri mtesellimlerle benzerlik gsteren voyvodalar

vali ve mutasarrflar tarafndan grevlendirildikleri gibi, geliri dorudan hazineye

balanm yerlere de atanmaktaydlar. Voyvodalar kendi ynetimine verilen kk

gelir blgelerinin hem idari amiri hem de vergi gelirlerini toplayan tahsildarlar

konumunda idiler. Kent ve kasabalarda gvenlii salamak, istendiinde asker

toplayp sefere katlmak gibi grevleri de olan voyvodalarn grev sreleri Mart

bandan olmak zere tam bir yld. Ancak ou zaman buna uyulmam,

voyvodalarn grev sreleri uzatlmtr.

Voyvodalarn ynetiminde olan yerlere sancak beyleri karamaz vergi

talebinde bulunamazd. Fakat, bu durum her zaman byle olmam, sancakbeylerinin

voyvoda ynetimindeki yerlerin ynetimlerine kararak, vergi talebinde bulunduu

olmutur.

Grevleri gerei halkla bire bir iliki iinde bulunan voyvodalar zamanla

dier tara idarecileri gibi halka zulm yapm, zor kullanarak halktan fazla vergi

almaya balam, bazen de topladklar vergiyi zimmetlerine geirmilerdir21.

Tanzimat ncesi tara idarecilerinden bir dieri de yn dr. Bir blgenin ileri

gelen, nfuzlu zengin kiilerine yn denilmekteydi. Devletin kuruluundan beri varolan ynlar Osmanl merkezi otoritesinin kuvvetle hissedildii ve merkeze ok

yakn kuvvetlerin olduu ehirlerde dahi ynetimde sz sahibi olabiliyorlard.

Gerektiinde taradaki yneticileri ikayet ederek deitirilmelerini salayan ynlar

ehirlerde bulunan imam, yiitba, mtevelli, esnaf yneticisi gibi grevlilerin

seiminde de etkili idiler22.

21M. adrc, a.g.e. s. 29-32.22Y. Ycel a.g.m. s. 684-685.


19/91

9

ynlar 16. yzyln ortalarndan sonra imparatorluun iinde bulunduu

genel sosyal ve iktisadi bunalm sonucu bulunduklar blgelerin ynetimlerinde daha

etkin ve sz sahibi konuma gelmeye balamlardr.23

O kadar ki, 1726 ylnda

karlan bir fermanla enderunlu vali atama sisteminden vazgeilerek eyalet ve

sancak yneticileri o blgenin nde gelen aalarnn arasndan seilir olmutu24.

Bu ekilde ynlarn tara ynetimindeki varln kabul eden merkezi

hkmet onlara eitli grevler yklemitir. Bu grevlere baktmzda; ekyalarn

ve devlete isyan edenlerin yakalanmas, orduya asker temini, bu askerlerin

ihtiyalarnn karlanmas, stanbula erzak ve zahire gnderilmesi, Anadolu daki

karklklarn giderilmesi ve vergilerin toplanmas ilerini gsterebiliriz25.

Ancak ynlarn grevlerini tam anlamyla yerine getirmedikleri ya da ktye

kullandklar grlmtr. yle ki; ynlar sancakbeyinin istedii vergileri

toplarken kendileri iinde eitli adlarda vergiler uydurarak halktan para toplamlar,

tevzidefterlerinekendi adlarna vergi eklemilerdir26.

18. yzyln ikinci yarsndan itibaren saylar Anadoluda hzla artan ynlar

idare ve toplun dzeninde karklklara sebep olmulardr. Birinci olarak, ynlar

tarada merkezden gnderilen bey ve kadlarla anlaarak halk soymular,

zenginliklerini artrmaya almlardr. kinci olarak ise ynln nimetlerinden

faydalanmak isteyenler arasnda yn olabilmek iin mcadeleler olmu, bu isetaradaki mevcut durumu daha da ktye gtrmtr27.

Sonuta ynln eyaletten sancak, kaza ve hatta nahiyelere kadar kademeli

bir idare rgt olarak gelimesi devletin adalet, maliye ve polis dzenini derin

23Ayanln ortaya kn hazrlayan sebepler ve geni bilgi iin bkz. Ycel zkaya, Osmanlmparatorluunda Ayanlk, TTK, 1994.24

M. Akda, Osmanl Tarihinde Ayanlk Dzeni Devri (1730-1839), Ankara, 1975, TarihAratrmalar Dergisi, C.8-10, say. 14-23, s. 51.25Y. zkaya, a.g.e. s. 140.26Y. zkaya, a.g.e. s. 147.27zkaya, a.g.e. s. 169-79.


20/91

10

biimde etkilemi ve imparatorlua feodal bir karakter kazandrmtr. Ancak Trk

toplumu, derebeylik seklinde bir idare biimine katlanarak, kendi iinden kartt

kiiler ile enderunlularn idaresine ortak olmay baarmlardr28

.

Yukardaki bu bilgiler altnda u sylenebilir ki; 1550lerde balayan

Osmanl klasik sistemindeki knt 19. yzyla gelindiinde imparatorluu tam bir

kaos ortamna srklemiti. Askeri ve idari sistemin bozulmasyla birlikte taradaki

halk ar vergi yk, tara idarecileri ve ekyalarn zulmnden topran terk eder

duruma gelmitir. Adaleti salamakla grevli kadlar ise hakszlkta dier

idarecilerden geri kalmamlardr.

28Akda, a.g.m. s. 51.


21/91

11

I. BLM

TANZMAT NCESNDE LKE YNETMNDE

YAPILAN DEKLKLER

1.1. III. Selim Dnemi

III. Selim Osmanl tahtna oturduu zaman imparatorluk her ynden tam bir

karklk iindeydi. Askeri alana baktmzda yenierilerin ba bozukluunun hat

safhaya kt, ordunun an gerektirdii modern silah, tehizattan ve eitimden

yoksun olduu grlmekteydi. Bata merkezi hkmette olmak zere lkenin drt

bir tarafna yaylan adam kayrma rvet, grevi ihmal ve zulm lke idaresini

derinden sarsmaktayd. Tarada da durum farkl deildi. Zayflayan merkezi otorite

karsnda tarada gcn salamlatran yerel gler kurumsallam

durumdaydlar. Mali ynden ise, modern anlamda merkezi bir btesi mevcut

olmayan devlet, harcamalar ve gelirler arasndaki dengeyi kurmakta zorluk

ekmekteydi.

Bu durum karsnda Batnn teknik, askeri, ekonomik stnln kabul

eden III. Selim, kendinden nceki padiahlarn aksine kalc ve kkl reformlarla

imparatorluu eski gcne dndrmeye almtr. ncelii her ne kadar askeri

dzenlemelere verse de idari ve mali alanlarda da reformlar yapan III. Selim

modernleme yolunda ilk adm atm kabul edilebilir.

Batl modern kurumlar incelemek iin Avrupaya daimi eliler gnderen III

Selim onlarn izlenimlerinden faydalanm, fikirlerine gvendii devlet adamlardan

sorunlarn zmne ynelik layihalar (raporlar) isteyerek reformlarna yn

vermitir. Bu balamda ilk reformunu askeri alanda yapan III. Selim bir taraftan,


22/91

12

Nizm- Cedid adnda yeni bir ordu kurmu dier taraftan, yenieriler dnda kalan

mevcut orduda dzenlemeler yapmtr29.

Kurulan bu yeni ordunun gerekli ara-gereci, silah ve eitimi iin gerekli

finansman yeni kurulan rad- Cedid denen hazineden salanmtr. Bu hazinenin

kaynan ise iki, ttn, kahve, pamuk, palamut, maz gibi rnlerden alnan

vergiler ile boalan tmar ve zeamet gelirlerden oluuyordu. Ancak bu dnemde de

merkezi bir bte sistemine geilememi, baz gelirlerin baz giderlere aktarlmas

yntemine devam edilmitir.

Bununla beraber, III. Selim mlki idare alanlarnda da slahatlara girimitir.

lk olarak bir tmar ve zeamet kanunu karm ve bu kanunla birlikte tmar

sahiplerinin kayda geirilmesi iin Yoklamaclar gndermitir. Burada ama

savalara katlmayan tmar sahipleri hakknda nlem almakt. Bu kontrollerde ne

kadar sahte kaytl tmar varsa sahiplerinden alnarak srekli sancanda oturmak

kaydyla yeni hak sahiplerine verilmitir. Ayrca valilerin yanlarnda memur olan

eyalet askerlerine verilecek iznin devlet tarafndan verilmesi karalatrlarak valilerin

bunlara uymas istenmitir30. Bununla beraber tmarl askerlerin eyalet dzeyindeki

komutan olan alaybeylerinin yetkili, devlete bal kimseler tarafndan valilerce

seilip bildirilmesi istenmi ve gerekesiz grevden alnmamalar karara

balanmtr

31

.Bununla birlikte 1797 ylnda vezir rtbesinde olan eyalet idarecileri hakknda

bir dzenleme yaplarak gelirlerinin eitlenmesi salanmak istenmitir. nk o

29Bu dnemde Osmanl ordusu iin bkz.M. adrc, Osmanl Ordusunda Yeni Dzenlemeler (1792-1869), Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildirileri II, Ankara, 1983. ve Ankara Sancanda Nizm- Cedid Ortasnn Tekili ve Nizm- Cedid Askeri Kanunnamesi, TTK, BelletenXXXVI/141, 1972.,

Y. zkaya, Orta Anadoluda Nizm- Cedid in Kuruluu ve Kaldrl, DTCF Atatrkn 100.Doum YlnaArmaan, 1982.30T.M. Yaman, Osmanl mparatorluu Mlki daresinde Avrupallama, Trk dare Dergisisay:138-142, 1940, s. 1159-1160.31M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin , s. 11-12.


23/91

13

dnemde 28 eyalete ayrlan imparatorlukta her eyaletin vergi geliri ayn deildi32. Bu

yzden Adana, Mara, Kars gibi nispeten geliri dk eyaletler valilerin masraflarn

karlamamakta, yalnzca 20 kadar eyalet valiler iin yeterli dzeyde gelir

salamaktayd. Bu dnemde saylar 35e varan vezir says bu nedenlerden dolay

azaltlarak 23e indirilmitir. Bunlardan 20si tarada 3 ise merkezde

grevlendirilmitir33.

Ayrca tarada grev yapacak mutasarrf ve valilerin ynetimde deneyim

kazanm, doru ile yanl ayran, ibilir dindar drst kimselerden seilmesi

kararlatrlmtr. Ancak lke ynetiminde grev alacaklarn atanma ve zlk

haklarnda yeniden dzenleme yaplmamtr34.

Bu dnemde valiler iin tarada yaplan dzenlemelerden biri de onlarn

glerini ve prestijlerini yerel unsurlar karsnda artrma giriimleridir. Bunun iin

valilerin grev sreleri 3 yldan az olmamak zere 5 yla kadar karlm, grev

sreleri boyunca resmi ilerinde bir su ilememeleri halinde grevden alnmamalar

karalatrlmtr. Ayrca ynetimlerinde baarl olanlarn grev srelerinin

uzatlmasna karar verilmitir. Buna ek olarak valilerin ve yanndaki memurlarn

grev ve yer deiiklileri srasndaki seyahat ve konaklama masraflar halk

tarafndan karlanrd. Bu durum ise halka ar ykler getiriyor, huzursuzluk

kmasna yol ayordu.Bu durumu nlemek iin III. Selim valilerin seyahatlerinde yannda

bulunduracaklar memur saysn kstlam zorunlu haller dnda yer

deitirmelerini yasaklamtr. Ayrca valilerin tayin yerleri eski grev yerlerine

yakn blgelerden seilerek halka yklenen masraf azaltlmaya allmtr.

32

Bu dnemde gnmz Trkiyesi zerindeki eyaletler: Karaman, Diyarbakr, Adana, Anadolu,Trabzon, Erzurum, ldr, Van, Kars, Mara, Sivas.33S. J. Shaw, Between Old and New The Ottoman Empire Under Sultan Selim III 1789-1807,Harward University Press, 1971., s. 168-169.34adrc, a.g.e. s. 11.


24/91

14

Bunun dnda devlet grevlilerine eitli adlarda verilen hediyelerde ve

dllerde kstlamaya gidilerek rvetin ve iltimasn nlenmesine allmtr35.

Bir dier nemli uygulama ise, memleket masraflarnn devlet tarafndan

kontrol edilecek olmasdr. Bu dnemde yaplan bir dzenleme ile her vilyetin alt

ayda bir oluan memleket masraflar; gelip geen memurlarn masraflar, vali,

mtesellim, voyvoda gibi grevlilerin masraflar, miri binalar, kprler, su yollar

inaat ve tamir masraflar tespit edilip, mahkemelerce tasdik edildikten sonra

merkeze bildirilecekti36. Bu sayede valilerin yasa d yollardan aldklar vergilerin

nne geilmeye allm, halkn vergisini verdikten sonra angarya i grmesi

yasaklanmtr.

III. Selim dneminde i gvenliin salanmas iin de baz nlemler alnm

ve bu sayede vali ve mutasarrflarn kaplarnda besledikleri askerlerin yaratt

huzursuzluk giderilmeye allmtr. Bu ama dorultusunda karlan genel bir

fermanla vali ve mutasarrflarn kaplarnda besledikleri delil denilen askerlerin

saylarnn azaltlmas, bir ksmnn ise memleketlerine dnmeleri iin izin verilerek

kendi ileriyle uramalar istenmitir. Bu fermana uymayanlarn ise zerlerine asker

gnderilerek cezalandrlmalar emredilmitir. Ancak i gvenliin salanmasnda

kullanlan yeni kurulan Nizm- Cedid ordusunun ksa mrl olmas bu fermanlarn

uygulanmasn zora sokmu, istenilen sonular alnamamtr

37

.Adli alanda ise kadlarn eri mazeretleri olmadka grev yerlerine

gitmemezlik edemeyecekleri ve kanunnamelerin ngrdnden baka bir adla

vergiyi halktan talep edemeyecekleri karara balanmtr38.

35

Shaw, a.g.e. s. 169-170.36Yaman, a.g.e. s. 1168.37adrc, a.g.e. s. 64.38E.,Z., Karal, Osmanl Tarihi V. Cilt (Nizm- Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789-1856), TTK, 1999,s. 71.


25/91

15

mparatorluu iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak, Bat ile mcadele

edebilecek konuma getirmek iin yaplan reformlar, bata yenieri ve ulema olmak

zere karlar zedelenen gruplar harekete geirmi ve bir isyanla III Selim tahtan

indirilerek reform sreci bir sreliine kesintiye uratlmtr. Bu duruma ramen bu

dnemde yaplan reform abalar gelecek iin umut ve ilham kayna olarak,

modernleme yolundaki bir kapnn aralanmasn salamtr.

1.2.II. Mahmut Dnemi

Gen yata Osmanl tahtna kan II. Mahmut ilk i olarak ynlarla Sened-i

ttifak denilen anlamay yapmak zorunda kalarak kendi otoritesinin yannda bir

bakasnnkini kabul etmek zorunda kalmtr. Bu durumu kabullenemeyen padiah

merkezi otoritesini salamlatracak, Batnn mali, idari ve askeri yapsna uygun

yeni bir devlet dzeni oluturarak imparatorluunu ayakta tutmaya ynelik bir takm

reformlar yapmtr. Onun bu reformlar getirdii yeni kurum ve dzenlemeleriyle

Tanzimatn hazrlaycs olarak adalama yolunda nemli bir yer tutmutur.

Ancak yapmak istediklerinde ksmen baarl olan II. Mahmut zellikle

ynetim alannda halkn gvenliini salayp, dzenli vergi vermelerini salayacak

zmler retmede baarsz olmutur. Bu baarszlkta devlet grevlilerinin uzun

yllardr gelenekletirdikleri rvet, grevi ktye kullanma, halka angarya i

yaptrma gibi alkanlklarndan vazgeememelerinin pay olduu gibi, ite ve dta

felaketle sonulanan siyasi gelimelerin pay byktr39.

39M., adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete TrkiyeAnsiklopedisi, C I, letiim Yaynlar, s. 210.


26/91

16

Bu dnemde de slahatlarn nndeki en byk engellerden biri dzeni

bozulmu yenierilerdir. Bunun farknda olan sultan II. Mahmut bu oca kaldrmak

iin gerekli altyapy hazrladktan sonra 1826 ylnda amacna ulamtr. Bundan

sonra reformlarna hz veren II. Mahmut derebeyliklerle ynetilir hale gelen

devletine merkeziyet kazandrmak iin giriimlere balayarak lke idaresinde nemli

deiiklikler yapmtr.

Derebeyliin kaldrlmasyla ie balayan II. Mahmut bunlardan bir ksmn

idam ettirmi, bir ksmn ise itaat altna alarak merkezi otoritesini salamlatrmtr.

Bunda baka vali ve mutasarrflarn halka zulm yapmalarn nlemek iin ar

cezalar getiren sultan grevi ktye kullananlarn vezirliklerini mal ve mlklerini

ellerinden alm, bir ksmnn ise memuriyetlerini deitirmitir40. Bunun yannda

karlan genel fermanlarla tara idarecilerinden vergi toplamada usulszlk

yaplmamas istenmi, fakat buna fazla uymayan valiler mbair hizmetiad altnda

yasal verginin birka kat para alarak halk soymaya devam etmilerdir41.

Bununla beraber II. Mahmut dneminde idari blnmede 1836 ylna kadar

herhangi bir deiiklie gidilmemi, varln koruyan Anadolu Eyaletinin

sancaklar zaman zaman baka yneticilere verilerek kapsadklar alanlar

deitirilmitir. Bu deiiklikler snrlarnn dar oluu nedeniyle dier eyaletlerde pek

uygulanmamtr.1836 ylna gelindiinde Anadoluda Nizam- Cedid taburlar gibi oluturulan

Redif taburlarnn artan ihtiyalar karlamak ve gerektii gibi eitim almalarn

salamak amacyla klasik idari sistem kknden deitirilerek mirlikler

oluturulmu ve valinin yerini mirler almtr42. Vali unvan Tanzimattan sonra

40Yaman,a.g.m. s. 1245-1246.41adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin, s. 19.42Redif taburlarnn oluumu iin bkz. M. adrc Anadoluda Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu,DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, VII-XII (1975)


27/91


28/91

18

Bu kurumun Anadoluda ilk grld yer Kastamonudur. Kastamonu

rneinden yola klarak her tarafa yaylan bu kurumda, muhtarlar mahalle sakinleri

arasndan iki kii olarak oy birlii ile seiliyorlard. Bu kiilerin iyi huylu, dindar,

gvenilir, becerikli kimseler olmasna dikkat ediliyordu. Seilen bu iki kiiden birine

Muhtar- evvel dierine ise Muhtar- sani denilecekti. Seilen muhtarlar kad

tarafndan sicile geirildikten sonra Defter Nazrna oradan da hkmet

merkezindeki Ceride Nezaretine bildirilirdi. Burada muhtarlk seimlerinin kuralna

uygunluu incelendikten sonra padiaha onay iin sunulurdu. Padiah tarafndan

grevleri onaylanan muhtarlarn mhrleri yaplarak kendilerine gnderilirdi.

Her muhtar, mahallesi halkna ve mahalle imam da muhtarlara kefil olduktan

sonra vcuh-u vilyetde birbirlerine kefil ediliyordu. Bylece mahallenin asayii ve

dier meselelerinden btn mahalle halk sorumlu klnyordu.

Muhtarlarn grevlerine gelince; bulunduu mahallenin veya kyn asayiini

salayarak, baka ehir ve kylerden gelenlerin durumlarn tespit etmek; bu kiilerin

mrur tezkerelerini (izin belgesi) kontrol ederek sahte belgesi olanlar geldii yere

geri gndermek; eer bu kiiler srekli kalmak isterlerse onlara ev bulmak; mahalle

veya kye yeni yerleen bu kiileri mahalle defterine kayt edip Defter Nazrna

bildirmek; mahalde olan doum, lm gibi olaylarnn kaydn tutmak, baka

mahallelere ya da kylere tanmak isteyenlere kimlik bilgilerinden oluan mhrlpusula vermek; gerektiinde Meclis-i ere katlarak veraset ileriyle ilgilenmek;

gider defterleri hazrlanrken mahallesini temsilen hazr bulunmak; mahallesinde

hakszla urayanlar iin gerekli makamlara ikayette bulunmak eklinde

saylabilir44.

44M. adrc, Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme, Belleten,XXXIV/135, s. 413-414.


29/91

19

Btn bu grev ve yetkilerine ramen muhtarlk kurumu da ehirlerde,

mahallelerde ve kylerde olan kargaay nlemede yetersiz kalmtr. Ancak u da

unutulmamaldr ki; muhtarlarn seimle ibana gelmeleri halkta seim bilincinin ve

ok zayfta olsa demokrasi anlaynn yerlemesine katk salayacak dnmleri

hzlandrmtr.

II. Mahmut dneminde yaplan nemli bir gelime de modern anlamda ve ilk

defa nfus saym yaplmasdr. lk nfus saymnn ne zaman yapldna dair

deiik grler olmakla beraber 1830 ylnda genel bir saym yapld Prof. Dr.

Musa adrc tarafndan tespit edilmi bulunmaktadr45. Bu genel nfus saym

yenieri oca kaldrldktan sonra yeni oluturulan ordunun potansiyel asker gcn

tespit etmek ve vergi verebilecek durumdakileri saptamak amacyla yaplmtr.

Ayrca saym sonularnn deerlendirilmesi iin stanbulda bir Ceride Nezareti

tarada ise Defter Nazrlklar oluturulmutur. II. Mahmut devrinde balatlan

merkeziletirme abalar sonucunda merkezi idarede de bir takm deiiklikler

yaplmtr. lk olarak yenieriliin kaldrlmasndan sonra Seraskerlik (Genel

Kurmay Bakanl) makam kurularak askerlikle ilgili iler buraya balanmtr.

eyhlislamlara ise ilk kez bir bro verildi. Bab- Meihat veya Fetvahane olarak

bilinen bu kuruluun devlet dairesi haline sokulmak istenmesi eyhlislamlarn

popler ve etkin gcnn temelini ykarak, deiikliklere kar koyma yeteneinizamanla yok etmitir46.

Bunlarla beraber sadrazamda toplanan yetkiler yeni kurulan bakanlklar

arasnda paylatrlarak i blmne gidilmitir. lk olarak 30 Mart 1838de yaplan

bir dzenleme ile Sadaret Makam Bavekalete dntrld. Bu makam hangi

45lk nfus saym iin bkz. E.Z. Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara,1943. ve M. adrc, 1830 Saymnda Ankara (A L. Armaan, S.Bingl, B. Ko ile birlikte) Ankara B.ehir Belediyesi Kltr Dairesi Bakanl Yayn, Ankara 200046B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev: M. Kratl) TTK, 2000 , s. 97-98.


30/91


31/91

21

benzer bir eit danma meclisi olarak kurulan meclisler daha sonraMeclis-i Vl y

Ahkm- Adliyeadyla 24 Mart 1838de resmi olarak almtr49.

Bu meclisin yeleri ve bakan st dzey devlet grevlileri arasndan padiah

tarafndan seilip atanrd.Danma meclisi olma zelliinin yannda kanun ve tzk

yapma, yarglama gibi grevleri olan bu meclis modern anlamda yasama, yrtme,

yarg erklerinin gelimelerine katk salam, oluturduu meclis ve hukuk bilinciyle

Trkiyenin adalamasnda nemli rol oynamtr

49Bu meclisin geirdii evreler ve dier ayrntlar iin bkz. M. Seyitdanlolu, Tanzimat DevrindeMeclis-i Vl (1838-1868), TTK, 1999, ayrca Shaw,The Central Legslative Councils in the

Nineteenth Century Otoman Reform Movement Before 1876, IJOMES, 1976, s. 51-84.


32/91

22

II.BLM

TANZMAT DNEMNDE LKE YNETMDE

YAPILAN DEKLER

2.1 Tanzimatn lan

Modern anlamdaki Trk idare sisteminin oluumunda en nemli dnm

noktalarndan bir tanesi de hi phesiz 1839 Tanzimat Ferman ve onu takiben

yaplan dzenlemelerdir. Bir bakma Sened-i ttifaka bir tepki olarak doan Glhane

Hatt idari, sosyal, askeri ve mali alanlar gibi bir ok konuda deiiklikler getirerek,

Osmanlnn geleneksel Ortadou devleti kimliinden syrlarak modern batl devlet

olma yolunu amtr.

Mustafa Reit Paa50tarafndan hazrlanan bu fermanla birlikte Mslman ve

gayr- Mslim olmak zere btn tebann can,mal ve rz gvenliinin salanmas,

iltizam usul ve onun btn suistimallerinin kaldrlmas, askere alma ilerinin

srekli hale getirilmesi ve dzenlenmesi, adil, ak ve her dine mensup kiilere eit

biimde yarglama yaplmas karara balanmtr.

Btn bu yeniliklerle bir taraftan modern anlamda merkezi bir yap kurmay

amalayan Osmanl devlet adamlar bu dorultuda eitli kararlara imza atarak

imparatorluk topraklar zerindeki otoritelerini tekrar salamaya almlardr.

Dier taraftan ise Tanzimat dnemi dediimiz bu dnemde modern anlamda yerel

ynetimlerin olumaya balad grlmtr. Her ne kadar bir ztlk gibi grnse de

50Mustafa Reit Paann Tanzimat Fermanndaki rol ve Tanzimatla gelen dzenlemeler iin bkz.Reat Kaynar, Mustafa reit Paa ve Tanzimat TTK, 1985.


33/91


34/91

24

kurallara balanmtr. Hatta bu meclis grmeler srasnda merutiyet usulnn

gereklerinden olan baz merasim kurallarna bile uymaya mecbur tutulmutur53.

Fakat meclis yeliklerine getirilen kimi yneticiler merkez ve taradaki

sorunlar bilmelerine ramen, aralarndaki gr ayrlklarn uygulama konusunda

gideremiyorlard54. lke ynetiminden eitim, adalet, salk, mali alanlar olmak

zere bir ok yasa ve ynetmeliklerin hazrlanmas, kamu maln zimmetine

geirenlerin, rvet alanlarn cezalandrlmas gibi ok eitli konularda grev yapan

bu meclisin almalarn padiah Abdlmecitte yakndan takip etmitir. Abdlmecit

her alma yl banda meclis toplantlarna katlarak gemi ylda yaplanlar ve

gelecek yl yaplacaklar aklamtr. Bu durum ise hkmdar anayasal bir devlet

bakan gibi gstermeye doru atlm bir adm saylabilir55.

Ancak Tanzimatn uygulanmas iin nceden bir program hkmet

tarafndan belirlenmemiti. ncelikle vergilerin herkesin gelirine gre eit olarak

alnacak olmas ve iltizam usulnn kaldrlmas bir mal-mlk ve nfus saym

gerektirmekteydi. Bununla beraber bu fermanla birlikte gayr-i Mslimlerle eit

muamele grecek olan Mslman halkn tepkisi ve karlar zedelenen yn-eraf

grubunun tepkileri uygulamay geciktiren ve zorlatran birer etken olmutur. Ayrca

bu kadar ar bir uygulama ykn baaryla yrtecek bir uzman kadrosu yoktu.

Maliyecisi, memuru, subay, mhendisi, doktoru ksacas yeterli dzeyde ve bilgilimemur eksiklii uygulamay zorlatran bir dier etken olarak; vergi, toprak

tasarrufu, eitim, salk ileri, adaleti uygulama, asker yetitirme ynlerinde

getirilecek yenilikleri yrtme giriimleri dzen getirmek yerine bozuk dzeni daha

53Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye , (Ali Reat), Kakns yay. s. 47-48.54

M. adrc, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler; Tanzimatn 150. YlUluslararas Sempozyumu TTK, 1994., s. 295.55N Berkes, Trkiyede adalama (Yay. Haz: Ahmet Kuya), YKY: 2002 s., 244.ve M adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete TrkiyeAnsiklopedisi, C I, letiim Yaynlar, s. 212.


35/91

25

da ktletirmek, bu ktlemede karlar olanlar reform dmanlar haline

getirmitir56.

Btn bu sebeplerden dolay Tanzimatn uygulanmasna bakentin

denetiminin etkin olduu yerlerden balanmtr. lk uygulama blgeleri Edirne,

Hdvendigr (Bursa), Ankara, Aydn, Sivas, Konya eyaletleridir. Bu yerlerde ilk

olarak mal-mlk saym yaplarak uygulamaya geilmitir57. Tanzimatn ilk

uygulanaca yerler arasnda Trabzonda vard. Ancak, gemiten bu yana vergi

vermeme alkanlklarnn devam ettiren blge ileri gelenlerinin direnileri

uygulamaya balamasn alt yl kadar geciktirmitir. 1845 yl Martndan itibaren

Erzurum ve Diyarbakr eyaletleri Maden-i Hmyun kazalar ile Sivas eyaletindeki

baz mstesna blgelerde de Tanzimatn uygulanmasna karar verilmitir58.

Ancak Trabzon rneinde olduu gibi dier blgelerde de Tanzimatn

uygulamaya konulmas kolay olmuyordu. Bu duruma vergiyi servetleri orannda

verecek olan ve bu sebeple karlar zedelenen mltezim, voyvoda, sarraf gibi

kimselerin tepkileri yannda vergiye balanan ve gelir kaynaklar snrlandrlan

Hristiyan vakflarnn ruhban snf araclyla yapt muhalefet sebep olmutur59.

Bununla birlikte Tanzimatta Anadoludaki en byk tepki Cizre ve Hakkari

blgesinde olmu ve bu tepki byk bir isyanla sonulanmtr. Tanzimattan nce

blgenin ynetimini elinde bulundurmu bir aileden gelen Bedirhan Bey yenidzenlemelerle redif miralay olmutu. Bedirhan Bey, Tanzimatn ilan ile birlikte

ynetiminde bulunan Cizre ve Midyatn Musul Vilyetine balanmasna kar

km ve bu konuda Musul valisiyle mcadeleye balamtr. Blge halknn da

56

Berkes, a.g.e. s. 21957adrc, a.g.e. s. 190.58M. adrc, Tanzimatn Karadeniz Blgesinde Uygulanmas, Birinci Tarih Boyunca KaradenizKongresi Bildirileri, OM Eitim Fakltesi, Samsun, 1988, s. 192-193.59nalck., a.g.m. s. 624-625.


36/91

26

desteini almasna ramen bu blgeler Musul Eyaletine balannca Bedirhan Bey

bunu kabul etmeyerek isyan etmitir60.

Ayrca Hakkari blgesindeki Nesturiler ise vergi vermemek iin Bedirhan

Beye kar isyan etmilerdi. Bylece blgede olan kargaa ortamnn giderek

Tanzimat reformlarnn uygulamasn zora sokmas merkezi hkmeti harekete

geirerek isyan bastrlmtr. Tutuklanan Bedirhan Bey Girite srld. syann

bastrlmasndan sonra ise blgenin idari taksimatnda deiiklik yaplarak

Diyarbakr Eyaleti; Van, Mu, Hakkari sancaklaryla Cizre, Bohtan ve Mardin

kazalarndan oluanKrdistan Eyaletine dntrld61.

Tanzimat reformlarna Anadoluda bu denli tepkilerin olmas hkmetin

istedii sonular alamamasna sebep oluyordu. zelikle iltizamn kaldrlarak

muhassl denen vergi memurlarnn tarada toplayaca vergiden ve bu verginin

gelirleri byk oranda artracandan umutlanan hkmet istedii sonucu

alamamtr. Hatta eski gelirler bile aranr olunca iltizam usulne tekrar dnlmesini

karalatrlmtr.

Reformlarn uygulanmasnda ki bu baarszln faturas ilk balarda eyalet

valilerine kesilmitir. Kendilerinden eski alkanlklarn brakmalar ve olaanst

gayret beklenen valiler bekleneni veremeyince grev yerleri sk sk deitirilmitir62.

Bununla birlikte grevini ktye kullanan, rvet alan memurlarnyarglanmas konusu Tanzimatla birlikte daha etkili hale getirilmitir. rnein

Glhane Hatt-nn ilanndan sonra iki kiiyi keyfi surette idama mahkum eden

Edirne valisini Mustafa Reit Paa mahkemeye vermiti. Ayrca bir rvet olayna

60

Bedirhan Bey isyannn ayrntlar iin bkz. Nazmi Sevgen, Krtler, Belgelerle Trk TarihiDergisi,say: 11-18. Ayrca BVA Ayniyat 609 nolu defterde bu isyanla ilgili belgeler bulunmaktadr.61M. adrc, Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840-1856), Mustafa Reit Paave Dnemi Semineri, TTK, 1987. s. 101-102.62rnekler iin bkz. adrc, a.g.e. s. 192.


37/91

27

ad karan sadrazam Hsrev Paa ald paray iade etmesine ramen Meclis-i

Ahkm- Adliye tarafndan mahkum edilmiti63.

Bu dnemde rvet alan ya da Tanzimatn gereklerini yerine

getirmediinden grevlerinden alnan ok sayda mir vard. rnein Kocaeli

miri Akif Paa hizmet-i mbaireve baka adlarla halktan para toplam, cretsiz

nakliyat yaptrmt. Akif Paa Meclis-i Vlda katibi ve kethdas ile birlikte

yarglanm ve suunu kabul etmiti64.

Btn bu olumsuzluklara ramen Tanzimat onuncu yln doldurduunda

reformlar tm Anadoluda uygulanmaya balamtr.

2.3. Uygulamann Denetlenmesi ve mar Meclisleri

Tanzimat reformlarnn nasl uygulamaya konulduu ve karlalan

glklerin neler olduunun yerinde grlmesi amacyla hkmetin ald ilk karar

buralar mfettiler yoluyla denetlemek olmutur. Bu ekilde ilk tefti giriimi 1840

ylnda yapld. Ancak istenilen sonu alnamaynca ikinci bir teftie karar verilerek

1842 ylnda biri Rumeli dieri Anadoluya olmak zere iki grevli gnderildi. Fakat

k mevsimim yaklamasyla teftie bir kez daha ara verildi.

nc tefti giriimi ise 12 Kasm 1850de Meclis-i Vlda grlerek

teftiin ne ekilde olacana dair bir talimatname hazrlanarak yapld. Bu

talimatnameye gre mfettilerden Tanzimata aykr davranlarnn, memurlarn

ticaret yapmalarnn nlenmesi ve en nemlisi vergilerin zamannda toplanp

gnderilmesinin denetlenmesi istenmekteydi. Bu teftite Anadolu ve Rumelide

mevcut btn vali, kaymakam ve kaza mdrleri denetlenerek baarl olanlar

63Engelhardt, a.g.e, 47-49. R.Kaynar, a.g.e, s. 220,221.64adrc, a.g.m. s. 98-99.


38/91

28

dllendirilecek, hatal olanlar ise merkeze bildirilerek haklarnda gerekli ilem

yaplacakt.

4 Aralk 1851 ylnda ise mfettilerin kaza kaza dolamalarna son verilerek

teftilerini sancak merkezlerinde yapmalar istenmitir. Bu sayede, yllk muhasebe

defterleri kontrol edilerek, halktan fazla vergi ve bedava yiyecek iecek alnmas

nlenecekti65.

Teftiin yan sra Tanzimat reformlarnn karlat glklerin nlenmesi

ve uygulamann daha etkin hale getirilmesi iin baka yntemler de denenmitir.

Bunlardan bir tanesi de her eyaletten iki temsilcinin stanbula arlarak blge

sorunlarnn dinlenmesi eklinde olmutur. Bu uygulama iin her blgeden muteber

mutemet ve erbab- dirayet (Bilgi sahibi ve gvenilir kiiler) birka ileri gelen ve

kocabalardan bir kiinin stanbula gelerek dncelerini padiaha yazl olarak

sunma imkan verilmiti. Taradan gelen bu kiilerin yol masraflarnn ise mahalli

maliye sandklarndan karlanmas ve stanbulda byk memurlarn evlerinde

konaklamalar salanmtr66.

Ayrca bu kiiler Meclis-i Vlya gruplar halinde alnarak grleri

dinlenmitir. Eyaletlerden gelenlerin ikayet ettikleri arlkl konu vergilerin

toplanmasndaki yolsuzluklar ve hakszlklard. Bunlar dnda yol-kpr yapm,

ime suyu temini gibi genel belediye hizmeti saylabilecek isteklerde temsilcilertarafndan dile getirilmitir.

Bu sorunlarn zm iin geici mar Meclislerinin kurulmasna karar

verilerek; Konya, Hdavendigar ve Bolu, Sivas ve Ankara, Diyarbakr, Erzurum,

Vidin ve Ni, irmen, Silistre, skp ve Rumeli, Selanik ve Trhala, ve Elviye-i

65adrc, a.g.e. s.198-199.66T. Gkbilgin, Tanzimat Hareketinin Osmanl Messeselerine ve Tekilatna Etkileri,Belleten C.XXXIsay: 121-124 (1967) s. 103.


39/91


40/91

30

yardmc olacak bir mal, bir nfus ve emlak katibi grevlendirilerek, vergi tespitinde

ve dier ilerin grlp karara balanmas amacyla Muhassllk Meclisleri

oluturuldu. Muhassl ve katiplerden baka bu mecliste blgenin hakimi, mfts,

asker zabiti ile blge ileri gelenlerden drt kii bulunacakt. Ayrca bu meclise gayr-i

Mslim halk bulunan yerlere metropolitve hahambagibi ruhani ve dini liderler ile

iki nefer kocabalar da girecekti67 Bu meclis haftada iki gn toplanarak vergi

yazm ve dier sorunlar grp karara balayacakt. Bu meclislere muhassl

bakanlk edecekti. Eyalet merkezlerinde ise mir bakanlnda oluturulacak ayn

nitelikteki meclisler daha geni yetkilerle alacakt68. Eyaletin dier sancak ve kaza

merkezlerinde var ise ferik yoksa muhassl, hakimeri, ve zabtiye memuru

arasndan kura ile bakan seilecekti69.

Muhassl bulunmayan kazalar ve kyler iin blgedeki koullara gre ye

says ve meclisin almasnn belirlenecei kk meclislerin kurulabilecei

karalatrlmtr. Bu meclislerin yeleri ise kad, zabta memuru, muhassl vekili ve

ileri gelen iki kiiden olumaktayd.

Muhassllar ellerine verilen talimat70gittikleri yerlerde btn memleket ileri

gelenleri nnde okuyup, anlamn aklayacak ve bunda sonra her yerde kurulan

muhassllk meclisleri yeleri ile birlikte memleketin durumuna gre verginin tespiti

ve pein tahsilini yapacak, gerekli masraflar bu tutardan yapldktan sonra, artan paraise hazineye gnderilecekti71.

Muhassllarn vergi toplama iinde grevlendirilmeleriyle birlikte daha

nceleri bu grevi stlenen vali, sancakbeyi, mtesellim gibi grevlilerin mali

67A. Vefik, Tekalif-i Kavaidi, kici Ksm Bendi Sani, s. 320.68

adrc, a.g.e. s. 21269. Ortayl, Tanzimattan Sonra Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880 ) TTK, 2000, s. 34.70Muhasslarn almalarn ve atanmalarnn belirleyen bu talimatname iin bkz R Kaynar, a.g.e. s.237-266 ve A. Vefikin a.g.e. s. 319-342.71H. nalck tan naklen Ortayl, a.g.e. s.33.


41/91

31

grevleri kalmamt. Bu sayede, taradaki bu grevlilerin gelirleri kendi karlar

iin kullanmalarnn nne geilmesi planlanmtr.

Ancak muhassllk uygulamasndan da istenilen sonularn alnamad ok

gemeden ortaya kmt. Muhassllar da eskiden beri tara idarecilerinde bulunan

kt alkanlklara uyum salayarak, grevlerini ktye kullanmlard. Vergi yazm

srasnda hakszlklar yapan muhassllar zellikle gayr-i Mslimlerin mal-mlk

tespitinde geree uygun olmayan rakamlar gstererek haksz kazan elde etmilerdi.

Yine muhassllarn eski meslektalar olan mltezimlerle olan yakn ilikileri ve

karlar zedelenen derebey ailelerinin vergilere kar itirazlar muhasslk

uygulamasndan istenilen sonularn alnmamasna yol amt.

Tanzimatn ilanyla birlikte vergi toplama sisteminde kkl bir deiiklik

yapp, gelirleri artrmay planlayan merkezi hkmet istedii gelir artn elde

edemedii gibi, gelirlerin azalmas gibi ilgin bir sonula kar karya kald. Ayrca

maaa balanan memurlarn aylk tutarlar geliri yutup gitmiti. Hatta baz kazalarn

btn gelirleri giderlerini ancak karlar duruma gelmiti72.

Muhassllk uygulamasyla birlikte eyaletlerin mali ileri daha da karm kar

ve zarar toplamnn tespiti yaplamamtr. Bunda her sancak ve kazada bulunan

muhassllarn birbirlerinden bamsz hareket etmeleri etkili olmutu73.

Grld gibi iltizam usulnn yerine getirilen muhassllk uygulamasndaistenilen sonu alnamam ve bundan dolay 1842 ylnda vergi toplamada eski

ynteme geri dnlmtr

72M. Nuri Paa, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi C III- IV (Sadeletiren:Neet Caatay), TTK, 1992, s. 293.73V. Tnk. Trkiyede dare Tekilatnn Tarihi Geliim ve Bugnk Durumu, Kanaat Matbaas,1945, s. 171.


42/91

32

2.5 Eyalet Ynetimi

Tanzimatn ilann bekli de en nemli amalarndan biri eyaletlere blnm

geni Osmanl topraklar zerindeki yok olmaya yz tutmu merkezi otoriteyi tekrar

salamlatrmakt. Msr valisi Mehmet Ali Paann Anadolunun ilerine kadar

sokulup, Osmanl tahtn tehdit etmi olmas merkezi otoritenin ne derece

zayfladn ve bu durumun devletin devam iin dzeltilmesi gerektiini gsteren

en nemli kantlardan biri olmutur. Bu durumun bilincinde olan Osmanl devlet

adamlar Tanzimatn ilan ile birlikte eyalet valileri zerindeki denetimlerini

salayacak bir dizi nlemler alarak ie balamlardr.

Tanzimat merkeziyetiliinin ncs Mustafa Reit Paaya gre ynetim

rgtnn Tanzimat ilkelerine uygun alabilmesi iin gerekli olan, valilerin

istibdatc ynetimine son vermek bunun iin de valiler dahil eyalet yneticilerini

aylkl grevlilere dntrmek ve yetkilerini snrlandrmak ve merkeze baml

tutmak, bu arada halkn ynetime katlmasn ve valilerin meveretle i grmesini

salamakt74.

Bu gre uygun olarak Tanzimatn ilanyla valilerin ok geni olan

yetkilerinde kstlamalara gidilmitir. Valilerin mali grevleri ellerinden alnarak

uygulamalarndan Babliye kar sorumlu tutulmutur. Eyaletlerin maliye ileri ise

defterdar75 denen grevliye braklmtr. Ayrca bu dnemde askerlik alannda

yaplan dzenlemelerle birlikte valilerin asayii salama grevleri de Zabtiye

rgtnegemi bulunuyordu.

74M. Sencer, Trkiyenin Ynetim Yaps, stanbul: Alan Yaynclk, 1988, s. 77.75Defterdarlarn grevleri iin bkz.Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner Olunan Talimatve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82. s. 77-79.


43/91

33

Valilerin yeni grevleri ise bir talimatname ile belirlenmiti76. Bu

talimatname ye gre valilerin grevleri u ekilde belirlenmiti; ncelikle onlardan

Tanzimatn ngrd slahatlar yapmalar ve eyalet meclislerinde alnan kararlara

uymalar istenmitir.

Valiler devlet gelirlerinin ve toplanan vergi miktarnn doruluu konusunda

defterdar ve kaymakamlarn bildirimlerini kontrol edecek ve kacak aksaklklardan

sorumlu olacakt. Maa ve masraflarn kontrol de valilerin sorumluluklar arasnda

olup, bu konularda ki usulszlklerde hukuki ilemler yaplacakt. Ayrca valilerden

kimseye zulm ve ikence yapmamalar, resmi yazmalarn yalnzca konuyla ilgili

bakanlkla yaplmas ve hukuk davalarnda halktan uygunsuz vergi ve mahkeme

harc alnmamas istenmekteydi.

Yol gvenliinin ve blgenin emniyetinin salanmas, bir blgede bulunan

ekyann etkisiz hale getirilmesi de yine valinin grevleri arasndayd.

Valilerin yetkilerindeki bu daralma ve birer uygulayc konumuna dmeleri

onlarn devlet hizmetlerini gerektii ekilde hzl uygulama olanaklarn

kaybettirmiti. Yerel meclislerin kararlar Meclis-Vlnn onayndan sonra

uygulanyordu. Bu da uygulamay ve dolaysyla valilerin ilerini zorlatryordu77.

Eyalet idaresi bu dzeniyle 1856 Islahat Fermanna kadar devam etmi o

tarihten sonra ise yeni dzenlemeler yaplarak lke idaresi daha sistemli ve merkezibir hale getirilmitir78.

76Valilerin grev ve yetkileri iin bkz. Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner OlunanTalimat ve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82.s. 75-7677

:adrc,a.g.e, s. 226-227.78Eyaletlerin Cumhuriyete kadarki geirdii evreler ve dzenlemeleri iin bkz. S. Kl,Tanzimattan Cumhuriyete l Ynetimi (Baslmam Doktora Tezi), ayrca .H. Greli, l daresi, A..S. B.F. yay. Ankara, 1952. ve Greli, Memleketimizde Vilayetler daresi Tarihine Bir Bak, dareDergisiMart-Nisan 1945 say 173.


44/91

34

2.6. Sancak Ynetimi

Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte Osmanl klasik sisteminde eyaletlerin

alt birimi olan sancaklar temel idari birim olma zelliini bu dnemde de

korumulardr.

Bu dnemde sancaklarn idaresi mtesellimlerden alnm yerlerine

gnmze kadar da varln koruyan kaymakam denen grevliler atanmtr.

Kaymakamlarn ve mal mdrlerinin grev ve sorumluluklar 1849 ylnda karlan

bir talimatname ile belirlenmiti79

.

Kaymakamlarn atamalar ve dier zlk ileri bal bulunduklar Dahiliye

Nezareti tarafndan yaplrd. Dorudan bakanla bal olmalarna ramen

kaymakamlarn tarada yetkileri valilere kar sorumluluklar sebebiyle snrl idi.

Kaymakamlar sancaklarda mevcut sancak meclislerinin bakan idi. Bu

mecliste blgenin eitim, salk, mali, belediye hizmetleri gibi sorunlar grlp

karara balanr ve bu kararlarn icras kaymakamlar tarafndan salanrd.

Kaymakamlar gvenliin tehlikeye dt, su orannn artt durumlarda meclisi

toplayarak, asker gnderilmesini salayacakt. Asker says yetersiz olduu

durumlarda ise validen yardm isteyerek eyalet meclisinin kararna gre hareket

edecekti.

Mali konularda Maliye Nezaretine uyulacak ve bakanlk sonutan haberdar

edilecekti. Sancaklarn ynetimi konusunda alnan kararlar valinin istek ve emirleri

dorultusunda grlp karara balanacak ve bundan valinin haberi olacakt.

79Bu talimat iin bkz. Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben Ner Olunan Talimat veNizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82. s. 79-81.


45/91

35

Sancaa bal kazalarn sorunlar ise nce sancak meclisinde eer burada

zm bulunamaz ise eyalet meclisine bildirilecekti. Sancak meclisinde alnan

karalar ayda bir rapor halinde eyalet meclisine sunulacakt.

Sancaklarda olan aylk gelir ve gider defterleri, ylk muhasebe defterleri ve

halef-selef muhasebe sonular Maliye Nezaretine ve eyalet meclisine verilecekti.

Maliyeyi ilgilendiren konular dnda kaymakamlarn dorudan hkmetle yazmas

yasakt. Bu yzden bu yazmalar vali ve eyalet meclisleri araclyla yaplacakt.

Ancak btn bu dzenlemeler ve kurallar kaymakamlarn Osmanl tara

idarecililerinde kronik hale gelen grevi ktye kullanma ve haksz kazan elde etme

alkanlklarndan vazgemelerini salamakta yetersiz kalmtr80.

2.7. Eyalet ve Sancak Meclisleri

Osmanl mparatorluunda modern anlamda yerel meclislerin oluumu

Tanzimat dnemine denk gelir. Tanzimatn ngrd vergi reformu gerei

grevlendirilen muhassl- emval denilen idarecilerin ve bu idarecilere yardmc

olmak zere oluturulan muhassllk meclislerini daha nce grmtk.

Muhassllk uygulamasndan istenilen verim alnamaynca 1842 ylnda bu

uygulamaya son verilerek Muhassllk Meclisleri, Memleket Meclisleri adn alarak

1849 ylndaki dzenlemeye kadar varlklarn srdrmlerdir.

1842 dzenlemesiyle oluturulan bu memleket meclislerinin sancaklarda

olan nceleri Kk Meclis, sonralar Sancak Meclisi ve 1864 dzenlemesi ile

Sancak dare Meclis adn almtr. Eyaletlerde oluturulan meclisler ise nceleri

Byk Meclisdaha sonralarEyalet Meclisive 1864ten sonra Vilyet dare Meclisi

adn almtr.

80rnekler iin bkz. adrc,a.g.e, 237-240.


46/91

36

Memleket meclislerin yap ve ileyi bakmndan Muhassllk Meclislerinden

bir fark yoktu.

Sancak merkezlerinde kaymakamn eyalet merkezinde ise valilerin bakanlk

ettii bu meclisler 1842-1849 yllar arasnda Tanzimatn tarada uygulanmasnda

nemli roller stlenmilerdir. Bu meclisler bir anlamda tarada Meclisi Vly-

Ahkam- Adliyenin kk birer rnei idiler. Bu meclisler bata vergilerin herkesin

gelirine gre alnmas, gelir-gider takibi, gvenliin salanmas, idarecileri

denetleme gibi grevlerin yannda salk, eitim, bayndrlk ve eitim gibi

konularda kararlar almtr81. Ancak bu meclislerin yasa tasarlar hazrlama ve karar

almada yetkileri yoktu.

Memleket Meclislerinin ynetimde ve yarglamada merkezi hkmete

salad katk yannda, meclis iindeki sorunlardan kaynaklanan zararlar da

oluyordu. Meclis yelerinin eski tara idarecileri olan yn, ehir kethdas, voyvoda

gibi kimselerden olumas onlarn eski kt alkanlklarn srdrmelerine neden

olarak, Tanzimat reformlarnn istenildii biimde uygulanmasn geciktiriyordu.

Seim sistemini belirleyen ynetmelik bu kiilerin meclise girmelerini

kolaylatryordu. nk bu ynetmelikte en akll, afif,ve sekinlerden olma koulu

seilmek iin gerekliydi82.

Meclis yeleri vergi salnmas ve toplanmas gibi konularda kimseye ayrcalkyapmadan devlet yararna ve iyi ynetim iin alacaklarna dair kad ve mft

nnde yemin edeceklerdi. Mslman olmayan yeler de tlimatnmeyegre ayn

ekilde dinlerine gre yemin edeceklerdi.

81M. adrc, Osmanl Dneminde Yerel Meclisler, ada Yerel Ynetimler, Cilt:2, Say:5Eyll 1993,s.4.82Meclis yelerinin seimi iin. bkz. Ortayl, a.g.e, s. 35-37.


47/91

37

Yolsuzluu grlen yeler ceza kanunnamesine gre cezalandrlacak, meclis

almaya balamadan nce seimle gelen biri Sandk Eminiolarak atanacakt.

Toplanan hazine gelirleri bu kiiye teslim edilecek, ve memleket

sandklarnda biriken parann meclis yeleri tarafndan mhrlenmesi, para ekildii

zamanlar ise bu grevlilerin hazr bulunmalar gerekiyordu.

1842 ylnda uygulamaya konulan eyalet ve sancak meclisleri 1849 ylna

kadar bu isimlerle almalarn srdrmlerdir. Ancak bu meclislerin kuruluunda

ve ileyiinde olan zaaflar ve bu sre zarfnda bu meclislerin alma biimlerini

dzenleyen ynetmeliklerin kalmamas yeni bir dzenleme gerektirmitir.

Bu dorultuda 1849 ylnda Meclisi Vlda hazrlanp yrrle konulan bir

ynetmelik yaynland. Eyalet Meclislerine verilecek Tlimat- Seniyyediye resmi

ekilde adlandrlan bu tlimat lke idaresine yeni bir dzen veren bir Vilyet

Nizmnamesidir83.

Bir giri, dokuz blm ve 68 maddeden oluan bu ynetmelikle eyalet, sancak

kaza ve ky idaresinde 1842 dzenlemesiyle uygulanan deiiklikler yeniden

belirlenmi, her kademedeki yneticilerin grevleri ayrntl olarak ilk kez bir arada

verilmitir. Bu ynetmelik 1864 Vilyet Nizmnamesine kadar Osmanl tara

idaresinin temel yasas olmutur.

83M. adrc,Osmanl mparatorluunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluturulmas. (1840-1864), Yusuf Hikmet Bayur Armaanndan Ayr Basm, TTK, 1985, s. 270. lk kez Musa adrctarafndan tespit edilen bu tlimatn yeni harflere evirilmi hali iin bkz onun Osmanl TrkiyesiYnetiminde Yenilikler 1826-1856,(Baslmam Doentlik Tezi), s. 171-193.


48/91

38

III.BLM

TANZMATTAN MERUTYETE TRKYEDE

KAZA YNETM

3.1. Tanzimattan nce Trkiyede Kaza Kavram

ve Kadlk

Gnmzde idari anlamda kaza dendii zaman akla ilin bir alt birimi olan

ileler gelmektedir. nk Tazimattan sonra yaplan bir dzenleme ile kaza, eyalet

ve sancaktan sonra gelen idari bir haline gelmi ve eitli tarihlerde yaplan

dzenlemeler ile gnmze kadar varln korumutur.

Osmanl klasik dzeninde ise kazalar imparatorluun kuruluundan

Tanzimata kadar geen dnemdeki yaps ve ileyii deien bir karakterde

olmutur. lk balarda idari-adli yn ar basan kazalar, taradaki genel zlmenin

balad 16 yzyldan itibaren adli yn ar basan bir birim olarak karmza

kmaktadr. Bu yzden Tanzimat sonras idari bir birim olan ve gnmze kadar

baz deiiklerle devam eden kazalar Tanzimat ncesi dnemdeki kazalarla

kartrmamak gerekmektedir.

Tanzimat ncesinde idari birim olan eyalet ve sancak merkezlerinin

bulunduu ehirler, ayn zamanda kad ve dier mahkeme grevlilerinin yerletikleri,

grev yaptklar yerlerinde buralarda kurulmasndan dolay ayn zamanda kaza diye

adlandrlmtr. Bundan dolay buralarn kaza diye ayr bir idari birim olarak

grlmesi bir yanlgdr.


49/91

39

Seluklu rejimi zamanndan beri bir kural haline gelmi bir gelenek vardr.

Bu kurala gre etrafnda bir takm kyleri iktisadi, kltrel ve hatta corafi

bakmlardan kendisine balam ve bu grubun doal bir merkezi haline gelmi bir

kasaba veya ehir, kaza adyla hkmet merkezi kabul edilmitir. Buralarn hem adli

hem de idari amiri olan kad dorudan doruya kadaskerin inhasyla merkezden

tayin olunuyor ve merkeze bal bulunuyordu84. Bu dnemde dorudan Divan-

Hmyuna arzda bulunabilen kadnn bu ayrcal ile sancakbeyi ve onun temsilcisi

suba zerinde kontrol gc vardr. Hatta kad sancakbeyini tefti edebildii halde

sancakbeyleri kadya hibir surette karamamlardr.

Kad ncelikle eriat ve kanunu uygulayan bir yarg hakimi idi. Ama ayn

zamanda sultann idari ve mali emirlerinin yerine getirilmesini gzetmekle grevli

idi. Kad bu niteliiyle mali iler denetisi olmakla birlikte, yneticilerin yasad

etkinliklerini derhal hkmete bildirmek yetkisine de sahipti85.

Yaptklar grevler bir birinin ayn olan kadlarn maalar ve payeleri

bulunduklar blgelere gre farkllk gsteriyordu. Eer kad nispeten byk bir

ehirde grev yapyorsa ald maa ve itibar ok yksek oluyordu.

Kaza merkezi olan Osmanl ehir ve kasabalarnn belediye ileri de kadnn

dairesinde grlrd .Bir bakma meclis saylabilecek kadnn dairesinde, blgenin

mlki amiri ve kad yrenin sorunlarn mzakere ederlerdi. Bu meclisin bakanolan kadnn dnda ehir kethdas, muhtesip, pazarba, mimarba, psuba,

esnaf kethdalar gibi grevliler bu meclise katlrlard.

Bundan dolay kadnn tek grevi yarg deildi. Kadlarn sanatkar ve esnafn

kontrol, lonca dzeninin ynetiminin salanmas, ehrin ekonomik hayatyla ilgili

84Kadlar hakknda genel bilgi iin bkz. .H. Uzunarl, Osmanl Devletinde lmiye tekilat, TTK;1964.85H. nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), YKY., ev : R. Sezer, stanbul 2003, s.122.


50/91

40

fiyat tespiti (narh) ve kontrol, ehirlerin alt yap tesislerinin denetimi, imar

nizamnn korunmasnn gzetilmesi, cami ve vakf gibi kurumlarn denetimi gibi

grevleri de vard.

Kadlarn grevli olarak atandklar blgenin hepsine birden ayn anda

bakmas mmkn deildi. Bundan dolay kad kaza dairesi kapsamndaki nahiyelerin

bana birer naip tayin ederdi. Naip kendi blgesi dahilinde kadnn fonksiyonlarn

stlenirdi. Ancak bu konuda hiyerarik stnlk daima kadlarda idi. Kad naip tayin

derken o blgenin medreselerden icazet alm ulemalarndan kiileri seerdi.

Kadlar bulunduklar ehir veya kasabann gvenlii ve asayii konusunda

subalar ile alrlard. Dorudan merkezden atanan subalarn asesba ve

aseslerden (polis mdr ve polisler) oluan yardmclar vard. Bunlarla birlikte

asayii salayan subalar vergilerin dzenli toplanmasndaki en nemli unsurlardan

birini yerine getiriyorlard. Subalarn yetkili olduklar blge, ehir ve kasaba

snrlarndan ibaretti.. Bunlarn dnda kalan kylerin asayii ise oralarda mevcut

tmar ve dirlik sahipleri tarafndan salanrd. Osmanl kadlar, sancakbeyi veya

beylerbeyinin devaml sefere gittikleri gz nne alnrsa ehir ynetiminin ve

gvenliinin birinci derecede sorumlusu idiler86.

Osmanl klasik sistemindeki kaza idaresi bu ekilde idi. Kad bulunduu ehir

merkezinde bir taraftan, adli davalara bakyor, dier taraftan ise blgedeki mlkiamirler ve dier grevlilerle birlikte idari konularda, dorudan sultana arzda

bulunabilme yetkisini kullanarak, denetleyici roln stleniyor ve bir takm idari

grevlerden bizzat sorumlu oluyordu.

86. Ortayl,Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad ,Turhan: 1994, s. 36-37. ayrcabkz. O.N. Ergin Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, Cumhuriyet Gazete Matbaas, stanbul, 1936.s. 77-121.


51/91

41

Ancak 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluda karklklarn

artmasyla birlikte ehirlerin ve kasaba merkezlerinin gvenlii ve asayii konusunda

hkmet tarafndan bir takm deiiklikler yaplmt.

Artk ehirlerin gvenlii devletin kendi tayin ettii ulufeli subalardan

alnarak cebeli tmar kylerindeki gibi sancakbeyine verilmiti. Bundan byle her

sancakbeyi sancanda bulunan kazalara kendisine yakn birini suba olarak

atayacakt.

Bu durumda kazalar dorudan doruya padiah temsil eden adli-idari

kimliini kaybederek yalnzca adli bir yapya brnmtr. zellikle kaplarndaki

asker saylarn artran eyalet ve sancakbeyleri kadlara hkmederek kararlarn

etkilemiler onlar idari konularda ikinci plana atmlardr87.

Bu durum 17. ve 18. yzyllarda gittike artm, kadlar ve onlarn

yardmclar olan naipler adalet ileri dnda hibir ile dorudan ilgilenmez hale

gelmilerdir. zellikle nemli byk ehirlerin kadlklar ulemadan kimi nl

kiilere arpalk olarak verilmeye balam, bu durumda greve gelen bilgisiz,

beceriksiz bu kiiler kadlk kurumunun bozulmasna yol amtr. Ayrca yerel

glerle ibirlii yaparak tara idarecilerine kar halk kkrtan naiplerin ynetim

ilerine karmamalar iin hkmet tarafndan eitli nlemler alnmt88.

17. ve 18. yzyllarda bir ok kurum ve kuruluta yer alan deimeler adaletrgtne ve kadla da yansm, 19 yzyl balarnda yarg ile ynetim ileri hemen

hemen btnyle birbirinden ayrlmaya balamtr. Tanzimat arifesinde ise Osmanl

kads gerek bir hakim durumuna gelmitir89.

87M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi II (1453-1559), Bar, 1999, s. 59-68.88Kad ve naiplerin kartklar yolsuzluklar iin bkz. Ycel zkaya, Osmanl mparatorluundaAyanlk, TTK, 1994, s. 32-39.89adrc, a.g.e, s. 80.


52/91

42

Kadlarn da devletin bozulan yapsna ayak uydurmalar devlet adamlarn bu

durumu dzeltecek reformlar yapmaya ynlendirmitir. Bu amala III. Selim ve II.

Mahmut sk sk fermanlar yaynlayarak kadlar doru yola getirmeye almlardr.

rnein Sultan II Mahmut Tarik-i lmiyeye Dair Ceza Kanunnamesiadyla yeni

bir yasa kartarak adalet sistemindeki bozulmay gidermeye almtr90.

3.2. Kazalarn dari Birim Olmas

Kazalarn bugnk anlamda idari birer birim olmalar 1842 ylnn Mart ayna

denk gelir. Bu tarihten nce Tanzimat Ferman ve onu takiben lke ynetiminde

yaplan baz dzenlemelerde istenilen sonular alnamamt. Onlardan biride

muhasslk uygulamas idi. ki yl gibi ksa bir sre denenen bu yntemden beklenen

verim alnamaynca idari yapda yeni deiiklikler yaplarak kaza idari birimi

oluturuldu.

Bylece idari blnme eyalet, sancak ve kaza olarak yeniden belirlendi.

Kazann idari bir birim olmasnn gerekeleri ve bununla birlikte eyalet ve sancak

ynetiminde yaplan deiiklikler Padiah Abdlmecitin Hatt- Hmyununa

dayanarak hazrlanm ve14 ubat tarih ve 238 sayl dnemin tek resmi gazetesi

Takvim-i Vekayide u ekilde belirtilmiti; Bu yazdan da anlald zere

Tanzimatn ilann takiben eyalet ve sancaklarn idaresinde ve maliyesinde

grevlendirilen mir, defterdar, zabtiye memurlar ve dier grevliler, istenileni

vermekten uzak kalmtr. Bu grevliler ne mali yapy dzene sokmu, ne de asayii

tam olarak salayamamlar ve kendi aralarnda anlaamazlklara dmlerdir.

90Bu kanunun eski harflerle tam metni iin bkz. adrc, Tanzimatn lan Sralarnda KadlkKurumu ve 1838 tarihli Tarik-i lmiyyeye dair Ceza Kanunnamesi, DTCF Tarih AratrmalarDergisi CXIV,s.139-161.


53/91

43

Yine tarada vergi toplamada grevlendirilen muhassllarn yanlarnda grevli

memurlarn masraflarnn okluu toplanlan verginin yarsna eit miktardayd.

Vergi toplamada grevli bu memurlar sebebiyle hasatn zamannda yaplamad

bununda kyly zarara uratt dier bir sorun olarak bu yazda belirtiliyordu.

Btn bu sebeplerden dolay tara idaresinde yeni bir dzenlemeye ihtiya

duyulmutu. Bu dzenleme neticesinde her sancak ve kazada blgenin ileri

gelenlerinin ailelerinden birinin kazalarna mdr seilmeleri neriliyordu. Bylece

doduu blgede mdr olan kii blgeyi iyi tanmas, sorunlarn bilmesi nedeniyle

dardan gelecek birine gre daha baarl iler yapabilecekti. Bu neri Meclis-i

Vlda oy birliiyle kabul edilmi ve padiah tarafndan da onaylanarak ileme

koyulmutur.

Buna gre her eyaletin maliye, mlkiye, zaptiye ileri, valiye emanet ediliyor,

ona yardmc olmak zere bir defterdareyalete bal sancaklara kaymakam ve yeni

idari birim olan kazalara iseEraf- Hanedandanbir mdratanyordu. Bu uygulama

ile halkn gvenliinin salanarak vergilerin daha dzenli toplanaca ve vergi

gelirlerinin gemi yllara oranla artaca dnlyordu.

3.3. Kaza Mdrlerinin Seilmeleri ve Grevleri

Kaza mdrlerinden nce mahalle ve ky muhtarlarnn seimle i bana

geldiini grmtk. Her ne kadar modern anlamda bir seimden uzak olsa da,

dnemin artlar gz nne alndnda bu seimlerin demokrasinin gelimesi

konusunda atlm nemli birer adm olduklar grlr.

Kaza mdrlerinin seimlerinde de yine muhtarlkta ve ynlarn

seimlerinde olduu gibi kaza blgesinin ileri gelenleri toplanarak aralarndan birini

kaza mdr seeceklerdi. Seimde mdr olacaklarda iyi huylu olma, halkn


54/91

44

yararn kollayan, ibilir, becerikli bir kii olmak gibi genel vasflar tamas

beklenirdi.

Ayrca kaza mdrlerinin yolsuzluk yapmalarn nlemek iin teden beri

Osmanl mparatorluunda uygulanan kefalet uygulamasna bavurulmutur. Bu

uygulamay daha nce muhtarlara imamlarn kefil olmas eklinde grmtk. Kaza

mdrleri de kendilerine halkn gvendii bir kefil seecekti. Bu sayede kaza

mdr kendinin denetimin kabul etmi olacak ve grevini ktye kullanarak haksz

kazan elde edemeyecekti. Eer mdrler byle bir yola saparlarsa kefiller

mdrlerin zimmetlerine geirdiklerini deyeceklerdi.

Ancak seim usulnn bu ekilde belirlenmesine ramen uygulama bu

ekilde olmamtr. Sancak kaymakamlar halkn tepkilerine ramen kendi akraba ve

yandalarn bu greve getiriyorlard. Kaza mdrl seiminde bir dier sorun ise

bu grevi yapabilecek nitelikte kimsenin blgede bulunmamas idi. Bu gibi hallerde

halk dorudan doruya hkmetten kazalarna uygun niteliklere sahip birinin mdr

olarak atanmasn talep edebilirdi. Hkmet ise uygun grrse gerekli atamay

yapard.

Seimle i bana gelmelerine ramen kaza mdrlerinin grevine valiler son

verebilirdi .Ancak gerekeli nedeni en ksa zamanda hkmete bildirmek zorunda

idi. Bu gibi durumlar genelde kaza mdrlerinin zimmetlerine para geirdikleri vehalktan deiik adlarda fazla vergi talebinde bulunulduu zamanlarda oluyordu. Bu

durum onlarn grevlerine son vermek iin yeterli bir neden saylmtr. Eer bir

kaza mdr bu sebeple grevinden alnrsa, zimmetine geirdii paray hazineye

demekle ykml idi. Mdr deiikliinde ise yeni mdr seilene kadar bir vekil

yerine tayin ediliyordu.

Taradaki dier seimlerde olduu gibi kaza mdrlerinin seimlerinde

halkn iki gruba ayrld grlmtr. Bu gibi kutuplama durumlarnda gl olan


55/91

45

tarafn seimi kazand ya da seimi kazanan tanmayarak grevine zorla son

verdikleri rastlanmtr. Bu gibi durumlarda hkmet olaylara mdahale ederek bir

mdr atamtr.

Kaza mdrlerinin ncelikli grevini kazalarna bal kylerde aar ve dier

vergilerin zamannda toplanmasn salamakt. Ayrca kazalarndaki asayii ve

gvenlii salayarak, Tanzimatn getirdii yeniliklerin kolaylkla uygulanmasn

salamak mdrlerin grevleri arasnda idi.

Kaza mdrlerinin dier bir grevi kazalarnda oluturduklar kk

meclisler yoluyla kylerden imam ve muhtarlarn gnderdii vergi datm

cetvellerini incelmekti. Bu inceleme ile bir nceki yln cetveli karlatrlarak vergi

azallar ve artlarnn nedenlerini tespit edecek olan kaza mdr vergideki

deiimleri uygun grrse onaylayp kaymakam bildirecekti. Kaza mdrleri eitli

sebeplerle kylerinden ayrlanlar tespit edecek ve onlara vergi yazmayacakt.

3.4. 1849 Eyalet Meclisleri Tlimatnmesinin Kazalar

le lgili Hkmleri

Daha ncede bahsettiimiz gibi 1849 ylnda yaplan bu dzenleme bir

tlimattan daha ok bir Vilyet Nizmnamesi eklindedir. Tara idaresinde yerelmeclislerin ileyii ve grevleri dahil, eyalet, sancak ve kaza ynetimi, tarada

grevli dier memurlarn grevleri gibi bir ok konuya deinen bu tlimat 1864

Vilyet Nizmnamesine kadar yrrlkte kalmtr.

Bu talimatnamenin 62 ve 68. maddelerini kapsayan 9. blm dorudan idare

olunan kazalar ve livalarn ynetimine ayrlmtr91.

91Bu blmn eski harflerle tam metni iin bkz.Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Takiben NerOlunan Talimat ve Nizamnameleri eren Matbu Kitap, Divan Hmayun no: 82, s. 83-85.


56/91

46

Buna gre, sancaklarn nemsiz sorunlar ve cizyesi o blgelerde kurulan

mahalle meclislerinde tartlp karara balanacak. Eer konu daha nemli ise eyalet

meclislerine mracaat edilecek ve burada zme kavuturulacakt92

.

Sancak kaymakamlar ve kaza mdrleri tarafndan blgenin nemli ve dier

sorunlar blgedeki meclislerde grldkten sonra alnan kararlarn maddeleri

eyalet valisine bildirilecekti. Bunlardan blge imkanlaryla zlebilecek olanlar

halledilecek, dierleri ise hkmet merkezine tutanaklarla bildirilerek merkezden

blge sorunlar ile ilgili yardm istenecekti93.

Ayrca kaza mdrlerinin ve buralarda grevli dier maliye memurlarnn

zimmetlerine para geirmemeleri iin greve balamalar srasnda kendilerine

birinin kefil olmas istenmekteydi. Eer bu kiiler zimmetlerine para geirirlerse bu

paray demek zorunda idiler. Bu memurlarn mlki idare alannda tecrbe sahibi

olmalarna meclis tarafndan zen gsterilecekti. Bir kaza mdrnn istifas ya da

halkn ikayetleri zerine grevden alnmas gerektiinde, suu mahkeme tarafndan

sabitlenmedii mddete vali tarafndan grevden alnamayacak ya da tayin

edilemeyecekti. Tayini gerekenler ise gerei zerine merkezi hkmet tarafndan

yeni grev yerine atanacakt94.

Kaza mdrleri baka bir yere tayin olduunda ise yerlerine uygun bir vekil

atanacakt. Daha sonra ise halknda onay verdii birisi mdr seilecekti. Ancakmdrn bu iin gereklerini yerine getiremedii ya da halkn o blgeden birinin

mdr olmasn istememesi halinde maa vergilere eklenmek zere merkezden bir

mdr atanmas istenebilecekti95.

92Talimatnamenin 62. maddesi.93Talimatnamenin 63. maddesi.94Talimatnamenin 64. maddesi.95Talimatnamenin 65. maddesi.


57/91

47

Kaza mdrleri ve muhtarlar her sene muhasebe mevsiminde ve ara sra baz

uyarlar ve tenbihlerin dinlenilmesi iin sancak ve kazalara arlacakt. Eer

vergilerin tesliminde bir eksiklik karsa ve bu eksii kapatmak iin mdrlerin

halktan eitli masraflar ad altnda fazla para alnd tespit edilirse bu durumun

ortadan kaldrlmas iin mecliste karar alnacakt96.

Liva kaymakamlar ve liva meclisleri ,mal mdrleri, kaza mdr ve

meclislerinin grev ve yetkilerini ieren bu tlimatnn ilgili maddeleri seilerek

meclis tarafndan mhrlenerek ilgili blgelere gnderilecektir97.

Bu tlimatn amacnn Tanzimat reformlarnn uygulanmasn salamak

olduundan, gerek grld takdirde bu tlimata ilaveler yaplabilecektir. Ayrca

blgenin bayndrlk ilerinin grlmesi iin bu tlimata ilave yaplabilecekti. Kk

meclislerde grlen konularn bir nshas da merkeze bildirilecekti98.

Bu tlimatn kaza ynetimi dorudan ilgilendiren bu blm dnda, mali

konularn anlatld blmnde de kazalar ile ilgili hkmler vardr. Bu maddeye

gre kazalarn senelik tahsilat ve masraflarnn muhasebeletirildii defterler sancak

meclislerindeki kurullarda grldkten sonra kaymakamlar tarafndan eyalet

meclislerine incelenmek zere gnderilirdi. Bu mecliste yeni batan incelenen

muhasebe defterlerinde zellikle halk zerinde vergi kalp kalmadna baklrd.

Eer kaza mdrlerinin hesaplarnda bir yanllk grlrse bu defterler meclistarafndan onaylanmaz ve bu mdrler hakknda soruturma alrd99.

96Talimatnamenin 66. maddesi.97Talimatnamenin 67. maddesi.98Talimatnamenin 68. maddesi.99Talimatnamenin 36 maddesi.


58/91

48

3.5. Kaza Mdrlerinin Kartklar Yolsuzluklar

ve Alnan nlemler

Gerek 1842 ylnda kazalarn idari birim olmasndan sonra, gerekse 1849

ylndaki tlimatnmenin ngrd dzenlemeler kaza mdrlerinin hazine

gelirlerini eksiksiz ve zamannda toplamalarn salayamamtr. Bu baarszlkta

kaza mdrlerinin grevini ktye kullanarak zimmetlerine para geirmelerinin ve

vergi toplama zamann geciktirmelerinin pay byktr.

Kaza mdrlerinin kartklar yolsuzluklar ok sayda rnekle

aklayabiliriz. Vereceimiz rneklerden byk bir ksm Prof:Dr. Musa adrcnn

Ayniyat Defterlerindenedindii belgelere dayanmaktadr

Ankara Eyaletine bal Yabanabad Kazas mdr Mustafa 1842 ylna ait

vergi gelirlerinin bir ksmn zimmetine geirmiti. Halk bu durumu renmi ve

hkmet merkezine bavurarak durumun incelenmesini istemiti. Bunun zerine

kaza mdr ve kazadaki dier ilgililer ve muhtarlar eyalet meclisine arlarak

konuyla ilgili soruturma yaplmt. Bu inceleme sonucunda ad geen mdrn

1842 yl vergi gelirlerinden bin yz otuz sekiz bin elli dokuz kuruu zamannda

gerekli yerlere teslim etmedii tespit edilmiti. Ankara Eyalet Meclisi bir kararla

Mustafa Aay grevden alm ve 6 ay sre ile Tokata srgne gnderilmesine

karar vermiti. Bu karar kural gerei onay iin Meclis-i Vlya gnderilmi ve onay

alndktan sonra uygulamaya konulmutu.

Konya Eyaletine bal Hadm Kazas mdr Mehmet Efendi Tanzimatn

yasaklad adlarla halktan fazla vergi toplayarak zimmetine on bin yz yetmi

sekiz kuru geirdii anlalan mdr Konya Eyalet Meclisi tarafndan sulu

bulunarak hapse atlm ve yerine bakas atanmtr.


59/91

49

Mentee Kazasnda mdrlk yapan Tavaslolu Osman Aann halk kendi

ilerinde cretsiz altrtt ve bunu engellemek isteyen birini ldrtt anlalnca

inceleme iin stanbul dan bir mbair soruturma iin gnderilmiti.

ankr Sanca Kalecik Kazas Mdr Hac Mustafa Aa da Tanzimatn

kurallarna aykr davrand gerekesiyle ikayet edilmiti. Ankara Eyalet

Meclisinde yaplan inceleme sonucu doksan bin drt yz krk yedi kuru vergiyi

zimmetine geirdii anlalm ve yerine halkn istei zerine kaza ileri

gelenlerinden Hac Ahmet Aa mdr seilmiti. Ancak Mustafa Aa ek bir

savunma isteyerek zimmetinde olan parann yetmi yedi bin dokuz yz krk yedi

kuru olduunu, geriye kalan paray masraflar iin kullandn sylemiti. Bunun

zerine konu Maliye Nazrlna ve Meclis-i Vlya bildirilmi ancak sonu

deimemi sulu bulunan Mustafa Aadan zimmetindeki paray tahsil eden

hkmet onu bir yl sre ile Amasyaya srgne gndermiti.

Nevehir de mdrlk yaparken istenmeyen davranlar nedeni ile grevden

alnan Mehmet Aa eski mft, sandk emini ve kardeiyle birlikte yanna toplad

adamlarla tekrar mdr olmak iin aba gstermi bu durumun nlenmesi iin ise

Nide Kaymakam ve Nevehir Meclisi, Meclis- Vlya bavurmutu. Bunun

sonucunda Konya Mirinden olay soruturmas ve sonucu bildirmesi istenmiti.

Yine 1845 ylnda Bozok Eyaleti valisi Musa Safetti, Kastamonu ValisiHamdi, Ankara ve ankr kaymakamlarna gnderilen bir fermanda, 1845ten

itibaren memleketlerine izne gnderilen askerlerin geri arldklar ancak blgedeki

kaza mdrlerinin bu konuyu ardan aldklar hatta bu askerleri kendi zel ilerinde

kullandklar tespi

Documents

Torun, Tanzimat'Tan Mesrutiyet'e Kaza Yonetimi, 1842-1876 (2005)