TurkModernlesmesi_SerifMardin

7/30/2019 TurkModernlesmesi_SerifMardin

1/34

TTrrkkMMooddeerrnnlleemmeessiiMMaakkaalleelleerr

erif Mardin

letiim Yaynlar1-18.Bask 1991-2008360 Sayfa

ERF MARDN 1927 ylnda stanbulda dodu. Galatasaray Lisesinde balad ortarenimini ABDde tamamlad. Stanford niversitesi Siyasal Bilimler Blm mezuniyetininardndan lisansst eitimini John Hopkins niversitesinde yapt. 1954de Siyasal BilgilerFakltesine asistan olarak giren erif Mardin, doktorasn Yeni Osmanllarn DnselYaptlar konulu teziyle Stanford niversitesinde tamamlad. 1964te doentlie, 1969daprofesrle ykseldi. 1973te getii Boazii niversitesinde siyaset bilimi ve sosyoloji

dersleri verdi. ABDde Columbia ve California, ngilterede Oxford niversitesinde konukretim yesi olarak dersler verdi. Halen Washington D.C.deki American UniversityUluslararaslikiler Blmnde retim yelii yapan ve ayn niversite bnyesinde faaliyetgsteren slam Aratrmalar Merkezinin bakanl grevini srdren Mardinin yaymlanankitaplarunlardr: Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908 (1964), Din ve deoloji (1969), deoloji(1976), Trkiyeden Toplum ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1990), Siyasal ve Sosyal Bilimler(Makaleler derlemesi, 1990), Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1991), TrkModernlemesi (Makaleler derlemesi, 1991), Religion and Social Change in Modern Turkey.The Case of Bedizzaman Said Nursi (1989) [(Bedizzaman Said Nursi Olay / ModernTrkiyede Din ve Toplumsal Deiim (1992)], The Genesis of Young Ottoman Thought (l962)

[Yeni Osmanl

Dncesinin Douu (l996)].

AARRKKAA KKAAPPAAKKTrkiyede dnce tarihi, din ve siyaset sosyolojisine yapt nemli katklar nedeniylednce hayatmzn nde gelen isimlerinden biri olan erif Mardin, toplumumuzda yz ylakn bir sredir gndemde kalan din, modernleme, Batllama gibi olgular hem resmiyorumun hem de yerleik muhalif sylemlerin dnda kalarak, toplumsal zemin ve arkaplanlaryla birlikte inceler. Mardinin pozitivist bat dncesinin Trkiyede egemen grlebirleerek biimlendirdii kabul edilmi eilim ve ynteme kaplmay, toplumsal deiimdinamiklerini genel geer kalplara sokmay, resmi ideoloji ve Kemalist sylemin etkilerinden

uzak kal

, onu Cumhuriyet ayd

nlar

n

n nemli bir kesiminden kal

n izgilerle ay

r

r ve btneserlerini toplumbilim dnyamzda ayrcalkl bir yere koymay gerektirir.

Trkiye'nin mzmin tartma konularna Mardin'in yaklam, modernleme srecini bildik "ileri" -"geri" kutuplamasna indirgemiyor. Derleme, farkl dnce akmlarnn modernlemeyialglaylarn ele alan makalelerin yan sra, modernleme srecinin genlik, kltr, kitle gibikavramsal erevelerdeki izdmlerini tartan yazlar ieriyor.

www.altinicizdiklerim.com 1


2/34

BBAATTIICCIILLIIKKimparatorluun gerilemeye balamasyla, niin geriledii sorusu, nce devlet ynetimininbozulduuileri srlerek, daha sonra belki de yzeyleen bir tutumlaBat'nn askeri stnlgsterilerek cevaplandrlmtr. 18. yzyl balarnda, Bat'nn askeri kurumlarnn ve silahgcnn imparatorluanasl getirilebilecei nemli bir devlet sorunu olmutur. Bu

dnceler, III. Ahmet zamannda (1703-1730), bilhassa1720'lerden sonra, SadrazamNevehirli brahim Paa'nn(1718-1730) desteiyle tevik grmtr. Gerilemeyi "dinbtnl"nn yitirilmesinebalayan biraz farkl grlerse bir ksm ulema arasndaortayakmtr.

llI. Ahmet devrinde Bat'dan gelen bir mlteci, brahim Mteferrika, basn sanatn Osmanlmparatorluu'na getirmi. Devlet katnda grevli kimseler Avrupa'nn "ahvali"ni renmeyeeitli bakentlere eli olarak gnderilmilerdir. te yandan, Bat uygarlnn kiinin refahnaynelik deerleri Osmanl idareci snfna szmtr (Lale Devri). Bu yaay tarzn bir st kesitinimtiyaz ve ayn zamandamahalli kltrn ksteklenmesi olarak alglayan stanbulun alt ve

orta snflar, devletin bu srada ortaya kanzaaf karsnda yenierilerle ve sadrazamndmanlaryla birleerek ayaklanmlardr (Patrona syan). Bat'yla kurulan ilikileri halknyararlarnn unutulmas olarak deerlendiren, Osmanl toplumunun iinden kaynaklanan buiticumhuriyet devrine kadar srecek olan Batllama ile birlikte gelen bir etki-tepkimekanizmasnn ilk rneini tekileder. [Dier rnekleri: Kabaksyan (1807), ksmen birNakibendi eyhinin tevikiyle ekillenen Kuleli Vakas(1859) ve 31 Mart (13 Nisan) 1909Hareketi.]

Osmanl devlet adamlar milli apta idari, hukuksal ve iktisadi tedbirlerle Osmanlmparatorluu'ndayksek sayda yer alan kltr birimlerini "eritebileceklerini" bir "Osmanllk"

uuru yaratabileceklerini sanyorlard.Uzun vadede bu ama gerekleemedi, fakat Batl millidevletin birok kurumu bazen zn yitirmi olarak imparatorlua yerleti (rnein yeni birmilli eitim sistemi, yeni bir yarg mekanizmas, yeni bir idari sistem). Tanzimat' balatanlarnok iyianlamadklar bir husus eitli devletlerin birbirleriyle ticaret alannda amansz birsavaa girmi olduklar ve 19. yzyl ilerledike "emperyalizm" adn verdiimiz kapsaycpolitikay da -bu ad kullanmadan- daha ok benimseyecekleriydi.

lk ve ikinci kuakTanzimatlara kar sistematik eletirilerse ancak 1860'larda balad. NamkKemal ve Ziya Paa nderliindeki bueletiriciler grubuna "Yeni Osmanllar" ad verilmitir.Yeni Osmanllar, Tanzimatlarn smr olayn anlamadklarn, bir "st tabaka" meydana

getirdiklerini, kendi kltrlerini ksteklediklerini (eriat unuttuklar) ve ancak yzeysel anlamda"Batl" 'olduklarn ileri srdler. Tanzimatlarn -Yeni Osmanllara gre Bat'nn "ruhu"nuoluturanhrriyeti ve parlamenter eilimleri anlamadklar da yzlerine vuruluyordu.

1860'larda ekillenen bu eletirilerin ortaya kmasnda belki en etkili gelime, Islahat Fermanadn verdiimiz organik (anayasal) belgenin ilanyd. Tanzimat' balatan Glhane Hatt-Hmayunu'nun ikinci bir aamas grnmndeolan Islahat Ferman (1856), devletin gttpolitikayakar nemli tepkiler yaratt. Islahat Ferman, o zamana kadar "millet-i hakime" olanMslmanlardan bu imtiyazl durumu alyor, din fark gzetmeksizin bir "Osmanl" vatandalkurmaya alyordu. Az sonra Islahat Ferman'nda yzeyde amalanan"beraberliin"

tersine evrildii, gayri Mslimlerle yabanclarn kendilerine salanan hukuksal imkanlar (mali



3/34

kaynaklar, organizasyon bilgileri ve Bat diplomatik destei sayesinde) Mslman tebaay okgeride brakrekilde kullandklar grld.

Bat fikirlerinin iyice anlalmaya baland bir devre Sultan II. Abdlhamid (1876-1909)devridir. Bunun sebebi,yeni kurulan okullarda okuyanlarn ve yabanc dil bilenlerin artmas

olduu kadar, padiahn kendisinin Bat'y birbakma "model" olarak alm olmasdr.

TTAANNZZMMAATT''TTAANN SSOONNRRAA AAIIRRII BBAATTIILLIILLAAMMAAToplumlarn eitim, teknoloji, siyaset, hukuk, iktisat, sanat veya dine ilikin sorunlarn zdklerikendilerine zg yola, o toplumun kltr denir.

Trkiye'de kltr deyimi genellikle yaamn eitim ve sanat ynleri iin kullanlr.

"Byk" ve "kk" kltrel gelenek bizim kabaca"halk" - "divan" edebiyat ikilii olarak

bildiimiz olayndaha genel ve bilimsel bir ifadesidir. Bu gre gre kltr ikiana kolaayrlabilirdi: biri krsal bir hayat yaayan ve tarmla geinen insanlarn kltr, dieri de ehirdeyaayanzellikle ynetici snfn insanlarnn kltr.

Her toplumda, bir dereceye kadar, bir tarafta dnyann ka bucak olduunu bilen ehirlilerin,kar tarafta halkn kltr grlr.

deoloji: deoloji var olan bir sosyal yapy devam ettirmeye veya yenisini yaratmaya yarayanbir fikir yapsdr.

Osmanl toplumunun iki gruba blnm grnts deksmen gereklere dayanan birideolojidir. Byle bir blnme Osmanl toplumu yneticilerinin karlarn destekliyor,buyneticilere ynetilenlerden ayrlmalarn salayan kesinayrcalklar tanyordu.

Osmanl idarecileri, imparatorluun bat devrinde alt snflarn dnce ve yaaylarna -stsnfn snrlarn geniletmek alt snftan mterek bir milli hayata katmak anlamnda- gerekennemi vermediler. Bu ise Osmanlmparatorluunun son iki yzylda karsnda bulduulkelerinsosyal sistemlerinde yava yava oluan modernlemenin ennemli yapsalzelliklerinden biriydi.

Vatandalk kavram, milli kltr gibi yaplar merkezin ve yeni ortaya km olan sosyal veiktisadi yap paralarnnbirbirine balanmasn salar.

Toplumun bireyleri arasnda hem haberlemehem de iktisadi yap asndan bir bamlama(karlkl bamllk) varsa, o zaman toplumsal seferberlik de oluur.

Osmanlmparatorluu'nun ekonomisi,Mslman halkn toplumsal seferberliini gelitirecekynde deimedi.

zetle; Osmanlmparatorluu, 19. yzyln banda kltr bakmndan "kk" ve "byk"

geleneklerin btnlemedikleri bir durumdayd. Ayn zamanda, imparatorluk, Batnn geirmiolduu ve sosyal yapsn yeniden youran"ayanlk" inklab, pazar inklab ve sanayi inklab



4/34

gibinemli tarihsel gelimelerden uzak kalmt. "Ayanlk inklab" dediim, Avrupa'da "etats"veya daha sonraki ifadesiyle corps constitues ad verilen eraf birliklerinin hakimiyetidir.Fransz ihtilalini bunlar balatmtr. "Pazar inklab" modern devletin Bat'da lke geniliindepazarlar yaratmaabasdr. Sanayi inklab ise makine kullanma ile balayanfakat en nemlisonular toplumsal olan bir evredir.

Yukarda anlattm tarihsel hadiselere servetin fonksiyonlarnn deimesi bakmndanbakld zaman, kullanlan bir kavram kapitalizmdir. Eskiden zenginlik sosyal ve siyasifonksiyonlara balyken zaman getike kendi bana bir deer tamaya balamtr. Oysa,Osmanl dzeninde servet, sosyal vesiyasal hizmetler grr. rnein, servet tketim ve yatrmiin kullanlmasnn yannda nemli bir oranda siyasi destek salamak iin etrafna taraftartoplamak veya bata bulunup cami yaptrarak toplumda yer edinmek iin biraratr.

Bir insan kendisini "insanln" bir paras olarak gryorsa bu evrensel bir tavrdr. Btntoplumlarn ortak bir yn sosyal denetim veya yoldan km kiileri,bu davranlarn

yaymalarna veya onlar merulatrmalarna engel olmak iin lekelemek ve tecrit etmektir.

Halide Edib'in Bat fikirlerine akl, JnTrklerin oluturduu yeniliklerden deil de, kinciAbdlhamid (1876-1909) zamannda geen yetime andan tr olmas dikkat ekicidir.

Bir tarafta, Frenkler, Levantenler, ta binalar, yabanc treler, gnah ve iretle doluolanBeyolu, dier tarafta, mahalle sathnda beraberliinyaygn olduu ve sk bir cemaatinoluturduu, ehrinMslman kesimi. Bu hayat yle anlatlr:Din, toplum hayatna hakimdir. Padiah btn Mslmanlarn halifesi olduundan, slam lkelerindekicamilerde hutbe okunurken onun ad anlr. Sark ve cbbe dini klktr. Medresede mderris, camide

krs hocasyla vaiz, imam, mezzin ve kayyum, okulda hoca ile kalfa, bu klkta dini ve bilimi temsilederler. Sarkla cbbe yalnz bunlara zg deildir. 'Talebe-i ulm' adverilen medrese rencileriyle,cer hocalar ve mollalar da bu kl tarlar. Hatta din ve bilimle uzaktan yakndan ilgisi olmayan kiilerbile, isterlerse bu kla brnebilirler. Dinin ve tarikatn temsilcisi olduklar iin hocalarlaeyhlerintoplumdaki itibar byktr. Mahallede kendi kendinekurulmu, gelenee dayanan sk bir dzenhkm srer.mam, mahallenin sz en ok geen bydr. Herey ondan sorulur.Evlilik hayatnda eitliin sz bile olamaz. Erkek nikahla drt kadn alabilir; bunlar bir evdebarndrabilir; paras varsa her birine ayr ev de tutar. Varlkl olanlarn ayrca cariyeleri, odalklar,

gzdeleri, kapatma 'metres'leri devardr. Zenginler, bu hale katlanabilmesi iin nikahl kadnlarndaha ok kimsesiz ve grgsz ailelerden seerler.

Sofra, odann ortasna konulmu geniebir sinidir. evresine serilen yer minderlerinin zerineherkesbada kurup oturur; elle yemek yer.

Yukarda anlatlanekilde yaayan eski stanbul'un Mslman halk, Hali'in kar yakasndagittike gelien ve onlara kendinden emin kiilerin kstahlyla bakan Beyolu'ndan hemnefret ederhem de korkar.

Bir tarafta statye, kuvvete ve ynetmeye ennde deer veren ynetici grup vardr, diertarafta ise ynetilenler. Bu durum karsnda pazar kuvvetleri hibir zaman Bat Avrupa'dakigibi zerklie, kuvvet temeline vemerutiyete kavuamadlar. Bylece, Bat'da "medenitoplum" (civil society) adn alabilecek olan toplum kat Osmanlmparatorluu'nda



5/34

domamtr. Osmanlmparatorluu'nda "medenitoplum"un yerine balar dinirgtlenme olan ve zerindedevletin (veya Osmanl Devleti'ne balln) etki yaptcemaati bir yapnn varlndan sz edilebilir.

Montesquieu'nn ok doru olarak tespit ettii gibi devletle bireyin arasna giren yaplarn

eksiklii "Dou despotizmi"nin kaynadr.

Yeni Osmanllar Tanzimatlar yeni soylular yaratmakla vesokaktaki insan unutmaklasuladlar.

Yksek memurlarn ailelerinden herkesin, hatta ocuklarn bile mcevher taktna dikkateden Moltke, bunun bir gsterii tketim saylmayp, "Dou despotizmi"nde kolayca bagsteren felaketlere kar bir sigortaekli olduundan sz etmitir.

Fazla zenginleen hkmet memurlarnn servetine el konurdu. Ekyalar boldu ve cemaat

fazla mreffeh grnen herkese dman kesilmeye hazrd. Zenginleme olanaklar en okolan memurlarn hibir zaman fazla mallar birikemezdi, nk bunlar -prensip itibariyle-mcevherleri ile birlikte, sahipleri ld zamandevlete kalrd.

Aslnda,gelirin kiiye deil de mevkie ait olduu dncesi btnsisteme uygun dyordu.

ki tip yaant billurlat. Biri sultann ve sarayn etrafnda toplananlarn hayat, dieri de"evre"nin hayat. Buikili grubun en belli bal zellii, birinin vergi toplayclarndan,dierinin de vergi deyicilerinden meydana gelmesidir. Bu temel iktisadi fark nedeniylemetropolle evrenin kltr birbirlerinden ayr olarak belirginleti. Bir yandasarayn ve

ynetici sekinlerin kltr, dier yanda "evre"nin, yani kitlenin kltr. Sarayn kltr, askerive brokratik grevlilerden oluan dar bir evreyle kstlanmt. nemli din adamlar da, birazayr olmalarna ramen, bu gruba dahildiler. Yneticilerin kltrne dahil olan bu ikigrup da,Arapa ve Farsa'dan serbeste yararlanan "Osmanl" dilini kullanyorlard. evrenin dili isesade Trke idi.

Bylece Osmanl kltrel yaps ok zayf balarla birbirine bal ve semboller alanndabirbirinden kesinlikle ayrlm iki gruptan oluuyordu. Balant kurumlarndan biri,tekkelerdi.kincisi de, st tabaka ocuklarnn kltrel hayata halk edebiyatnn yaygnlam hikayeleriniokuyarakgirmeleriydi. Kitleler ise, halk kltrn kmseyen insanlar tarafndan

ynetildiklerinin farkndaydlar.

Karlatrma yaplabilirse, burada grlen kltrel ayrlk "burjuva" ile "gentilhomme"arasndakinden daha fazladr. phesiz ki, matbaann Osmanlmparatorluu'na gegirmesi ve buna bal olan haberleme kstlamalar, bu ayrln 17. yzylda Osmanlmparatorluu'nda Fransa'yagre daha belirgin olmasnn arkasnda yatan unsurlardanbiridir.

Eer,sosyal ilikilerin stne kmak, entelejensiyann en belirgin zellii ise, o zaman Osmanlmparatorluu'nda entelejensiya olduka ge ortaya kt.



6/34

Drdncs ise, entelektel bavurma erevelerinin evrensel ierii. Bence bu, en iyiekilde, nderleri inasi'nin Victor Hugo'dan ald bir cmle ile rneklenir: "Milletim nev-ibeerdir, vatanmry- zemin."O zaman, sekinler arasnda kltr, iki tabakadan meydana geliyor saylabilir: alt snf

yetikinlerine alanan deerlere e deerlerin verildii ocukluk devresi ve daha sonra"'hikmeti devlet" ve divan edebiyat. Diyebiliriz ki,st snflar, kitlelerin kltrnden uzakkalmakla beraberona tamamen yabanc deillerdi.

Osmanl toplumu, askerikahramanlk ve yeniden-leim dzeni zerinde kurulmutu. Bunundeimesi, alt snflardan gelen kuvvetliprotestolarla karlanmt. Daha sonra, servet mevkiinbirsembol olarak kabul edildi.

Osmanl toplumu birok hizmetin olduka "ucuz"a temin edildii bir toplumdu. "Kk kltr"n Batllamayakar gsterdii tepkinin bir ksm da bu sistemin yklmasndan gelmektedir.

Geleneksel okullarda, ayn mahalledeyaayan zengin veya fakir herkes bu okula gidebilirdi,nk mahalle hocasna para denmezdi, fakat karlkl olarak her renci bireyler getirirdi.

Artk ocuunu okula takunya ile gndermeyip, yeni yeni giyinme llerine uymas gereiesnaf snfnn omuzlarna ilk defa olarak mali bir yk bindirmitir.

19. yzyl Osmanl toplumunda, kapitalizm ncesi tketim deerleri, sanayi devriminingetirdiklerinden etkilenemedi ve Polanyi'nin The Great Transformation adl eserinde sznettiisosyal-yeniden-kmelenme olumad. Bylece, sanayi devriminden nceAvrupa'da daok yaygn olan deerler Osmanl toplumunda ok daha belirgin oluyordu, nk Osmanl

mparatorluu daha kapitalizm ncesi evreyi tamamlamamt.

Kapital birikimi 16. yzylda yava yava balamolmakla birlikte, Orta Avrupa'daki gibisrecin can damarolan baz yaplar tretmemiti. Bylece, ehirlerin politik ayrcalk vezerklik kazanmalarnn edeerleri Osmanltoplumunda grlmedi. Osmanlmparatorluu'nda tarmsal arazinin yaygn ticaretini ve toprak geniletme hareketlerini degrmeyiz. Kendilerine imtiyaz belgeleri verilenkylere ve nesiller boyu topraklarn geniletip,bunu toplumsal hareketlilik iin kullanan zengin kyllere rastland daha belgelenmemitir.Avrupa'nn 14. yzyl siyasi sisteminin temelini "eraf' belirler, bu gelime Osmanlmparatorluu'nda ok daha snrldr.

Bylece, Osmanlmparatorluu bazen ok kkl olankapitalizmin davransal sonularndanyoksun kald.

Kadnlarn toplumdaki yeri zerinde kurulmu olanTrk cemaati tutuculuu, ar-Batllamaeletiricileri ilebirlikte geliiyordu.

Halkn ahlaki knty Batllama ile bir tutmas dabir rastlant deildir. Osmanlmparatorluu'nda, 19. yzylda ve 20. yzyln balarndaki yenilie kar hareketlerinhepsinde bu ideolojiyi grrz.



7/34

Osmanlmparatorluu'nun ciddi bir tehlike ile kar karya olduu ortaya knca, ttihat veTerakkiKomitesi'nin kadnlara ilikin btn ilerici eilimleri durdu. Enver Paa, kzlarn Boaz'dagnelenirken grdbir kumandan, anakkale'de, yerinden ald ve 1917de hkmetintekil ettii bir komite kadn eteklerinin uygunboyu zerinde ciddi bir tartmaya girdi.

Burada tekrar sorabileceimiz soru, alt snflarn kltrnde kadnlara kar olan tutumunneden bu kadar kklolduu ve cumhuriyet kurumlarnn btn atlmna ramen, neden bukadar yava deitiidir.

Osmanlmparatorluu'nun temellerine geri dnersek, fetihigazilerin ok zel bir yap iindergtlendiklerini grrz.

Osmanl toplumunun birok deerinin bu savalar topluluunun trelerine balanmasgerekir. Bu gruplarn kadnlara kar olan tutumu, kadnlarla serbest ilikilerin gizliolaraksavamann zerinde ykc bir etkisi olduu phesine dayanr. Bylece, ilk zamanlarda

yenierilerin evlenmeleri yasaklanmt.

Modernleme taraftarlarnn Batllamaya kar olan tutumlarnda snf kkeni bamszdeiken olarak nem kazanr, memur kkeni insanlardevletikurtarmaya yneltir, alt snfkkeni de bir eit cemaatipoplizmi harekete geirir.

Aslnda kar koymann balamas Balkan Sava'na dek uzanr. Bu deiiklii getiren,Bat'ydman olarak grme gerei idi; ikincisi, toplumsalve askeri seferberlik iin bir kez dahahalkn kklerine bavurmak gerei; ncs ise Jn Trklerin tara "evre" kkeni idi.

Burada gstermeye altm, modernlemeye engel olan ve "dini" olarak adlandrlanetkenlerin bazen tamamen dini olmayan ve dinin arkasna gizlenen yapsal etkenler olarakortaya ktdr. Osmanl sosyal yapsndaki savagruplarn deerleri, toplumun merkeziolarak mahalle, yeniden letirici ahlak ve siyasi snfn servet zerindeki ksmi tekeli, budurumda, tutuculuun kaynadr.

Sendromun tarihsel boyutu, Osmanl toplumumunyeniden letirmeci yan ve Osmanlkltrnn ikiye blnm yapsdr. Bu yapy birletiren temel, gazilerin sava eylemleridir. Alt snflarn yaamndakicemaat duygusu, bir mozaii oluturan paracklarn tmdr. Altsnf kltr, pazara dayanan bir ekonomiyi vebireysel tketimi geleneksel yapya byk bir

tehdit saydve byle saymakta hakl da grlebilir. Alt snf kltr kadnlarnbamszlamasna ayn nedenlerle kar koydu.

Osmanlmparatorluu'nda, cemaat,devletin yapmad birok grevi yerine getirdii iinolaanst bir nem tar. mparatorluun iktisadi durumununktlemesiyle cemaat dahada nem kazand. Tek tutanakbu noktadayd.

Gene insancTevfik Fikret'e kar kan tepki ayn kkenlidir. Daha deimiekliyle Bihruzaleyhtar tutum, 1960'lara kadar Trkiye'de sosyalizm aleyhtarlnda gzkr.



8/34

Modernletiriciler hibir zaman Bihruz sendromunu salt ara olarakkullanmazlar ve farknavarmadan ondan etkilenirler. Bylece, Trk milliyetiliinin bir kkn de burada aramakgerekir. Bugnk Bat aleyhtarovenizmimizi de buradaaramalyz.

En son olarak, Bihruz Bey sendromunun tamamen olumlu ynleri olduunu da syleyebiliriz.

Trkiye milli bamszln ona dayanarak elde etmitir.

1199.. YYZZYYIILLDDAA DDNNCCEE AAKKIIMMLLAARRII VVEE OOSSMMAANNLLII DDEEVVLLEETTFarabi, el-Medinet'l-Fazla (Faziletli ehir) adndaki yaptnda ak olarakPlaton'undncesini slam dncesiyle denkletirmeyealmt. Platon'un dncesi, bu ve dierkaynaklardan gelerek iki ynyle Osmanlmparatorluu'na gemiebenzer. Bunlardan biri,toplumun, tabii olarak reticiler, askerler, devlet adamlareklinde l (ya da drtl) birgruplamadan teekkl ettii ve bunlarn bana bir "bilgehkmdar" gerektii fikridir. Dieri,hkmranln znn "adalet" olduudur. Yalnz, adalet, burada, Kur'an'dageen reti ile

bir tutuluyor.

Osmanllar din ve devletitev'em (ikiz) saymlard; fakat yaplan aratrmalar buikizlerden"devlet"in Osmanllar arasnda hibirslami devlette kazanmad biri nem kazandngstermektedir,

Kameralizm, Bat'da "aydn despotizmi" ad verilen siyasal grn siyasal teorisinioluturuyordu. Kameralistlere gregl bir devlet, ayn zamanda gl ve problemsiz birorta snfa dayanan bir devletti. Devletin bu adan grevi tebaaya eitim ve ticaretikolaylatrmak, onlar koruyarak birer"retici" haline getirmek ve bu yolla elde edilen

vergilerdenyeni tipte bir orduyu, brokrasiyi ve genel olarak devlet kurumlarnglendirmekti.

inasi, Bat dncesinin derinliklerini anlayabilmi ve o dncenin laikliini kavrayabilmi ilkdnr olarakkarmza kar.

Geleneksel Osmanl kltr peder-evlat, hoca-talebe, pir-mrit, padiah-kul gibi bir kiiyeballkta toplanan ilikiler zerine kuruluydu.

1865'e doru ekillenen Yeni Osmanllar hareketi esas itibariyle Tanzimat'n Reit Paa'dan

sonraki uygulayclar Alive Fuad Paalara kar bir bakaldrma olarak belirmitir.

Tebaaya"ar" bir hrriyet vermek sz konusu olamazd, zira anahedef "devlet"i kurtarmakt.Yeni Osmanllar bu tutuma kar koyarak "hrriyet" istiyor ve bunun anayasaya dayalbirparlamento ile salanacan dnyorlard.

Islahat ferman (1856), Tanzimat'n uygulanmasnn nemli bir kademesini oluturmutu. YeniOsmanllarn gr, Islahat Ferman'nn iktisademperyalizmi pekitiren bir belge olduumerkezindeydi. ... Yeni Osmanllar Ali ve Fuad Paalarn Avrupa'y kltr konularnda taklitetmelerine kar kyorlard. Onlara gre Tanzimat, bir kltr taklitilii olduu iin, kltr

plannda ksr kalm, Mslman topluluunu temelinden sarsmt. Bundan dolay, YeniOsmanllardemokratik anlaylarneriattan alacaklar ilkeler zerinekurmak istemilerdir.



9/34

Yeni Osmanllara gre Tanzimat'n dayand bir temelfelsefe, ahlaki deerlerin kknoluturacak bir zemin yoktu. Yeni Osmanllar bu boluu doldurmak iin slam felsefesindenyararlanmay teklif ediyorlard.

19. yzylda bu zorunluluklarn bir sonucu olarak din,Osmanlmparatorluu'nda eski kisvesini

kaybederek bir "ideolojik" eksen kazand ve kitlelerin katlmasyla ilgili yn her zamankindendaha nemli olmaya balad.

Sosyolog Gellner'e gre, ada merkeziyeti devletin bu merkeziyetilii salamayaalmasnn yollarndan biri, mahalli kltrlerinyerine "milli" kltrler gelitirme istei olmutur.Bu daok zaman yeni bir milli eitim ve onunla paralel alan bir kltr sisteminin ortayakarlmasyla salanmaya allmtr.

Yeni Osmanllar hareketi genellikle bir btn olarak incelenir. Oysa hareketin iinde en aa ayr eksen bulmakmmkndr. inasinin komplekssiz Batcl, Namk Kemal gibi en geni

oranda parlamentolu bir idareden faydalanmak isteyenler ve parlamenter demokrasiyi bireit insan tabiatna aykr "oyun" olarak deerlendiren Ali Suavigibi kiiler. Bu tutumun dazamanmza kadar devam ettiini syleyebiliriz.

Yeni Osmanllarn "hrriyet" konusundaki bu ayrlklar, 'terakki" konusundaki fikir birlikleridolaysyla ok ortaya konmamtr. ki grup da "terakki"yi, bir retim- fabrika - iktisadi g -askeri g - zaman Bat'y (btn lkeleri) "bastrma" sreci olarak deerlendirmilerdi. Her ikigrup da, Bat'nn endstri medeniyetinin "bastrc" bir g olmas dnda, zerk, ona hakimolunmamas prensibine dayal birsivil toplumu da yaratm olduunun nispeten ok azfarkndayd. Oysa Bat, "hrriyet" kavramnn gelimesi, geni oranda "kamu" ile "zel"in

ayrlmas, "kamu"nun yannda insanlara hareket serbestisini artran bir "mahfuz blge"yaratmas ve kamunun Allah'a dayandrlan otoritesinin bu kkten arnmasyla ilgiliydi.

1870-76 yllarnda, Yeni Osmanllarn liberal ideolojisine nispetle ok daha ekilsiz fakat uzunvadede arl inkar edilemeyecek olan bir fikir hareketi stanbul'da ve genellikle Osmanlmparatorluunda ekilleniyordu. Tunayaya gre bu harekete slamclk demek doru olur.

lk iaretlerinden biri Nakibendi eyhinin padiah aleyhinde bir komplo olarak hazrlad vencln yapt bir kar koyma hareketidir (1859 Kuleli Vakas).

slamclarn fikirlerinin odak noktas, Osmanllarn Tanzimat'la birlikte kltr benliklerinikaybetmeye baladklaryd. Bunun karsna gemekte en uygun yol, Tanzimat'n gizli olarakinkar ettii "eriatn deerleri"ni tekrar Osmanl toplumuna getirmekti.

1876'da Abdlaziz'in tahttan indirilmesiyle Osmanlmparatorluu'nda ilk defa bir anayasannyazlmas ve bir parlamentolu rejimin kurulmas iin almalara baland. Parlamento 19Mart 1877de ald ve 13 ubat 1878de Abdlhamid tarafndan datld.

II. Abdlhamid zamannda kurumlarslah politikasnn yannda Panislamizm ad verilen, fakatok zaman yanl birekilde deerlendirilen bir politikann gelitirildiini gryoruz.

Abdlhamid, kendi devrinden nce ekillenmeye balayan "slamclk" hareketlerini hem i vehem de d politikasnda kullanmtr.



10/34

Darwin'in 1865'de yaynladThe Origin of Species (Trlerin Kkeni) adndaki kitab Batnn fikirtarihinde bir hadise yaratmt. Bu tip rk Darwinizmin uzantlarndan biri, 1870'den sonraAvrupa'da kristallemeye balayan Pan milliyetilikleriydi. Pan hareketlerinin k noktas, ozamana kadar paralar yeryzne dalm saylan, Slavlar ve Almanlar gibi, "kalc" birmilletin paralarnn yeni bir devlet halinde birletirilmesinin tabii ve karsna geilmez bir

eilim olduu idi. 1877-78 Osmanl-Rus Harbi'nin kmasnda Panslav gr nemliderecede etkili olmutu. II. Abdlhamid'in Panislamizmini daha nce Avrupa'da beliren Panideolojilerine kar bir tepki olarak kabul edebiliriz. Padiah, emperyalizmin g kazandbir devirde, byle bir savunma yolu bulmutu.

Yasaklara ramen "milliyetilik" adn verdiimiz akmn balanglar da II. Abdlhamiddevrinde ortaya kmtr.

Bat Avrupa'da 19. yzyln bandan itibaren gelimeye balayan Bat milliyetiliininkuramclar, her milletin kendi "devlet"ine sahip olmas gerektii fikriyle taraftar toplamaya

almlard. Muhtelif etnik dil ve din gruplarndan teekkl ettii iin Osmanlmparatorluunun bu ideale yaklamas sz konusu olamazd. Namk Kemal, Osmanlmparatorluu'nu oluturan karmn devam etmesini ve her grubun ayr bir devletiolamayacana gre hepsinin Osmanl devletine balanmas fikrine dayanan "Osmanllk"idealini ortaya atmt. 1877-78 Osmanl-Rus savandan sonra Rumeli'deki Osmanltopraklarnn ok azalmasyla ilk defa olarak Arap ve Mslman unsur eskisine nazaran dahaok arlk kazanyordu. Milliyet bann yerine Mslmanln geebilecei fikri o zaman gkazanmaya balamtr.

ok "millet"li imparatorlukta "Trk", o zamanlar, pek de itibar gren bir kelime deildi. Daha

ok "geri kalm" ya da "gebe" anlamnda kullanlyordu.

Padiah, bir edebi "audience"n bu tabii oluumunun uzun vadede, dilin kimlik oluturucuroln n plana alacan kestirememiti. Bundan dolay kendisini "Trk" sayd halde, aynzamanda mparatorluu kurtarmak iin, bir zamanlar Arapa'y resmi dil haline getirmeyidndn biliyoruz.

1883'ten itibaren Krmda, Bahesaray'da kardTercman gazetesinde GaspralsmailBey bu eilime yeni bir boyut kazandrmt. Gaspral, Rusya Mslmanlarnn ve Trklerinbirlemesi fikrini dilde, fikirde, ite birlik sloganyla ilan ediyordu. Gaspral bu uurda slami

balarn bir har olarak kullanlabileceine kani idi. Gaspral'nn dier etkilerinden birininmspet bilimleri eitime hakim klma isteinde grnd sylenebilir.

Ne var ki, bu srada Avrupa'da da, genel eilim, "hrriyet" lehinde deildi. Fransa'da1890'larda, bilhassa, 1870'den beri, nc Cumhuriyet'te ortaya kan skandallar birokdnr parlamenter demokrasiden soutmutu.

ttihat ve Terakki Cemiyeti, nce ttihad- Osmani adyla Mays 1889'da Askeri Tbbiye'dekuruldu. 1894'te ttihat ve Terakki adn almtr.

1905'e kadar cemiyet, kendini Namk Kemal' in "hrriyet" fikirlerinin varisi olarak gsterirkenolduka dzensiz bir alma yapm, Avrupa'ya kaan idarecilerinin bir ksmnn 1897 ylnda



11/34

padiahla ibirliini kabul etmesi rgl ok zayflatmtr. Cemiyet, 1905'ten sonra ok dahadisiplinli birekilde alan ve Dr. Bahaeddin akir ve Dr. Nazm'n hakim olduklar bir gruphaline gelmitir.

Cemiyetin fikri kkleri arandnda Askeri Tbbiye'de 19. yzyl biyolojik materyalizminin etkisini

grrz. Aka grlyor ki Batllarn baarlarnn sebebi organizasyon, disiplin vekimliklerini belirtecek bir ideolojik odak noktasnn varl idi. Bundan dolaydr ki, 1906'dansonra ttihat ve Terakki iinde ekillenen akir-Nazm grubu Trkle, parti rgtlenmesineve askeri rgtlere daha ok nem vermeye balad. 1908 baarsnn fiili mimarlar olan,zaten Rumeli'de gzlemledikleri devletin batndan tedirgin olmu subaylarn grubakatlmalar bu ekilde temin edildi.

II. Abdlhamid aleyhindeki giriimlerde bir "hrriyet" teorisine sahip olan, bir dereceye kadarPrens Sabahaddin'dir. Prens Sabahaddin, ttihat ve Terakki'nin kurucular gibi, Osmanlmparatorluu'nu kurtarma noktasndan hareket ediyordu; fakat ona gre mparatorluun

zaafn meydana getiren, bir tr "hrriyetsizlik"ti. Hereyin devlete bal olarak, devletin izniyleya da devletin basksyla yapld bir lkede kiilerin kiisel yeteneklerini gstermesi mmkndeildi. Yaplmas gereken, Trkleri memuriyet tutkusundan kurtarmak, kabiliyetleriningelimesini salamak ve mparatorluun iindeki alt din ve kltr gruplarna kendi kimliklerinigelitirecek siyasi imkanlar tanmakt.

Prens Sabahaddin'in bir dereceye kadarhrriyeti saylabilecek dnceleri dnda, JnTrklerin fikirleri milletin "uyandrlmas"yla ilgilidir. Cumhuriyet devrindeki fikirler bu vurguyudevam ettirmitir. Cumhuriyetin de ana siyasal kuram devleti paralanmaktan kurtarmak ve"kalknmak" olmutu.

OOSSMMAANNLLII BBAAKKII AAIISSIINNDDAANN HHRRRRYYEETTMarshall Hodgson, Mslman'n 15. yzyldaki "yekpare" (seamless) toplum arayn, slami birkontekst ierisinde yle ifade eder: Bir anlamda ... (iilik) askeri glerin (yani devletin) aleyhindeve onun zerinde, evrensel bir tasavvufi hiyerariden fazla, onun Sufi politik nosyonunu kabul etti; fakatMslman vicdannn istedii halk eitlik, adalet, ihtiyacn pratikte tatmin etmedii iin erkenOrtaa Snni sentezinin siyasi neticesini reddetti... Bu... iililii, ounlukla batni ve daha ziyadekozmozu (kainat) ve iindeki insanolunu anlamak iin gnostik tip bir yaklamn unsurlarn tayanezoterik bir doktrine balad: Dorunun ve gzelin gizli bulunduu bir kainatta, felaket ve hatadangizli nihai gerein batni bilgisi ile ancak sekin ruh (soul) kurtulabilirdi.

Modern zamanlarda, tam bir ni-zam-slami'nin en sistematik savunucularnn hemen hepsininSufi bir gemileri bulunmas tesadfi deildir.

Bat toplumlar zerinde iz brakan feodal atmalar ve burjuvazi mcadelelerinin slamdnyasnda benzerleri yoktu. Bu sebeple, Mslmanlarn, daha fazla birhrriyet geleneinesahip olduklarn iddia etmeleri ksmen -fakat sadece ksmen- dorudur. Magna Cartaile,erken dnem Hristiyan fikirlerinde grlen kolektifgaye ortadan kalkar ve yerini, Mslmansiyaset yazarlarnn genellikle karc bir egoizm olarak grdkleri "servetinkontrol" ile ilgilikonular alr.



12/34

Hrriyetin kolektivist tanmndan uzak ikinci bir kademesi, burjuvazinin kendi grleriniempoze etmesi aamasnda kazanlr: Ferdiyetilik, artk zaruri olarak siyasi hrriyetle birletirilir.Bu iki kademeye, slam toplumlarnda tesadf edilemiyor; bunlarla ilgili hrriyet kavramlarmodern Mslmanlar tarafndan sistemli bir' ekilde ktlenir.

Namk Kemal rneinde, tasavvufun, onunhrriyet fikrini ekillendiren kaynaklardan biriolduunui biliyoruz.

Mays 1876'da bir grup Osmanl paas, 1861'den beri saltanat sren Sultan Abdlaziz'i tahttanindirdi. Trkiye'nin modernlemesinde anahtar bir tarih olan 1876 yl,Osmanl tarihinin uzungemiinde merkezi bir dnmnoktasn, yani Osmanl siyasi sistemini destekleyen meruiyetive bu sistem iinde bile sezilebilen kurumlam protesto glerini akla getirir.

Dier Ortadou lkelerinden daha fazla kurumlama gsteren ve bu lkenin bir dizi kendikendisini snamadan baaryla kmasna imkan veren Trk tarihindehalk, eitliki,

demokratik bir nesil srekli var olmutur.Trk halknn btn kesimlerinin politikay kendilerineaitbir saha olarak grmeyi srdrm olmalarndaki srar, budemokrasinin muhtevasnnsadece bir yndr.

Trkiyenin 1876'dan beri maruz kald bir dizi askeri mdahalenin, imdiye kadar srekli biraskeri rejimin olumasyla sonulanmamas dikkate deer.

Osmanl devletinin temelinde, zengin bir dini gruplar mozaiini, airet birliklerini, etnik unsurlarve mreffeh (veya yar mreffeh) ehirleri yekpare bir at altnda tekilatlandrmayamuvaffakolan bir merkez bulunmaktadr. Osmanl memurlar, Osmanllardan nce yaam

olan Mslman imparatorluklarn baaramadklar bu sentezi baarm olmakla iftiharederlerdi. Bu gurur, devletin Mslman nitelii kadar, Osmanl devletinin karakteristik birzellii olan merkezimekanizmadan kaynaklanyordu. Klasik Osmanl siyasi teorisinde dinve devletin birbirinin ikizleri olarak tasvir edildii, ancakphesiz bunlardan devletin dahafazla eit olduu grlebilir.

Bu siyas dzenlemelerin en ilgi ekici ynlerinden biri,tara eraf ve airet reislerine karbenimsenen tavrd. Butavr, sz konusu nderlerin mahalli nfuzlarn, hayatnbir gerei, birveri olarak onaylamt; fakat her ne zamanfrsat bulduysa, merkezden atanan memurlarlaonlarn nfuzlarn krmaya almt. Timar sistemi, imparatorluun genileme dneminde,

merkezin tara zerindeki bu tr bir denetimine imkan verdi.

Osmanl memurlar devletin zaafndan faydalanarak ele geirilen imtiyazlar sksk geersizhale getirdiler. Osmanl devleti, krallk mlkleri, eyaletler, imtiyazlehirler ve topluluklar,niversiteler ve yksek rtbelimemur gruplar gibi Bat'da var olan hkmi gruplarn gelimesinekatiyen izin vermedi.

Sultan devlet mekanizmasnn zirvesi idi. Gemie baktmzda,sultann meruiyetinin kendikiiliinden deil, aksine hanedann sembolik gcnden kaynaklandn grebiliriz. Sultanlar,ahs olarak olduka savunmasz idiler ve ou kez gayri memnun zmreler tarafndan

tahttan indirilmekteydiler. Bununla beraber, bu topluluklar, hanedann bizatihi kendisinikorumada titizdiler.



13/34

Ktlk, slam'n koyduu normlara uymama olarak tanmlanr; ne var ki, slam toplumu, aynzamanda siyas bir topluluk olarak da tanmland iin iyiliigzetme ilkesi, siyasi alanda dageerliydi. "yilii gzetmeilkesi"nin bir uygulama sahas, hisbe kurumunda grlebilir.Osmanlmparatorluu'nda htisap Aasmemuriyeti eklinde karmza kan bu slami kurumun

sorumlusu muhtesibdi.Suba tarafndan atanan ve kadnn kontrolnde i ticaret ve arlardan sorumlu olan bir memur,her byklktekiehirde bulunurdu. lk nceleri sadece skun efi olarak bilinirdi. Sonradan hisbedensorumlu memur anlamnda daha dini bir terim olan muhtesib unvan kullanld. Bu memur, teoride

kamu ahlakyla, kadnlarn ve gayrimslimlerin tavrlar, dini ykmllklere ve mesleki ahlak kurallaryla

ilgili her meseleye mdahalede bulunarak iyilii emretmek ve ktlkten nehyetmekle grevliydi.

Ayaklanmalarn rgtlenmesini mmkn klan ey, yenierilerin kendilerinin bir paras olan"ar" ahalisini iekartrmalarndan baka, onlarn -modern zamanlarda olduu gibi-klalarnda hapsedilmemi olmalardr. O zaman, isyann biri askeri, dieri sivil iki boyutu

olduu veher ikisinin birbirinin pei sra almasnn gerekli olduufark edilir.

Yenieri Oca'nn 1826 ylnda ilgasndan sonra, halk isyanlar taleplerini destekleyecek gtemelinden mahrumkalmt.

Osmanl geleneini srdren model tek idi. Sivillerikayet eder (imdi gazete makalelerivastasyla), dinadamlar onlarn protestolarna hakllk salarlar ve camilerde cumavaazlaryla honutsuzluu yayarlar ve askerlerde rejimi devirmek iin gerekli gc eldeederlerdi.

Yeni Osmanl

lar

n liderlerinden Hem Nam

k Kemal ve hem de AliSuavi, parlamenter ynetimve Osmanl Anayasas iin eriatn felsefi bir temel saladna inanyorlard. Kemal ileSuavi arasndaki fikir ayrl, meruti bir sistemde slamn oynayaca role dair farkllklardandeil, topluma deiik alardan bakmaktan kaynaklanyordu.

eriat zerinde stn-kr birekilde uyumakla birlikte, Namk Kemal ve Ali Suavi, daha derinbir dzeyde birbirlerinden ayrlyorlard.

1890'l yllarda Hamidi sistem altnda en iyi eitimi alm kiiler, kendilerinin "bilgisnf"noluturduklarn sezmeye balayan askerlerdi. Takip edilmesi gereken artk iyiliedair diniideal deil, bilim araclyla toplumun korunmasna ynelik laik ilke idi. Atatrk, sonradan bumeruiyetfikrini devralmt.

1870 ylnda ounluun "Allahsz" olarak bildikleri Sadrazam Ali Paa'nn cenaze trenindecemaatten merhumun gnahlarnn affiin dua etmeleri istenildiinde, hi kimseninazndan tekkelime kmamt.

Halk tecrbesinin, ahsi haklarn korunmasna ynelik bir hrriyetin evresinde deil, amatoplumun ileyiinin istenilen tarzda tutulmasyla ilgili kolektivistik bir hrriyet anlay etrafndaodaklatrldnn bir kez daha vurgulanmas gerekiyor.



14/34

MMEECCEELLLLEENNNN KKAAYYNNAAKKLLAARRII ZZEERRNNEE AAIIKKLLAAYYIICCII NNOOTTLLAARRTrk adli modernizasyonunun byk unsuru unlardr: 1) Osmanl ticaret mahkemelerinindouuna yol aanetkilerin belirlilii, 2) Yeni ceza hukuku sistemini hedefleyen farkl gler, 3)Mecelle'nin ortaya karlmas ile sonulanan eitim.

Habercisi "karma mahkemeler" olan Osmanl ticaretmahkemeleri, ksmen deien ticaretdnyasnn Osmanltoplumuna yansmas, ksmen de bakentteki Avrupal diplomatlarnbasklar sonucu kuruldu. Mecelle yabanc mdahalesi, yerli reformist eilimler ve Osmanlmuhafazakarreaksiyonu arasndaki atmann rnyken, ceza kanunuyabanc basklarnok daha dolayl ve dahili reformlarnnihai sonucuydu.

Avrupa ile ticaretin artmasyla yerlemeye balayan ticari tartmalareriat haricindezmeyi amalayan metotlar ortaya kt.

20 Mays I8S0'de, stanbul Liman Reislii bnyesindekarma bir deniz ticaret mahkemesi

kuruldu; ve nihayet 28Temmuz 1850'de Osmanl Ticaret Kanunu ilan edildi.

Osmanlmparatorluunda reform abalarnn en temel zellii, yenieriler, ayanlar (mahallipaalar) ve ulema gibigruplar ve iktidar merkezlerinin zararna devletin merkezigcnnartrlmas olmutu. Sultann istei zerine hkmdara itaati emreden 25 hadisin derlenmesi,II. Mahmud'unsiyaset teorisine tek ama ok nemli bir katks olarak grnyordu.

Devletin dizginleri, "AydnlanmannVeziri" Mustafa Reit Paa liderliindeki Babali brokratlartarafndan tevars edildi.

Reit Paa, Glhane Hatt- Hmayunu'nun kaleme alnmasnda oynadaktif rolle, Osmanlkamu hukukunun atlama ta oldu. 3 Kasm 1839'da yar-anayasal carta'nn ilan, rfihukukun zaferini tekil ediyordu.

Reit Paa, daha Hattn ilanndan iki yl nce, 1837'de ahsilikten uzak bir kanun yapmabiriminin oluturulmas iin uramt. Sultan, yeni idari ve hukuki dzenlemelerinhazrlanmasyla grevli bir st meclisin,Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye'nin kurulmas iin iknaetmiti.Hatt'n hkmlerinin eriatn dnda olmas, ulemannayaklarn yerden kestii tekyn deildi. Bunlardan birisi,Hatt'n ilanyla kadlarn mahalli idari yetkilerinden tedricenmahrum braklmalaryd. kinci olarak, Hatt'n ilanndan sonra, o zamana kadar mevcut

olmayan gl kurumsal yaplar zerine bina edilen bir gelime ortaya kt. Bugelime, cezadavalarnda eriat dnda yer alan mahkemelerden oluan adli bir tekilatn kurulmasyd.

Glhane Hatt- Hmayunu'nda, btn tebaann "hayat,mlkiyet ve eref" haklarnndokunulmazlnn saland, resmen ilan edilmiti. Hatt'n ilanndan 6 ay sonra, (3 Mays1840) bir ceza kanunu ilan edildi. Cezakanununun sonu blmnde, sadece Osmanldevletininkamu grevlilerine deil, hukukun genellik ilkesi uyarnca,btn bireylere tatbikedilecei bildiriliyordu.

Buna ilave olarak, ceza kanununun ilanylabirlikte yksek meclisin fonksiyonlarn, ceza

davalarnda temyiz mercii grevi yapmas fonksiyonunun eklenmesiyleslam hukukundaolmayan bir kavram, "temyiz" de hukukdnyasna kazandrlm oluyordu.



15/34

Krm Harbi'ndeki mttefiklerden gelen basklarla, YeniMeclis, reformlar yerine Hristiyantebaann taleplerininkarlanmasna ve mparatorluk snrlar iindeki yabanclarla ilgilikaytlamalarn yumuatlmasna ncelik verdi.Mahkemelerde gayri Mslimlerin ahitliklerininkabul edilecei sz, 18 ubat 1856'da ilan edilen Hatt- Hmayun'layerine getirildi.

1866'da Osmanl imparatorluu ciddi bir krizle sarsld. ...Girit Adas'nda bir isyan patlak verdive Osmanl ordusunun mdahalesine ramen isyan bastrlamad. Osmanl ynetiminin bu tipmahalli ayaklanmalarla bile baa kamad gerei, Balkanlar'daki snrlara yakn nfusunasayiini bozdu ve tekrarmparatorluun kaderini tayin eden birmesele haline geldi.mparatorluun hayatiyetiyle samimi olarak alakadar olan veya onun kemiklerini bir an ncegmmeye alan byk devletler benzer tavsiyelerle zerine ullandlar. Talepleri, 1856Islahat Ferman ile Hristiyantebaaya verilen haklarn imdi hayata geirilmesiydi.

leriye doruadm, yani kanunun tamamlanmas, bu kanuna ilave olarakFransz Medeni

Kanunundaki szleme ve mkellefiyetler ile ilgili ksmlarn da iktibas edilmesi manasnageliyordu.

TTRRKKYYEE''DDEELLEETTMMNN MMOODDEERRNNLLEEMMEESSNNNN EERRKKEENN BBRR SSAAFFHHAASSII ZZEERRNNEE BBAAZZII NNOOTTLLAARROsmanlmparatorluu'nda iki farkl kltrel dnya birbiriyle fazla iliki kurmadan yan yanayayordu. Bunlardan biri, ksmen szl olarak nakledilmi edebi geleneklerindnyas, folkkltr dnyas hikayeler, epikler ve yaygncaokunan popleriirdi. kincisi, "yksek" kltrdnyas, ilkinden hemen hemen in seddiyle ayrlmt. Divan edebiyat diye adlandrlanikincisinin kalitesi ykseltilmi atmosferinde, iletiim aralar, ulemann nispeten ufak birgrubu,

merkezi idarenin "blmlerinin" yksek kademeli memurlar (Hacegan) ve birka tane dehibir yere bal olmayan hommes de lettres tarafndan kontrol edildi.

Bu sre Trk edebiyathakknda ilk kapsaml Batl almann yazar olan talyan Toderinitarafndan aadaki szlerle ifade edildi:Hukuk adamlar nce Trk akademilerinde bir almasrecinden gemedike hibir greveeriemezler. Mderrislik makamn doldurduktan ... o zaman Naiblik, Mollalkya da Kadlk ... bunceden dzenlenmi prosedrle yargnn eitli basamaklarn baaryla kabilir ... sonunda enyksek mftlk rtbesine ular.

Fakat bir nevi kaltmsal olan grevler sk sk bahsettiimiz yarg derecelerini kendilerine ihsanolunmu olanahsi iltimaslar yoluyla baaryla adayan Drrizade, Pirizade,Damadzade ve dier biroklar gibi soylu ve zengin ulema aileleri arasnda datld. Onlar yine de kendilerinin btnaamalar baaryla getiklerine dair diplomalar edinmek mecburiyetindeydiler. Bir sre nceuygulanmayabalayan bu yolsuzluk yetenekli insanlar fakirlik iindeevksiz ve tembellik iindedalkavuk yaparak Trk Edebiyatnn en byk nyargsn oluturuyor.

Hem Divan Edebiyat hem de Kitabet-i Resmiye'nin bu en nemli unsuru esoteric (bat ni/gizli)gelenekti.

Geri edebi fantezilerin katksz bir modas da kendikendine belli bir edebi esoterizmretebilirdi, fakat dili sslemek tutkusuyla sadece dolayl olarak ilikide olan dierpek ok

unsur da, bu belli bir zmreye ait olutaki o kalnkabuun yaratlmasna yardmc oldu.



16/34

Bu artlar altnda, Hz. Muhammed'e atfedilen "ilimin'de bile olsa araynz" hadisininrenmeye ynelikslami ve Osmanl tutumlarn belirledii eklindeki ortakinancn bir tadilatgerektirdii grlmektedir. Farabi Platon'un Kanunlar'na (Laws) yazd zet'inin giriksmnda ilimleri halka gstermedii veaklamad iin Platon'u ver.

Resmiyazmalarda kullanlan Trke'nin gln "avam"ndnemin kanunlaryla ilgilenirhale gelmelerini nlemekarzusuna balad. Gerekten de, hem ulema hem de kalemerbab arasnda kitlelerin anlaylar dnda kalan konulara burunlarn sokabilecekleri gibi birkorku olduudorudur.

lk Trk matbaas kurulduu zaman karlat muhalefet, nahiv (sentaks), tarih ve askerimanevragibi laik bilimler zerine kitaplar baslaca gereindendaha ok, kitapdolamndaki arta ulemann itirazlar yzndendi.

Mnevver devlet adam Damat brahim Paa'nn sadrazaml srasnda imparatorlukta

teebbs edilen modernlemenin ilk nemli safhasnda, bu manada brahim Paa tarafndanyaplan en nemli hareket, Mteferrika'ya verdii ve matbaann kurulmasyla sonulanandestek oldu. Bugayrete paralel olan dier birey, ssl bir slup kullanmaktan kanmalarnadairbrahim Paa'nn zamann vakanvislerine verdii talimatlard. Yine ayn trden bireyde, Trkesi bulunmayan slam klasiklerinin tercmeleriiin oluturulan bir programa brahimPaa'nn himayesidir.

brahim Paa'nn bu abalar kendisinin de ldrld genel ayaklanmalar sonras aksi birsonuca ulatysa da, dilisadeletirme hareketi, slam klasiklerini daha yaygn bulunabilir klmateebbsleri ve artan sayda insana edebi beceriler kazandrma hamlesi buradan itibaren

giderek artan birhz kazanacakt.

Matbaa brahim Paa'nn lmnden sonra yaklak olarak 10 yllk bir sre (1742) kapal kald.

1729 ile 1830 arasnda Trkiye'de baslan almalarn yzde yirmisinin szlkler, gramerkitaplar ve nahiv almalarndan ibaret olmas glkle bir tesadf eseri olarak grlebilir.

Yine bu sralarda (erken 19.yzyl)dr ki, dili sadeletirmek iin yaplan ahsi gayretlerle devletpolitikas arasndatekrar bir irtibat salanmas baarld. Bu birleme iin uygun frsatpropaganda amacyla oluturulan ilk Osmanlca metnin baslmas oldu. Tebaasnn hibir

ekilde yararnaolmayan yenierileri ykmak iin birletirici faaliyetlerle uramaya mecburkalan Sultan II. Mahmut, hkmdarlnn olduka erken dnemlerinde, reformlarnsavunacakyaynlar yoluyla mmkn olduu kadar fazla sayda tebaasna dorudan yardmisteinde bulunmaya karar vermigrnyor. Bylece dnemin seyyah Mac Farlane'denreniyoruz ki Vakanvis Esad Efendi tarafndan verilen yenierilerin ortadan kaldrlmasnailikin izahat, Uss-u Zafer, "genel datm iin planlanmt" ve reformlara kar gzel duygulartevik etmeye niyetliydi.

Bu toplulukta Osmanlcann sadeletirilmesiyle ilgili yer alan en erken tartmalar KafkasyalMslman yazar Feth-Ali Ahundzade'nin bir nerisinin sonularyd. Feth-Ali Rus kltrel

etkilerinden nasibini alm biri olarak daha 1857 kadar erken bir tarihte Arap alfabesinin bir



17/34

reforma ihtiya gsterdiini ortaya atmt. Ahundzade Arap alfabesinin terk edilmesi veyerine Latinalfabesinin getirilmesini nerecek kadar ileri gitti.

1869'da Arap alfabesinin braklmas meselesi yenidenalevlendii zaman, dil reformunun budaha teknik ynneNamk Kemal tarafndan da dikkat gsterildi.

Deutsch'un argmannn ilk aamas bir halkn birliinin gerekli vasf ... bireyler arasndakiiletiimin greli yeterliliidir.

TTRRKKYYEE''DDEE MMUUHHAALLEEFFEETT VVEE KKOONNTTRROOLLBir yandan sosyal yaplar Orta Asyal unsurlarn izlerini tayan,idare etmeye yatkn, snrlmuhayyilelerinde ameli ve Romal olan Trklerle, dier yandan dillerinin incelikleriylebylenmi ve -artk gzden dm bir nitelendirmeyi kullanrsak- dnek Araplarla zaten okak bir ikileminelerine sahibiz. Eer buna akgz ve siyasi olarak uysalranllar da

eklersek, onlarn Batl olmayan karakterininyol at aldatc benzerliklere ramen, farkldnyalaryanstan siyas kltrle kar karyayz.

u halde Ortadou trde deildir. Fakat, bununla birlikte Trkiye'nin yeni uluslar arasndasaylmasn hakl gsteren bir taraf vardr. Trkiye'nin kendini resmen modernleme veBatllamaya adad tarihten bugne yz otuz yl gemesine ramen, sre beklenilendenok daha yava ilemitir. Trkiye, "gelimekte olan lkelere" zg kimi siyas iaretleri halatamaktadr.

Bir siyasi "muhalefet", eer a)mutlak gc snrlama, b)gerek siyasa alternatifleri nerme

ilevlerine sahip bir mekanizma olarak belirlenirse, o zaman byle bireyin Osmanlmparatorluunda varolmad sylenebilir. Mutlakyetiliin arlklar, gerekte, sultan,yenieriler, ulema ve kalemiyye -brokratlar- arasndaki zorlu g dengesiyle dizginlenmiti.Kalemiyye 18. ve 19. yzyllarda, giderek artan bir nem kazand. 19. yzyln balangcnda,sultan yenieri ordusunu ilgaya zorlayan ve sonra sultann kendisiyle giritikleri gmcadelesinden zaferle kan Osmanl brokrasisi, ulemaya itibar etmeyecek kadarglenip modemleme program zerinde almaya balad.

Brokrasinin bir parasyla ittifak kuran, yeni bir tarz iinde teekkl etmi entelejensiya, 1876ylnda anayasal bir ynetim kurmay baarabilmiti. Kanun-i Esas, daha iki yl gemeden,

Meclis'i Mebusan'daki eletiriler yznden, II. Abdlhamid tarafndan yrrlkten kaldrld.Bylece clz bir muhalefet, daha tomurcuk halindeyken bastrlm oldu. Bununla birliktearpc olan, sultan anayasay ilana zorlayan Mithat Paa'nn -dnceleri gzden geirildiizaman- muhalefete Abdlhamid'in bakt gzle bakmasyd.

Osmanl Kanun-i Esasi'si, Jn Trk devrimiyle 1908'de yeniden yrrle kondu. Bu frka,diktatoryal eilimler sergilemeye balaynca, Trkiye'de ilk muhalif partinin (Fedakaran- MilletFrkas) meydan okumasna maruz kald. ttihat ve Terakki, sonunda sk-ynetim ilanyla veseimleri yenilemeyi reddetmekle, kendi diktatrln kurmu oldu.

Cumhuriyetin kuruluuyla 1932 yllar arasndaki muhalefet, ilkinde bir lde vahi, ikincisindedaha nazik birekilde olmak zere iki kere bastrld. lkinde muhalif parti, Terakkiperver Frka



18/34

idi. Dou vilayetlerinde ""milletin istiklalini tehlikeye sokan" Krt isyanndan, resmen sorumlututularak kapatlmt. kincisinde madur, dikkate deer bir ilgi ve taraftar topluluunamazhar olan Serbest Frka idi.

Marazi bir hiddetle savrulan blclk sulamas, kiiyi bir an, Trkiye'de muhalif eylemlerin

meruiyetinin, tm meselenin ruhunu oluturup oluturmad konusunda teredddedrecektir.

Modern Trk siyasetinin tarihi, incelenen muhalefet hareketlerinin tamamnn, ayn ithamlasulandklarn gsterir.

Blclkn, her frsatta, muhalefeti tasfiye amacyla, insanlara gvensizliin kulpu olarakileri srlm bir gereke olduu sylenebilir; fakat ayn kanallar ileten ve ayn sulamalardefalarca kullanan bir kinizm, zellikle icat edilmitir ve bizim incelediimiz kinizmle snrl birrntnn anlamdr.

Halihazrda resmedilen tablo, Osmanlmparatorluu'nda siyasi aznlk haklar kavramnnbulunmadn ak birekilde ortaya koyar. Sz konusu haklar, Avrupa dncesi tesirindekiaydnlar tarafndan arada bir gndeme getirilmek istendiyse de sonu mitsizdi. Ortodoksiden en kk bir sapmay ho grmeyen bir devletin yrtt slam, sadece tekbir hakikatin bulunduu fikrini pekitirmiti.

Dier taraftan dini aznlklar, Osmanl sosyal-yapsnndahili bir parasyd. Bunlar millet adnalmlar ve kendi dini nderlerinin ynetimi altnda, iilerinde mstakil cemaatler olaraktannmlard. Bylelikle Osmanlmparatorluu'nda slam milletiyle yan yana bir Ortodoks

milleti,bir Yahudi milleti, bir Katolik milleti ve bir Protestan milleti vard. Bununla birlikte, arpcolan yn, sz konusu cemaatlerin her birinin, Osmanl sosyal strktrnn iine alndklar veonunla btnletirilmi olduklar halde, ayn zamanda deiikliklere kar Osmanl devletitarafndan korunmu olmalaryd.

Yzyln balarnda, mrlerinin on be ylndan fazlasn Londra, Paris ve Cenevre'deAbdlhamid'e muhalefetle geiren Jn Trklerin hibirinin, ister yaynlarda, isterse bilinenmektuplamalarnda olsun,bir kere bile Marx'a atfta bulunmaylar, Trk siyasi dncetarihinin arpc bir zelliidir. Marxizmin Trklere bu kadar tats z gelmesinin sebeplerine dairbir ipucu, Trkiye'de komnizmin aforoz edildii dnemlerde, Kemalist ynetimin ileri srd

gerekelerde bulunabilir. Saldrnn dayand ana fikir, Marxizmin snf atmas teorisinedayanan zararl bir doktrin olduuydu. zel mlkiyetin tasfiyesi veya retim alanlarnnkamulatrlmas, ok daha az nemli saylmt. Gnmzde telaffuz edilmeye balananMarksist tezlere cevap olarak, ou kez: a) sosyal snflar mevcut deildir ve b) Toplumdakiblnmeleri hareket noktas alan herhangi bir doktrin ipso facto (fiilen, srf bu nedenle)zararldr, denilmektedir. Trklerin komnizme ynelik duygularnn olduka kolay birekildetahrik edilmesi, "blc" doktrinlere duyulan derin ve yaygn nefret kadar, Trkiye ve Rusyaarasndaki ilikilerin tarihinden gelir.

Trk milliyetilii, ou durumda milletin blnebilecei korkusunun ifadesi olmutu.



19/34

Eer sekinler ve kitle veya "byk gelenek" ile "kk gelenek" arasnda yakn bir ikiliiandran birey varsa, onu hibir sosyal yap, Osmanlmparatorluu'ndakinden daha iyiyanstamaz. Ssl dil ve deerleriyle ynetici snf, dier tarafta tarann halka mahsuskltr ve beraberinde gelen duygulu ve canl bir dile sahibiz. Gerekten, modern Trkiye'ningeirdii dnm, kabaca "kk gelenek"i olumlayan elerin, daha fazla oranda "byk

gelenek"e nfuz etmesi eklinde tanmlanabilir.

Siyasi grlerini, aa yukar,kk toplumun snk siyasi ideallerini aa karma giriimiolarak zetleyebileceimiz ilk Trk "poplistlerinden" biri, Yeni Osmanllarn yol arkadalarndanolan sarkl Ali Suavi'dir. Ali Suavi iin demokrasi, en iyi ekilde "demokratik merkeziyetilik" diyeadlandrabileceimiz eyden ibaretti: Hakikati bulmak iin halkla istiare, ama "genelirade"nin tezahrne kar da tam bir itaat.

Osmanlda Dou despotizminin zelliklerine rastlanmasna ramen, idari dzenlemeler adem-i merkeziyetiydi. Bylece, yaygn kontrol idari dzeyde yanstlyordu. Bununla birlikte

meselenin br tarafnda, siyasi ortodoksiden en kk bir sapmay bile fitne saymak yer alr;fitne ihtimaline kar srekli bir kuku Osmanl devlet adamnn tipik vasflarndandr.Bu artlaraltnda dahi Osmanlmparatorluu'nun k,ilk Osmanl nizamlarndan sapmalaraatfedilmi ve slahat abalar onlar saf hallerine (kanun-u kadime) dndrmeyi amalamt.

Sorunun cevab, Trkiye'deki geni kitleler asndan bu partilerin ve zellikle DemokratParti'nin "muhalefet" partileri olmad; bu partilerin asrlardr krsal alanlarn ryalarn tekileden, brokrasinin ve "byk gelenek"in temsilcilerine kar verilen mcadelenin motorgcn oluturacak ideal bir ynetimin canl bir rnei olmalarndan ileri geliyor gibidir. Krlk alanlar temsil eden bir parti g kazand zaman, muhalif zmrelere taknd kkl

tahammlszlk daha da netleir.

Akla gelen bir aklama; anlatlan zellikleriyle devletin topran tek sahibi oluu gibi, hukukidzenlemelerin birleiminin, Osmanlmparatorluu'nda Bat Avrupa'dan daha dayankl birsistemi ortaya karmasdr. Sistem o kadar katyd ki,alternatif sistemler oluturmaya dnkyaratclk, izgi dna kan bir davran olarak ykselme ans bulamad.

Trkiye'de muhalefetin, srekli boaznn sklmasnn yol at en nemli kayp, sosyal veiktisadi yaratcln engellenmesi olmutur.

Osmanlmparatorluu'nun kendini resmen modernlemeye hasrettii tarih olan1839'dan beriTrkiye'nin yava gelime gstermesinin izahn verecek olan byle bir erevedir.

TTRRKKYYEE:: BBRR EEKKOONNOOMMKK KKOODDUUNN DDNNMMMerkezi deerin en etkili -ve byk bir istekle peinden koulan- toplumsal kaldracn siyasaliktidar olduu bir toplum -siyasal iktidarn ekonomiyi sadece devletin piyasa mekanizmasndenetim altnda tutmas yoluyla dorudan deil fakat ayn zamanda, ilenebilir topraklarnok byk bir blmnn devlet denetimi altnda bulunduu bir sistem- dnn, Batl"kapitalist" toplumlarda olduunun aksine statnn gelirin ilk belirleyicisi olduu, "prebendal"

dllerin zenginliin ana kaynaklarndan biri olduu ancak, bu tip bir zenginliin sadecedevletin tanmas halinde meru olduu bir toplum dnn. Byle bir toplumda zel mlkiyeti



20/34

kalclatracak tzel kiilik gibi mekanizmalar son derece snrldr; hukuk, piyasa ilikilerininyardmcs olarak deil, esasta ceza hukukundan karak gelimitir; memurlar olaanstyksek cretler almaktadrlar, ama yaamlar boyunca elde ettikleri kazanmlar lmlerindensonra msadere edilmektedir.

Nihayet, bu toplumun iki ana snftan -Platoncu "koruyucular" grubu ile sradan yurttalargrubundan- olutuunu ve toplum ideal olarak bir meritokratik esasa gre ilediinden hikimsenin bu blnmeyi sorgulamadn dnn. Adalet, toplum iindeki konumlarn,geleneksel olarak kendilerine datlm paylarn ekonomiden almalar halindegerekletirilmi olmaktadr. Toplumsal piramidin biimi sorgulanmamaktadr.

Montesquieu'nn de tehis etmi olduu gibi, "Dou Despotluu" tipindeki geleneksel birtoplumun "merkez"inin,egemen ile uyruklar arasnda herhangi bir zerk arac gvdeningelimesini durdurma yetenei ok nemlidir.

Bugnn ekonomik sistemini, bu sistemi kapitalizmin zelliklerini giderek artan llerdeiermekle birlikte, kapitalizmden ok, ge yeni-patrimonyalizm olarak tanmlamak dahayerinde olacaktr.

Calvinizmin kapitalizmin gelimesine katks ksmi bir rnek olarak verilebilir. Calvinizm sadecebir reti olmayp, bir takm tarikatlar, yani cemaat olarak ileyen gruplar boyunca alan bireydi. Bu gre gre, bir zamanlar, ruh iin tehlikeli grlen ... i yaam yeni bir kutsallkkazanmaktadr. Emek sadece ekonomik bir ara deil, tinsel bir amatr.

Osmanlmparatorluu'nda zel mlkiyet birok yoldan denetim altndayd ve snrlandrlmt.

Batl hukuk dzenlemelerinde grlen trden tam mlkiyet hakknn tannmas Trklerebtnyle yeni bir ekonomik ilemler alann amtr.

Siyasal iktidar etrafnda yaplanm ve dinsel-etnik birimlerden olumu bir sistemden retiminve ilevsel i blmnn eski yap iinde yerletirildii bir sisteme gei,Trkiye'nin"modernleme" tarihinde mutlaka merkezi bir konuma sahiptir. Bu boyutu ihmal edenlergeite ierilen sistematik deiimi anlayamazlar.

Osmanl devletini niteleyecek kestirme bir terim "mali devlet" olabilir; bununla ifade edilmekistenen, balca ekonomik politikann krsal ekonomiden vergi almn azamiletirme

abasndan olutuu bir devlettir. Ekonomik gelime, ancak zamanla Trk siyasasnn ciddi birhedefi haline gelmitir. Bu, rnein, ngiltere'de olduu gibi, zenginliini srekli gelien veaklclaan bir tarmdan elde eden ,bir tara gentry'sine destek vermenin Osmanl devletindekiyokluunu vurgulamas lsnde nemlidir. 18. yzylda, Trkiye'yle snr komusu olanblgelerde tahl talebinin artmas Osmanldaki ayanlar hububat retimiyle uramaya teviketmiti. Bu tevik de, Osmanl merkezinin denetimindeki bir azalmaya tesadf etmiti. Devlet, Bat'da yapt gibi bataklklar kurutma,yol yapma, otoyollar gelitirme, bir postasistemi kurma ve ilk ve orta retimi yaygnlatrmak ilerine girimedi. Buna ek olarakdevlet retilen,mallarn nitelik ve niceliini, bunlarn dalmn ve d ticaretin baz ynlerinikontrol ettii gibi fiyatlar da denetlemekteydi.



21/34

1830'lara gelindiinde, Osmanl blgesel ayanlarnn dou halindeki siyasal gleri devlettarafndan krlmt. Daha yaltlm blgelerin ounda, iltizam ayrcalklarna yatrmyapmak,hala hububat ticareti veya tarm gelitirme ile ilgilenmekten daha karlyd.Kyllerin kendileri, "serf" olmamakla birlikte, vergisktrmasnn ileyi biimi nedeniyleyeomen iftileri haline gelemediler. Nakliyat glkleri ve temel toplumsal kurumlardaki

farkllklar nedeniyle, Avrupann hammadde talebinden yararlananlar Balkan blgeleriylesahil yreleriydi. "Feodaller", Osmanl ordusunun artan erzak taleplerinin ve demiryollar gibigelien yeni nakliyat ebekelerinin avantajndan yararlanmaya balamalaryla, tahl ticaretini19. yzylda bir kez daha ellerine aldlar, ama bu zenginliin oluturulmasna ynelik kk biratakt. Bu durum, mlkiyetin gvensiz bir konumda oluu, ticarete gre oluturulmu hukukkurallarnn yokluu ve eitim, polis, nakliyat veya ekonomik hizmetler veren "nfuz edici" birdevletin bulunmay gibi baz zellikler tarafndan keskinletirilmiti.

19. yzylda iltizam ksmen devlet kontrol altna alnmt ama bundan salanacak yararlarbile, Batl devletlerden oluan ve Dyun-u Umumiye diye bilinen bir konsorsiyumun tarmdaki

en fazla gelir yaratma umudu olan kaynaklarn kontroln ele geirmesiyle sfrlanmt.

ktidar, zenginlikten daha deerli bir "meta" idi ve iktidar "ticareti" Osmanl sisteminin ayrt edicibir zelliiydi. ktidarn bu stnlne kout olarak, Batl kapitalizmden farkl bir ekonomikahlak ve sembolizm de vard. Para, ekonomik olduu kadar siyasal bir arat da.

Osmanlmparatorluu'nda Kylnn stats, Osmanl ekonomisinin zgllklerinin nemli birparasyd. Osmanl kyls hibir zaman, Bat'daki karlnn malikanenin kat hukuksalerevesi ile senyre kar kiisel ykmllkler iine sokulmamt. Bu durum, memurlarsnfnn, kyl ile devlet arasnda kurumsallam herhangi bir arac snfn olmamas gerektii

yolundaki ok zgl politikasnn rnyd. Yine bu durum, ayni zamanda, Batda olduugibi, feodal haklarn hiyerari iinde stten asta devredilmesini mmkn klan hukukerevesinin btnyle olmayndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, iktidar sahibi olmu vebir hanedan oluturmu bir ayan, hukuksal bakmdan korunmadan yoksundur. Bunun istisnasise ok zel durumlar ve halefinin dikkate almakla ykml olmad padiah fermanlardr.

Ekonomik yap iinde hibirey istikrarl deildir. Zenginlik, memurlar bakmndan geicidirnk,zengin bireyin lmnde bu zenginlik devlet tarafndan msadere edilir. Zenginlik, hertrden speklatr iin de geicidir nk genel ekonomik denge bir an iinde deitirilebilir.Zenginlik herkes iin geicidir nk, kiisel mallarn gvenlii ulusal bir jandarma gc

tarafndan salam temeller zerine ina edilmemiti. ou kez yceltilmi haydutlardanbaka birey olmayan yerel "hanedan" yaratclar, herhangi bir anda ykselebilirler veounlukla, entrika dnda kendileriyle baka biimde ba etme olanana sahipbulunmayan bir devletin tahammlne ister istemez uyum salarlar. Yoksulluk da, snrl birlde geicidir nk asann bir dokunuu ile, blge yneticisinin akll ev hizmetisi, onunmaiyetine bal bir blgesel kamu grevlisi statsne frlayabilir.

Geleneksel Osmanl ekonomisinin bir dier nemli zellii de etnik i blmdr. Osmanlmparatorluu, bir dizi dilsel, dinsel ve etnik "cep"ten, kendi alt kltrleri ve kurallar olancemaatlerden olumu olmas anlamnda, byk lde "blmlenmi" bir topluluktu. Bu

blmlenmeyi aklc bir kavramsal ereve iine yerletirmeye altlar: Eski bir Ortadouyntemini kullanarak, Osmanlmparatorluu'nun teba nfusunu dinsel inan kategorilerine



22/34

uygun olarak tasnif ettiler. Devlet balantlarn, nemli lde zerklik tannm olan dinselcemaatlerin liderleriyle kurumsallatrmt.rnein her grubun kendi yurttalk yasalar vard."Millet" denilen bu gruplar, idari amalar iin geni kategorileri meydana getirmilerdi. Sussnitzki yle anlatmaktadr: Her bir etnik cemaat, mparatorluun genel ekonomikebekesi iinde bir gz gibidir ve bunun

ortadan kaldrlmas, genel ekonomik yaamda yeri hemen doldurulamayacak bir bolukoluturmaktadr.

Topran ilenmesinde bile, eitli etnik gruplar nemli farkllklar gstermektedirler. NitekimTrkler, kendilerini, esas olarak tahl ekimine ve kk lekli bahecilie en yaygn olarak da iekyetitiriciliine ve bu arada bacla adamlardr. Avrupa'nn ok ihtiya duyduu pein parakarl satlan mahsulleri yetitirmemilerdir. Ve, srekli eilip dorulmak gerektiren alma biimlerineancak gbela uyum salayabilmektedirler ve bu yzden de apalama gerektiren ekin ve bitkilerekar ekingen bir tavr iinde olmaktadrlar.

Genel olarak, el zanaatkarlarnn, kendi cemaatleri iinden gelen tketicileri tercih ettikleri

gzlemi yaplabilir. Trkler, debba, sara, ayakkabc, tornac, doramac,mleki, ynl veipekli dokumac, boyac, sabuncu, demirci, bakrc ve silah gibi sanatsal nitelii olmayan ileri tercih

etmekte ve bunlarda daha ok beceri gstermektedirler.

Herhangi bir dnemde, bir uzmanlama alannn ekonomi iinde daha byk bir ilevselnem kazanmaya balamas halinde, etnik bir grubun kendiliinden farkllam bir biimdekayrlmas sz konusudur. Ticaret, kayrlan bir faaliyet deildi. Bugne gelinceye dek, busre tersinden bir dzenleme iinde sunulmutur: yabanclar zel ticari ayrcalklar eldeetmilerdir, Trkiyedeki ilerin yrtlmesi iin yerel Hristiyanlara gerek duyulmutur ve bu ikikesim yeni ayrcalklardan kazan elde etmilerdir. Ancak, bunun tersine bir aklama da,yani yerel Hristiyanlar ekonomi iinde yukarlara frlatlmlardr nk bunlarn uzmanlatklar -ticaret ve bankaclk gibi- iler, 17. yzyldan sonraki Osmanl ekonomisinde,d etkenlerin

sonucu olmakla birlikte, yeni bir merkezilik kazanmtr.

blmnn etnik olmas nedeniyle, bir grubun bymesine gsterilen tepki de etnikti:Osmanl Mslmanlar,bir grup olarak kendi talihsizliklerinin farkna varmlard ve Osmanlmparatorluk ynetimi de, daha nceden beri, yeni gelimelerin tehlikelerini biliyordu.

Farkllamamlk konumundan balayan ekonomik ncelik yar, sonradan etnik rekabetilikbiimini almtr.

ltizam, hala zenginlik elde etmenin nemli bir aracyd. Tarmsal teknoloji son derece geriydi

ve tara kentlerindeki istihdam olanaklarnn yokluu, isiz kylleri byk kentlere itiyordu.

19. yzylda, zel 'Temel haklar" sistemindeki deiimler nedeniyle ve artk memurlarnboyunlarn vurmak sz konusu olmadndan, devlet memurlarn gayrimenkul varlklarnlmlerinde msadere etmekten vazgetii iin, mlkiyet, o ana dek olduundan ok dahagvenlikli hale gelmiti.

Geni ailenin kendisi kalabalkt ve tpk bu ailenin bandaki kiinin kendi payn devletinsalad avantajdan elde etmesi gibi, geni aile de bu kiiden yararlanyordu.Ailelerdesermaye birikimi, ksmen Trk toplumunun 19.yzyldaki bu zellii yznden engellenmiti.

Selamlk evresinde aylaklk eden gereksiz kiilerin beslenmesi bir yk haline gelmiti.



23/34

19. yzyl sonlarnda, Bat Anadolu'da 20 yl sreyle gezmi bulunan bir arkeolog, unlarbelirtmiti:Bir Trk'n bir kulbeden daha iyi biimde ina edilmi bir evde yaamas sz konusuolduunda bunun her zaman bir Rum tarafndan yaplm olduunu grdm. Bir Trk kynn, sukemerine sahip bir emeye gerek duymas halinde, bunu ina etmek iin bir Rum ii kullanlrd. Hemen tm ticaretin Hristiyanlarn elinde bulunduunu sylemeye gerek yoktur: ou kez katrclar,

her zaman da deveciler Trk ve Trkmen'di ama mallarn ve hayvanlarn sahibi bir Hristiyan'd. Trk,alt zaman, ... oduncu veya sucuydu.

Esnaf ve zanaatkarlar, 19. yzyl boyunca en fazla ken snft. retim azalm, kurumlarklm ve snfn kendisi daha yoksullamt.

Dolaysyla, 19. yzyln sonuna gelindiinde, Osmanl devletindeki gelir dalm kalbylezetlenebilir: memurlar snfnn yeleri, bu snf iinde yer alan -asker'i, brokratik, dini- altgruplardan sivil brokratlar artk ba ekmekle birlikte, hala en ok kayrlan mevkileri igalediyorlard. Ayanlar, byk iftliklerin sahipleri olarak, tara blgelerinde bir zenginlik tabann

ancak yava yava gelitiriyorlard. Bununla birlikte, kk bir yeni nfuzlular grubu iin dnpara verme de, taradaki bir zenginlik kaynayd. Trklerin sahip olduu sanayi asgaridzeydeydi. 1913 iin yaplm bir ilk aratrma, stanbul ve Anadolu'daki 239 kurulutan22'sinin devlete, byk bir ounluunun da yabanclara ve yerel gayrimslimlere aitolduunu gstermektedir.

Yzyln sonuna doru, stanbul tccar, vurguncu, imtiyaz avcs ve yabanc iletmeyneticilerinden oluan kozmopolit bir nfusun faaliyetlerinin merkezi haline gelmiti ki budurum, Osmanlmparatorluu'nun, yar-smrge statsn simgeliyordu. Dok ve rhtmlardandemiryollarna, elektrik, gaz ve su kaynaklarndan tramvaylara, bunlarn tm yabanclarn

mlkiyetindeydi ve onlar taraf

ndan smrlyordu.

Ayrca, 19. yzyln sonlarnda mparatorluk iflas etmiti. 1881de, vergi kaynaklar zorlauluslararas kontrol altna alnd.

Krediler sayesinde, memurlarn cretleri yine de denebiliyordu. Bir Trk tccar ve sanayicisnfnn gerekli olduunu grmeye hazrdlar. Sultan II. Abdlhamid iin bunun -patrimonyalOsmanl mirasnca glgelenmi bulunan- yolu,memurlarn, Avrupal imtiyaz avclarndan veirket temsilcilerinden rvet veya komisyon aldklarnda, ne yaptklarn grmezlikten gelerekzenginlemelerine izin vermekti.Onu tahtndan eden Jn Trkler iin ise bu, memurlara,zellikle de Birinci Dnya Sava'nda sava zengini olarak beliren gruba frsat salamak veonlarn birer giriimci konumuna gelmelerini kolaylatrmakt. Trkiye ekonomisiniinceleyenler,yerli bir kapitalist snfn oluturulmas sorununa yaklamlar bakmndan JnTrkler ile cumhuriyet arasnda arpc bir devamllk grmlerdir.

ki tez de -yani, Trkiye'nin yeni bir ekonomik snfa ihtiya duyduu ve eitliki bir toplumunzelliklerine sahip olduu- karlkl olarak eliiyordu. kisi de, ticari faaliyetin yabanclarnelinden alnp Trklere verilebilir olsa da,kapitalizmde grlen snf smrsnn Trkiye'deortaya kmayaca anlamnda yorumlanabilirdi. Ziya Gkalp, 20. yzyl banda, Trkleringrld iki meslein memur snf ile iftiler olduunu belirtmektedir.



24/34

Nfus, Trkiye Cumhuriyeti'nin snrlar iinde bile, 1913'te 15.7 milyonken 1927'de 13.6 milyonadmt. stanbul ve zmir'in nfuslar, 1913 ile 1927 arasnda yzde krklk bir dmegstermiti.

Ekonomiyle ilgili olarak, yeni kurulan cumhuriyet ynetiminin ilk ve en nde gelen sorunu,

ekonomiyi iletmek ve toplumun urad tahribat onarmakt. Dnya Sava'nn sonunadoru, Almanya'da ortaya km olan trden bir devlet sosyalizmi, Trk iktisadi dncesindeeitli etkiler yapmt ama, aslolan dayanmacln damgasyd. Jn Trklerin toplumkuramcs Ziya Gkalp,dayanmacl savunuyordu. Dayanmaclkta en ok arlk targibi grnen ey, bunun snf atmasnn kanlmazln yadsyan bir toplumsal "uzlama"kuram olmasyd. Mustafa Kemal, Jn Trk kuramclarnn izinden giderek, unu belirtecekti:"Trkiye Cumhuriyeti halkn farkl snflardan meydana gelmi olarak deil de, meslek grubuyeleri arasnda blnm bir topluluk olarak dnmek temel ilkelerimizden biridir."

Ekonomik politikalarn belirleyen deikenler arasnda hibiri Anadolu'daki aznlklarn lkeyi

terk etmeleri kadar hayati olmamt.

Bat Anadolu'daki ekilebilir alann yaklak yzde 15'i, darya giden Rumlar tarafndanterkedilmitir. Buna, Anadolu topraklarnn besledii nfusun, Justin McCarthy'ninhesaplamalarna gre, 1914 ile 1923 arasnda yzde 20 azaldn da eklememizgerekmektedir.

Keyder, bu gelimelerin 1920'lerde tarmdaki yapsal deiimlerle ilgili olan boyutlarnyleanlatmaktadr:Bat Anadolu'ya ek olarak, Rum iftilerinin topland bir yer olan Karadeniz'deki Trabzon blgesi ve

zengin Ermeni iftilerin srgn edildii Kilikya ovalar da benzer manzaralar arz etmi olmalydlar.Bununla birlikte, kendi mlklerini geniletmek ve pekitirmek iin bo arazinin tapularn alan glyerel nfuz sahipleri hakkndaki hesaplar dnda, terkedilmi topraklarn sonraki dalm hakkndahibir veri bulunmamaktadr ... Sava sonrasndaki Anadolu'yu niteleyen yksek toprak/emek orannnkoullar altnda, topran denk bir biimde datlmasna ynelik hibir basknn olmad veterkedilmi ve yeniden tarma alm topraklarn mlklerin younlamasn hzlandrmakta balcaetken olduu ihtimal dahilindedir.

Genel olarak, Trkiye'nin dnya ekonomisiyle btnlemesi, byk bunalm ile birliktedurulmutu. 1930'larda,evre devlet ve tccar sermayesinin egemenlii, yerini, halihazrdazayflam olan tccar sermayesinin , temellerini sarsan ve sanayi sermayesi lehinde politikalar

devreye sokan devletilie brakmt.

ok kaba hatlaryla, 1938'e gelindiinde, Trkiye'deki imalat sektrnn yzde 50'denfazlasnn kamu sektrnde bulunduunu syleyebiliriz.

Zenginliin yeniden bltrlmesi yerine bu tr bir frsat genilemesi, hala Trkiye'de enyaygn olarak kullanlan politika manevralarndan biridir. Ancak, bugn, 1950'lerde ve1960'larda da uygulanmaya devam edilen bu stratejinin etkisi, kamu-sektrnde istihdamyaratma olabilir ki, bir ek yk deilse bile, verimliliin artyla ilgili balants azdr ve dolaysylada enflasyonun yukarya doru trmanna katkda bulunmaktadr. Buna karlk, yeni bir

"tccar" ve zel sanayiciler snf, hi bo durmakszn zenginlii kendilerindeyounlatrmaktadrlar.



25/34

Osmanl sistemi gibi iki katl bir sistemde eitimin zel bir yeri vardr. Bu iki katl toplumsalsistemde, eitim de iki katldr. Koruyucular iin bir eitim ( basamakl eitim)ve nfusungeri kalan kesimi iin bir baka eitim (bir basamakl veya ,"ilk" eitim) vardr.

Trkiye' de eitim kurumlar, gl bir burjuvazinin, ebeveynlerinin defter tutmay ve mektup

yazmay reterek ailenin i yaamna katlmalarn salamak istedikleri oullarnngereksinimini karlamak zere kurulmamlardr. Trkiye'de 19 . yzyl ortalarndan itibaren,Osmanl brolarnn kurtarlm temelleri zerine ina edilmekte olan nezaretlerdeki idarimevkileri doldurmak amacyla Batl okullardan kopya edilen eitim kurumlar kurulmutur.

Trk hkmetleri, hibir zaman, resmi diploma imalathaneleri kurma ve bununla birlikteynetimde ve kamu iktisadi teebbslerinde yeni iler yaratma politikasnn kendilerini nereyegtreceini hesaplamadlar. Bu, krsal nfusu kentsel uygarlk merkezlerine dndrmenin biryolu olduu kadar istatistiki bakmdan isizler kategorisine dahil olan kiileri bu kategoridendar atmann da bir yoluydu.

1920'lerde birikimin balamas, Trk hkmetinin kendilerini kayran politikalar sayesindezenginlik sahibi olan yeni bir tara "snf"nn oluum halindeki geliimine yol ayordu.

kinci Dnya Sava, Trkiye'nin tara kentlerindeki ticari gruplar farkl biimde etkilemitir.Bykehirler ile ordunun tarm rnlerine olan talepleri nedeniyle, bu sava,Anadoluehirlerinde eskiden beri bulunan tacir ve speklatrleri daha da yayg nlatrd. Devlet,kendi grevlilerinin i grd rnein devlet hastaneleri ve tarmsal genileme hizmetleri gibiidari ebekeleri yaygnlatrmak yoluyla, altyapya ilikin girdilere sahiptir. Gelenekselideolojinin buradaki yeri, avukatlarn, doktorlarn ve yerel nfuz sahiplerinin kendilerini

"halktan" veya "halk" bir nderler grubuna uygun olarak grebilmeleridir. Bu ittifaka engelolacak snf ideolojileri ise ortada yoktu. Bu grup, halihazrda, kyllerle yanamac ilikileresahip bulunmaktayd ve kyller de devletin kinci Dnya Savandaki politikasndanhonutsuzdu. Onlar, 1939'dan beri gerekleen ticaret ve tarm koullarndaki geneliyilemeden zarar gren kiiler olarak ortaya kmlard. Cumhuriyet rejimi, sz olarak ifaettiini bu bakmdan iyiletirmek iin olumlu admlar hibir zaman atmam olmaklasulanyordu.

Hem kyllerin ve taradaki kkl bykl nfuz sahiplerinin devlete bamllnn devametmesi, hem de bu gruplarn sosyo-ekonomik erevenin denetiminden dlanm olmalar,

bu gruplarn 1940'larda, cumhuriyeti kuranlarn tek partisinin rolne meydan okuyan bir krsalgittifak olarak ortaya kmalarnn nedeniydi. Dlanma, siyaset sahnesinde mahrumiyeteyol amt.

Bu ittifak, seimleri Demokrat Parti'nin kazanmasyla, 1950'lerde iktidara gelmiti. Ve bupartinin yandalar ksmen parasz kyllerden olutuu in, Demokrat Parti, bu yanamalarayeni yararlar salamak iin aba gstermiti.

Trkiye, cumhuriyetten sonra bile, patrimonyal bir devleti niteleyen zellikleri sergiliyordu:Feodalizm sonrasnda Bat Avrupa'da merkez ile evre arasnda gelien zengin ilikiler a,

cumhuriyetin balarnda yoktu ve bundan sonra gelimeye balad.



26/34

Modern Trk devleti, yasak koymakta uzmandr ama, yeni rgtler araclyla toplumzerinde denetim kurma yetenei bakmndan parlak bir durumda deildir. DevletinTrkiye'deki yeni zenginlik younlamasn kontrol etmesine, belirtilen amac bu olmasnaramen, izin vermeyen de bu rgtsel zayflktr. Bu bakmdan, "muhafazakar' AP ile "ilerici"CHP'nin politikalar arasnda ok az bir fark var gibidir.

Trkiye, ky ile kent arasnda ok sayda orta byklkteki ehirlere sahip birok Avrupalkesine benzememektedir. Bu byme kalbna elik, eden krsal kesimdeki hareketlenme,bylelikle birok eski kyly byk kentlerdeki gecekondulara frlatp atmtr. Kitlesel,tehdit edici, kent yaamna szlen, sakinlerini sanayi kesimlerine gnderen ve ksmen degl sendikalar iinde rgtlenen bir yer olarak gecekondu, politikac lar, kamu hizmetleri,eitim ve geni halk kitlelerine ynelik trden bir refah zerinde dnmeye zorlamtr.

TTRRKK DDNNCCEESSNNDDEE BBAATTII SSOORRUUNNUU

Batnn gsterdii yeni gc, daha ok harpte malubiyetlerle anlayan Osmanllar Bat'nnstnln aramaya koyulurlar. Bu tlsm, Bat medeniyetinin "st yaps" ve Frenkeyaamdr.Bylece sebep yerine "netice" zerinde durulmu oluyor. Trkiye, bundan dolayBat'nn siyasi ve iktisadi uydusu haline geliyor. Liberalizmin politikas , Batnn Osmanlmparatorluunda iktisadi emellerini gerekletirmesini mmkn klyor. Osmanlmparatorluuiktisad bakmdan gerilemeye devam ediyor. Borlanma dnemi balyor. Bu borlar, iktisadiamalara kullanlacana cari masraflar karlamaya kullanlyor. Bunlarn iinde "cari masraf"adn hak etmeyecek kadar hafifleri var, bir ksm ulufe olarak datlyor. Sonunda Osmanlmparatorluu Dyun'u Umumiye'nin iktisadi esiri oluyor. Atatrk bu bamll ortadankaldrmay baaryor fakat Menderes devrinde balatlan bir iktisadi bamllk eski sreci

yeniden canlandryor.

Osmanllar, Hegel'in ve Marx'n "Sivil toplum" olarak tanmladklar bir yapdan yoksun olduklariin iktisadi gelimenin "motor"u pek tabii ki sivil toplum olamaz; ya bizzat devlet veya kapitalevreleri ile iliki kurmu aznlklar olabilirdi.zat devlet veya kapital evreleri ile iliki kurmuaznlklarolabilirdi. ... nn'ye gre, AtatrkTrklere mnhasr kalmasart ile - Trkiye'deiktisadiyat gelitirecek bir grubun palazlamasna taraftard. nn isekendini daha "devleti"bir uta gryordu...

Berkes Trklerde geleneksel olarak rk, din, kan, ecere, hattadil birlii, toplumsal birlik temeliolmamtr. Trkler, bunlarn hepsinde tekilii deil, okuluu kabul ettiindentoplumsal birliklerinintemeli ya zanaat birlii ya da devletbirlii olmu; Trk, tarihte en ok bu iki kavramla var olmutur.Trkler hibir zaman teokrasi, aristokrasi, rklk rejimleri kuramamlardr. Devlet birlii kuramadklarzamanlar ounlukla, hayvanclk, iftilik, zanaatlk birimleri ve kardelikleri halinde yaamlar,devlet kurduklar zaman da ne rk prensibine, ne de kan ya da din prensibine yer vermilerdir.

Bu adan Trkler, gerekten dikkate deer insancl toplumlar oluturan insanlar olmaklaberaber, bu zelliklerionlar iki olay karsnda kritik bir duruma drr, ekonomik yaamlar sarsldya da devletleri sarsld zamanlar.Ekonomileri ya da devletleri ykld m dank, ynsz bir halegelirler.

Toplum zemberei, iki eden olumutur:iktidar sahipleri ve bunun dnda kalanlar.



27/34

TTRRKKYYEE''DDEE GGEENNLLKK VVEEDDDDEETTrenci iddeti, genellikle, baka rencilere yneliktir.iddete karan gruplarn saldr,misilleme, intikam ve saldrya kar koyma tarz; dzenlilii, simetrisi ve kanlmazlbakmndan kan davasnn mekanizmasn andrmaktadr.

Manzara udur: CHP Atatrk'n partisiydi, cumhuriyeti kurmu olan partiydi. O bunun iincumhuriyetdzeninin -hkmet, brokrasi ve ordunun- partisiydi. Parti kendisini, Atatrk'nlaiklik politikalarnn stlenicisiolarak gryordu. ktisadi teorisi ise etatizmden, bir trdevletkapitalizminden ibaretti. Partinin iktisadi politikalarndan en ok hatrlanan, kinci DnyaSava srasndakrsal nfusa ykledii iktisadi klfet idi.

1946 ylnda kurulan Demokrat Parti ise, kapitalizme veayrca sorumlu parlamenter hkmetbiimine daha akbir toplum isteyenlerin eilimlerini temsi1 ediyordu. Bupartininamalarndan biri, geen yirmi yln laiklik politikalarn deiiklie uratmakt. Trkiye'yiparlamentodaounluu elinde bulundurarak ynettii 1950-1960 dneminde Demokrat

Parti, Trk memur snfna -siyasetilerkarsnda onu geri plana iten politikas ve hayatstandartlarn dren iktisat politikalar yoluyla, ayrca genel olarakbu snfn saygnlnazaltarak- adamakll yabanclat.Partiyi balangta tutanlarn birou da onun mphemdemokrasi tanmndan memnun deildi; bu, iktidarn halkaverilmesini savunmakla beraber,temel haklarn veya glerayrlnn anayasal gvencelere balanmas gibi demokratikkurumlara yer vermeyen bir grtr. Demokrat Parti1960'ta askeri bir darbeyle devrildi.

DemokratParti'nin programnn yeni bir versiyonunu devam ettirenAdalet Partisi 1965 ylndahkmeti kurdu. Balangta Atatrk'n partisi olan CHP artk aka yoksullarn(dezavantajllarn)savunucusu sfatyla ve kltrel ve hiyerarik sekinciliin dman olarak

ortaya kyordu. Cumhuriyetin. kurucularnn sekincilii gerekten de ksmen kltreldi:OnlarAvrupa'nn kltr, edebiyat ve felsefesinin geleneksel Osmanl kltrnden stnolduunu dnyor ve zamaniinde bu geleneksel kltrn mzeye kaldrlacana dairlimitlerini saklamyorlard. Bu grimdi, onu ortaya atm olan ayn parti tarafndaneletirilerek, onu ama yolunda bir giriimde bulunuluyordu.

Trk toplumunda sembollerin her zamankapsayc bir gc olmutur. Eisenstadt'n,organizasyon yaplarnn zayf olduu veya zlme srecini yaadklar zaman bunlarntakviyesi iinveya adeta onlarn yerine geecekekilde sembollerin kullanlabildii yolundakiaklamas, burada yapmakta olduumuz sosyal deime incelemesiyle yakndan ilgilidir.

Semboller hakknda son bir nokta daha: Erikson (1950),Batl kltrlerde sembollerin zelliklegenler ynnden dikkat ektiini, nk bunlarn kimlik sna roln yerine getirdiklerinibelirtmektedir. Trk toplumunda sembollerin yank bulmasnn iki yapsal temeli daha,toplumun daha zgl baz karakteristikleriyle balantldr.Bunlardan biri, Trk genliihakknda son yllarda yaplm olan baz aratrmalarda tespit edilen kalp yarglar veyanstma kmesidir Bu ayn noktalar Trk kylerinin siyasal kltrylede balantldr(Ozankaya 1966). Fakat Trk toplumunda"ksaltma" (condensation) sembolyle toplumsaleylemarasnda, ok daha dolaysz olan baka bir balant vardr. Modern Trk toplumundasembollerin gc, Osmanl toplumunun oulcu terkibiyle ve Trkiye Cumhuriyeti'ninbuhususta devralm bulunduu toplumsal etkileim kalntlaryla da balantldr. Milliyetilik

ve "Trklk"e balln cumhuriyetin ideologlarnn yegane tutama olmas; eskiden etnik,dini ve mezhebi gruplarn toplamndan ibaret olan bir lkeyi birlie gtrebilirdi. Bu gruplarn



28/34

her birinin kendi snrlar, alt kltrleri ve kimlik oluturma mekanizmalar vard. Cumhuriyet,gruplarn bu zengin eitliliini tmyle deil, fakatyalnzca bir lde deimi biimiyledevrald. Bununlabirlikte, her Jakoben rejim gibi, cumhuriyet de bu paralarn etkisinindevam edecei kukusunu tayordu. Bu bakmdan, cumhuriyet dneminde gelenekselgiysilerin yasaklanmas ksmen, zel kimliklere karlk gelen gelenekselklk-kyafet eitliliinin

yasaklanmas olarak grlmelidir.Yapnn devralnmasndan daha nemli olan; oulcuyaplarla birlikte gelen ve bugn renci davrann fiilen etkilediini grdmz semboloyununun kurallarn cumhuriyetin tevars etme biimiydi.

Kendini "Laz" olarak gren bir Karadenizli, bankalardan daha kolayca, ehirlerdeki hemerileriarasnda yardm ve kredi bulabiliyordu. Bir kimsenin etkinliini devam ettirmesi hala, gnllkurululardan ok birincil ebekelere dayand iin; kiinin kendi birincil grubunun etnik veyamezhepi sembolleri, yararn modern zamanlarda da korumaktadr.

Grup ballyla ilgili semboller kendi yararlarn korumakla kalmadlar, ayn zamanda

kanunla yasaklanm olan, tarikat gibi baz dini gruplarn gizlilie bavurmak zorundakalmalar da bunlarn nemini gsteriyordu.

Gruplar bir kereylesine kesin bir biimde belli olunca, at mann iki kutuplu olma ihtimalibyk lde artar (Kuper 1974)

Geleneksel olarak silahlanan, aalanmaya kar tez canlolan bir halk arasnda, en azndanbunlarn bir ksm iin kavga [husumet], onlar bir arada tutmaya ve hatta soylarnn saygnlnsrdrmeye hizmet edebilir; bu da hatr saylr lde biriddete yol aar.(Stirling1960)

Trk hukuku, ky yallar kurumunu (htiyar Heyeti) sadece kk uyumazlklar bakmndantanmaktadr. Cumhuriyetin dine kar teyakkuz halinde bulunan laiklik yanls memurlar, bubtnletirici kurumlarla yakndan balantl olan dini kurumlar sahnenin dna itmilerdir(Tezcan 1972). Bunun iin, Trk toplumunda kii gvenlii bir yar-glge iindedir ve tehlike szkonusu olduunda, cepteki bir tabanca polisin mdahalesinden daha iyi bir gvenlikgarantisi saylr.

Kyde soy [slale], yelerini savunmak iin vardr ... Fakat soyun varl, ayn zamanda, yelerinikendilerine kar savunaca dmanlar bulunmasna da baldr; nk onun topluluk adnayapabilecei baka hibir eylem sz konusu deildir. Komularyla bar iindeki bir slale, varlnntemel dayanan yitirecektir. (Stirling 1960)

Her iki rnekte de, grubun iindeki sosyalleme alkanlklarnn dourduu yksek dzeyde birdmanlk, bir yanstma mekanizmas araclyla, grubun dndaki bir hedefeyneltilmektedir. Siyu'lar arasnda hedef bufalolardr. Osmanlmparatorluu'nda ise hedefkafirler idi.

Ben ky toplumunu daima eitliki olarak tanmlama eilimindeyim; bu belki yanltcdr ama, enazndan, insanlara atalar dolaysyla sayg duyulmaz. Geri saygdeer ailelere mensup genlerin busaygy devraldklar aktr; fakat u deil de bu soydan gelmenin kiiye doal bir stnlk verdiiyolunda bir fikir yoktur. Ben buna daha ziyade 'kavgaya hazr' bir toplum demeyi tercih ediyorum. Hi

kimse bakasnn stnln kabul etmeye istekli deildir; meer ki, rsen intikal eden bir otorite szkonusu olsun. (Stirling 1960)



29/34

Kk ve byk gelenek arasndaki balantnn, Trk geleneksel kltrnde kahramannrolnn benimsenmesi olduunu ileri srmtm. ocuun Trk tarihinin ulusalkahramanlaryla srekli olarak zdelemesi araclyla, otoriteryenlik nvesiyle normotoriteryenlii arasndaki kpry yaratan, destani kahramanlara dayanan bir kltrn bu

zel ieriidir. Kahraman imajnn kullanm da ksaltma sembollerinin kullanmn dahayksek bir dzeyde pekitirmektedir.

Krsal alanda bu semboller, kylnn bilgi evreninde olduu kadar, Trk halkiirinde demerkezi bir yeri olan destan kahramanlarnn maceralarnn anlatlmas yoluyla ocuaaktarlr. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucular da ilkokullarda ayn ereve iindesunulmaktadrlar. Byk baarlar kahramanlarla birlikte dnmek bylece Trk toplumununsrekli bir gzkmeyen (latent) temasdr.

1946 ylndan beri, Yunan kylerini incelemekte olan bu bilim adam, Yunanistan'daki

gelimelerin aksine, Trkiye'de ehirlilerin kyllemesinin, kyllerin ehirlilemesinden dahahzl cereyan ettiini iddia ediyordu.

Trkiye 1940'ta 17,800,000 nfuslu bir lke iken, 1977'de 44,000,000 nfuslu bir lke halinegelmitir.

Osmanlmparatorluu'nda sosyal blnmenin en etkili izgileri, sosyal s nflar olarakbildiklerimiz arasndakiler deildir. Blnme ve atmann izgilerini tayin eden temeltoplumsal gruplar, merkez ve evre olarak daha iyi kavramlatrlmaktadr. Burada merkez,Osmanl devletinin bir arada tutmay baard merkezi brokratik aygt olduu kadar, bu

devletin ilemesini mmkn klan meruiyetin zn temsil eder. evre ise, geri kalantoplumsal alanla, merkezden ayr yaayan ve onunla ancak gevek bir btnleme iindeolan kurumlara ve corafi alana iaret etmektedir.

Bu dnya gr 19. yzylda askeri okullar ve Mlkiye Mektebi gibi meslek okullarnnkurulmasyla srekli hale getirilerek modernletirildi. 20. yzylda modern Trkiye'yi, buokullarda yetimi ve cumhuriyetin tek partili siyasal sistemi ile ksmen btnlemi olan askerive sivil brokratik sekinler kurdular. Bu okullarn eseri olan dnya gr, tutum ve bir ldekarmak sekincilik -nk, bu sekincilik sekinlerin halkn ncs olmas gerektii inancnda ieriyordu- cumhuriyetin sekinlerine geti ve modern Trkiyenin eitim kurumlarnn

nc kademesinde devam ettirildi.

Klasik Trk lise ve niversitesi, cumhuriyetin ynetici sekinler tabakasna eleman devirmekzere dzenlenmi niter bir sistemdi. Liseye ve daha sonra niversiteye giden kyl, esnaf vezanaatkar ocuklar, daha lisenin ilk yllarnda, sahip olduklar ve evrenin kltrne ait olankltrel hamulenin (knapsack) unsurlarn kaybetmeye baladlar. Bunlarn yerine, eitimgrm bir Trk'n tamas gerektii sylenen unsurlar koydular. Bu, milliyetilikle devletkapitalizmine inanc ve cumhuriyetin memurlaryla genel olarak renim grm olanlarnhalkn ncs olduklarna inandklar kadar, "Batl terbiye"yi, bir "kamilfo" tavr da iinealyordu.



30/34

Elit devirme ve yetitirmeye ilikin bu modelin kmesiyle, ehirlilerin krsallamas kyllerinehirlilemesinden daha hzl seyretmi ve bundan dolay Trk toplumu etkili bir elitsizlemeye(de-elitization) uramtr.

Dini diriliinin gze arpan bir zellii, kklerinin halka dayanmasyd. slam hukukularnn

(ulema) karmak ve ayrntl (sophisticated) kltr kayboldu.

Demokrat Parti'nin gayri resmi gndeminin nemli bir maddesi, yelerinin merkezin ve onunkendini beenmi istibdad olarak grdkleri uygulamann btn izlerini silmekti.

CHP'de etkili olan Bat kltr hayranln tehir edip knayan bu yeni poplizm tr Trkiye'ninkyl ve kasabal byk ounluundan hsn kabul grd. Sonunda, kltrde yerliliktaraftarl Trk sanda olduu kadar Trk solunda da egemen olan en gl kltrel akmolarak ortaya kt.

Bunlarn hepsi, Kemalist dnya grnn, en azndan onun Avrupa'nn 19. yzyl burjuvakltrne duyduu ak hayranln anmas demekti.

Geleneksel Trk toplumsal bnyesi keza, ok saydaki bekar genlerin iktisadi yapylabtnlemesi bakmndan byk bir istikrarszlk gsteriyordu. Osmanlmparatorluunda,Yenieri sistemine eleman devirmek iin kullanlan yntem de, kurumun bozularak, yalnzcagayrimslim ocuklarnn alnmas usulnn braklmasndan sonra, ayn problemi zmeninbaka bir yolu olmu gibi grnyor.

Ne var ki, zm baarszd. Nitekim, 18. yzylda yenieri ocaklarnn iine girdikleri zlme

sreciyle birlikte, yenieriler sekin bir asker topluluk olmaktan kp, drst vatandalaratedhi uygulayan baya mahalle kabadaylarna dntler. Yalnzca tayclk veyaseyyar satclk gibi marjinal mesleklerde i bulabilen bekar, alt tabakadan genlerin istihdamsorunundan, payitahtta ciddi problemler yaratteklinde 19. yzylda hala sz edilmekteydi.Bu problem, sz konusu genlerin payitahtta ikamet etmeleri dolaysyla zorunlu askerliktenmuaf bulunmalar yznden daha da arlayordu. Zorluun biri, ksm, yoksul kylerdenkasaba ve ehirlere, zellikle payitahta kitle halinde g edilmesinden kaynaklanyordu.

Btn bunlar; Osmanlmparatorluu'nda, potansiyel olarak ykc bir topluluk oluturan generkekler probleminin stesinden, bunlarn ikti

Documents

TurkModernlesmesi_SerifMardin