Upravljanje bastinom i odrzivi turizam – Vladimir Krivosejev bzkt

Vladimir Krivošejev

UPRAVLJANJE BAŠTINOM

I

ODRŽIVI TURIZAM

Valjevo - Beograd 2014

UPRAVLJANJE BAŠTINOM I ODRŽIVI TURIZAM

Autor:

dr Vladimir Krivošejev

Urednice:

Tamara Ognjević

Dragana Lazarević Ilić

Recenzenti:

dr Željko Bjeljac

dr Filip Đoković

Izdavači:

Narodni muzej Valjevo (Trg vojvode Mišića 3, Valjevo; www.museum.org.rs)

Artis Centar (Braće Jerkovića 145, Beograd; www.artiscenter.com)

Prevod rezimea na Engleski jezik:

Jasmina Radić

Izrada eBook izdanja i dizajn:

Cyber Team

(Valjevo; www.cyberteam.rs)

Godina i mesto izdanja:

2014, Valjevo – Beograd

ISBN: 978-86-84893-30-9

SADRŽAJ

PREDGOVOR ....................................................................................................................................................................................... 6

I DEO TURISTIČKI RESURSI, ATRAKCIJE, BAŠTINA I BAŠTINSKI TURIZAM................................... 9

1 OSNOVNI POJMOVI .................................................................................................................................................................. 11

1.1. MENADŽMENT I RESURSI .......................................................................................................................................... 11

1.1.1. MENADŽMENT I TURIZAM ...............................................................................................................................................................................................11

1.1.2. TURISTIČKI RESURSI ..........................................................................................................................................................................................................13

1.2. TURISTIČKE ATRAKCIJE ............................................................................................................................................ 20

1.2.1. ODREĐIVANJE POJMA: TURISTIČKA ATRAKCIJA ....................................................................................................................................................20

1.2.2. TURISTIČKE ATRAKCIJE I NOVI TURIZAM .................................................................................................................................................................31

2 BAŠTINA ........................................................................................................................................................................................ 37

2.1. BAŠTINA - NASLEĐE ..................................................................................................................................................... 37

2.1.1. BAŠTINA ...................................................................................................................................................................................................................................37

2.1.2. MEĐUNARODNI PROPISI, ORGANIZACIJE I LISTE ..................................................................................................................................................44

2.2. TRETMAN BAŠTINE U SRBIJI ................................................................................................................................... 52

2.2.1. KULTURNA DOBRA ..............................................................................................................................................................................................................53

2.2.2. PRIRODNA DOBRA ...............................................................................................................................................................................................................59

3 POVEZANOST BAŠTINSKIH DELATNOSTI I TURIZMA.......................................................................................... 65

3.1. VEZE TURIZMA I DRUGIH DELATNOSTI ........................................................................................................... 65

3.1.1 BAŠTINA KAO TURISTIČKA ATRAKCIJA .....................................................................................................................................................................65

3.1.2. SARADNJA................................................................................................................................................................................................................................68

3.1.3. RAZUMEVANJE PRIRODE PARTNERSKOG RESORA ...............................................................................................................................................71

3.1.4. DEFINISANJE ZADUŽENJA IZMEĐU RESORA ............................................................................................................................................................73

3.2. BAŠTINA I TURIZAM ..................................................................................................................................................... 77

3.2.1. BAŠTINA I NOVI TURIZAM ................................................................................................................................................................................................78

3.2.2. BAŠTINA, TURIZAM I ODRŽIVI RAZVOJ .......................................................................................................................................................................81

3.2.3. TURIZAM POSEBNIH INTERESOVANJA .......................................................................................................................................................................87

3.2.4. BAŠTINSKI TURIZAM ..........................................................................................................................................................................................................89

3.2.5. KULTURNI TURIZAM...........................................................................................................................................................................................................90

3.2.6. TURIZAM PRIRODE ..............................................................................................................................................................................................................98

3.2.7. SEOSKI I GRADSKI TURIZAM ........................................................................................................................................................................................ 103

II DEO MENADŽMENT BAŠTINSKIH INSTITUCIJA U FUNKCIJI TURIZMA................................... 107

1. BAŠTINA I MENADŽMENT ............................................................................................................................................... 109

1.1. OSNOVNI POSTULATI MENADŽMENTA .......................................................................................................... 109

1.1.1. PROFESIJA MENADŽER I STILOVI UPRAVLJANJA ................................................................................................................................................ 109

1.2 OPŠTA OSNOVA MENADŽMENTA BAŠTINSKIH ATRAKCIJA ................................................................. 113

1.2.1. MENADŽMENT BAŠTINSKIM RESURSIMA I TURIZAM ...................................................................................................................................... 114

1.3. MENADŽMENT DESTINACIJA SA BAŠTINSKIM ATRAKCIJAMA ........................................................ 116

1.3.1. OSNOVNI PRINCIPI RAZVOJA DESTINACIJE ........................................................................................................................................................... 117

1.3.2. ČETIRI RAZVOJNE FAZE.................................................................................................................................................................................................. 119

1.4. MODEL MENADŽMENTA JEDINSTVENE INSTITUCIJE ............................................................................ 124

1.4.1. POČETNI IMPERATIV MENADŽMENTA BAŠTINSKE INSTITUCIJE ................................................................................................................ 125

1.4.2. OSNOVNE FUNKCIJE BAŠTINSKIH INSTITUCIJA .................................................................................................................................................. 126

1.4.3. NEPROFITNOST I SOPSTVENI PRIHODI ................................................................................................................................................................... 129

1.4.4. STATUSI BAŠTINSKIH INSTITUCIJA........................................................................................................................................................................... 137

1.4.5. ORGANIZACIONA STRUKTURA BAŠTINSKIH INSTITUCIJA .............................................................................................................................. 146

1.5. UPRAVLJANJE BAŠTINOM U SRBIJI.................................................................................................................... 161

1.5.1. UPRAVLJANJE KULTURNOM BAŠTINOM ................................................................................................................................................................. 161

1.5.2. UPRAVLJANJE PRIRODNOM BAŠTINOM .................................................................................................................................................................. 163

2. INTERPRETACIJA I PREVENTIVNA ZAŠTITA BAŠTINE .................................................................................. 166

2.1. INTERPRETACIJA BAŠTINE .................................................................................................................................... 166

2.1.1. O INTERPRETACIJI ............................................................................................................................................................................................................ 166

2.1.2. VODIČKA INTERPRETACIJA .......................................................................................................................................................................................... 168

2.1.3. INTERPRETACIJA POMOĆNIM SREDSTVIMA ......................................................................................................................................................... 172

2.1.4. DOGAĐAJI, MANIFESTACIJE I USLUŽNI SERVISI .................................................................................................................................................. 177

2.2. PREVENTIVNA ZAŠTITA .......................................................................................................................................... 180

2.2.1. PREVENTIVNA KONZERVACIJA ................................................................................................................................................................................... 180

2.2.2. PLANIRANJE PROSTORA ................................................................................................................................................................................................ 184

3. MUZEJI KAO PARADIGMA BAŠTINSKIH INSTITUCIJA ...................................................................................... 201

3.1. MUZEJI – OPŠTI PREGLED....................................................................................................................................... 201

3.1.1. ČETIRI IMPERATIVA MUZEJSKE DELATNOSTI ..................................................................................................................................................... 202

3.1.2. MUZEJI I SRODNE I HIBRIDNE INSTITUCIJE .......................................................................................................................................................... 205

3.2. MUZEJI I TURIZAM ...................................................................................................................................................... 214

3.2.1. ZNAČAJ MUZEJA ZA RAZVOJ TURIZMA ..................................................................................................................................................................... 214

3.2.2. POSETA MUZEJIMA ........................................................................................................................................................................................................... 215

3.2.3. MUZEJI I SCIO-EKONOMSKA DOBIT........................................................................................................................................................................... 217

3.2.4. MUZEJI U SRBIJI I TURIZAM .......................................................................................................................................................................................... 222

BAŠTINA I TURIZAM - PUTOKAZI ..................................................................................................................................... 231

LITERATURA ................................................................................................................................................................................ 239

PREDGOVOR

Zasigurno ne postoji sfera ljudskog delovanja u kojoj, tokom poslednjih nekoliko

decenija, nije došlo do velikih promena izazvanih „eksplozijom“ tehnoloških inovacija.

Nova naučna i tehnološka otkrića dovela su do završetka industrijskog doba i prelaska u

novo, postindustrijsko društvo koje, uz multiplikaciju inovacija i promenu ekonomskih

odnosa, karakterišu, između ostaloga, i povećanje količine slobodnog vremena, veća

pokretljivost stanovništva, težnja za brzim pristupom znanju i novim kvalitetom

upražnjavanja dokolice... Opšte društvene promene dovode i do pojave novih delatnosti,

promene načina delovanja kod već postojećih, kao i do sve izraženijeg interdisciplinarnog

povezivanja. Ranije međusobno nepovezani ili slabije povezani poslovi dobijaju zajedničke

činioce koji ih približavaju i prožimaju. Tako su ovi procesi doveli i do povezivanja resora

turizma sa brojnim drugim resorima, među kojima su kulturologija, heritologija,

muzeologija, prirodne nauke i ekologija.

Mada je turizam i ranije bio baziran na različitim vidovima korišćenja prirodnih i

kulturnih dobara, on je ipak, u dužem periodu, tretiran prevashodno kao privredna grana

u usponu čiji je razvoj zasnovan na masovnosti usmerenoj ka brzoj zaradi, što je ne retko

uzrokovalo neprimereno, neumereno, neplansko korišćenje resursa i njihovu devastaciju i

degradaciju. Sa druge delatnosti zasnovane na ekologiji i heritologiji su za razliku od

turizma neprofitne, su se zalagale za striktnu zaštitu baštine, insistirajući često i na njenoj

nepristupačnosti, i tako se konfrontirale sa izraženim težnjama turističkog razvoja. Dugo

su dve strane bile „ukopane u svojim rovovima” i nisu ni pokušavale da se međusobno

razumeju i pronađu zajedničke imenitelje obostrano, ali i opšte korisnog delovanja.

Međutim, sa opštim promenama promenili su se i ovi odnosi. Te promene je, sa jedne

strane, izazvala pojava nove muzeologije i nove heritologije, koje težište baštinskih

aktivnosti pomeraju ka popularizaciji i prezentaciji, bez zanemarivanja njene zaštite. Time

se uz aktivnu brigu o baštini, dodatno pojačava i briga o posetiocima, njihovom doživljaju i

zadovoljstvu. A među posetiocima, i ranije a sada sve više, značajno učešće imaju turisti. Sa

druge strane javlja se i novi turizam koji uvodi praksu održivog razvoja. Tako se stvara

sinergija između dva resora koji, zalažući se za iste ciljeve iskazane sintagmom koja

postaje zajednički imperativ: koristiti, čuvati i prenositi na buduće generacije, sada dele

brigu i o očuvanju baštine, i o njenoj popularizaciji i prezentaciji, i o proširenju znanja,

doživljaja i zadovoljstva posetilaca.

Nove dimenzije saradnje turizmologije sa heritologijom i ekologijom, a bez

raskidanja tradicionalnih veza sa ekonomijom, postaju ključ efikasnog i efektivnog

poslovanja za subjekte iz oba resora. Turistička delatnost dodatno profitira jer koristeći

aktivnosti inovirane heritologije obogaćuje svoju ponudu turističkih atrakcija. Sa druge

strane institucije zaštite, povezujući se za izrazito profitnim turističkim resorom, dobija

mogućnosti za dodatno samofinasiranje, koje postaje sve bitnije u vremenu kada kapaciteti

javnih prihoda nisu adekvatni stalnom rastu javnih rashoda, zbog čega osnivači i redovni

finansijeri imaju sve veći problem da materijalno u potpunosti podrže njihove neprofite

društveno korisne aktivnosti.

Uočeno povezivanje turističkog resora sa delatnostima zaštite kulturne i prirodne

baštine postavlja imperativ osmišljavanja i uspostavljanja novih načina organizovanja i

upravljanja baštinskim subjektima. Menadžment prirodnih i kulturnih resursa, koji

istovremeno predstavljaju i baštinu i turističku atrakciju, postaje disciplina koja kao

instrument međusobnog razumevanja zavređuje sve veću pažnju i delatnika turizma i

delatnika zaštite kulturnih i prirodnih dobara. U skladu sa tim i ova knjiga ima za cilj da

doprinese procesu približavanja, međusobnog upoznavanja, razumevanja i zajedničkog

delovanja sinetizujući teorijska saznanja, istaknute uočene probleme i praktična rešenja. U

daljem teksu iznetom pred čitaoce nastoji se da se daju odgovori na pitanja:

- kakav je odnos između pojmova turističkih resursa, turističkih atrakcija i prirodne i

kulturne baštine, kao i konkretnih subjekata označenih tim pojmovima;

- koje su tendencije u razvoju uočenih međuodnosa;

- kojim međunarodnim i domaćim propisima su ti odnosi regulisani;

- kako su definisane podele zadataka između različitih resora;

- koji modeli upravljanja baštinskim turističkim atrakcijama postoje i

- koji su upravljački, organizacioni i stručni zadaci na koje trebaju da odgovore subjekti

upravljanja.

Kako bi se što pragmatičnije ukazalo na konkretne odgovore i smernice dalje

izlaganje je koncipirano u vidu priručnika koji sintetiše teoretske rasprave sa praktičnim

primerima i studijama slučaja. Izlagačka nit je podeljena u dve osnovne celine:

- Turistički resursi, atrakcije, baština i baštinski turizam, i

- Menadžment baštinskih institucija u funkciji turizma.

Prvi deo knjige se sastoji od tri glave: Osnovni pojmovi, Baština i Povezanost

baštinskih delatnosti i turizma.

U glavi Osnovni pojmovi posle kratkog osvrta na pojam menadžmenta kao početne

odrednice koja ukazuje na neophodnost iznalaženja zajedničkih modela organizacije i

upravljanja, veća pažnja je posvećena analizi pojma turistički resursi, a potom je usmerena

ka pojmu turističkih atrakcija kao primarnih turističkih resursa čije postojanje predstavlja

početni imperativ za razvoj turizma.

U glavi Baština obrađeni su osnovni postulati vezani za ovaj pojam i ukazano je na

različite vrste baštine, međunarodne propise koji se odnose na nju i legislativni tretman

baštine u Srbiji.

U glavi Povezanost baštinskih delatnosti i turizma ukazano je na suštinsku

povezanost pojma baštine sa pojmom turističkih atrakcija kao primarnih turističkih

resursa i neophodnost permanentne saradnje između delatnosti turizma sa jedne i

delatnosti heritologije i ekologije, koje se bave zaštitom i prezentacijom kulturne i

prirodne baštine, sa druge strane. Takođe su obrađeni i posebni vidovi turizma zasnovani

na poseti baštinskih lokacija.

Drugi deo knjige se sastoji od tri glave: Baština i menadžment, Interpretacija i

preventivna zaštita i Muzeji kao paradigma baštinskih institucija.

U glavi Baština i menadžment obrađuju se osnovni postulati menadžmenta

destinacije koja svoj razvoj prevashodno zasniva na baštinskim atrakcijama, a potom je

detaljnija pažnja usmerena ka institucijama koje se bave zaštitom i prezentacijom baštine:

njihovim funkcijama, statusima, načinu organizovanja, kao i ka pitanjima bitnim za

upravljanje njima.

U glavi Interpretacija i preventivna zaštita težište izlaganja o naslovljenim temama je

postavljeno na aspektima koji doprinose razvoju održivog razvoja turizma kroz povezanost

procesa i finkcija interpretacije baštine i njene zaštite.

U glavi Muzeji kao paradigma baštinskih institucija iznete su informacije o različitim

vidovima muzeja i drugih srodnih i hibridnih baštinskih institucija, njihovoj organizaciji i

značaju koji oni danas imaju za turizam, uz poseban osvrt na odnos muzeja u Srbiji prema

turizmu.

U završnom delu knjige Baštima i turizam – putokazi prezentovana su zaključna

razmatranja i predlozi opštih mera bitnih sa aspekta upravljanja baštinom i održivog

turizma.

I DEO

TURISTIČKI RESURSI, ATRAKCIJE,

BAŠTINA I BAŠTINSKI TURIZAM

11

1

OSNOVNI POJMOVI

1.1. MENADŽMENT I RESURSI

Jezik kao sredstvo komunikacija predstavlja živi mehanizam koji nije savršen i koji

je u stalnom razvoju. S toga se ne retko dešava da se za iste pojave koriste različiti pojmovi,

kao i što iste reči mogu da označavaju različite objekte. Zbog ovakvih komunikacijskih

„šumova” neophodno je da pažnju prvo usmerimo prema pojmovima koji direktno ili

indirektno određuju temu našeg interesovanja, a to su baština, atrakcija i resursi, kao i

pojmovi menadžment i turizam.

1.1.1. MENADŽMENT I TURIZAM

Pojam i definicije menadžmenta

Reč menadžment predstavlja jedan od primera višeznačnosti pojmova. Taj pojam

može da označava i profesiju, i naučnu disciplinu, i struku zasnovanu na njenoj praktičnoj

primeni, kao i upravni aparat, ali i sistem upravljanja.

Tema našeg intersovanja je menadžment kao sistem upravljanja subjektima koji se ne bave samo turističkom delatnošću, već kompleksnim aktivnostima zaštite i proučavanja, kao i različitim vidovima korišćenja specifičnih prirodnih i kulturnih resursa, od kojih je turistička valorizacija i upotreba samo jedan od pojavnih oblika, ali oblik koji im daje i karaktere turističkih atrakcija.

Etimološki posmatrano, reč menadžment vodi poreklo od engleskog glagola manage,

sa značenjem upravljati, kontrolisati. Shodno tome imenica management može da se

bukvalno prevede kao rukovođenje – upravljanje, a profesija menadžera je profesija

upravnika, rukovodioca, direktora; menadžment kao aparat je rukovodeći, upravni aparat,

a menadžment kao naučna disciplina, odnosno struka je nauka, odnosno struka o

upravljanju - rukovođenju. Međutim, razlog zbog koga se ovaj pojam najčešće koristi u

svom izvornom obliku – menadžment, bez obzira koliko može da deluje devalviran usled

preterane, ne retko i pogrešne upotrebe, je u vezi sa označavanjem sistema upravljanja, jer

taj sistem se sastoji od više funkcionalnih elemenata, od kojih je upravljanje (rukovođenje,

odnosno usmeravanje) samo jedan od njih.

Skup različitih aktivnosti, koje su utkane u menadžment, u praksi postoji od vremena

kada ljudske horde prerastaju u prva organizovana društva, ali industrijalizacija, koja je, uz

12

nove vidove organizovanja poslova, zahtevala i prenošenje upravljanja od strane vlasnika

na profesionalne upravnike, utrla je puteve za razvoj menadžera kao profesije, ali i kao

naučne discipline, struke i specifičnog sistema. Tokom 19-toga veka prvo dolazi do

izdvajanja i profilisanja funkcije upravnika odnosno menadžera. Od te razvojne tačke

proteklo je relativno malo vremena do rađanju praktičnog sistema, a potom i naučnog

menadžmenta. Na početku 20. veka, nezavisno jedan od drugoga, novu naučnu disciplinu

su svojim delima utemeljili, u Americi Frederik Tejlor a u Evropi Francuz Anri Fajol (Matić

B., 2008; Matić B., 2006; Fajol A., 2006).

Različiti autori su nastojali da različitim definicijama odrede pojam menadžmenta.

Jednu od prvih definicija je početkom 20. veka dao Frederik Tejlor: „Veština upravljanja

definisana je kao: znati tačno šta želite da čine vaši ljudi, a zatim se postarati da oni to čine

na najbolji i najjeftiniji način“ (Tejlor F, 1967). Skoro istovremeno, opisujući zadatke

rukovodilaca, a koristeći za menadžerske procese pojam administriranje, Anri Fajol je

zaključio da administrator treba da pripremi opšti program za rad, za akciju preduzeća, da

obrazuje njegovu snagu, da dovede u uzajamnu vezu sve snage preduzeća i da ih uputi na

uzajamno harmonijsko dejstvo, a „upravljati znači predviđati, planirati, komandovati,

koordinirati i kontrolisati“ (Fajol A., 2006).

Pored navedenih postoje mnoge druge, duže i kraće definicija menadžmenta, ali

najkonciznije su izložili Danijel Uren i O’ Donel. Uren manadžment definiše kao: „aktivnost

kojom se vrše određene funkcije s ciljem da se na efikasan način obezbede, rasporede i

iskoriste ljudski napori i fizički resursi kako bi se postigao neki cilj.“ (prema: Matić B.,

2008). Sa druge strane, definicija koju je izneo O’ Donel menadžment određuje kao

koordiniranje različitih resursa u procesu planiranja, organizovanja, usmeravanja i

kontrole, usmerene prema utvrđenim zajedničkim ciljevima. Shodno ovakvom pristupu, uz

dodatne razrade, menadžment se definiše i kao proces planiranja, organizovanja, vođenja i

kontrole finansijskih, fizičkih, ljudskih i informacionih resursa preduzeća da bi se

realizovali ciljevi vezani za obezbeđivanje različitih proizvoda i usluga (Milićević V., 2001).

Ova definicija je naročito značajna budući da izdvaja i određuje četiri glavne funkcije

menadžmenta kao sistema, odnosno procesa: planiranje, organizovanje, usmeravanje

(vođenje, sa motivacijom motivacija – što načelno odgovara upravljanju odnosno

rukovođenju) i kontrola, ali i pojam cilja, odnosno dostizanja ciljeva.

Ciljevi menadžmenta

Menadžment je nastao i razvijao se u industrijskom okruženju i služeći unapređenju

proizvodnje bio je usmeren ka dostizanju jedinstvenog cilja: efektivno i efikasno doći do

željenog proizvoda. Međutim, bez obzira o kom proizvodu se radilo, postojao je i hipercilj:

ostvariti što veći profit. Sa daljim razvojem društva, a sa njim i menadžmenta, opšti principi

ovoga sistema su sa industrije prenošena i na druge proizvodne i uslužne profitne

delatnosti, a potom i na neprofitne sfere delovanja. Razvoj menadžmenta je podrazumevao

uzajamno prožimanje starih i novih iskustava, ali uz znatnu modifikaciju hipercilja, od

profita ka opštoj koristi. U takvim okolnostima, tokom daljeg razvoja i menadžment

profitnog sektora počinje da prihvata i izvesna iskustva menadžmenta neprofitnog sektora

(Draker P., 2006).

13

Funkcije menadžmenta

Bez obzira na sve transformacije do kojih je doveo razvoj teorija, kao i sve razrađenija

i bogatija praksa, i veoma širok dijapazon delatnosti u kojima se menadžment primenjuje

nisu menjane njegove već pomenute četiri osnovne funkcije: planiranje, organizovanje,

usmeravanje (vođenje , upravljanje, sa motivacijom) i kontrola (sa evaluacijom). Povezane

čvrstim uzročno – posledičnim povratnim vezama, one su zadržane kao osnova svakog

oblika sistema menadžmenta.

Planiranje je početni i najznačajniji proces menadžmenta. To je onaj bitan činilac koji

odvaja profesionalnog menadžera od menadžera laika. Dobro planiranje je preduslov

realizaciji željenih i predviđenih događaja i sprečava nered i stihijsko ponašanje. Ako

planiranje izostane dalji razvoj procesa može biti prepušten neizvesnosti koja donosi

neželjene posledice. Planiranje podrazumeva dobro poznavanje ciljeva i načina na koji se

oni dostižu, ali i stanja svih resursa. Zato zahteva visok stepen prethodnog znanja, kao i

stalna dodatna istraživanja

Drugu funkciju menadžmenta, koja sledi planiranju, predstavlja organizovanje. Ono se

sprovodi sa ciljem da se doneti plan uspešno realizuju. O organizovanju se može govoriti sa

stanovišta organizovanja jedne planirane aktivnosti (programa, projekta), ali i sa stanovišta

trajnog organizovanja subjekta u celini. Efikasna organizacija celine predstavlja preduslov

za uspešnu organizaciju sprovođenja svake aktivnosti.

Usmeravanje (upravljanje, vođenje) predstavlja centralni proces menadžmenta. To je

neretko i stereotipni sinonim za ovu kompleksnu aktivnost. Usmeravanje počinje još sa

odabirom saradnika a nastavlja se njihovom početnom i permanentnom obukom i

upućivanjem na radne procese, kroz koordinaciju širokog spektra različitih resursa, od

kadrova, preko vremena, materijala i opreme, do finansija. U procesu usmeravanja

značajnu ulogu imaju donošenje odluka, komunikacija i motivacija.

Po jednoj od definicija kontrola je instrument rukovođenja pomoću koga se pri-

bavljaju, ocenjuju i obrađuju informacije usmerene na ostvarivanje budućih ciljeva (Mat G. i

dr. 2002). Kontrola predstavlja uslovno završni proces menadžmenta, koji mora da bude u

tesnoj povratnoj sprezi sa planiranjem kao početnim procesom. U procesu kontrole, pored

praćenja rezultata realizacije plana, bitan činilac predstavlja i utvrđivanje jedinica mere

učinka, pri čemu ne postoje univerzalne jedinice, već one moraju da se određuju za svaku

vrstu posla i za svaku aktivnost posebno.

1.1.2. TURISTIČKI RESURSI

Definicija pojma turistički resursi

Pre nego što pristupimo definisanju pojma turstički resursi neophodno je da se

naglasi da se u teorijama vezanim za turizam za iste objekte, zavisno od pristupa temi,

koriste i drugi pojmovi. Tako, kada se u centar pažnje postave turističke destinacije,

srećemo se sa pojmovima elementi odnosno činioci destinacije (Popesku J., 2011), a kada se

14

pažnja usmeri ka analizi tema vezanih za turističku ponudu i tržište sureće se pojam faktori

turističke ponude (Hebranovski Tomić E., 2008).

Kako bi smo detaljnije i preciznije odredili značenje pojma turistički resursi

neophodno je da prvo razmotrimo opšte značenje reči resurs.

Prema jednoj od najopštijih, a time i najupotrebljivijih definicija resursi su svi

potencijali na kojima bi mogao da se zasniva razvoj nekog prostora ili delatnosti, odnosno

sva sredstva koja se mogu privesti korisnoj nameni (Baletić Z., 1995). Sa druge strane

Eduard Kušen (Kušen E., 2002) navodi da su resursi: sredstva, mogućnosti, zalihe, rezerve,

izvor, vrelo, prirodna bogatstva jedne zemlje, kraja, regije, kontinenta, a sa privrednog

stanovišta oni su prirodne i proizvedene stvari kao i ljudska znanja i sposobnosti koje

mogu da se koriste za zadovoljavanje potreba i u potrošnji i u proizvodnji.

Analogno ovakvim opštim definicijama resursa, jedna od definicija turističkih

resursa naglašava da su to sva prirodna i društvena dobra koja mogu da se ekonomski

iskoriste (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma (Vukonić B. i Čavlek N., 2001).

Shodno tome turistički resursi su i atrakcije koje turiste privlače na određenu destinaciju, i

turistička suprastuktura koja im je namenjena radi dodatnih usluga, i infrastruktura koju

takođe koriste, kao i kadrovi koji se direktno ili indirektno bave turizmom i raznovrsne

usluge koje oni pružaju.

Prilikom klasifikacije turističkih resursa mogući su različiti pristupi. Podele

turističkih resursa se razlikuju pre svega od aspekta, odnosno kriterijuma po kome se vrši

klasifikacija, ali i od pristupa samih autora. Tako se turistički resursi mogu razvrstavata:

- na osnovu porekla odnosno načina nastanka - geneze,

- na osnovu ciklusa obnovljivosti i

- na osnovu funkcija koje imaju u celovitom sitemu turizma,

s tim što se sreću i kombinovani sistemi klasifikacija.

Podela turističkih resursa prema genezi

Na osnovu podele prema genezi turistički resursi se dele na prirodne i antropogene

(društvene, ljudske).

Prirodni turistički resursi su oni resursi koji su nastali delovanjem različitih

prirodnih sila kao što su gravitacija, toplota, erozije i sl. Shodno opštoj definiciji turističkih

resursa, prirodni turistički resursi su sva dobra nastala delovanjem prirode koja mogu da

se ekonomski iskoriste (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma.

Antropogeni turistički resursi nastaju delovanjem čoveka, a shodno opštoj definiciji

za turističke resurse to su sva dobra nastala delovanjem ljudi koja mogu da se ekonomski

iskoristite (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma.

U literaturi se ne retko sreću i pojmovi kulturno – istorijski ili samo kulturni turistički

resursi. To nas dodatno direktno povezuje sa osnovnom temom naše pažnje i otvara pitanje

postojanja razlika između antropogenih i kulturnih resursa. U najširem smislu reči, pojam

kulturni resursi bi mogao da se izjednači sa pojmom antropogeni resursi, budući da reč

kultura ima širok spektar različitih značenja, od kojih ono najopštine podrazumeva

širokoobuhvatan način života ljudi u različitim vremenima. Shodno tome, svaki resurs

nastao delovanjem čoveka bi mogao biti kulturni resurs. Ipak, u osnovi kulturni turistički

15

resursi predstavljaju jednu užu podkategoriju antropogenih turističkih resursa. To nisu svi

resursi stvoreni delovanjem čoveka, već samo oni koji su nastali izražavanjem stvaralačkih,

umetničkih i kreativnih potreba ljudi za nadogradnjom svakodnevnog života, za

nadrastanjem iznad same egzistencije. Takav uži, ali pravilniji pristup, kulturne turističke

resurse svrstava u kategoriju kulturnih, odnosno kulturno-istorijskih turističkih atrakcija,

kao jednog od vidova antropogenih turističkih resirsa, i odvaja ih od turističke

suprastrukture, infrastrukture i usluga, koje takođe spadaju u istu kategoriju resursa.

- Resursi su svi potencijali na kojima bi mogao da se zasniva razvoj nekog prostora ili delatnosti, odnosno sva sredstva koja se mogu privesti korisnoj nameni. - Turistički resursi su sva prirodna i društvena dobra (potencijali) koja mogu da se ekonomski iskoriste (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma. - Prirodni turistički resursi su sva dobra nastala delovanjem prirode koja mogu da se ekonomski iskoriste (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma. - Antropogeni turistički resursi su sva dobra nastala delovanjem ljudi koja mogu da se ekonomski iskoristite (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma. - Kulturni (kulturno – istorijski) turistički resursi su dobra nastala u različitim vremenima umetničkim i kreativnim delovanjem ljudi u cilju duhovne nadogradnje svakodnevnog života, koja mogu da se ekonomski iskoristite (valorizuju na tržištu) i uvedu u namene turizma.

Pored suštinske razlike između prirodnih i kulturnih turističkih resursa, u

svakodnevnoj praksi uočava se njihova česta neraskidiva fizička povezanost. Neretko

kulturni i prirodni resursi su objedinjeni u jednu nerazdvojivu turistički atraktivnu celinu,

poput pećina koje su prirodni resurs, ali se u njima nalaze arheološki lokaliteti kao

antropogeni, kulturno-istorijski resursi. U okviru ili pored mnogih nacionalnih parkova,

koji objedinjuju različite prirodne resurse, nalaze se i raznovrsni kulturni resursi, od

arheoloških lokaliteta, preko tradicionalnih sela, do raznih vidova muzejskih prostora u

koje spadaju i vizitorski centri kao uvodni informativni i uslužni elementi savremenih

parkova i rezervata. Isto tako i brojne značajne kulturne turističke resurse, kao što su

arheološki lokaliteti, spomenici ili znamenita mesta, prati prijatno prirodno okruženje sa

svojim atraktivnostima.

Pećine kao što su Altamira u Španiji (www.museodealtamira.mcu.es), Lasko u Francuskoj (www.lascaux.culture.fr) i mnoge druge, među kojima su i Risovača i Šalitrena pećina u Srbiji (prva kod Aranđelovca, druga pored Mionice) u osnovi predstavljaju prirodne resurse, ali njihov značaj, opšta poznatost i turistička atraktivnost zasnivaju se na arheološkim artefaktima pronađenim u njima. Sa druge strane posebnu atraktivnost manastirskom kompleksu Meteori u Grčkoj, koji predstavlja kulturno – istorijsku znamenitost, daje njihov neobičan prirodni položaj, na vrhu strmih litica. Slično je i sa sadržajima u okolini bugarskog gradića Beogradčik gde su zidine stare tvrđave inkorporirane u veoma atraktivno prirodno okruženje sa nesvakidašnjom geomorfologijom. Glavna atraktivnost Nacionalnog parka Veliki kanjon (en. Grand Canyion: www.nps.gov/grca) u Sjedinjenim Američkim Državama zasniva se na prirodnim resursima, na nesvakidašnjim geomorfološkim predelima nastalim erozivnim delovanjem reke Kolorado, dugačkim skoro 500 kilometara, širokim do 29 a dubokim 1,6 kilometara, kao i na flori i faunu prisutnoj u takvom okruženju. Ali, pored toga, turisti koji posećuju Veliki kanjon imaju priliku da se upoznaju i sa materijalnim ostacima života Praindijanaca i Indijanaca. Među njima posebnu pažnju privlače kamene kuće u stenama i crteži na kamenu, dok dodatnu atrakciju predstavljaju glavni i

16

nekoliko pomoćnih vizitorskih centara, kao i muzej posvećen životu Pueblo indijanaca. Sličnu strukturu resursa ima i novozelandski Nacionalni park Tongariro (Tongariro National Park: www.nationalpark.co.nz i www.tongarironationalpark.com) sa prirodnim predelima nastalim delovanjem vulkana, ali i sa enklavama sa maorskim svetilištima i živom tradicionalnom kulturom. U Srbiji sličnu situaciju imamo i u okvirima Nacionalnog parka Fruška gora (www.npfruskagora.co.rs, www.fruskagora.rs i www.fruskagora.biz) u okviru koga se, pored raznovrsnih zaštićenih prirodnih dobara nalazi i veći broj manastira. Sa druge strane u okvirima zaštićene celine Ras – Sopoćani koja je na listi svetske baštine, uz srednjovekovni manastir Sopoćani i obližnju tvrđavu Ras nalazi se i dolina reke Raške sa specifičnim geomorfološkim fenomenom kraškog Koštan polja, sa pećinskim vrelima i vodopadima, retkim vrstama ptica i endemskim primercima flore. Znamenito mesto sa istorijskim spomen kompleksom Brankovina (www.brankovina.rs) kod Valjeva je posećeno pre svega zbog kulturnih vrednosti vezanih za porodicu Nenadović, Desanku Maksimović i narodno graditeljstvo, ali potpun doživljaj posetilaca je dodatno obogaćen piktoreksnim prirodnim okruženjem u kome je smešten ovaj kulturno – istorijski kompleks. .

Podela turističkih resursa prema obnovljivosti

Prema obnovljivosti turistički resursi se dele na obnovljive i neobnovljive. Ova podela

ima jedno vrednovanje kada su u pitanju prirodni, a drugo kada je reč o antropogenim

turističkim resursima koji ne spadaju u kulturne resurse, a potpuno treće kada je reč o

kulturnim (kulturno – istorijskim) turističkim resursima. Međutim, zajedničko za sve njih

je to da je način obnovljivosti vezan za način nastanka. Antropogeni resursi se obnavljaju

delovanjem čoveka, dok se prirodni obnavljaju delovanjem prirode, s tim što delovanje

čoveka može da ubrza, ali i uspori proces obnove.

Obnovljivi prirodni resursi se po svojoj devastaciji ili nestanku mogu obnoviti

prirodnim putem u roku od jednoga dana do nekoliko hiljada godina. Neobnovljivi prirodni

resursi se ili uopšte ne mogu obnavljati ili je njihova obnova proces koji traje više hiljada pa

i miliona godina.

Kada je reč o antropogenim turističkim resursima, oni mogu da se obnavljaju samo

delovanjem čoveka, kako su i nastali. Kod njih je obnovljivost odnosno neobnovljivost

vezana za stepen i vrstu devastacije, ali i za vrstu resursa i njegovu svrhu u turizmu.

Oštećeni ili uništeni elementi infrastrukture ili suprastrukture: put, restoran ili hotel , mogu

se obnoviti ali i zameniti potpuno novim, a da se ne izgubi, pa čak i da se pojača, značaj koji

imaju za turizam. Međutim, sa kulturno - istorijskim resursima stvar je znatno

kompleksnija. Oštećena umetnička slika, kroz restauratorski tretman može da povrati svoje

stare atribute koji je čine ne samo kulturnim dobrom već i turstičkom atrakcijom, ali je to

nemoguće učiniti sa potpuno uništenim umetničkim delom.

Uništena Mona Liza može da se zameni izvanredno načinjenom kopijom koju bi izradio vrhunski majstor, ali to više neće biti ono čuveno delo Leonarda Davinčija koje svake godine u Luvr dovede više miliona posetilaca.

Nasuprot navedenim primerima, odavno zatrpano antičko naselje može da se, posle

procesa arheoloških istraživanja, u većoj ili manjoj meri rekonstruiše i postane lokalitet

atraktivan za turističku posetu, poput Pompeje i Herkulanuma u Italiji, koji su uništeni u

velikoj erupciji vulkana Vezuv 79. godine. Međutim, slično je veoma teško uraditi sa, na

17

primer, obrušenom pećinom, ili kamenim stubovima iz Đavolje Varoši. A sa uništavanjem

turističkih resursa ove vrste, koji spadaju u turističku atrakciju, nestaju razlozi za dolazak

posetilaca, a izgrađeni prilazni putevi, hoteli i restorani ostaju prazni, neiskorišćeni. Isto se

dešava i kada je reč o uništenim zamkovima, urušenim kanjonima ili zamrlim

manifestacijama kao i sa devastiranom morskom obalom.

- Devastacija (lat: devastatio) - pustošenje, uništavanje, razaranje. - Degradacija (lat: degradatio) - poniženje, vraćanje s višeg položaja na niži, svođenje na niže stanje razvoja. Dok devastacija predstavlja materijalno, fizičko oštećenje ili potpuno uništenje nekog subjekta, degradacija predstavlja nematerijalno oštećenje koje se ogleda kroz snižavanje njenog značaja i atraktivnosti. Do degradacije dolazi usled neprimerene upotrebe baštine i/ili neprimerenih sadržaja njenog okruženje, najčešće izazvanih preteranom komercijalizacijom.

Devastiranje, kao i degradacija turističkih resursa, ne moraju da budu izazvani samo

klasičnim fizičkim destruktivnim procesima već i neplanskim razvojem. Do prestanka

dolaska turista može da dođe i zbog previše izgrađene okoline planinskog jezera, zbog

uvođenja pratećih sadržaji koji ne odgovaraju srednjovekovnom zamku i time degradiraju i

njegovu kulturnu vrednost i atraktivnost, zbog neautentične hrane koja se služi u etno selu,

zbog osavremenjavanja stare gradske četvrti, promene koncepcije muzičke manifestacije i

sl. Neutralisanje ovih neprimerenih razvojnih elemenata, pod uslovom da se oni prethodno

precizno utvrde, je put ka obnovi.

Pećina Lasko (fr. Grotte de Lascaux: www.lascaux.culture.fr) nalazi se na jugozapadu Francuske. Otkrivena je 1940. godine i u njoj su pronađeni crteži stari 16-17.000 godina. Neposredno posle Drugog svetskog rata ovi nalazi su počeli da izazivaju interesovanje široke javnosti. Veliki broj ljudi je počeo da svakodnevno ulazi u malu pećinu (ukupna površina je oko 120 m.kv.). To je uzrokovalo povećanje vlažnosti usled čega je dolazilo do stvaranja zelenih algi na crtežima, što je rezultiralo propadanjem boje. Bilo je potrebno deset godina za restauratorsko saniranje ovih oštećenja. Danas je pećina zatvorena za posete, ali je nedaleko od nje sagrađena njena replika (Lasko II) u kojoj su originalni crteži verno preslikani. Sličan je i primer pećine Altamira (es. Cueva de Altamira: www.museodealtamira.mcu.es) u Španiji, sa višebojnim crtežima nastalim u vremenu mlađeg paleolita, u periodu od pre 35.000 do 20.000 godina. I ako je ova pećina znatno prostranija od Laska (duga oko 300 metara), i u njoj su uočena oštećenja slika nastala usled uticaja prisustva velikog broja posetilaca. Zato je pećina zatvorena za posete 1977. godine, da bi posle restauracije 1982. godine bila ponovo otvorena, ali sa ograničenjem broja poseta u jednom danu. Nešto kasnije, 2001. godine, pored pećine je sagrađen muzej, a u njegovim salama, pored drugih sadržaja, načinjena je i rekonstrukcija ambijenta pećine. Od tada je sama pećina zatvorena za posete. Bilo je planova da se od 2011. godine ponovo dozvoli ograničeni pristup, ali se od toga odustalo. Kefrenova piramida (www.gizapyramids.org) u Egiptu je za posetioce bila zatvorena šest godina, zbog radova na unutrašnjoj rekonstrukciji koji su bili neophodni usled štetnog uticaja vlage koju stvaraju posetioci. Iza svakog od posetilaca ostaje 20 grama vlage, što ukupnu vlažnost vazduha unutar piramide povećava i do 80%. Zato se sada broj posetilaca u jednom danu ograničava (pitanje nosećeg kapaciteta!).

Imajući u vidu sve navedeno nameće se zaključak da jedan od primarnih zadataka

menadžmenta turizma, pored razvoja i izgradnje, mora da bude i preventivna zaštita kao i

rekonstrukcija turističkih resursa koji dovode posetioce i pune kapacitete, što

podrazumeva i primenu različitih mera stalne brige da resursi ne budu ugroženi, o čemu će

dalje biti više reči.

18

Podele prema funkcijama

Turistička destinacija predstavlja jedan zaokružen poslovni sistem u kome se nalazi

veliki broj različitih turističkih resursa, i svaki od njih u okviru tog sistema ima svoju ulogu,

odnosno funkciju. Shodno tim funkcijama, kako zbog složenosti ovog aspekta tako i zbog

različitih autorskih pristupa, resursi mogu da se klasifikuju na različite načine.

Jedna od najopštijih podela turističkih resursa je P-S podela na dve grupe, na:

- primarne i

- sekundarne turističke resurse.

Primarni resursi su oni elementi koji svojim postojanjem i atraktivnošću privlače turiste,

dok su sekundarni resursi svi ostali elementi koji su na raspolaganju turistima privučenim

primarnim resursom, od prilaznih puteva i parkinga preko hotela i restorana do usluga

koje se pružaju u njima, kao i na drugim mestima.

Turistička destinacija - zaokružen poslovni sistem

sa velikim brojem različitih turističkih resursa

Nešto kompleksniju klasifikaciju na tri funkcijske grupe resursa predložio je Eduard

Kušen (Kušen E., 2002). Po njegovoj teoriji turistički resursi se dele na:

- osnovne direktne turističke resurse,

- ostale direktne turističke resurse i

- indirektne turističke resurse.

Osnovni direktni turistički resursi bi odgovarali navedenom pojmu primarnih

turističkih resursa, i to su turističke atrakcije, odnosno subjekti koji samim svojim

postojanjem privlače pažnju i dovode turiste na destinaciju.

U ostale direktne turističke resurse spada niz veoma različitih elemenata koji su

namenjeni prevashodno turističkoj ponudi kao što su: turističke građevine, oprema, zone,

mesta, agencije, informativni i propagandni materijal, kadrovi, turistička edukovanost

lokalnog stanovništva, organizacija destinacije i sistem informisanja.

U indirektne turističke resurse spadaju elementi koji nisu u direktnoj funkciji turista

ali u velikoj meri utiču na razvoj turizma. Tu spada: očuvana okolina, komunalna

infrastruktura, sadržaji društvenog standarda, geo-saobraćajni položaj, saobraćajna

povezanost, prostorna organizacija šireg okruženja, privlačna urbana arhitektura i pejzaži,

mirnodopsko stanje i politička stabilnost i dr. Ove druge dve grupe iz Kušenove podele

odgovaraju grupi sekundarnih resursa iz prvonavedene najopštije podele.

Prema stavovima koje zastupa Svetska turistička organizacija (World Tourism

Organization – WTO: www.unwto.org) turistički resursi se dele na:

- prirodne-fiziografske (vode, šume, reljef, flora, fauna, krajolik,...),

- kulturno-istorijske (spomenici, način života, običaji, gastronomija, stil života...),

19

- turističke usluge i sadržaje (organizacija aktivnosti, manifestacije, događaji...)

- suprastrukturne (hoteli, restorani, kongresne sale, muzeji, tematski parkovi...)

- klimatske odlike, i

- potpomažući elementi (infrastruktura, ljudi, znanje, pristupačnost...); (prema:

Jovičić D. i Brankov J., 2009 i Popoesku J., 2011).

U odnosu na prethodno navedene klasifikacije, prve dve kategorije iz klasifikacije WTO

odgovaraju primarnim odnosno osnovnim direktnim turističkim resursima, a preostale

sekundarnim, odnosno ostalim direktnim i indirektnim turističkim resursima.

Pored navedenih podela resursa, a imajući u vidu već pominjanu podudarnost ovoga

pojma sa pojmom elemenata destinacije, turistički resursi mogu da se klasifikuju i na druge

načine, na koje ukazuje Popesku, baveći se pitanjima menadžmenta destinacija.

ELEMENTI DESTINACIJE Sistematizovano prema: Popesku J., 2011

Bakićev pristup

4A pristup

Kolmatov marketinški pristup

Rič – Krioučov pristup

- Atraktivnost - Pristupačnost (fizička i ekonomska) - Uslovi za boravak

- Attractions (atrakcije) - Amenities (pogodnosti) - Access (ostale usluge) - Ancillary services (pomoćne usluge)

- Osnovne atraktivnosti - Izgrađeno okruženje - Potpomažuće usluge - Socio-kulturna dimenzija

- Atrakcije - Usluge i objekti - Dostupnost - Kadrovi - Imidž i karakter - Cena

OSTALE (prethodno navedene) PODELE RESURSA PS podela Kušenova podela WTO podela

- Primarni - Sekundarni

- Osnovni direktni - Ostali direktni - Indirektni

- Pirodno-fiziografski - Kulturno-istorijski - Turističke usluge i sadržaji - Suprastruktura - Klimatske odlike - Potpomažući elementi

Uvidom u sve navedene klasifikacije turističkih resursa, i njihovim poredjenjem sa

najopštijom podelom (na primarne i sekundarne) uočava se da se sekundarni resursi,

zavisno od autorskog pristupa, različito podkvalifikuju, dok se uvek, i to na prvom mestu,

izdvajaju oni resursi koji svojim postojanjem i atraktivnošću privlače turiste. U različitim

klasifikacijama oni su različito imenovani: primarni, osnovni direktni, atrakcije, osnovne

atrakcije, a kod klasifikacije po WTO oni su, shodno svom poreklu, podeljeni u dve različite

grupe: prirodno-fiziografske i kulturno-istorijski. Kod ove podele se uočava da su kulturno

istorijski resursi, koji su u suštini antropogeni, striktno odvojeni od takođe atropogenih

resursa koji su sekundarni i nisu atrakcije, kao što su: usluge i sadržaji, suprastruktura i

potpomažući elementi; na sličan način su i prirodno-fiziografski, u osnovi atraktivni

elementi odvojeni od takođe prirodnih klimatskih odlika.

Sve ove resurse, bez obzira na različitosti klasifikacija, dalje ćemo imenovati kao

turističke atrakcije, uz naglašavanje i drugih srodnih pojmova.

20

1.2. TURISTIČKE ATRAKCIJE

Kako se već moglo uočiti na osnovu izlaganja iz prethodnog poglavlja naša pažnja

nije usmerena ka svim turističkim resursima već samo ka onim koji spadaju u kategoriju

primarnih, odnosno osnovnih turističkih resursa, koji svojim postojanjem i atraktivnošću

privlače turiste na konkretnu destinaciju - ka turističkim atrakcijama odnosno turističkim

privlačnostima.

1.2.1. ODREĐIVANJE POJMA: TURISTIČKA ATRAKCIJA

Turističke atrakcije, odnosno turističke privlačnost su osnovni motivacioni faktori u

turizmu. Kako smatra Inspik „atrakcijske odlike neke zemlje ili regije su osnova za razvoj

turizma; one čine najvažniji element turističkog proizvoda” (Inskeep E., 1991, prema

Rabotić B., 2010). Turisti na određenu destinaciju dolaze prevashodno zbog njenih

atrakcija, a ne zbog smeštajnih kapaciteta i drugih elemenata turističke suprastrukture i

infrastrukture. Shodno tome, turizam može da se razvija samo u okruženjima koja

poseduju turističke atrakcije. Zato se turističke atrakcije sa pravom smatraju za primarne

turističke resurse. U turističkoj privredi atrakcije imaju funkciju njene „sirovine”, odnosno

one su njen osnovni resurs (Kušen E., 2002). Iz tih razloga one se nazivaju i turističke

vrednosti.

Povezani srodni pojmovi: turističke atrakcije, turističke privlačnosti, turističke vrednosti, posetilačke atrakcije, atraktivnosti, pojedinačne atrakcije.

Turistička destinacija - zaokružen poslovni sistem sa velikim brojem različitih turističkih

resursa od kojih su najznačajniji oni koji se ubrajaju u turističke atrakcije

Pored pojma turistička atrakcija (tourist attraction / tourism attraction) u literaturi

se koristi i pojam posetilačka atrakcija (visitor attraction). Upotreba ovoga pojma je

opravdana neospornom činjenicom da ove resurse ne koriste samo turisti već i domicilno

stanovništvo, kao i posetioci iz užeg okruženja. Takođe, sa stanovišta mnogih institucija

koje upravljaju atrakcijama, svi koji dođu, bez obzira odakle su, da li su domicilno

stanovništvo ili turisti, su publika odnosno posetici.

21

Takođe treba da se naglasi da pojedini autori prave razliku između pojmova

atraktivnosti i atrakcije. Pod atraktivnostima podrazumevaju veće celine, a pod atrakcijama

(pojedinačnim atrakcijama) manji deo znamenitosti ili dogadjaje koji imaju veliku

privlačnu moć, i koji su često, ali ne i isključivo, sadržani u okviru atraktivnosti (prema

Rabotić B., 2010).

Tako bi jedan nacionalni park, poput Yellovstone, bio atraktivost, a njegovi pojedinačni sadržaji poput gejzira Old Faithful atrakcija.

Slične odnose možemo pronaći i kada je reč o kulturno-istorijskim atrakcijama. Tako bi staro selo, ili istorijski kvart urbanog naselja, predstavljao atraktivnost, a njegovi pojedinačni objekti atrakciju. Shodno tome i Venecija, kao i Amalfi, u celini predstavljaju atraktivnosti, a Trg Svetog Marka, ili trg i katedrala u Amalfiju su pojedinačne atrakcije.

Sa druge strane pojedinačne atrakcije mogu biti locirane i van celina, poput različitih kulturno-istorijskih spomenika ali i prirodnih fenomena kakav je, primera radi, Đavolja Varoš.

Definicije turističkih atrakcija

Kao što i motivi za preduzimanje putovanja mogu biti različiti, tako postoje i različite

vrste atrakcija, pa i pristupa u odredjivanju njihove definicije. Prema jednoj od definicija

turistička atrakcija je mesto sa primarnom svrhom pružanja zabavnih sadržaja, turističkih

zanimljivosti ili edukativnih sadržaja, čija osnovna uloga nije maloprodaja i njen prostor

nije primarno namenjen sportskim aktivnostima, kao ni izvođenju pozorišnih ili filmskih

predstava; turistička atrakcija mora biti otvorena za posete, prethodne rezervacije nisu

neophodne, trebalo bi da poseduje mogućnost da privuče i jednodnevne posetioce i turiste,

kao i lokalne stanovnike; pored toga, atrakcija mora da funkcioniše u sklopu jednog

poslovanja, sa jednim menadžmentom, i mora da ostvaruje prihod direktno od posetilaca

(prema: Tomka D., 2007).

Ova definicija turističke atrakcije nastoji da pojavu narativno što detaljnije objasni,

čime je predugačka za jednu definiciju. Sa druge strane, ubrzani razvoj turizma u

savremenom dobu je doveo do toga da ona bude i prevaziđena, i to upravo u tim dodatnim

detaljima. Primera radi stavovi o stalnoj otvorenosti za posete i nepotrebnosti najave su

postali prevaziđeni sa razvojem novih selektivnih vidova turizma koji multiplikuje

atrakcijske objekte, čime atrakcije postaju i prostori namenjeni za sportske, pozorišne i

filmske aktivnosti, kao i mnogi drugi, koji ne moraju da budu stalno otvoreni i pristupačni.

Stavove o stalnoj otvorenosti i pristupačnosti bez najave danas negiraju i zahtevi za

održivošću, koji nameće i pitanja nosećih prihvatnih kapaciteta. Da bi se atrakcije, kao

osnovni resurs, odnosno „sirovina” turizma očuvale, često je neophodno da se ograniči broj

posetilaca i u jednom trenutku (primer istorijskog spomen kompleksa na Oplencu, u špicu

sezone ekskurzija) kao i dnevno (poseta piramidama u Egiptu – do 300 ulazaka po danu u

unutrašnjost piramida) kao i da se posete najvljuju.

Sa otvarenjem novog vizitorskog centra pored Stounhendža, najava, odnosno rezervacija poseta je postala poželjna, kako za grupe (26 posetilaca maksimum u jednoj grupi) tako i za pojedince. Rezervacije su moguće i telefonom i popunjavanjem adekvatnog upitnika na sajtu. Organizatori grupnih poseta popunjavaju kompleksnije upitnike (www.english-heritage.org.uk/daysout/properties/stonehenge).

22

Pored toge ovakve atrakcije mogu biti zatvorene, zbog održavanja i po nekoliko nedelja,

zbog rekonstrukcije i više godina (6 godina na primeru Kefrenove piramide), a ponekad

mogu biti i potpuno nedostupne turistima (poput pominjanih pećina Lasko i Altamira).

Kada je reč o navedenoj definiciji sporno može biti i pitanje ostvarivanja prihoda

direktno od posetilaca. Po svojoj prirodi mnoge savremene atrakcije (muzeji, arheološki

lokaliteti...) spadaju u kompleksne baštinske subjekte koji svoju ukupnu delatnost ne mogu

da samofinansiraju, već deo svojih prihoda, i to neretko veći, ostvaruju posredstvom

budžeta. Takođe pojedine atrakcije ne posluju kao samostalni poslovni subjekti već su u

sklopu drugih subjekata koji ih finasiraju, ali i ubiraju prihode od njih.

Samo jedan od primera ovakvog poslovanja su institucije koje se bave zaštitom i prezentacijom baštine u Turskoj. Tu i arheološki lokalitet Efes i sultanska Topkapi palata, kao i niz drugih baštinskih atrakcija nemaju samostalnost poslovanja već egzistiraju pri objedinjenom Ministarstvu turizma i kulture, koje finansira njihov rad, ali i ubira prihode od ulaznica i dodatnih usluga.

Pored navedenog, mnoge atrakcije, i prirodne i kulturne, poput starih gradskih četvrti,

tradicionalnih seoskih naselja ili atraktivnih prirodnih pejzaža, ne mogu uopšte da se

objedine i svrstaju u okvire nekog jedinstvenog sistema poslovanja.

Nasuprot navedenoj, obimnoj ali nepreciznoj, postoje i druge, opštije definicije

turističkih atrakcija. Prema jednoj od njih turistička atrakcija je resurs koji svojim

atributima može privući ili već privlači turiste da posete određenu turističku destinaciju .

Prema drugoj definiciji turistička atrakcija je bilo šta što služi privlačenju turista,

uključujući lokalnu klimu i lepotu pejzaža, kao i karakteristična, kulturna obeležja,

gostoprimstvo lokalnog stanovništva, specijalne događaje i prodajna mesta (prema: Tomka

D., 2007).

Realne i potencijalne turističke atrakcije i značaj tri atrakcijska faktora

Pored ključnog značaja koje atrakcije imaju za razvoj turizma, a koji nameće

zaključak da bez atrakcija nema turizma mora da se istakne i da bez turizma ne bi bilo

turističkih atrakcija. Naime, atraktivni subjekti bi i dalje postojali, imali bi neke druge

značaje i uloge u društvu, ali ne bi bili turistički iskorišćeni. Takav stav otvara i pitanje da li

je svaki atraktivni turistički resurs istovremeno i atrakcija?

Prema jednoj od podela, zasnovanoj na pristupačnosti, turističke atrakcije se dele na

realne i potencijalne. Realne turističke atrakcije su one kojima je osigurana dostupnost u

smislu turističke pristupačnosti i omogućavanja turističkog korištenja, a potencijalne one

kojima to nije osigurano. Shodno tome turističke atrakcije su samo iskorišćeni atraktivni

turistički potencijali, dok su potencijalne turističke atrakcije turistički resursi sa

karakterom atrakcija koji još nisu iskorišćeni da privlače masovniju posetu (Jovičić D. i

Brankov J., 2009).

Prvi preduslov za stvaranje turističke atrakcije je samo postojanje atraktivnog

objekta, ali time se odlikuje potencijalna atrakcija; samo postojanje nije dovoljno. Da bi

postojeća potencijalna atrakcija postala i realna od kljičnog značaja su i još dve dodatne

odlike (atrakcijska faktora). Prva odlika (faktor) je privlačnost, odnosno posedovanje odlika

koje privlače turiste (pull efekat – efekat privlačenja). Međutim ni sama generička

privlačnost nije dovolja. U današnjem vremenu multiplikovanih komunikacija sve

23

značajniju ulogu ima treća odlika (faktor) a to je poznatost. Bez poznatosti nema

posećenosti, a neposećen turistički resurs i ako postoji, pa eventualno ima i visok nivo

potencijalne privlačnosti (generička privlačnost), nije turistička atrakcija već samo

potencijalna atrakcija, sa većim ili manjim potencijalom da naknadno postane realna

atrakcija, onda kada ona sama kao i njena privlačnost postanu šire poznati (brendirani, sa

izgrađenim imidžom, i shodno tome pozicionirani!). Poznatost daje atrakciji takozvani

push efekat – efekat guranja; umesto da atrakcija sama po sebi privlači turiste, oni su

gurnuti ka njoj na osnovu poznatih informacija dobijenih različitih tehnikama marketinške

promocije.

Postoje brojne potencijalne atrakcija koje poseduju visok stepen „generičke“

(prirodne privlačnosti, privlačnosti dobijene nastankom), ali su iz različitih razloga ostale

nepoznate, a time i turistički neiskorišćene. Tako njihova generička privlačnost, usled

nepoznatosti nije transformisana u iskoristivu privlačnost. Sa druge strane savremena

marketinška industrija uspeva da poznatim, a time i poželjnim, atraktivnim, načini i objekte

bez visokog stepena generičke privlačnosti; tada nije reč o generičkoj, već o stvorenoj,

veštačkoj, (artificijelnoj) privlačnosti.

Dok danas neobični, privlačni, geomorfološki oblici Đavolje Varoši postaju sve poznatiji i dobijaju atribut značajne turističke atrakcije na nivou Srbije, jedna donekle vizuelno (a ne i po načinu nastanka) slična prirodna tvorevina na planini Povlen je nepoznata široj javnosti. San Trope (Saint Tropez: www.saint-tropez.fr; www.ot-saint-tropez.com), koji i danas ima manje od 6.000 stanovnika, je bio samo jedno od mnogih šarmantnih sela na Azurnoj obali koja obiluje prelepim plažama i okolinom, sve dok, prvo tokom dvadesetih godina prošloga veka nije privukao poznate ličnosti iz sveta mode, poput Koko Šanel, što ga je izdvojilo iz mase sličnih ribarskih naselja, da bi slavu stecišta svetskog džet-seta stekao pedesetih godina, sa dolaskom ikona filmske industrije toga doba (Brižit Bardo i dr.). Jedan od primera za nadogradnju generičke privlačnosti marketinškim merama kojima se stvara veštačka privlačnost srećemo u slučaju savske mrtvaje Zasavice (www.zasavica.org.rs), jednog od trenutno najpoznatijih specijalnih rezervata prirode u Srbiji. Njena poznatost se zasniva na vešto primenjenom marketingu. Međutim njime u prvi plan nisu postavljene generičke privlačnosti, koje i nisu visoke, već stvorene privlačnosti zasnovane prvo na naseljavanju dabrova, zatim na otvarannu farme magaraca, plasiranju priča o vrednosti njihovog mleka i marketinškom performansu prodaje veće količine istoga, radi kupanja u njemu, a potom i na drugim potezima koji nemaju direktne veze sa osnovnim sadržajem rezervata prirode.

Sistem turističke atrakcije

U skladu sa navedenim odnosima između pojmova turistički resurs i turistička

atrakcija i potencijalna i realna turistička atrakcija, možemo da zaključimo da se razvoj

jedne turističke atrakcije zasniva na isticanju / naglašavanju privlačnosti, radi dostizanja

poznatosti postojećeg atraktivnog objekta. Prema Leiperu to se postiže kroz proces

povezivanja u celovit sistem tri osnovna elementa. To su: centralni element odnosno

nukleus, humani element odnosno turista i informativni element odnosno marker, tačnije

više različitih markera svrstanih u tri grupe: emitivni, tranzitni i receptivni (prema: Jovičić

D. i Brankov J., 2009 i Popesku J., 2011).

24

Tri osnovne odlike turističke atrakcje (tri atrakcijska faktora) POSTOJANJE – PRIVLAČNOST – POZNATOST

Tri osnovna elementa sistema turističke atrakcije NUKLEUS – TURISTA – MARKERI

Centralni element sistema turističke atrakcije – nukleus, je sam atraktivni objekat,

odnosno neki od primarnih turističkih resursa: arheološko nalazište, lep pezaž, skijaški

tereni, plaže, muzej, festival, narodni običaji, gastronomski specijaliteti... Na jednoj

destinaciji je moguće postojanje više centralnih elemenata – nukleusa. U tom slučaju oni će

izmedju sebe biti u hijerarhijskom odnosu primarne, sekundarne i tercijalne atrakcije (o

čemu će dalje biti više reči). Izvan sistema se nalaze nerealizovani resursi, odnosno

potencijalne atrakcije, sa mogućnošću da se u doglednoj budućnosti i one priključe sistemu

i postanu atrakcije.

LEIPEROV MODEL SISTEMA TURISTIČKIH ATRAKCIJA

(Prema: Jovičić D. i Brankov J., 2009)

Drugi deo sistema predstavlja humani element – čovek – turista. On, sa jedne strane

poseduje određene turističke potrebe, motive i interesovanja, a sa druge strane fizičke i

materijalne mogućnosti da poseti jedan ili više nukleusa. Pri tome mora da se ima u vidu da

neće za svakog pojednica isti atraktivni resursi biti primarni, već to zavisi od ličnih

interesovanja.

Turski grad Kušadasi (www.aboutkusadasi.com) je nekada bio tradicionalno ribarsko mesto, ali je postojanje prostrane luke i okolnih arheoloških lokaliteta dodatno obogatilo klasičnu primorsku ponudu i omogućilo da u ovom naselju sa pedestak hiljada stanovnika svakoga leta boravi više od jednog miliona turista. Neki od njih su možda Kušadasi odabrali za svoju destinaciju pre svega zbog mogućnosti obilaska Efesa, a tek potom zbog plaža, dok je motiv drugih suprotan. Zato će prvima Efes biti primarna, a plaže sekundarna atrakcija, a drugima obrnuto, dok će i jednima i drugima obližnji akva park biti tercijalna atrakcija, budući da nije bio razlog njihovog dolaska, nitu su za njega ranije čuli, ali će ga ipak posetititi jer će o njemu, na licu mesta, na destinaciji, dobiti određenu informaciju, kao i o disko klubu koji se nalazi u blizini hotela. Međutim, mala, privlačna, ali zavučena tavernica, sa tipičnim lokalnim ambijentom, uslužnim osobljem i izvanrednim ribljim specijalitetima ostala im je potpuno nepoznata, a time i neposećena, što je čini neiskorišćenim resursom – potencijalnom atrakcijom.

25

Samo postojanje atrakcije sa jedne strane i turiste spremnog da putuje sa druge

strane, ne predstavljava nikakvu garanciju da će se on uputiti baš ka toj zamišljenoj

atrakciji. Neophodno je da mu ona bude poznata ali i privlačna, kako bi ga privukla da dođe

baš tu a ne na neku drugu destinaciju.

Postizanje poznatosti, uz ukazivanje na privlačnost turističke atrakcije je funkcija

trećeg elementa sistema, informativnog elementa - markera. Markeri, koji obeležavaju

resurs su vezivno tkivo koje povezuje nukleus i turistu i zaokružuje jedinstven sistem

turističke atrakcije. Faktički, reč je o različitim sredstvima marketinške promocije kojom se

doprinosi poznatosti atrakcije tako što se turistima pružaju informaciju o postojanju

nuklesa i njegovoj privlačnosti, a istovremeno može da se doprinese i nadogradnji

privlačnosti.

Sama privlačnost može da bude „stvar ukusa“ pojedinca. Vezana je za njegovo

obrazovanje, status i druge elemente koji utiču na postojanje motiva i turističkih potreba.

Međutim, savremeno doba poznaje sve izraženije metode i sredstva koja utiču na

formiranje pa i promenu potreba. Tu značajnu ulogu imaju upravo markeri, i to u tolikoj

meri da Leiper čak na izvestan način i negira postojanje privlačnosti. On smatra da turisti

sve manje bivaju ‘privučeni’ (pull efekat) samim nukleusom, već su ‘gurnuti’ (push efekat)

delovanjem markera.

Markeri predstavljaju klasična promotivna marketinška sredstva. Dele se na

emitivne, tranzitne i receptivne. Prve dve grupe markera se zajednički nazivaju i izdvojenim

(detached) markerima, jer je mesto njihovog delovanja izvan (izdvojeno od) destinacije.

Emitivnim (generating) markerima se tursta informiše o atrakciji i dodatnim sadržajima

destinacije pre njegovog polaska na put, pa i odluke o putu, dok se nalazi u mestu svog

stalnog boravka, čime se utiču na izbor destinacije. To su oglasi, različiti medijski prilozi

(članci, emisije...), informacije do kojih se dolazi putem Interneta, štampani materijal koji se

deli na sajmovima ili kod turoperatera i sl, ali i informacije dobijene od poznanika koji su se

već upoznali sa konkretnom destinacijom. Tranzitni markeri se daju tokom putovanja

(letci, brošure, usmene informacije pratioca grupe...) i njima se turista dodatno, detaljnije

upoznaje sa atrakcijama odabrane destinacije i njenim drugim sadžajima. Susedni, odnosno

receptivni (contiguous) markeri se ka turistima upućuju na samoj destinaciji. Njihova

namena je da se turisti, po njihovom dolasku, još detaljnije informišu o sadržajima

destinacije i privuku, ili tačnije „gurnu“ (push delovanjem) ka različitim, brojnim pratećim

resursima.

U prethodno navedenom imginarnom primeru vezanom za Kušadasi mala tavernica u zabačenom delu Kušadasija, i ako privlačna (poseduje pull efekta), ostala je neposećena jer je izostalo „guranje“ turista ka njoj (push), zbog nedostatka bilo kakvog (ili adekvatnog) markera. Sam Kušadasi obiluje primerima najraznovrsnije prakse primene receptivnih markera, od onih uobičajenih do slanja „poruka“ svojstvenih orijentu. Pored panoa, plakata i drugih nosilaca informacija postavljenih na pristupačne lokacije, brojni su i „marketari“ koji vas direktnim kontaktom i obećanjima posebne ponude i specijalne cene „za komšije“ uvlače, odnosno „uguravaju“ (push) u njihove kafee, restorane, prodavnice, taverne...

Kako smo već zaključili, da bi jedan primarni turistički resurs postao turistička

atrakcija, pored toga što postoji, potrebno je i da, posredstvom markera, postane poznat i

privlačan turisti koji je motivisan da ga poseti. Shodno tome, primarni turistički resursi koji

26

nisu uključeni u sistem turističke atrakcije (potencijalne atrakcije, neiskorišćeni resursi) su

potencijalne atrakcije, odnosno nukleusi koji su ostali nepovezani sa druga dva elementa

(čovek i marker). U aktuelnom trenutku oni nisu turistička atrakcija, tačnije, nisu još to

postali, što ne mora da znači da to neće biti u budućnosti, uključivanjem u sistem turističke

atrakcije posredstvom adekvatnih markera.

Podele turističkih atrakcija

Ne postoji opšte prihvaćena jedinstvena podela turističkih atrakcija, već različite

podele koje zavise od aspekta sa koga se posmatra konkretan problem, ali često i autorskih

stavova i iskustava. Neke od podela koje se odnose na sve turističke resurse mogu se

primeniti i na atrakcije, poput podela po genezi. Tako se, kao i resursi, turističke atrakcije

mogu deliti na prirodne i antropogene, s tim što je, kada su atrakcije u pitanju, ispravnije

koristiti pojmove kulturne, odnosno kulturno - istorijske, budući da je reč o ljudskim

tvorevinama nastalim izražavanjem stvaralačkih umetničkih i kreativnih potreba čovaka za

nadogradnjom svakodnevnog života. Kao i resursi, i atrakcije se mogu deliti i po

obnovljivosti. Pored toga u teoriji postoje i posebne podele koje se odnose samo na

turističke atrakcije.

Prethodno je već pomenuta podela turističkih atrakcija po pristupačnosti, na realne i

potencijalne. Ovoj podeli je veoma srodna i podela po iskorišćenosti na iskorišćene (realne,

realizovane) i neiskorišćene (potencijalne, nerealizovane).

U analizama, ali i praktičnoj primeni veliki značaj ima podela turističkih atrakcija

zasnovana na nivou atraktivnosti i ulozi atrakcije na destinaciji. Prema toj klasifikaciji

turističke atrakcije se dele na primarne i sekundarne (PS podela). Primarne atrakcije

stvaraju osnovnu motivaciju da budu posećene i doživljene, i shodno tome one „dovode“

turiste na konkretnu destinaciju. Sekundarne atrakcije takođe imaju turističku privlačnost,

ali ne takvu da bi se isključivo radi njih posetilo područje u kome se nalaze.

Pažnja: Ne treba mešati podelu turističkih resursa na primarne i sekundarne i podelu trurističkih atrakcija na istoimenovane kategorije. Turistička atrakcija, kao primarni turistički resurs, može biti primarna i sekundarna. Sekundarna turistička atrakcija nije sekundarni turistički resurs. Sekundarni turistički resurs nije turistička atrakcija.

Neophodno je da se naglasi da navedena podela atrakcija u savremeno doba, sa

razvojem novih i alternativnih vidova turizma koji otvaraju sve više novih turističkih niša

(selektivni oblici turizma, tematski turizmi) postaje delimično prevaziđena, jer veća

privlačnost jedne a manja druge atrakcije zavisi od pojedinca, njegovih motiva, želja i

potreba, ali i od konkretne destinacije i selektivnog oblika turizma koji je na njoj

prvenstveno zastupljen. Ono što bi za jednog turistu bila primarna, za drugog bi mogla da

bude sekundarna atrakcija. Isto tako jedan vid objekata bi na jednoj lokaciji / destinaciji bio

primarna a na drugoj sekundarna atrakcija.

Kako smo već naglasili, većina tursta odlazi u Kušadasi pre svega zbog mora i plaža i i pratećih sadržaja koje im te atrakcije pružaju, a sekundarno poseti i arheološki lokalitet u Efesu (more i plaže primarna, lokalitet sekundarna atrakcija). A ipak, ne mali broj turista izabere Kušadasi za odredište svoga letovanja upravo zbog blizine Efesa, tako da im je taj arheološki lokalitet primaran razlog za posetu destinaciji. Tako je i mnogima razlog izbora

27

drugog turskog letovališta Sarim Sakija vezan za blizinu Troje. Sa druge strane decenijama u nazad primaran razlog za odlazak u Egipat za većinu turista bila je poseta piramidama i drugim kulturno – istorijskim znamenitostima, a tek potom pasivan odmor na plažama (arheološki lokaliteti primarna a more sekundarna atrakcija). Međutim, sa izgardnjom velikog broja rizort hotela, navedeno stanje tokom poslednjih par decenija počinje da se menja i umesto piramida, pa i mora, primarna atrakcija koja mnoge turiste odvodi u Egipat postaju ponude luksuznih ali pristupačnih hotela. Istovremeno, različite moguće adrenalinske avanture u navedenim destinacijama pozicioniranim kao mesta letnjeg odmora i razbibrige će za apsolutnu većinu turista biti tercijarna atrakcija, ali takve iste avanture na destinacijama koje su pozicionirane kao prevashodno avanturističke, su primarna atrakcija.

Navedenoj PS podeli je u velikoj meri srodna i novija, nešto kompleksnija PST

podela, takođe zasnovana na nivou atraktivnosti i ulozi atrakcije na destinaciji. Za razliku

od prethodne ona pored stepena atraktivnosti uzima u obzir i stepen poznatosti, polazeći

od navedenoga stava da su tri osnovne karakteristike atrakcije njeno postojanje,

privlačnost i poznatost. Shodno toj podeli turističke atrakcije se dele na primarne,

sekundarne i tercijarne. Primarne atrakcije su one koje direktno utiču da upravo zbog njih

turisti odluče da posete određenu destinaciju. One su primaran razlog putovanja, što

podrazumeva ne samo veliki nivo atraktivnosti već i visok nivo poznatosti, odnosno

postojanje čvrsto izgrađenog imidža i jasno prepoznatljivog brenda. Sekundarne atrakcije

su atrakcije koje su takođe poznate posetiocima pre polaska na put, ali nisu od značaja za

njegov odabir destinacije, što takođe podrazumeva relativno viši nivo poznatosti. Tercijalne

atrakcije su one koje su turistima bile relativno nepoznate pre putovanja i oni ih otkrivaju

tek po dolasku na destinaciju (Leiper N. 2004, prema Popesku J. 2011).

Jedna od podela atrakcija je i prema prirodi njihovih svojstava. Po tom kriterijumu

atrakcije se dele na materijalne, odnosno sa materijalnim, opivljivim svojstvima, kao što su

različita mesta i objekti, i nematerijalne, sa nemetarijalnim, neopipljivim svojstvima, kao što

su raznovrsne manifestacije, događaji, ali i ispoljavanja tradicije: običaji, verovanja,

tradicionalni zanati i sl. (Jovičić D. i Brankov J., 2009).

Pored prethodno navedenih podela postoji i klasifikacija turističkih atrakcija

zasnovana na kognitivnim (saznajnim) i perceptivnim (opažajnim) kategorijama. Po

kognitivno – perceptivnoj podeli atrakcije se dele na autentične, obrazovne, avanturističke i

rekreacijske. Ovaj pristup se primenjuje u slučajevima kada je iz marketinških razloga

interes prvenstveno usmeren na brendiranje imidža destinacije.

Postoje takođe i različite podele na osnovu organizacionih i strukturalnih odlika

atrakcija. Shodno takvom pristupu atrakcije mogu da se diferenciraju na pojedinačne i

grupne, urbane i ruralne, sa malim i sa velikim kapacitetima, sezonske i celogodišnje i sl.

Ovakvi pristupi klasifikaciji se najčešće koriste u praktične svrhe, kada je pažnja usmerena

na planiranje zajednice i kontrolu razvojnih procesa i kada je potrebno različite konkretne

atrakcije inventarisati i dodatno klasifikovati radi izrada planova, programa, strategija i sl

(Kušen E., 2002).

28

TURISTIČKE ATRAKCIJE prema različitim vidovima podela

Prirodne i kulturne Realne i potencijalne

Iskorišćene i neiskorišćene Obnovljive i neobnovljive

Primarne i sekundarne Primarne, sekundarne i

tercijarne Autentične, obrazovene,

avanturističke, rekreacijske...

Pojedinačne i grupne Urbane i ruralne Sa malim i sa velikim

kapacitetom Sezonske i celogodišnje Materijalne i nematerijalne

Kušenova funkcionalna metoda klasifikacije turističkih atrakcija

Jedan od specifičnih vidova podele turističkih atrakcija predstavlja Kušenov metod

funkcionalne klasifikacije (Kušen E., 2002). Sam naziv funkcionalna klasifikacija ukazuje da

je reč o praktičnom obliku podele. Praktičnost se ogleda u mogućnosti upotrebe ovoga

metoda u svrhu izrade i priprema temeljnog, sveobuhvatnog registra (katastra, atlasa)

atrakcija jedne destinacije neophodnog radi kasnijih priprema strateških i operativnih

planiranja.

Prema Kušenovoj klasifikaciji sve turističke atrakcije se mogu svrstati u dve

osnovne grupe: prirodne i stvorene. Prirodne atrakcije se dalje dele na 6 različitih vrsta:

geološke karakteristike prostora, klima, voda, biljni svet, životinjski svet i zaštićena

prirodna baština, od kojih se dalje svaka dodatno podkvalifikuje. Sa druge strane brojne i

raznovrsne stvorene atrakcije se svrstavaju u 10 osnovnih vrsta: zaštićena kulturno-

istorijska baština, kultura života i rada, znamenite ličnosti i istorijski događaji,

manifestacije, kulturne i verske ustanove, prirodna lečilišta, sportsko-rekreativni objekti i

tereni, turističke staze i putevi i atrakcije zbog atrakcije, kao i turističke para-atrakcije, koje

predstavljaju neatrakcijski resursi, ali su, kao i atrakcije, u direktnoj funkciji privlačenja

turističke posete. Predstavljajući ovakvu klasifikaciju Kušen je i za svaku od navedenih

grupa opredelio i motive zbog kojih se turisti upuštaju u putovanje ka atrakcijama iz

konkretne grupe.

29

KLASIFIKACIJA TURISTIČKOH ATRAKCIJA

(modifikovano; prema: E. Kušen., 2002)

Osnovna vrsta atrakcije

Konretni primeri atrakcije Motivi putovanja

PRIRODNE TURISTIČKE ATRAKCIJE Geološke karakteristike prostora

reljef, pećine, planine, doline, stene, vidikovci, ostrva, kanjoni i klisure, paleontološki lokaliteti …

sportska rekreacija; dokoličarska edukacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Klima mediteranska klima; planinska klima; brdska klima ...

odmor i oporavak; sportska rekreacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Voda more; jezera, velike reke, potoci, vodopadi, lekovite vode, ostale vode, plaže i kupališta, ...

odmor i oporavak; sportska rekreacija; dokoličarska edukacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Biljni svet prirodna vegetacija (šume i dr), uzgajana vegetacija (botanički vrtovi i dr)

odmor i oporavak; dokoličarska edukacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Životinjski svet divlje životinje, domaće životinje, zoološki vrtovi, lovišta, ribolovna područja ...


Zaštićena prirodna baština

parkovi prirode, prirodni rezervati, nacionalni parkovi, zaštićena močvarna područja, park-šume, zaštićene bijlne i životinjske vrste, zaštićena pojedinačna stabla, spomenici vrtne arhitekture, ...


STVORENE TURISTIČKE ATRAKCIJE Zaštićena kulturno-istorijska baština

pokretna dobra, nepokretna dobra, spomenici arhitekture, stari gradovi, dvorci, crkve, zaštićene urbane i ruralne sredine...

dokoličarska edukacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

30

Kultura života i rada folklor i tradicija, dela domaće radinosti, tradicionalni vrtovi, gastronomija, tradicionalni zanati i trgovina (vašari i sl.), ugostiteljska tradicija, način života ...


Znamenite ličnosti i istorijski događaji

ličnosti, porodice, društva (udruženja) istorijski događaji ...

dokoličarska edukacija; nedokoličarski motivi

Manifestacije festivali i ostale kulturne; manifestacije, verske manifestacije, sportske manifestacije, privredne i sl. manifestacije, ...


Kulturne i verske ustanove

muzeji, galerije, izložbe, pozorišta, koncertne dvorane, crkve, manastiri, svetilišta, ...


Prirodna lečilišta banje, talasoterapije, klimatska lečilišta, ...

odmor i oporavak; sportska rekreacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Sportsko-rekreativni objekti i tereni

sportsko-rekreativni tereni, ostali sportsko-rekreativni sadržaji na otvorenom, sportsko-rekreativni centri, ...

sportska rekreacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Turističke staze i putevi

pešačke staze, biciklističke staze, jahačke staze, veslačke staze, motorističko-automobilske staze ...

odmor i oporavak; sportska rekreacija; dokoličarska edukacija; zadovoljstvo, nedokoličarski motivi

Atrakcija zbog atrakcija

zabavni parkovi, tematski parkovi, vodeni parkovi, kockarnice ...

sportska rekreacija; dokoličarska edukacija; zadovoljstvo

Turističke para-atrakcije

turistička infrastruktura, usluge putovanja, privredni i upravni sadržaji, zdravstveni objekti i sadržaji, obrazovne ustanove...

nedokoličarski motivi

31

1.2.2. TURISTIČKE ATRAKCIJE I NOVI TURIZAM

Tokom poslednjeg kvartala prošloga veka razvoj novog turizma doveo je do velikih

promena koje su se odrazile i na pristup turističkim atrakcijama. O ovim tendencijama će

dalje biti još reči, a sada je bitno da se naglasi da umesto jednog ili dva duža a pasivna

odmora turisti upražnjavaju više kraćih aktivnih odmora prilikom kojih iskazuju sve

raznovrsnija interesovanja i upražnjavaju najrazličitije aktivnosti. To dovodi do pojava sve

većeg broja različitih selektivnih oblika turizma.

Zdravstveni, banjski i wellnes turizam, gradski turizam kao i posebni turizam velikih gradova, seoski turizam, kulturni turizam, religijski turizam, događajni turizam, nautički i turizam krstarenja, sportski, avanturistički, lovni i ribolovni, obrazovni, volonterski, poslovni, mračni turizam, seks turizam..., samo su neke od kategorije novih turističkih kretanja, čiji broj se stalno povećava, a između kojih se često ne mogu povući potpuno jasne granice. Postojanje sve raznovrsnijih oblika selektivnog turizma dovelo je i do:

- povećanja vrsta i broja turističkih atrakcija i slabljenja striktnih granica između

primarnih, sekundarnih i tercijarnih atrakcija;

- prividnog pretvaranja pojedinih suprastrukturnih, pa i i infrastrukturnih turističkih

resursa u turističke atrakcije, i

- pojava sve većeg broja veštačkih turističkih atrakcija.

Povećanje vrsta i broja turističkih atrakcija

Pojava novih turističkih niša podrazumeva razvoj potreba za posećivanjem,

upoznavanjem i uživanjem u sve različitijim atrakcijama. Mnogi objekti koji su ranije bili

izvan masovnih turističkih kretanja postali su zanimljivi turistima a time i sve posećeniji.

Istina, mnogi od njih su i ranije imali svoje poklonike, ali oni su spadali u grupu retkih

eksperata ili laičkih posvećenika, da bi sada postali posećeni od sve šireg sloja građana.

Jedan od opštih primera, koji svoje pandane ima i u drugim selektivnim oblicima turizma

vezan je za kulturni turizam, odnosno onaj njegov podvid koji se odnosi na posetu

kulturnoj baštini. Muzeji, galerije, znamenita istorijska mesta, arheološki lokaliteti i sl. su

uvek bili posećeni, ali pre svega od strane učenika i studenata, stručnjaka i zaljubljenika, da

bi sada postali meta sve češćih i masovnijih poseta i turista drugih kategorija. To se uočava

i sa manjim, širokoj javnosti manje poznatim, ranije slabo posećenim baštinskim

subjektima, koji postaju sve zanimljiviji turistima, ali i sa najpoznatijim svetskim muzejima,

koji su od uvek bili ciljno mesto velikog broja posetilaca iz svih krajeva sveta, ali se sada

poseta njima znatno povećava.

Pariski muzej Luvr (www.louvre.fr) je oduvek važio za svetski sinonim za muzeja i tokom osamdesetih godina prošloga veka imao je ustaljenu posetu od preko 3.000.000 posetilaca godišnje. Međutim, 1994. godine, posle rekonstrukcije, otvaranja krila Rišelje i izgradnje staklene piramide ispred njegovog ulaza, ali i sa jačanjem novih tendencija u turizmu, broj posetilaca je dostigao broj od 6.400.000, da bi poseta nastavila da raste i 2009. godine stigla do 8.500.000, a tokom 2012. godine registrovano je više od 9.500.000 posetilaca.

Povećanje posete baštinskim subjektima uzrokovano je paralelnim razvojem novog

turizma i nove muzeologije, koja menja odnos prema posetiocima, postavljajući ih na

pijedestal svojih aktivnosti umesto ranije vladajućeg „njegove visosti predmeta“. Međutim,

32

sa razvojem novog turizma i mnogi drugi subjekti postaju znatno posećeniji nego ranije.

Stari industrijski i rudarski kompleksi, rekonstruisane železnice i sl. privlače pažnju sve

većeg broja turista, kao i lokalne tradicionalne manifestacije, ranije namenjene pre svega

domicilnom stanovništvu i atraktivne uglavnom retkim istraživačima. Tako turističke

atrakcije koje su ranije bile nižeg intenziteta, postaju meta interesovanja sve većeg broja

specijalizovanih turista.

Prividno pretvaranje sekundarnih u primarne turističke resurse

Pri valorizaciji svih resursa, turističke atrakcije, kao primarni (osnovni) turistički

resursi koji proizvode potrebu za turističkim kretanjima jasno se razlikuju od sekundarnih,

suprastrukturnih i infrastukturnih resursa, čija je namena da turistima koji dolaze zbog

atrakcije olakšaju dolazak i boravak i pruže širok spektar pratećih usluga. Shodno tome

postoji jasno uočljiva granica koja objekte koji predstavljaju atrakcije odvaja od objekata

suprastrukture i infrastrukture. Međutim Gunn opravdano ukazuje na teškoće koje se

povremeno javljaju prilikom razvrstavanja atrakcija i neatrakcija. Mnogi objekti koji

načelno ne spadaju u atrakcije, u određenim specifičnim okolnostima mogu to postati

(prema: Jovičić D. i Brankov J., 2009). Takav proces se dešava sa najrazličitijim resursima

kojima osnovna turistička funkcija nije, ili bar nije bila, da privlače turiste, već da njima i

domicilnom stanovništvu pružaju različite servisne usluge. Tako, primera radi,

gastronomske usluge su prvobitno bile u funkciji zadovoljavanja osnovnih potreba turista

koji na destinaciju dolaze iz drugih razloga, međutim, sa razvojem gastronomskog turizma

mnogi ugostiteljski objekti (npr. restorani nacionalne kuhinje, kao i vinarije, male „kućne“

pivare i sl.) postaju razlog dolaska turista, a time i primarni resursi – turističke atrakcije.

Sličan primera predstavljaju i hoteli, vozovi, brodovi i sl. U osnovi, oni, kao objekti za

boravak, odnosno prevozna sredstva, ne spadaju u turističke atrakcije. Međutim,

savremeno doba u prvi plan sve više iznosi velike risort hotele, sa širokim spektrom

dodatnih usluga, sem obroka i prenoćišta. I svaka od tih usluga (kockarnice, zabavni

parkovi, bazeni, velnes centri, akvaparkovi...) predstavlja zasebnu atrakciju koja je u sklopu

hotela. Tu su zatim i različiti tematski hoteli, poput onih iz Las Vegasa. U njima se na

jednom mestu mogu zadovoljiti potrebe različitih specifičnih oblika uparažnjavanja

dokolice. Zato razlog putovanja sve češće postaje sam boravak u ovakvim hotelima i oni

postaju primarni turistički resurs, odnosno turistička atrakcija.

Slične transformacije se uočavaju i kada je reč o brodskom transportu. Zbog sve veće

popularnosti velikih brodova, kruzera sa širokim spektrom internih usluga, i krstarenje na

njima postaje osnovni, pa i jedini cilj putovanja. Time i oni postaju atrakcije,

zadovoljavajući potrebe ne samo nautičkog turizma i krstarenja, već, zavisno od dodatnih

sadržaja i drugih oblika turizma. Sa druge strane i pojedini vozovi više ne obavljaju samo

ulogu prevoza putnika, već im pružaju i potpuni turistički doživljaj, kao što je primer sa

Orijent ekspresom, ili vozovima Nostalgija ili Romantika i prugom Šarganska osmica.

Voz Orijent ekspres (Orient-Express: www.orient-express.com) je od 1883. godine saobraćao na relaciji Pariz – Istambul. Decenijama je bio klasično transportno sredstvo čija je primarna funkcija bila da putnike preveze iz centa Evrope do Azije. Danas (od obnove 1982. godine) se saobraćaj Orijent ekspresom odvija jednom nedeljno (od marta do novembra) na relaciji London – Pariz – Beč. Koriste se originalni, renovirani vagoni iz

33

nastali u periodu od 1930. do 1940. godine, a cilj putovanja je nostalgičarska zabava za turiste spremne da za putovanje izdvoje oko 1.800 €.

U novije vreme sve veći stepen atraktivnosti dobija i putna infrastuktira. Putevi koji

vode kroz atraktivne predele preuzimaju njihovu atraktivnost, i tako indirektno, putovanje

njima postaje atrakcija, ali ipak sam put i dalje ostaje sekundarni turistički resurs. Sa druge

strane i mostovi mogu da na direktan način preuzimaju atrakcijske atribute. Kod nekih od

njih se to postiže neponovljivom atraktivnom specifičnošću arhitektonskih elemenata, a

kod drugih njihovim istorijskim značajem, ali i kombinacijom ovih faktora.

Pijani most – Most za Nigde u Norveškoj (Stroseissunde brige: www.atlanterhavsveien.no), sagrađen je 1989. godine i nalazi se na takozvanom "Atlantskom put" (Atlanterhavsveien, Atlantic Ocean Road), dugom 8 kilometara koji spaja poluostrvo Romsdal i ostrvo Averoja. To je najduži od osam mostova na ovom putu i dug je 260 metara. Projektovan je tako da kada se posmatra sa određenih položaja, stiče se utisak da most nema završetak. Projekat "Atlantski put" je 2005. godine proglašen za norvešku konstrukciju veka, a magazin britanskog lista "Gardijan" je "pijani most" stavio na prvo mesto liste najboljih "road tripova". Pijani most je i građen sa ciljem da uz funkciju prelaska sa jedne obale na drugu ima i funkciju atrakcije, što je slučaj i sa još nekim savremenim mostovima. Takav primer modernog mosta, a kome atraktivnost daje smelo arhitektonsko rešenje, je mosta u Grčkoj koji povezuje kopno sa Peloponezom, ali i novi Beogradski mosta „sa pilonima”. Sa druge strane mnoge slične građevine postaju atrakcija sa protokom vremena, a na osnovu svoje starosti i istorijskog značaja, poput mosta na Drini Mehmed paše Sokolovića, ili čuvenog londonskog Tower Brige, pored kojeg se nalazi i vizitorska muzejska postavka sa izložbama posvećenim njemu, ali i izložbama o Londonu, kao i drugim najpoznatijim svetskim mostovima (www.towerbridge.org.uk). Ovaj most objedinjuje elemente arhitektonske i kultrurno-istorijske atraktivnosti, a takav je slučaj i sa njujorškim Brooklyn Bridge, koji je kao i londonski most podignut još 80-tih godina 19. veka, a i sa nešto mlađim mostom Golden Gate iz San Franciska.

Neophodno je da se naglasi da svi navedeni primeri u stvari samo potvrđuju opštu

podelu po kojoj se suprastruktura i infrastruktura kao sekundarni resursi razlikuju od

atrakcija kao primarnih turističkih resursa. Naime, pretvaranje jednog vida resursa

(infrastruktura, suprastruktura) u drugi (atrakcije) je u stvari samo privid. Načelno i hoteli

i brodovi, vozovi, putevi i mostovi ostaju sekundarni turistički resursi koji nisu turistička

atrakcija, ali samo pojedini subjekti to postaju i to zato što uz svoju osnovnu ulogu

suprastrukture i infrastrukture preuzimaju i atribut atrakcije. Kako je već naglašeno, put je

postao atrakcija zato što je preuzeo atraktivnost prirodnih predela kroz koje prolazi.

Brodovi kruzeri i risort hoteli u svoju primarnu funkciju ugrađuju atraktivnost wellnes

centara, zabavnih parkova, koncertnih dvorana i sl, odnosno risorta (resort) kao mesta za

kompletan odmor, opuštanje i zabavu. Pomenuti mostovi nisu postali atrakcija zato što

povezuju dve obale. Njihova atraktivnost nije zasnovana na primarnoj funkciji mosta već na

tome što su oni istovremeno i kulturna dobra (mosta na Drini Mehmed paše Sokolovića,

Tower Brige) ili primeri nesvakidašnje arhitekture (Most za Nigde). A restorani nacionalne

kuhinje ne postaju atrakcija usled sve većeg zanimanja turista za restorane već za

specifične tradicionalne vidove života domicilnog stanovništva.

Nesvakidašnji gradjevinski poduhvati predstavljaju svojevrsne spomenike arhitekture i kada nemaju istorijske kontekste, te shodno tome predstavljaju turističku atrakciju sami za sebe. Zato se sve češće događa da se atraktivnim arhitektonskim pristupom gradi turističa

34

atraktivnost suprastrukturnih turističkih resursa. Tako veliki svetski hoteli, za koje smo rekli da načelno nisu turistička atrakcija, ali to postaju bogatstvom ponude, dodatnu atraktivnost stiču i arhitekturom, poput hotela Burj Al Arab (www.jumeirah.com/en/hotels-resorts/dubai/burj-al-arab) i Atlantis The Palm Hotel & Resort (www.atlantisthepalm.com) u Dubaiju. Sa druge strane atraktivna arhitektura i uređenje eksterijera i enterijera daju dodatnu atrakcijsku odliku objektima koji već predstavljaju turističke atrakcije. Videli smo da muzeji, galerije, pozorišta i koncertne dvorane predstavljau trurističke atrakcije koje Kušen svrstava u grupu kulturnih ustanova. Međutim oni mogu da dobiju dodatnu atraktivnost na osnovu atraktivnog, neponovljivog eksterijera, poput Gugenhajmovog muzeja u Bilbau (www.guggenheim-bilbao.es) ili Opere u Sidneju (www.sydneyoperahouse.com). Sličnu dodatnu atraktivnost je Luvru dala i staklena ulazna piramida. Isto tako muzeji koji teže savremenosti i širom otvaraju svoja vrata publici svih kategorija, pored atraktivne fasade teže i da na što atraktivnije načine reše i dizajn enterijera, poput Muzeja krapinskih neandertalaca (www.mhz.hr/krapina.html).

PAŽNJA! Ovde, kao i na drugim mestima su navedeni primeri velikih svetskih objekata koji spadaju u turističke resurse, a čija izgradnja je zahtevala ogromne materijalne izdatke. Međutim, polazeći od navedenih principa, i sledeći ove ambiciozne primere, slični efekti, primereni svom okruženju, mogu da se postignu i sa znatno manjim sredstvima. U našem okruženju takve primere pružaju stalne postavke Narodnog muzeja Valjevo, a sa druge strane skromni restoran Kneževa večera, na putu Valjevo – Šabac, koji polako izrasta u bajkoviti etno kompleks.

Sa druge strane, pored navedene transformacije u atrakcije subjekata koji u osnovi

pripadaju turističkoj suprastrukturi i infrastrukturi, čime se objedinjuje celovit turistički

proizvod, postoje i primeri drugačijeg procesa, sa istim efektom, gde se u okviru atrakcije

kao primarnog resursa stvara suprastruktura kao sekundarni resurs. Takav primer imamo

u slučaju pretvaranja crnogorskog ostrvca Sveti Stefan u ekskluzivni hotel.

Sveti Stefan, kao trgovačko - ribarsko ostrvsko naselje je u osnovi predstavljao

turističku atrakciju i po svom položaju, okruženju, arhetekturi i specifičnom načinu života,

ali pretvaranjem u ostrvo – hotel dobio je dodatni turistički karakter i značaj objedinjujući

elemente suprastrukture i atrakcije.

Prema predanju, na ostrvu Sveti Stefan, 1442. godine je sagrađena tvrđava. Ostrvo je tada naseljeno prvim stanovnicima, a tvrđavske zidine su služile da se pred najezdom Turaka i gusara unutar njih sklanjaju stanovnici okolnih sela. Zbog pogodnog položaja Sveti Stefan je posedovao veliki strategijsko-ekonomski značaj u vreme trgovine sa Venecijom i postao je trgovinski i saobraćajni centar Paštrovića. Vremenom, mesto je počelo lagano da gubi značaj i krajem 19. veka, stanovništvo, koje se tada bavilo mahom ribarstvom, počelo je da se iseljava sa skučenog prostora malog ostrva. Potpuno iseljavanje izvršeno je 1955. godine, kada je ostrvo kompletno adaptirano i pretvoreno u „grad-hotel“. Utvrde, ulice, kao i fasade kuća zadržale su originalni izgled, a unutrašnjost je dobila savremen hotelski komfor. Sličan primer pretvaranja, tačnije objedinjavanja starije atrakcije sa novom suprastrukturom nam nudi i izgradnja luksuzne replike rimske vile rustike na arheološkom lokalitetu Viminacijum kod Požarevca. Suprastrukturni elementi, smeštajni kapaciteti i restoran, koji čine sastavne elemente ove građevine predstavljaju nadogradnju atrakcije suprastrukturom u cilju objedinjavanja celovite ponude.

35

Veštačke (artificijalne) atrakcije

Nekada se smatralo da je na određenom prostoru nemoguće bilo čime nadomestiti

nepostojanje prirodnih ili kulturnih resursa visokog stepena privlačnosti. Međutim,

savremena praksa je negirala ovakve stavove i dovela do stvaranja raznovrsnih veštačkih

(artificijalnih) atrakcija koje postaju sve posećenije. Reč je o atrakcijama koje se svrstavaju

u vrstu atrakcija radi atrakcija, kao što su zabavni parkovi, vodeni parkovi, kockarnice i sl,

kao i kompleksni subjekti koji objedinjuju više ovakvih atrakcija. Jedan od svetski

najpoznatijih primera je čuveni zabavni park Diznilend.

Primeri izgradnje potpuno veštačke atrakcije, nastale zbog nepostojanja originalne privlačnosti su brojni. U njih spadaju zabavni parkovi, od kojih je najpoznatiji Diznilend. Prvi Diznijev zabavni park je nastao u Kaliforniji, u Anhajmu da bi potom bio podignut i drugi, u Orlandu. Postojanje toga zabavnog parka je iniciralo i izgradnju niza drugih različitih parkova u ovom gradu na Floridi, koji je danas i poznat kao grad zabavnih i tematskih parkova. Primer veštačke atrakcije koja sublimira različite sadržaje je Las Vegasa. On je nastao u nenaseljenoj putinjskoj oblasti američke države Nevada kao kockarski grad, da bi vremenom nadrastao funkciju isključivo usmerenu ka igrama na sreću i dobio niz drugih dodatnih veštačkih sadržaja, od tematskih hotela, preko replika poznatih svetskih građevina, do različitih tematskih i zabavnih parkova. A u našem širem okruženju poznate atrakcije radi atrakcija je etno selo Stanišići, pored Bijeljine u Republici Srpskoj, kao i Drvengrad - Mećavnik na Tari.

Specifičan primer za razvoj veštačkih atrakcija pruža već pominjana savska mrtvaja Zasavica, koja je zahvaljujući menadžerskom radu i veštim marketinškim aktivnostima izrasla u posećen specijalni rezervat prirode, što u svojoj osnovi i nije veštačka atrakcija, ali sa veoma razvijenom mrežom dodatnih sadržaja. Uz naseljavanje dabrova i formiranje farme magaraca i drugih domaćih životinja (mangulice), sagrađen je na ovakvim lokacijama uobičajen vizitorski centar, a uz to još i restorani, smeštajni kapaciteti, kao i veoma moderan auto kamp. Tu se realizuju i povremeni tematski programi ograničenog trajanja, poput izložbe dinosaurusa, a planirana je i izgradnja replike rimske vile rustike. Sa takvim aktivnostima celokupna lokacija će prevazići odlike prirodne turističke atrakcije koju poseduje jedan park prirode, postavljajući ga u drugi plan, dok će u prvi plan izaći veštački dodatni sadržaji. Da li je to dobro ili ne, pokazaće vreme koje je pred nama.

Supstituti

Pored veštačkih atrakcije, koje se kao atrakcija radi atrakcija grade zbog

nepostojanja prirodnih ili kulturnih resursa visokog stepena privlačnosti, postoji još jedan

vid veštačkih turističkih atrakcija. To su supstituti (lat. Substitutus - zamenik, zastupnik,

naslednik, lice koje nasleđuje u slučaju da prvi nasledni ne može primiti nasledstvo). Oni se

najčešće grade ili

- zbog brige za očuvanje originalne atrakcije, kada se posetioci upućuju na supstitut, dok

original ostaje zaštićen i sačuvan od mogućih oštećenja do kojih poseta može da dovede, ili

- zbog dodatnih tumačenja i interpretacije originalne atrakcije, a radi potpunijeg doživljaja

posetilaca, bilo da sam original ne poseduje dovoljno informativnosti, bilo da nije u

potpunosti pristupačan.

36

Supstituti imaju pomoćnu funkciju i uglavnom predstavljaju dopunu osnovne

atrakcij, ali mogu da budu i zasebne atrakcije. Tako vizitorski centri, centri za interpretaciju

i/ili tematski parkovi, sa svojom sve kompleksnijom strukturom, tumače i dopunjuju

sadržaje prirodnih rezervata, arheoloških lokaliteta, znamenitih mesta i sl, ali ne retko

mogu biti i centralno, pa i jedino mesto koje se posećuje. Takav je primer sa vizitorskim

centrima na ulazu u velike nacionalne parkove, koji zahtevaju puno vremena za obilazak.

Posetiocima kojima su vremenske mogućnosti ograničene oni nisu samo uvodno

informaciono sredstvo interpretacije već i primarni, pa ponekad i jedini razlog dolaska do

nacionalnog parka.

Već pominjana pećine Lasko i Altamira su primer izrade kopija (replika Laska i muzejski prostor sa rekonstrukcijama u Altamiri) radi očuvanja originalnog resursa. Primere izrade supstituta sa ciljem dodatnih tumačenja i interpretacije predstavljaju različiti vizitorski centri (centri za interpretaciju) locirani u nacionalnim parkovima, pored spomenika, u znamenitim mestima, u zaštićenim urbanim i ruralnim celinama. U njima se posetiocima pruža širok spektar informacija o konkretnom objektu, čime se uvode u temu, a ne retko obilazak vizitorskog centra zamenjuje posetu samom lokaliteta. Razlozi za to su različiti. Mogu biti vezani za nedostatak vremena da se obiđe velika površina npr. nacionalnog parka, zbog faktičkog nepostojanja opipljivih artefakata koji bi direktno ukazili na značaj lokacije, ali i zbog otežane pristupačnosti objekta. Takav je slučaj sa Pont d Gar (Pont du Gard: www.pontdugard.fr). To je 270 metara dug most, podignutog na samom kraju stare ere, koji je bio deo rimskog akvadukt u Francuskoj, dugog 50 kilometara. Što zbog zaštite samog mosta, a što zbog otežanog pristupa, na mestu sa koga se pruža izvanredan pogled na njega podignut je kompleksni vizitorski centar, sa vidikovcem, muzejom i dodatnim prostorima sa funkcijom interpretacije, animacija i doživljaja posetilaca (restorani, kafei, dečja naučna igraonica i sl.). Sličan primer, samo vezan za nepostojanje opipljivih artefakata, pružaju i novi Muzej krapinskih neandertalaca u Hrvatskoj (www.mkn.mhz.hr) i stariji Muzej Neandertala u Nemačkoj (Museum und Neandertal: www.neanderthal.de). U nedostatku većeg broja predmeta koji bi na plastičan i zanimljiv način ukazali na epohalna otkrića sa ovih lokaliteta vezana za život u praistoriji i razvoj ljudske vrste (na oba veoma značajna lokaliteta je nađeno veoma malo osteoloških artefakata), pribeglo se izradi svojevrsne mešavine muzeja, vizitorskih centara i tematskih, naučnih parkova, u kojima se brojnim posetiocima na atraktivne načine, uz potpun doživljaj, prezentuju saznanja o događajima iz daleke prošlosti. Ilustrativan je primer i Muzeja kraljeva u danskom gradiću Jeling (www.natmus.dk/besoeg-museerne/kongernes-jelling/). Specifičan vizitorski centar, sa muzejskom postavkom i uslužnim prostorima tumači veliki značaj i vekovni razvoj obližnjeg lokaliteta na kome se pored novije crkve, izgrađene na mestu crkve iz ranog srednjeg veka, mogu videti dve velike kraljevske humke i kameni spomenici iz 10. stoleća nastali u vreme ozvaničenja Hrišćanstva među danskim vikinzima. Primer supstituta predstavlja i Kamengrad, odnosno Andrićgrad u Višegradu, podignut na ledini, sa ciljem da predstavlja dodatnu turističku ponudu za goste koji dolaze zbog Ćuprije na Drini, upisane 2007. godine na Listu svetske baštine, a koji u današnjem Višegradu ne mogu da da vide ostatke viševekovnog postojanja i razvoja stare kasabe kakvu je nobelovac Ivo Andrić opisao u svom čuvenom romanu.

37

2 BAŠTINA

2.1. BAŠTINA - NASLEĐE

Već smo naglasili da težište naše pažnje nije usmerena ka svim turističkim

resursima, već samo ka onim koji spadaju u kategoriju primarnih, odnosno osnovnih

turističkih resursa, koji su po svom nastanku prirodno-fiziografski i kulturno-istorijski, i

koje, pošto svojim postojanjem i atraktivnošću privlače turiste, nazivamo i turističkim

atrakcijama.

Pojmovi izneti u gornjem stavu, a obrađivani u prethodnim poglavljima

predstavljaju termine koji se prvenstveno koriste u ekonomiji. Međutim, savremeni

turizam, ne prekidajući veze koje od svog nastanka ima sa ovom strukom i naučnom

disciplinom, postaje multidiciplinarna oblast i sve više dodirnih tačaka ima sa drugim

strukama i naukama, kako tradicionalnim, tako i novijim, među koje spadaju i heritologija i

ekologija. Jedan od pojmova koje one koriste je i pojam baštine, odnosno nasleđa (en:

heritage). Zato je neophodno da razmotrimo veze koje ovaj pojam povezuju sa

tradicionalnim turističkim pojmovima kao što su resursi i atrakcije.

Mada po svom imenu heritologija predstavlja opštu teoriju baštine i bazirana je na upravljanju, očuvanju i prezentaciji svih njenih oblika, ipak je u praksi usmerena prevashodno prema kulturnoj baštini, dok se srodnim aktivnostima sa aspekta prirodne baštine bavi ekologija. Zbog čestog međusobnog sažimanja prirodne i kulturne baštine predmeti pažnje ove dve interdisciplinarne nauke (naučne discipline), kao i praksa kroz koju se one sprovode, su tesno povezani, prepliću se i upućuju aktere na stalnu međusobnu saradnju.

2.1.1. BAŠTINA

Tokom druge polovine prošloga, 20. veka u svetu je sazrela ideja o potrebi

evidencije, zaštite i prezentacije svih elemenata prošlosti prirode i čoveka koji su sačuvani

u savremenom svetu, odnosno svega onoga što je preuzeto od prethodnih generacija a što je

vredno čuvanja i prenošenje na naredne generacije. Shodno tome, reč je o svemu što je

vredno pažnje i sećanja. Naglasak na reči sve ukazuje da je spisak takvih objekata veoma

dug i da se oni razlikuju i po vrsti, i po načinu nastanka, i po obliku i po mestu gde se nalazi.

Ono što je zajedničko svim takvim objektima je pojam koji ih označava: heritage (engleski),

odnosno patrimoine / patrimonio (francuski i španski), koji se na srpski jezik prevodi i kao

baština i kao nasleđe, uz povremenu upotrebu tuđice patrimonijum.

38

Reči nasleđe i baština nisu potpuni sinonimi, budući da imaju različite korene, ali se

danas uglavnom koriste kako bi označili iste pojave. Reč baština vodi poreklo od

staroslovenske reči bašta čije je prvobitno značenje bilo otac. Vremenom ta reč menja

značenje i počinje da označava posed nasleđen po muškoj liniji, odnosno očevinu. Budući

da se u ruralnom, patrijarhalnom srpskom društvu uglavnom nasleđivala obradiva zemlja,

taj pojam počinje da se vezuje za nju. Svojevrsnu paralelu našoj reči baština predstavljaju

pomenute francuska i španska reč: patrimoine i patrimonio, nastale od latinske reči pater –

otac, ali i slovenačka reč dediščina (slični oblici se sređu i u Poljskom, Češkom i Slovačkom

jeziku: dziedzictwo, dědictví, dedičstva).

Baština: očevina, ili ono mjesto gdje se ko rodio (Karadžić, V.S., Srpski riječnik, Nolit, Beograd,1852/1969) Baština: (1) sve što je nasleđeno od oca ili predaka, nasleđe, nasledstvo, dedovina, očevina; (a) zemlja i materijalna dobra uopšte; (b) nasleđena duhovna dobra, duhovne i telesne osobine; (2) posed, nepokretno dobro, imanje; (3) pravo sopstvenosti na nepokretnu imovinu; (4) rodni kraj, zavičaj; (5) obradivo zemljište (Rečnik srpskog književnog i narodnog jezika, Beograd, SANU, 1996)

U naučnim teorijama u Srbiji se sve češće sreću rasprave o ispravnosti korišćenja pojma baština i favorizuje se pojam nasleđe. Pobornici upotrebe pojma nasleđe zastupaju stavove da je baština anahronizam, koji se početkom 21. veka „vratio u modu“, a koji uz to nije „rodno korektan“ jer izvorno predstavlja nasleđivanje po muškoj liniji: bašta – otac = baština, očevina (Gavrilović Lj., 2010; Popadić M., 2010). Međutim pojam baština nije pojam koji se od početka 21. veka kao nekakvo „pomodarstvo“ ustalio na ovim prostorima kako bi zamenio reč nasleđe, budući da je upotrebljen još 1974. godine prilikom ratifikacije jedne veoma značajne međunarodne konvencije koja je zvanično prevedena kao Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage). Sa druge strane, kada je reč o kritici sa stanovišta „rodne korektnosti“ stiče se utisak da je upravo tu reč o nama svojstvenom nategnutom „pomodarstvu“, tim pre ako se ima u vidu da se u originalnim nazivima pomenute konvencije, na ostala dva jezika koja UNESKO zvanično koristi pored Engleskog (francuski i Španski) upotrebljavaju pojmovi patrimoine i patrimoni (Francuski i španski naziv pomenute konvencije je: Convention concernant la protection du patrimoine mondial culturel et naturel; Convención sobre la protección del patrimonio mundial, cultural y natura), a te reči se nalaze i na zvaničnom logou kojim se obeležava Svetska baština.

Logo kojim se obeležava svetska baština simbolizuje čvrstu, neraskidivu povezanost prirodne baštine (spoljni krug) i kulturne baštine (unutrašnji kvadrat)

Pojam i definicija baštine

Evoluirajući od svog izvornog značanja ka pojmu nasleđa, reč baština je dobila i

dodatno dublje značenje. U tim proširenim kontekstima pojam baština ne označava svako

nasleđe, već vrednosti, fizičke, duhovne, prirodne, kulturne i istorijske, koje su preci

stvarali a koje nasleđuju (baštine) potomci (baštinici), i koje je zbog značaja neophodno

sačuvati za potomstvo. Tako baština predstavlja prirodna, istorijska i kulturna dostignuća

određenog područja.

39

Kao i kada je reč o drugim pojmova i za baštinu postoje različite definicije. Ovde

ćemo navedi samo dve: definiciju teoretičara baštine Ive Maroevića i definiciju UNESKO-a.

Prema Maroeviću (Maroević I., 1993) baština, odnosno nasleđe je realni predmet

koji svojim materijalom i oblikom dokumentuje realnost u kojoj je nastao, u kojoj je

korišćen, sa kojom je prenet u sadašnjost; baština sadrži kompleksne informacione slojeve

kojima komunicira poruke prošlosti u sadašnjost i čuva ih za budućnost.

Prema UNESKO-voj definiciji baština je sve ono što je nasleđeno od prošlih

generacija, što se održava u sadašnjosti, i što će se podariti za dobrobit budućih generacija.

Kulturna i prirodna baština su i nezamenjivi izvori života i nadahnuća. To su mesta poput

jedinstvene i raznovrsne divljine istočne Afrike, Velike piramide u Egiptu, Velikog koralnog

grebena u Australiji i barokne katedrale Latinske Amerike. Sve što čini nasleđe naše planete

(http://whc.unesco.org/en/about/).

Navedene definicije ukazuju na širok spektar raznovrsnih objekata koji predstavljaju baštinu. Na raznovrsnost baštine slikovito ukazuje i ilustracije iz UNESCO-vih uputstava za prepoznavanje baštinskih objekata namenjenih lokalnoj upravi afričkih zemalja. Tu je, na primeru jednog zamišljenog pejzaža, prezentovano šta sve predstavlja baštinu. Pored prirodnih elemenata, kao što su reka, vodopad, prašuma, stene i planinski vrhovi, tu se nalaze i naselja, kako velika, moderna, gradska, tako i manja, tradicionalna, ali i zabačena prašumska sela. Pojedinačni elementi koji se nalaze u naseljima i van njih, kao što su arheološki ostaci staroga hrama, crkva i palata, specifični arhitektonski i urbanistički elementi, takođe predstavljaju baštinu, kao i mesta svakodnevnog okupljanja i mesta gde se održavaju tradicionalne manifestacije. U baštinu spadaju i te manifestacije, tradicionalni način života u celini, ukjučujući i obradu zemlje, proizvodnju hrane i drugih potrepština, načini transporta, ali i verovanja, sveta mesta i sl.

PRIMERI BAŠTINE Prema:

Cultural Heritage & Local Development – A guide for African Local Goverments, UNESCO

Sve je to nasleđe, odnosno baština, ali i primarni turistički resursi – atrakcije.

40

Podele baštine

Kako pokazuje navedeni ilustrativni primer jednog zamišljenog, ali relativno

ograničenog krajolika, u baštinu spadaju brojni, raznorodni objekti, i oni mogu da se

klasifikuje na različite načine. Ovde ćemo prezentovati samo dve podele: operativnu, trojnu

podelu Pitera Hauarda i opštu podelu po poreklu, odnosno nastanku, po UNESCO-u.

Hauard predlaže tri različita kriterijuma za podelu baštine. To su podele:

- prema vrsti,

- prema personalnom značaju, i

- prema geografskom opsegu značaja.

Prema vrsti baština se deli na:

- prirodne elemente, odnosno prirodnu baštinu,

- krajolik – okruženje – pejzaž (prema Evropskoj konvenciji o pejzažima, pejzaž

je određeno područje viđeno ljudskim okom, čiji karakter predstavlja rezultat delovanja

i interakcije prirodnih i/ili ljudskih faktora /Mnemosine, 2004/, tako da može da

objedinjuje i prirodnu i kulturnu baštinu),

- spomenike preostale iz prošlih vremena,

- artefakte, odnosno različite predmete nastale kao proizvod ljudskih ruku,

- aktivnosti ljudi, koje su prenete iz prošlosti, i upražnjavaju se i danas (tradicija,

tradicionalne manifestacije),

- ljude (znamenite ličnosti), i

- mesta (značajna mesta, mesta događaja).

HAUARDOVA „BAŠTINSKA KOCKA“

(Howard P., 2003)

Hauardova podela (Howard P.,

2003) se grafički može predstaviti i u

vidu „baštinske kocke“ (Heritage

cube) gde se na tri strane kocke

prikazuju posebni pristupi, odnosno

kriterijumi podele.

Kako je već naglašeno, baština predstavlja ono nasleđe koje po različitim

kriterijumima ima nekog značaja zbog koga je vredno pažnje, čuvanja, sećanja i prenošenja

na naredne generacije (baštinjenje baštine) što ukazuje na izvesnu selektivnost. Ta

selektivnost predstavlja osnovu za naredne podele baštine, po personalnosti i po

geografskom opsegu značaja.

41

Po personalnosti značaja baština se deli na baštinu značajnu

- za vlasnika/e,

- za pripadnike užeg okruženja (insajdere),

- za posetioce,

- za državnu upravu i

- za akademske krugove.

Polazeći od stanovišta da baština obuhvata jedinstvena prirodna, istorijska i

kulturna dostignuća određenog područja i ljudi koji žive na njemu, kao i da njen značaj

može da prevazilazi konkretno područje na kome je nastala i ostala sačuvana i zajednicu

koja živi na tom području, po geografskom opsegu značaja, baština se, bez obzira gde se

nalazi, deli na:

- svetsku,

- kontinentalnu (u našem slučaju Evropsku),

- nacionalnu (Srpsku),

- regionalnu,

- lokalnu i

- porodičnu.

Porodična baština predstavlja lične memorabilije, artefakte i sećanja, ali i privatne

rituale i običaje užeg kruga ljudi, okupljenih oko jedne ili više srodnih porodica. Lokalna

baština je značajna za jednu lokalnu zajednicu (selo, grad), a regionalna za više njih,

uglavnom povezanih, a nacionalna za državu. Kontinentalna baština je od značaja za jedan

kontinent, dok je svetska baština nasledje značajno za ceo svet, bez obzira na prirodu i

poreklo.

Što se tiče opšte podele, to je podela po poreklu, odnosno po nastanku. Shodno ovoj

podeli baština se, kao i resursi i turističke atrakcije, deli na prirodnu i kulturnu. Ovakva

podela je zastupljena i u operativnim dokumentima Organizacije ujedinjenih nacija za

prosvetu, nauku i kulturu (United nations educational, scientific, and cultural organization –

UNESCO: http://portal.unesco.org).

Prirodna baština

Prirodna baština (Natural heritage) je zbir elemenata biodiverziteta i geodiverziteta,

nasleđenih od prošlih generacija, što se održava u sadašnjosti, i što će se podariti za

dobrobit budućih generacija.

Ova definicija ukazuje na opštu podelu prirodne baštine, prema vrsti materijala, na:

- biodiverzitet i

- geodiverzitet.

U biodiverzitete spadaju flora, fanuna i ekosistem (biljni i životinjski svet).

U geodiverzitet spadaju različiti geološki elementi: minerološki, geomorfološki,

paleontološki, itd.

Sa druge strane, nevezano na podelu na biodiverzitet i geodiverzitet, a prema Konvenciji

o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine (Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori, br.

56/74) prirodna baština se svrstava u tri različite grupe, a svakoj od njih mogu da

pripadaju objekti iz jedne ili obe navedene vrste. To su:

42

1) spomenici prirode koji se sastoje od fizičkih ili bioloških formacija ili skupina tih

formacija, a koji imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa estetske ili naučne tačke gledišta;

2) habitati (staništa) ugroženih biljnih i/ili životinjskih vrsta, odnosno geološke i

fiziografske formacije i tačno određene zone koje predstavljaju staništa ugroženih vrsta

životinja i biljaka od izuzetne univerzalne vrednosti sa naučne i konzervatorske tačke

gledišta;

3) znamenita mesta prirode ili tačno određene prirodne zone koje imaju izuzetnu

univerzalnu vrednost sa tačke gledišta nauke, konzervacije ili prirodnih lepota.

Kulturna baština: podela i materijalna kulturna baština

Kulturnu baštinu (Cultural heritage) prema opštim stavovima UNESCO-a

(http://portal.unesco.org), čini veoma širok spektar nasleđa koje je nastalo delovanjem

čoveka a nasleđeno od prošlih generacija, što se održava u sadašnjosti, i što će se podariti

za dobrobit budućih generacija. U taj spektar spadaju: arheološka nalazišta, dela sa

spomeničkim i umetničkim svojstvima, prostorne kulturno-istorijske celine, znamenita

mesta i spomen obeležja, folklorno nasleđe, verovanja, jezici, kulturne manifestacije, usta-

nove kulture sa svojim aktivnostima, kulturni pejzaži, kulturne rute, tradicionalna medicin-

a, podvodno kulturno nasleđe, dokumentaciono nasleđe, muzika, pesma i literatura.

Baština može da bude i skoro ceo grad, kao što je to istorijski centar Rima sa širim okruženjem, zatim jedan, veći ili manji, deo grada, poput istorijskog jezgra Firence i Velikog trga u Briselu, celo tradicionalno selo poput Vlkolineca u Slovačkoj, ili samo jedna građevina, kao katedrala u Modeni. Sa druge strane, tu spadaju i manja (nemonumentalna) dela sa umetničkim svojstvima (muzealije), dokumentarna građa (arhivalije), literatura, kao i ustanove kulture sa svojim delatnostima, zbirkama baštine i pojedinačnim artefaktima.

Prema osnovnoj podeli zasnovanoj na vrsti materijala kulturna baština se deli na:

- pokretnu materijalnu kulturnu baštinu,

- nepokretnu materijalnu kulturnu baštinu i

- nematerijalnu kulturnu baštinu.

Pokretnu materijalnu baštinu čine raznovrsni fizički ostaci iz prošlosti koji mogu da

se izmeste, čuvaju i izlažu van mesta prvobitnog nastanka, uglavnom u različitim

muzejskim fondovima (in fondo). Shodno tome dalja podela nepokretne kulturne baštine je

tema internog zakonodavstva, ali u osnovi ona se deli na arhivalije (arhivski materijal) i

muzealije (muzejski materijal) koje dodatno mogu da se klasifikuju na različite načine,

zavisno od zakonske prakse konkretne države. Jedna od najosnovnih podela je na muzealije

istorijskih zbirki (oružje i vojna oprema, fotografije, lični predmeti, zastave, pečati...),

muzealije umetničkih zbirki (različita umetnička dela), muzealije etnoloških zbirki

(upotrebni i ukrasni predmeti nastali svakodnevnim aktivnim životom ljudi), muzealije

arheoloških zbirki, muzealije zbirki nauke i tehnike, muzealije prirodnjačkih zbirki, i sl.

U nepokretnu materijalnu kulturnu baštinu spadaju fizički ostaci iz prošlosti koji se

čuvaju i izlažu isključivo na mestu nastanka (in citu). Celokupan proces čuvanja i

prezentovanja baštine na mestu njenog nastanka se naziva integralna zaštita.

Integralna zaštita podrazumeva da se kulturna baština štiti i prezentuje na mestu na kome se nalazi, na kome je pronađena i nastala. Taj proces podrazumeva zaštitu ne samo

43

konkretne baštine, već i njenog šireg okruženja (baština se štiti zajedno – integralno, sa okruženjem). Time se doprinosi povećanju autentičnosti, pošto baština, zajedno sa svojim okruženjem čini neodvojivu celinu, što predstavlja i dodatni potencijal za razvoj različitih vidova turizma.

Prema Konvenciji o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine (Službeni list SFRJ -

Međunarodni ugovori, br. 56/74) nepokretna kulturna baština se svrstava u sledeće tri

grupe:

1) spomenici u koje spadaju: arhitektonska dela, dela monumentalne skulpture i

slikarstva, arheološki elementi ili strukture, natpisi, pećinska staništa i kombinacija više

odlika koje poseduju izuzetne vrednosti sa stanovišta istorije, umetnosti, ili nauke;

2) grupna zdanja, odnosno spomeničke celine u koje spadaju: grupe razdvojenih ili

povezanih građevina koje zbog svoje arhitekture, homogenosti ili položaja u predelu

poseduju izuzetnu vrednost;

3) znamenita mesta, odnosno spomenička područja, u koje spadaju: dela ljudskih ruku ili

kombinovana dela ljudskih ruku i prirode, kao i zone poput arheoloških nalazišta, koja su

od izuzetnog značaja sa istorijske, estetske i etnološke ili antropološke tačke gledišta.

Nematerijalna kulturna baština

Nematerijalna kulturna baština (Intangible cultural heritage) se sastoji od nefizičkih

aspekata određene kulture, odnosno društvenih običaja nastalih tokom istorijskog razvoja

konkretne društvene zajednice. Prema Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog

nasleđa (Službeni glasnik RS, Međunarodni ugovori, br. 1/2010), nematerijalno kulturno

nasleđe predstavlja „prakse, prikaze, izraze, znanja, veštine, kao i instrumente, predmete,

artefakte i kulturne prostore koji su s njima povezani – koje zajednice, grupe i, u pojedinim

slučajevima, pojedinci, prepoznaju kao deo svog kulturnog nasleđa. Ovakvo nematerijalno

kulturno nasleđe, koje se prenosi s generacije na generaciju, zajednice i grupe iznova

stvaraju, u zavisnosti od njihovog okruženja, njihove interakcije sa prirodom i njihove

istorije, pružajući im osećaj identiteta i kontinuiteta, i na taj način promovišući poštovanje

prema kulturnoj raznolikosti i ljudskoj kreativnosti“.

Prema pomenutoj Konvenciji nematerijalno kulturno nasleđe se naročito ispoljava u

sledećim oblastima:

1) u usmenim tradicijama i izrazima, uključujući i jezik kao nosioca nematerijalnog

kulturnog nasleđa;

2) u izvođačkim umetnostima;

3) u društvenim običajima, ritualima i svečanim događajima;

4) u znanjima i običajima koji se tiču prirode i svemira;

5) u veštinama vezanim za tradicionalne zanate.

44

OPŠTI PREGLED PODELE BAŠTINE

Kulturna baština

Materijalna Pokretna

- Arhivalije - Muzealije

- Spomenici - Grupna zdanja - Znamenita mesta

arheološka nalazišta, dela s-a spomeničkim i umetnič-kim svojstvima, prostorne kulturno-istorijske celine, znamenita mesta i spomen obeležja, kulturne manife-stacije, ustanove kulture sa svojim aktivnostima, k-ulturni pejzaži, kulturne rute, podvodno kulturno nasleđe, dokumentaciono nasleđe, literatura ...

Nepokretna

Nematerijalna - Usmene tradicije - Izvođačke umetnosti - Društveni običaji - Znanja o prirodi - Tradicionalni zanati

folklorno nasleđe, verovan-ja, jezici, tradicionalna me-dicina, muzika i pesma ...

Prirodna baština

Biodiverzitet

- Spomenici prirode - Habitati ugroženih biljnih i životinjskih vrsta - Znamenita mesta prirode ili tačno određene prirodne zone

fizičke formacije, biološke formacije, staništa ugroženih biljnih i/ili životinjskih vrsta

Geodiverzitet

2.1.2. MEĐUNARODNI PROPISI, ORGANIZACIJE I LISTE

Kako bi se uspešno sprovodili poslovi registracije i, uz obezbeđenje međunarodne

saradnje i pomoći vodila briga o svetskoj baštini, ali i uspostavili osnovni standardi za brigu

o njoj na nižim nivoima UNESCO je 1972. godine doneo već pomenutu Konvenciju o zaštiti

svetske kulturne i prirodne i baštine (Službeni list SFRJ, Međunarodni ugovori, br. 56/74) a

više od tri decenije kasnije, 2003. godine, i Konvenciju o očuvanju nematerijalnog kulturnog

nasleđa (Službeni glasnik RS, Međunarodni ugovori, br. 1/2010). Na osnovu tih konvencija

osnovana su odgovarajuća tela UNESCO-a koja pored drugih poslova vode i ažuriraju liste

baštine, i to:

- Listu svetske prirodne i kulturne baštine, i

- Listu nematerijalne baštine

Lista svetske prirodne i kulturne baštine

Neposredno po donošenju Konvenciju o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine

pri UNESCO-u je osnovan stalni međuvladin Komitet za svetsku baštinu (UNESCO The World

Heritage Committee - http://whc.unesco.org). Njegov primarni zadatak je da na osnovu

45

predloga država potpisnica Konvencije ustanovi, vodi evidenciju, ažurira i revidira Listu

svetske baštine (http://whc.unesco.org/en/list/). Upis u ovu listu, odnosno proglašavanje

konkrenog nasleđa svetskom kulturnom baštinom se obavlja na osnovu argumentovanog

predloga države potpisnice Konvencije, ali tek ako Komitet ustanovi da predloženi

baštinski subjekt ima izuzetnu univerzalnu vrednost. Izuzetna univerzalna vrednost, kao

osnova za proglašenje, odnosno upis, se definiše na osnovu sledećih kriterijuma koje

baština mora da ispuni:

- da predstavlja remek delo ljudskog kreativnog genija;

- da prezentuje značajnu razmenu ljudskih vrednosti o dešavanjima u arhitekturi,

tehnologiji, spomeničkoj umetnosti, urbanizmu ili uređenju okruženja;

- da sadrži jedinstveno ili barem izuzetno svedočanstvo kulturne tradicije ili

civilizacije;

- da bude izuzetan primer građevinskog objekta, arhitektonske ili tehnološke celine

ili pejzaža koji ilustruje značajne periode istorije;

- da bude izuzetan primer tradicionalnog ljudskog naselja, korišćenju zemljišta, ili

ljudske interakcije sa okruženjem, posebno ako je postala ranjiva pod uticajem nepovratne

promene;

- da bude direktno ili opipljivo povezana sa događajima, živom tradicijom, sa

idejama, ili verovanja, sa umetničkim i književnim delima od izuzetnog univerzalnog

značaja;

- da sadrži izuzetne prirodne pojave, prirodne lepote i estetski značaja;

- da je istaknuti primer važne etape u razvoju planete, svedočanstvo značajnih

geoloških procesa, ili značajanih geomorfiloških ili fiziografskih funkcija;

- da predstavlja istaknuti primer ekoloških i bioloških procesa u evoluciji i razvoju

sistema prirode;

- da sadrži značajna staništa za očuvanje biološke raznovrsnosti, uključujući i

ugrožene vrste.

Do kraja 2013. godine 190 država je potpisalo Konvenciju o zaštiti prirodne i

kulturne baštine. Tada se na Listi svetske baštine (http://whc.unesco.org/en/list) nalazio

981 baštinski subjekt iz 160 različitih država. Od navedenog broja 759 baštinskih subjekata

je spadalo u kulturnu, a 193 u prirodu baštinu, dok je njih 29 imalo mešovita svojstva i

prirodne i kulturne baštine.

Na Listi svetske baštine, u kategoriji kulturne baštine, nalaze se najčuveniji spomenici kulture kao što su egipatske piramide, indijski Tadž Mahal, Trg Duomo sa krivim tornjem u Pizi, Stounhendž, atinski Akropolj, francuska dolina Loare sa svojim zamkovima, antički akvadukt kod Nima u Francuskoj (Pont du Gare), rimski antički park Tivoli, istorijski centar Istambula, ali i zgrada Sidnejske opere sagrađena 1973. godine, kao i stotine drugih više ili manje poznatih spomenika.

U kategoriju spomenika prirode spadaju vulkan Etna, ali i skoro (tokom 60tih godina 20. veka) nastalo vulkansko ostrvo Sursej pored Islanda, koralni grebeni u Belidzeu, geološke formacije u Kapadokiji, američki nacionalni parkovi Jelouston i Veliki kanjon i mnoga druga prirodna dobra.

U praksi, na terenu koji sadrži bilo prirodnu, bilo kulturnu svetsku baštinu, često se susreće i drugi oblik baštine. Tako se egipatske piramide nalaze u atraktivnom pustinjskom okruženju; prirodno okruženje dvoraca u dolini Loare je takođe atraktivno, kao i kanjon koji premošćava akvadukt (Pont du Gard) kod Nima. Baštinu predstavlja i sama pećina

46

Altamira u Španiji, a ne samo praistorijski crteži u njoj. Sa druge strane, unutar celina koje su na listu svetske baštine dospele na osnovu svojih prirodnih karakteristika, nalaze se elementi od velikog kulturnog značaja. Američki nacionalni park Veliki kanjon obiluje arheološkim lokalitetima sa dragocenim svedočanstvima o više hiljada godina dugom životu prastanovnika Amerike na tim prostorima. Tu se nalaze i staništa indijanaca uklesana u stene, ali i različiti artefakti izloženi u muzeju unutar parka. Slični sadržaji se nalaze i u Jeloustonu, kao i u drugim nacionalnim parkovima u SAD. Međutim, nemaju svi ti dodati baštinski elementi karakter univerzalne svetske vrednosti. Zato je u navedenim slučajevima jedan element (prirodni ili kulturni) prepoznat kao svetska baština i stavljen na listu, dok drugi element ima lokalni, regionalni ili nacionalni značaj. Sa druge strane, u slučaja kada se proceni da i prirodni i kulturni elementi baštine u okviru jedne celine imaju izuzetnu univerzalnu vrednost, tada se registruju kao svetska baština sa mešovitim svojstvima. Između ostaloga tu spadaju geološke formacije sa manastirma na Meteorima (Grčka), poluostrvo Atos sa Svetogorskim manastirima (Grčka), zatim Goreme i Pamukale u Turskoj sa svojim neobičnim geološkim formacijama i značajnim arheološkim lokalitetima (Kameni grad i Hierapolis) u njihovom okruženju, kao i britanski vulkanski arhipelag St. Kilda.

Navedeni primeri direktno ukazuju na već naglašeno često prožimanje prirodne i kulturne baštine zbog čega je u praksi ponekad veoma teško, pa i nemoguće odrediti jasne granice između redmeta interesovanja heritolog je i ekologije.

Još jedan od zanimljivih objekata na listi svetske baštine je muzejsko – arhitektonski kompleks Muzejsko ostrvo u Berlinu (Museumsinsel - Museum Island). Na ovom rečnom ostrvu, u periodu od 1824. do 1930. godine sagrađeno je pet različitih nacionalnih muzeja Nemačke. Pored velikog značaja zbirki koje se čuvaju i izlažu u ovim muzejima, glavni značaj, zbog koga je Muzejsko ostrvo i proglašeno za svetsku kulturnu baštinu, ima arhitetkura muzejskih zdanja, mostova koja vode ka njemu i okolnog eksterijera.

Pored kategorija prirodne, kulturne i baštine sa mešovitim svojstvima, na lista

svetske baštine postoji još jedna kategorija – ugrožena baština. U toj kategorije se na kraju

2013. godine nalazilo 44 subjekta. To su značajni baštinski subjekti čiji je opstanak u

opasnosti, iz različitih razloga kao što su: rat, nebriga, ali i neplanski razvoj okruženja. Cilj

uvođenja ove kategorije je da se ugroženom području omogući međunarodna pomoć da bi

se opasnost uklonila. Reč je uglavnom o subjektima sa teritorije trećega sveta (Afrika, Azija,

Latinska Amerika) i ratom pogođenih područja, ali se na ovom spisku nalazi i Liverpulska

luka, nacionalni park Everglades na Floridi, kao i srpski manastiri sa Kosova i Metohije.

Kada se određena baština nađe na Listi svetske baštine postaju neprihvatljive sve

aktivnosti koje mogu da umanje njenu univerzalnu vrednost i autentičnost. Shodno tome

baština može biti izbrisana sa Liste svetske baštine u slučaju da:

- zaštićeno područje pretrpi oštećenja koja su uništila vrednost zbog koje je mesto upisano

na Listu svetske baštine, ili

- ako je kvalitet područja Svetskog nasleđa ugrožen od strane čoveka, a korektivne mere

nisu preduzete u zadanom vremenskom roku,.

Sa liste svetske baštine izbrisan je Drezdenski deo doline reke Elbe. Ovaj kulturni krajolik (pejzaž, predeo) koji čini skup građevina u Drezdenu nastalih od 16. do 19. veka je proglašena za svetsku kulturnu baštinu na osnovu istorijskog značaja i izgleda, međutim, skorija izgradnja modernog mosta Waldschlösschen je, kako je ocenjeno, nepovratno ugrozila izuzetne univerzalne vrednosi kulturnog krajolika, zbog čega je ova istorijska celina 2009. godine izbrisana sa liste svetske kulturne baštine.

Slično se dogodilo i sa Omanskim nacionalnim parkom, staništem arapskih belih

47

oriks antilopa. Odlukom države drastično je smanjena površina zaštićenog područja, što je dovelo do krivolova a time i do smanjenja broja antilopa, čime je oblast izgubila univerzalni svetski značaj.

Srbija je, kao sastavni deo Jugoslavije, Konvenciju o zaštiti svetske kulturne i prirodne

i baštine ratifikovala dve godine po njenom donošenju, 1974. godine. Na kraju 2013.

godine, na listi svetske baštine, i to u podkategoriji kulturne baštine, nalaze se i četiri

baštinska subjekta iz Srbije. To su, kao jedna celina, srednjovekovni kompleski kod Novog

Pazara koji se sastoji od dva različita elementa: tvrđave Stari Ras i manastira Sopoćani. Oni

su na listu upisani 1979. godine. Pet godina kasnije, 1984. manastir Studenica takođe

postaje deo svetske kulturne baštine, a 2007. godine na listu svetske baštine je upisana i

rimska carska palata Felix Romulijana, sa lokaliteta Gamzigrad kod Zaječara. Tri godine pre

toga (2004.) srpski srednjovekovni manastiri na Kosovu i Metohiji: Visoki Dečani, Pećka

patrijaršija, Bogorodica Ljeviška i Gračanica, kao jedna celina, registrovani su na popisu

ugrožene baštine.

Pored vođenja procedure upisa i evidencije liste svetske baštine Komitet za svetsku

baštinu ima i dodatne logističke zadatke. Oni se baziraju na koordinaciji međunarodne

pomoći i saradnje, ali i na uspostavljanja osnovnih standarda brige za baštinu u svim

državama potpisnicama. To se odnosi na baštinu u celini, a ne samo na onu koja se nalazi

na Listi svetske baštine. Tako je na osnovu Konvencije svaka država potpisnica obavezna:

- da donese svoje nacionalne propise o brizi prema baštini,

- da vodi i stalno ažurira spiskove nasleđa prisutnog na njenoj teritoriji, kao i

- da osnuje nacionalne stručno - naučne institucije čiji je posao permanentno

očuvanje nasleđa.

Zadatak nacionalnih institucija je da utvrde i evidentiraju baštinu koja se nalaze na

teritoriji države, a potom da dalje aktivnosti sprovode u četiri osnovna smera:

- ka zaštiti,

- ka naučno-tehničkom izučavanju,

- ka popularizaciji, i

- ka prenošenje budućim generacijama.

Ovim odredbama države potpisnice Konvencije su u obavezi da se brinu o evidenciji,

zaštiti, popularizaciji i prezentaciji baštine sa svoje teritorije, bez obzira da su njene

vrednosti međunarodne, nacionalne ili lokalne i/ili regionalne. Što se tiče svetske baštine,

briga UNESCO-vog Komiteta za svetsku baštinu, ne negira dodatne obaveze koje imaju

nacionalne institucije.

O kulturnoj baštini Engleske centralnu brigu, koja podrazumeva i izradu liste nacionalne baštine, preuzela je državna agencija English Heritage: www.english-heritage.org.uk.

Lista nematerijalne baštine

Početkom sedamdesetih godina prošloga veka, kada je doneta Konvencije o zaštiti

svetske kulturne i prirodne i baštine, još uvek nije bio prepoznat veliki značaj koji ima

nematerijalna kulturna baština, kao ni opasnost od ubrzanog nestajanja mnogih nefizičkih

aspekata različitih kultura. U međuvremenu izgrađena je svest o njenom značaju i

potrebama očuvanja i popularizacije, a uočeno je i da je u procesu opšte globalizacije

nematerijalnu baštinu često teže sačuvati nego materijalnu. Zato je 2003. godine UNESKO

48

doneo još jednu međunarodnu konvenciju, koja je formalno nezavisnu od prethodne, ali je

faktički dopunjuje i dodatno jača univerzalni sistem zaštite baštine. To je Konvencija o

očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa (Službeni glasnik RS, Međunarodni ugovori, br.

1/2010).

U navedenom naslovu nove konvencije uočava se promena termina baština u termin

nasleđe (Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine : Konvencije o očuvanju

nematerijalnog kulturnog nasleđa). Međutim, u originalnim nazivima ovih konvencija, na

tri zvanična jezika UNESKO-a (Engleski, Francuski i Španski) te razlike nema.

- Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage

- Convention concernant la protection du patrimoine mondial culturel et naturel

- Convención sobre la protección del patrimonio mundial, cultural y natura

---------------

- Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage

- Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immaterial

- Convención para la salvaguardia del patrimonio cultural inmaterial

Do razlike uočene u srpskom prevodu dolazi zbog već opisanih modernističkih težnji za

rodnom korektnošću po svaku cenu.

Na osnovu odredbi ove Konvencije osnovan je međunarodni Komitet za očuvanje

nematerijalnog kulturnog nasleđa (UNESCO Committee for the Safeguarding of the Intangible

Cultural Heritage /www.unesco.org/culture/ich/). Njegov zadatak je da vodi Listu objekata

nematerijalne baštine. Pored vođenja liste zadaci Komiteta su:

- očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa,

- poštovanje nematerijalnog kulturnog nasleđa zajednica, grupa i pojedinaca,

- podizanje svesti na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou o značaju

nematerijalnog kulturnog nasleđa.

Kao i kada je reč o materijalnoj baštini, svaka država potpisnica ove Konvencije se

obavezala da će donete svoje nacionalne propise, da će voditi i stalno ažurirati spiskove

nematerijalnog kulturnog nasleđa prisutnog na njenoj teritoriji, i da će, radi realizacije tih

obaveza osnovati kompetentna tela za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa.

Lista nematerijalne kulturne baštine je počela da se vodi pet godina posle donošenja

Konvencije (www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00559), i od 2008 do kraja

2013. na njoj se našlo 327 nematerijalnih baštinskih subjekata.

Srbija je ovu Konvenciju ratifikovala tek 2010. godine i do kraja 2013. još ni jedno

nematerijalno nasleđe sa njenog tla nije registrovana. Za to vreme susedi iz Hrvatske su

uspeli da se ratifijuje različito nasleđe sa njihovih prostora. Tako je na listi upisano ojkanje,

kao svojevrsno dvoglasno pevanje iz dalmatinskog zaleđa, kao i klapno pevanje, gluvo kolo,

bećarac, ali i Sinjska alka, pravljenje liciderskih srca i specifičnih dečjih drvenih igračaka. Sa

druge strane, pored niza drugih nematerijalnih dobara, Italija je registrovala i tradicionalne

načine izrade violina u Kremoni, Belgija narodne tradicinalne marševe iz sela Entre-

Sambre-et-Maas, Bugarska običaj obrednog hodanja po žaru, a Kinezi pekinšku operu, kao

49

svojevrstan umetnički performans koji uključuje pevanje, recitovanje, glumu i borilačke

veštine.

Neki od pobrojanih oblika zaštićenog nematerijalnoh nasleđa nisu karakteristični

samo za zemlje koje su ih registrovale, kao na primer: bećarac, gluvo kolo i izrada

liciderskih srca, jer se ove veštine sreću i u drugim državama. Reč je o administrativnom

prioritetu registracije od strane onih zemalja koje su ih prve obradile i predložile za

stavljanje na listu. Međutim, poštujući činjenicu da su mnogi običaji vezani za više različitih

država, čin prve registracije ne daje licencno pravo zemljama koje su ih prve registrovale.

Uz dalju dokumentarističku obradu ista nematerijalna baština može biti priznata kao

karakteristika i drugih država. Tako je već sada sokolarenje, stara a i dalje živa lovčka

delatnost, zvanično priznata za zajedničku nematerijalnu baštinu Arapskih Emirata, Belgije,

Austrije, Češke, Francuske, Mađarske, Koreje, Mongolije, Maroka, Katara, Saudijske Arabije,

Španije i Sirije. Slično je i sa mediteranskom kuhinjom, koja je zaštićena kao skup veština,

znanja, prakse i tradicije, od obrade hrane, preko njene završne pripreme, do aranžiranja

stola, zajedničkih za Španiju, Italiju, Grčku i Maroko. A Gule Vamkulu, afrički tajni kult, koji

uz niz drugih obreda uključujuje i ritualni ples, je zajednička baština Malavije, Zambije i

Mozambika.

Drugi UNESCO-vi organi i njihova dokumenta

Radi sveobuhvatnije brige o baštini, UNESCO je učestvovao u osnivanju niza

nezavisnih i zavisnih partnerskih organizacija i programa formiranih sa ciljem da se bave

poslovima zaštine, prezentacije i popularizacije baštine, kao što su: Međunarodni savez za

zaštitu prirode, Međunarodni savet muzeja, Međunarodni savet za spomenike i značajna

mesta, Međunarodni centar za proučavanje, zaštitu i restauraciju kulturnih dobara i

Memorija sveta.

Međunarodni savez za zaštitu prirode (International Union for Conservation of

Nature; www.iucn.org), osnovan 1948. godine, sa sedištem u Glandu pored Ženeve, je prva

globalna međunarodna organizacija zaštite prirodnih resursa, koja svoju misiju ostvaruje

kroz naučna istraživanja, direktnu akciju i uticaj zasnovan na brojnom članstvu u koje

spade više od 1.200 vladinih i nevladinih organizacija iz celoga sveta.

Međunarodni savet muzeja (International Council og Museums; ICOM,

www.icom.museum) je osnovan 1946. godine sa ciljem unapređivanja rada muzeja kao

institucija, a time i unapređivanja poslova vezanih za zaštitu i prezentaciju pokretne

kulturne baštine koja se čuva u njihovim fondovima.

Jedan od akata koje je ICOM doneo, a koji je tesno vezan za odnose muzejske baštinske delatnosti i turizma je zajednička Deklaracija Međunarodnog saveta muzeja i Svetske fed-eracije prijatelja muzeja (World Federation of Friends of Museums - WFFM) o svetskom -održivom kulturnom turizmu iz 2007, sa vodećom devizom „Osnovni cilj svih uključenih u turizam mora da bude: uživati – ne uništavati“ (Sustainable Cultural Tourism: http://icom.museum, i www.museumsfriends.com).

Međunarodni centar za proučavanje, zaštitu i restauraciju kulturnih dobara

(International Centre for the Study of the Preservatioon and Restoration Cultural Property;

ICCROM; www.iccrom.org) osnovan je 1956. godine sa ciljem unapređenja metoda i

50

tehnika, i međunarodne razmene iskustava konzervacije i restauracije pokretne i

nepokretne kulturne baštine.

Međunarodni savet za spomenike i značajna mesta (International Council on

Monuments and Sites; ICOMOS; www.icomos.org) je osnovan 1964. godine sa zadatkom

proučavanja, zaštite i prezentacije nepokretne kulturne baštine.

ICOMOS je 1999. usvojio Povelju o kulturnom turizmu. Ova Povelja sugeriše dostizanje o-drživog razvoja, a insistira i na principima po kojima kulturna baština, pored fizičke i intelektualne dostupnosti, mora da bude i emocionalno dostupna. Naime, kada je reč o spomenicima kulture (ali i prirode) nije dovoljno samo da im se omogući poseta i viđenje (fizička dostupnost), kao ni da se posetiocima ponudi osnovna informacija o njima (intelektualna dostupnost), već da se učine i emocionalno dostupnim. To podrazumeva širok spektar savremenih vidova interpretacije sa ciljem da se u poseticima probude emocije i stvori doživljaj, kao viši nivo spoznaje. Uz to istovremeno, moraju da se poštuju i imperativi zaštite, što podrazumeva i stalnu procenu uticaja turističkih aktivnosti na sam-o nasleđe i njegovu okolinu kako bi se ono ne samo iskorišćavalo već i permanentno štiti-lo.

Memorija sveta - Svetsko sećanje (Memory of the World) nije organizacija, već

poseban, dugoročan projekat koji je tokom 90-tih godina prošloga veka pokrenuo UNESCO

sa zadatkom evidentiranja, čuvanja, prezentacije i popularizacije raznovrsnih kolekcija i

zbirki, filmske i literarne građe, arhivskih fondovi i slično. U okviru realizacije ovoga

projekta ustanovljena je i posebna Lista svetskog sećanja.

Internet adrese programa Svetskog sećanja i njegove liste registrovane baštine:

www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-

activities/memory-of-the-world/homepage/

www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-

activities/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-

heritage-page-1/

Pored navedenih organizacija i programa neophodno je da se pomenu i još neki od

akata koje je UNESCO usvojio. To su:

- Univerzalna deklaracija o kulturnim različitostima iz 2001,

- Konvencija o zaštiti podvodnog nasleđa iz 2001 i

- Konvencija o zaštiti i promociji različitosti kulturnih izraza, iz 2005.

http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001271/127160m.pdf www.unesco.org/culture/underwater/infokit_en www.unesco.org/new/en/culture/themes/cultural-diversity/diversity-of-cultural-expressions/the-convention/

Pored navedenih akata od velikog značaja je i Agendu 21 (www.agora21.org),

akcioni plan za održivi razvoj, usvojen je na Konferenciji Ujedinjenih nacija o zaštiti životne

sredine i razvoju u Rio de Žaneiru juna 1992. godine. Na osnovu ovog opšteg dokumenta

nastao je niz posebnih agendi, kako globalnih, međunarodnih, među kojima su i one vezane

za kulturu, ekologiju i turizam, tako i njima srodnih nacionalnih i lokalnih.

51

Evropska baština

Kako smo do sada videli o baštini sa izuzetnim univerzalnim vrednostima, značajnim

za ceo svet, uz države na čijoj teritoriji se ona nalazi, brinu i međunarodni komiteti

UNESCOa, a time i Ujedinjenih nacija, dok su brigu o nacinalnoj kao i lokalnoj i regionalnoj

baštini dužni da preuzmu državni i subrdžavni (gradovi, opštine, regioni, okruzi...) organi.

Što se tiče baštine koja je značajna za kontinente, o njoj brigu preuzimaju adekvatni

međudržavni organi sa konkretnih kontinenata.

Za zaštitu baštine na nivou Evrope zaduženo je Odeljenje Saveta Evrope za kulturu,

baštinu i diverzitete (Council of Europe, Department of Culture, Heritage and Diversity

/www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/) i njegov Savet za kulturu, baštinu i pejzaže

(Committee for Culture, Heritage and Landscape - CDCPP).

Pored više drugih odluka Ministarski komitet Saveta Evrope je 2003. godine usvojio i

Preporuke o promovisanju turizma u cilju unapređenja kulturnog nasleđa kao faktora

održivog razvoja (Mnemosyne, 2004). Njima je utvrđeno:

- da je suštinska vrednost kulturnog nasleđa veća od njegovog značaja za turizam,

- da je kulturni turizam samo jedan od vidova korišćenja nasleđa,

- da je zaštita nasleđa, u cilju da se ono u svom autentičnom obliku ostavi budućim

generacijama, apsolutni prioritet svih aktivnosti vezanih za baštinu i

- da nekontrolisan razvoj turizma nosi opasnost od kulturne uniformnosti i gubitka iden-

titeta.

Pored ovakvih ocena preporuke sadrže i mere dodatne odgovornosti i zaštite koje

očuvanje baštine određuju kao prioritet i postavljaju ga ispred njene uloge turističke

atrakcije.

Savet Evrope doneo i niz drugih dokumenata. Jedan od njih je i Bernska Konvencija o

očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa. Ciljevi ove konvencije su da se

očuvaju divlja flora i fauna i njihova prirodna staništa. Poseban naglasak je postavljen na

na ugrožene i osetljive vrste, sa ukazivanjem na značaj migratornih vrsta, čija zaštita

zahteva saradnju više država.

Berne Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/104.htm

U značajna evropska akta koja se bave tematikom zaštite i prezentacije baštine

spadaju i:

- Evropska konvencija o predelu / pejzažima

- Konvencija o zaštiti arhitektonskog nasleđa Evrope,

- Konvencija o zaštiti arheološkog nasleđa, kao i

- Preporuka o integralnoj zaštiti kultirnih pejzaža i

- Preporuka o merama promovisanja integralne zaštite istorijskih celina.(Mnemosyne,

2004; videti i: http://conventions.coe.int)

Osnovna suština, koja je zajednička svim pomenutim međunarodnim aktima, kada je reč o odnosu baštine i turizma, se sastoji u sledeća 4 imperativa: - proučavati baštinu - upoznavati najširu javnost sa njenim značajem - učiniti baštinu fizički, intelektualno, ali i emocionalno dostupnom, ali tako - da ona ne bude ugrožena već da bude sačuvana za buduća pokoljenja.

U Evropi postoje i različite organizacije koje se bave zaštitom baštine i udruživanjem

52

evropskih baštinskih institucija, kao što su Euronatur (www.euronatur.org), Europark (www.europarc.org), Europa Nostra (www.europanostra.org), Network of European Museum Organisations – NE MO (www.ne-mo.org), The European Association of Historic Towns and Regions (www.historic-towns.org)...

2.2. TRETMAN BAŠTINE U SRBIJI

Aktivnosti zaštite i unapređenja baštine u Republici Srbiji spadaju u ustavnu

kategoriju. Član 89. Ustava Republike Srbije nalaže: „Svako je dužan da čuva prirodne retkosti i

naučno, kulturno i istorijsko nasleđe, kao dobra od opšteg interesa, u skladu sa zakonom.”. U

istom članu je naglašeno i sledeće: „Posebna odgovornost za očuvanje nasleđa je na Republici

Srbiji, autonomnim pokrajinama i jedinicama lokalne samouprave”. Pored toga, članom 97. Ustav

nalaže da Republika Srbija uređuje i obezbeđuje i sistem u više oblasti među kojima su i

oblasti zaštite i unapređenja životne sredine, biljnog i životinjskog sveta, kulture i kulturnih

dobara (Službeni glasnik 98/2006).

Na osnovu Ustava doneto je više zakona i podzakonskih akata koji tretiraju ovu

materiju, a ključni resorni zakoni su: Zakon o zaštiti prirode (Službeni glasnik 36/2009 i

88/2010) i Zakon o kulturnim dobrima (Službeni glasnik 71/1994). Donošenjem ovih

zakona Srbija faktički ispunjava i obaveze preuzete potpisivanjem Konvencije o zaštiti

svetske kulturne i prirodne baštine koje nalažu da su zemlje potpisnice dužne da donesu

svoje nacionalne propise o brizi prema baštini i da ustanove konkretne stručno – naučne

pravne subjekte čiji je posao permanentna briga o nasleđu. Sa druge strane, iste obaveze

preuzete potpisivanjem Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa nisu u

potpunosti ispunjene. Po potpisivanju ove Konvencije Skupština Srbije je usvojila Zakon o

njenom ratifikovanju, odnosno potvrđivanju (Zakon o potvrđivanju Konvenzije o očuvanju

nematerijalnog kulturnog nasleđa; Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori, br. 1/2010)

koji sadrži preveden tekst Konvencije, ali nije donela ni jedan novi zakonski akt, ili pak

usvojila izmene i dopune starih, kojima bi uredila aktivnosti evidencije, zaštite i

prezentacije nematerijalne baštine. U osnovi, aktivnosti vezane za nematerijalnu baštinu

svoje mesto bi trebale da nađu u okviru zakonske regulative o kulturnim dobrima,

međutim, aktuelni Zakon o kulturnim dobrima je donet 1994. godine, znatno pre ne samo

ratifikacije na nacionalnom, već i pre donošenja na svetskom nivou konkretne Konvencije, i

od tada niti je menjan niti dopunjavan.

Pre nego što se pređe na analize aktuelnih zakona koji na najdirektniji način

tretiraju tematiku vezanu za baštinu, odnosno nasleđe, neophodno je da se naglasi da za

iste subjekte zakoni ne koriste do sada upotrebljavane termine baština i/ili nasleđe, već

termin dobra: kulturna dobra i prirodna dobra.

53

2.2.1. KULTURNA DOBRA

Pojam kulturna dobra, koji u osnovi odgovara pojmu kulturne baštine odnosno

nasledstva, određen je Zakonom o kulturnim dobrima. Važeći Zakon (Službeni glasnik

71/1994) je donet 1994. godine i u ovom trenutku je po različitim aspektima u velikoj meri

anahron. Između ostaloga, pored toga što ne prepoznaje nematerijalnu baštinu, ovaj zakon

je baziran na tradicionalnom pristupu koji kulturna dobra prevashodno tretira sa aspekata

njihove zaštite i zapostavlja savremena stremljenja usmerena ka prezentaciji i

popularizaciji baštine, a time i povezivanju resora kulture i turizma.

Prema Zakonu delatnost zaštite kulturnih dobara čine sledeće aktivnosti:

1) istraživanje i evidentiranje dobara koja uživaju prethodnu zaštitu;

2) predlaganje i utvrđivanje kulturnih dobara;

3) vođenje registra i dokumentacije o kulturnim dobrima;

4) pružanje stručne pomoći na čuvanju i održavanju kulturnih dobara sopstvenicima i

korisnicima tih dobara;

5) staranje o korišćenju kulturnih dobara u svrhe određene zakonom;

6) predlaganje i praćenje sprovođenja mera zaštite kulturnih dobara;

7) prikupljanje, sređivanje, čuvanje, održavanje i korišćenje pokretnih kulturnih dobara;

8) sprovođenje mera tehničke i fizičke zaštite kulturnih dobara;

9) izdavanje publikacija o kulturnim dobrima i o rezultatima rada na njihovoj zaštiti;

10) izlaganje kulturnih dobara, organizovanje predavanja i drugih prirodnih oblika

kulturno-obrazovne delatnosti i

11) drugi poslovi u oblasti zaštite kulturnih dobara utvrđeni zakonom i na osnovu njega.

Definicija i podele kulturnih dobara

Prema Zakonu kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od

opšteg interesa koje uživaju posebnu zaštitu utvrđenu zakonom. Kulturna dobra se dele na

osnovu dva kriterijuma: na osnovu značaja i na osnovu vrste.

Po svom značaju (vrednosti) kulturna dobra se razvrstavaju u tri kategorije:

- kulturna dobra,

- kulturna dobra od velikog značaja i

- kulturna dobra od izuzetnog značaja.

Kulturno dobro od izuzetnog značaja je ono kulturno dobro koje ima jednu od

sledećih karakteristika:

1) poseban značaj za društveni, istorijski i kulturni razvoj naroda u

nacionalnoj istoriji, odnosno za razvoj njegovog prirodnog okruženja;

2) svedoči o presudnim istorijskim događajima i ličnostima i njihovom

delovanju u nacionalnoj istoriji;

3) predstavlja jedinstvene (raritetne) primerke stvaralaštva svog vremena ili

jedinstvene primerke iz istorije prirode;

4) veliki uticaj na razvoj društva, kulture, tehnike i nauke;

5) izuzetnu umetničku ili estetsku vrednost.

54

Kulturno dobro od velikog značaja jeste ono kulturno dobro koje ima jednu od

sledećih karakteristika:

1) značajno je za određeno područje ili razdoblje;

2) svedoči o društvenim ili prirodnim pojavama, odnosno uslovima društveno-

ekonomskog i kulturno-istorijskog razvoja u određenim razdobljima;

3) svedoči o značajnim događajima i istaknutim ličnostima iz nacionalne

istorije.

Kulturna dobra (bez dodatnih karakteristika) su sva ostala kulturna dobra, koja

nemaju dodatne, gore navedene odlike koje bi uvećavale njihov značaj, a koja su upisana u

registre kulturnih dobara koje vode institucije zaštite, o kojima će dalje biti više reči.

Pored toga potrebno je da se naglasi da postoji i kategorija kulturnih dobara pod

prethodnom zaštitom. To su „svari i tvorevine za koje se pretpostavlja da imaju svojstva od

posebnog značaja za kulturu, umetnost i istoriju”, a koje se ne nalaze u ustanovama zaštiti

niti su popisane u njihovim registrima. Ova kategorija postoji kako bi se od devastacije

spasli ranije nepoznati, neregistrovani subjekti i ona ima privremeni karakter.

Prema vrsti kulturna dobra se dele u skladu sa njihovim fizičkim, umetničkim,

kulturnim i istorijskim svojstvima na: pokretna kulturna dobra i nepokretna kulturna

dobra, s tim da svaka od navedenih vrsta ima svoje podvrste.

Kako je već naglašeno važeći Zakon ne prepoznaje nematerijalnu kulturnu baštinu / nasleđe, tako da je ona do kraja 2013. godine ostala vanzakonska kategorija.

Nepokretna kulturna dobra

Prema Zakonu o kulturnim dobrima postoje četiri podvrste nepokretnih kulturnih

dobara. To su: spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta

i znamenita mesta.

Spomenik kulture je građevinsko-arhitektonski objekat od posebnog kulturnog ili

istorijskog značaja, kao i njegova graditeljska celina, objekat narodnog graditeljstva, drugi

nepokretni objekat, deo objekta i celine sa svojstvima vezanim za određenu sredinu, delo

monumentalnog i dekorativnog slikarstva, vajarstva, primenjenih umetnosti i tehničke

kulture, kao i druga pokretna stvar u njima od posebnog kulturnog i istorijskog značaja.

Primera radi, u spomenike kulture spada Dositejev licej (danas Muzej Vuka i Dositeja),

Vukov spomenik, Terazijska česma u Beogradu, Kula Nenadovića u Valjevu, Rodna kuća

Živojina Mišića u Struganiku, Manastir Bogovađa, vajat Ljube Nenadovića u Brankovini i sl.

(http://www.heritage.gov.rs)

Prostorno kulturno-istorijska celina jeste urbano ili ruralno naselje ili njihovi delovi,

odnosno prostor sa više nepokretnih kulturnih dobara od posebnog kulturnog i istorijskog

značaja. To su Skadarlija u Beogradu, čaršija Tešnjar u Valjevu, kompleks Rajačkih pimnica

(pivnica) u selu Rajac između Zaječara i Negotina, Bebića Luka - zaselak sela Vujinovača

pored Valjeva, uži centar Ivanjice, stara gradska jezgra Zemuna i Negotina, deo sela Bistrice

na Mlavi...

Arheološko nalazište je deo zemljišta ili površine pod vodom koji sadrži ostatke

građevina i drugih nepokretnih objekata, grobnih i drugih nalaza, kao i pokretne predmete

iz ranijih istorijskih doba, a od posebnog su kulturnog i istorijskog značaja. Između ostalih

55

nepokretna kulturna dobra koja su registrovana kao arheološki lokaliteti su i pećina

Risovača kod Aranđelovca, srednjevekovno naselje Stadion u Valjevu, Šalitrena pećina kod

Mionice, vizantijska tvrđava Brangović kod Valjeva, rimski lokalitet Visibaba kod Požege i

sl.

Znamenito mesto je prostor vezan za događaj od posebnog značaja za istoriju,

područje s izraženim elementima prirodnih i radom stvorenih vrednosti kao jedinstvene

celine, kao i spomen grobovi ili groblja i druga spomen obeležja koja su podignuta radi

trajnog očuvanja uspomene na značajne događaje, ličnosti i mesta iz nacionalne istorije

(memorijali), od posebnog kulturnog i istorijskog značaja. Pored drugih, registrovana su i

sledeća znamenita mesta: istorijski spomen kompleks Brankovina, šančevi na Ivankovcu,

kompleks Čegar kod Niša, Kompleks Takovski grm, Kompleks Mišar, sa spomenikom, grob

Branka Radičevića, Memorijalni kompleks Boško Buha kod Prijepolja i sl.

U okviru znamenitog mesta, kao i u okviru prostorno kulturno-istorijske celine može da postoji više objekata, koji takođe mogu nezavisno da predstavljaju kulturno dobro iz vrste spomenika kulture. Tako se u okviru znamenitog mesta Brankovina nalaze zasebni spomenici kulture: crkva, stara škola, vajat Nenadovića..., a u okviru prostorno kulturno-istorijske celine Tešnjara se nalaze zaštićeni spomenici kulture: Kovačev han i dr.

Pokretna kulturna dobra

Prema Zakonu o kulturnim dobrima postoje četiri vrste pokretnih kulturnih dobara.

To su: umetničko-istorijska dela, arhivska građa, filmska građa i stara i retka knjiga.

Umetničko delo i istorijski predmet odnosno umetničko-istorijsko delo (muzealija)

jeste predmet, odnosno grupa predmeta, koji samostalno ili zajednički imaju poseban

značaj za upoznavanje istorijskog, kulturnog, naučnog i tehničkog razvitka, kao i prirode i

njenog razvitka bez obzira na to kad i gde su nastali i da li se nalaze u ustanovama zaštite ili

izvan njih, kao i dokumentacioni materijal uz te predmete.

Arhivsku građu (arhivalije) čine izvorni i reprodukovani pisani, crtani,

kompjuterizovani, štampani, fotografisani, filmovani, mikrofilmovani, fonografisani ili na

drugi način zabeležni dokumentarni materijal od posebnog značaja za nauku i kulturu koji

je nastao u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne autonomije i

lokalne samouprave, političkih organizacija i njihovih organa, ustanova i drugih

organizacija, verskih zajednica, kao i pojedinaca, bez obzira na to kad je i gde nastao i da li

se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih.

Filmsku građu čine izvorni materijali filma (original negativ slike i ton negativ) i kopije

filma, original i kopija video trake i drugi nosači zapisa registrovane slike u pokretu, bez obzira

na tehniku snimanja i na to kad su i gde nastali, kao i prateći filmski materijal: scenario, knjiga

snimanja, dijalog lista, filmski plakat, filmske fotografije, skice dekora i kostima, notni zapisi

filmske muzike, reklamne publikacije i drugi dokumenti nastali pre, za vreme i posle snimanja.

Stara i retka knjiga je kategorija u koju spadaju: rukopisi, rukopisne i štampane knjige,

periodika i druga bibliotečka građa nastala do kraja 1867. godine, retke knjige, određeni primerci

periodičnih izdanja i druge retke bibliotečke građe nastale i posle ove godine, određena

bibliotečka građa koja se na osnovu ovog zakona dostavlja ovlašćenoj biblioteci kao obavezni

primerak i dokumentacija o njoj, kao i posebne bibliotečke celine koje su zbog svog sadržaja,

umetničke, kulturne i istorijske vrednosti značajne za nauku i kulturu.

56

KULTURNA DOBRA

prema odredbama Zakona o kulturnim dobrima

Nepokretna kulturna dobra spomenici kulture prostorne kulturno-istorijske celine arheološka nalazišta znamenita mesta Pokretna kulturna dobra umetničko-istorijska dela arhivska građa filmska građa stara i retka knjiga

Nematerijalna kulturna dobra

Obavljanje poslova zaštite kulturnih dobara

Aktuelni Zakon o kulturnim dobrima shodno vrsti dobara određuje i vrste ustanova

koje se bave njihovom zaštitom. To su: zavod za zaštitu spomenika kulture, muzej, arhiv i

kinoteka, a uslovno i biblioteke.

Zavod za zaštitu spomenika kulture vrši delatnost zaštite nepokretnih kulturnih

dobara: spomenika kulture, prostornih kulturno-istorijskih celina, arheoloških nalazišta i

znamenitih mesta, s tim što poslove zaštite prirodnih prostora u zaštićenoj okolini

nepokretnog kulturnog dobra obavlja ustanova koja vrši delatnost zaštite prirode.

Muzej vrši delatnost zaštite umetničko-istorijskih dela.

Arhiv vrši delatnost zaštite arhivske građe i registraturskog materijala.

Kinoteka vrši delatnost zaštite filmske građe.

Delatnost zaštite stare i retke knjige vrše biblioteke koje imaju fondove stare i retke

knjige i radnike, s odgovarajućom stručnom spremom, osposobljene za vršenje poslova u

delatnosti zaštite kulturnih dobara.

Na teritoriji Srbije danas postoji jedna kinoteka, jedan republički, dva pokrajinska i

dvanaest opštinsko-regionalnih zavoda za zaštitu spomenika kulture, kao i 34 arhiva. Sa

druge strane, broj muzeja je znatno veći i prelazi brojku od 150. Svi ovi pravni subjekti su

ustrojeni kao javne službe tipa ustanova i imaju zajednički naziv – ustanove zaštite.

Već sam navedeni naziv: ustanove zaštite, ukazuje na suštinsko davanje prednosti poslovima zaštite kulturnih dobara i zapostavljanje aktivnosti njihove višestruke javne komunikacijske upotrebe koja podrazumeva i turističku valorizaciju. Međusobna koordinacija institucija koje se brinu o kulturnim dobrima je uređena na

centralizovanom nivou, posredstvom nacionalnih ustanova. Tako radom arhiva treba da

koordinira Arhiv Srbije, radom zavoda za zaštitu spomenika kulture Republički zavod, dok

je kordinacija među muzejima znatno kompleksnija i postavljena na četiri nivoa. Na vrhu

koordinatorske piramide nalazi se Narodni muzej u Beogradu, u drugom nivou su

republičke institucije specijalizovane za različite vrste zbirki (Etnografski muzej, Istorijski

muzej, Prirodnjački muzej, Muzej primenjene umetnosti, Muzej savremene umetnosti,

Muzej nauke i tehnike, i opet Narodni muzej u Beogradu). Treći novo čine 43 gradska –

opštinska muzeja koja su odlukom državnih organa imenovana za teritorijalno nadležne za

57

teritorije više opština, dok četvrti nivo čine svi ostali, samostalni i zavisni muzeji (muzeji u

sastavu), galerije i muzejske zbirke.

Pored muzeja i galerija koji rade samostalno, kao nezavisni pravni subjekti, postoje i muzeji u sastavu, koji čuvaju i izlažu građu nastalu kroz njihov rad i aktivnost, poput Muzeja FK Crvena Zvezda, ili Muzeja metalurgije koji je postoja u sastavi smederevskog Sartida. Sa druge strane, zbirke predstavljaju manje celine istorodnog ili raznorodnog materijala, koje su prikupilu pojedinci, preduzeća ili druge institucije, poput domova kulture u manjim mestima, koji izlažući zbirku u okviru svoje radne jedinice formiraju svojevrstan nesamostalni zavičajni muzej. On se od muzeja u sastavu razlikuje time što prezentuje različite zbirke, dok muzej u sastavu prezentuje zbirke nastale radom konkretnog subjekta.

Što se tiče poslova zaštite nematerijalnog nasleđa, bez obzira što ta aktivnost u Srbiji

još uvek nije zakonski regulisana, dok se to nebude konkretnije rešeno, za njega je zadužen

Centar za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije (http://nkns.rs). Centra je osnovan 2012.

godine, dve godine posle potpisivanja Konvencije od strana Srbije. On ne egzistira kao

samostalni pravni subjekt, već kao radna jedinica Etnografskog muzeja u Beogradu. Za sada

je predviđeno da Centar za nematerijalno nasleđe koordinira aktivnostima evidentiranja i

zaštite preko mreže imenovanih koordinatora za pojedine delove Srbije, a uz angažovanje i

drugih subjekata, kao što su jedinice lokalne samouprave, muzeji, instituti, fakulteti,

nevladine organizacije i sl.

Registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije

(Nacionalna lista elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa, koju je Nacionalni komitet za nematerijalno kulturno nasleđe usvojio 18. juna 2012. godine)

http://nkns.rs/2012/06/usvojena-lista-nkn/ 1. Krsna slava, predlagač Etnografski muzej u Beogradu; 2. Molitva, đurđevdanski obred, predlagač SO Knjaževac u saradnji sa Zavičajnim muzejom Knjaževac, Mesnom kancelarijom Kalna, Udruženjem za očuvanje tradicije „Izvor“ iz Knjaževca; 3. Belmuž, jelo balkanskih stočara, predlagač SO Knjaževac, u saradnji sa Zavičajnim muzejom Knjaževac, Mesnom kancelarijom Kalna, Udruženjem za očuvanje tradicije „Izvor“ iz Knjaževca; 4. Običaj izlivanja i paljenja ratarskih sveća, predlagač Srpska pravoslavna crkva – Manastir Tronoša; 5. Izrada pirotskog kačkavalja, predlagač SO Pirot, u saradnji sa Muzejom Ponišavlja iz Pirota; 6. Pirotsko ćilimarstvo, predlagač SO Pirot, u saradnji sa Muzejom Ponišavlja iz Pirota; 7. Filigranski zanat, Krist Beriša, kujundžija iz Kraljeva, predlagač Narodni muzej Kraljevo u saradnji sa Gradom Kraljevom; 8. Klesarski zanat, Bela Voda, predlagač Mesna zajednica Bela Voda, u saradnji sa „Vajarskom kolonijom Belovodski peščar“ i „Mozaičarskom školom Mladen Srbinović“; 9. Pazarske mantije, tradicionalni način pripreme, predlagač Grad Novi Pazar, u saradnji sa Muzejom Ras iz Novog Pazara i Kulturnim centrom Novi Pazar; 10. Zlakuska lončarija, predlagač Udruženje lončara „Zlakusa“; 11. Kosovski vez, predlagač KUD „Kopaonik“ Leposavić, u saradnji sa Udruženjem „Vredne ruke“ iz Novog Sada;

58

12. Pevanje uz gusle, predlagač Opština Vrbas, u saradnji sa Guslarskim društvom „Vuk Mandušić“ iz Vrbasa i Savezom guslara Srbije; 13. Groktalica, predlagač Muzička škola „Mokranjac“ – Odeljenje za etnomuzikologiju u saradnji sa pevačkim grupama: „Zvuci Krajine“ – Veliko Banatsko Selo, „Sana“ – Stara Pazova, „Vuk Karadžić“ – Čonoplja, „Zvuci Podgrmeča“ – Mladenovo, „Krajina“ iz Beograda, „Korijeni“ iz Beograda, Riđice i Stanišića, KUD-om „Svetozar Marković“ iz Obrovca i „Marko Orešković“ iz Bačkog Gračaca; 14. Pevanje iz vika, predlagač Udruženje „Društvo za negovanje tradicionalnog pevanja izvika“, Nova Varoš; 15. Erski humor, predlagač Opština Čajetina, u saradnji da Bibliotekom „Ljubiša Đenić“ iz Čajetine; 16. Kolo, kolo u tri, kolo u šest, predlagač Nacionalni ansambl „Kolo“; 17. Rumenka, predlagač Nacionalni ansambl „Kolo“; 18. Sviranje na gajdama, predlagač Muzikološki institut SANU, u saradnji sa Kulturnim centrom Svrljig, Centrom za kulturu grada Zaječara, Kulturnim centrom Pančevo, Akademskim društvom za negovanje muzike „Gusle“ iz Kikinde i KUD-om „Jabaničko kolo“ iz Lebana; 19. Frulaška praksa, predlagač Sabor frulaša u Prislonici, u saradnji sa Muzikološkim institutom SANU; 20. Sviranje na kavalu, predlagač KUD „Cvetko Grbić“ iz Štrpca; 21. Naivno slikarstvo Slovaka, predlagači Fond „Međunarodni etno centar Babka“ Kovačica i Opština Kovačica; 22. Lazarice u Sirinićkoj župi, predlagač KUD „Cvetko Grbić“ iz Štrpca; 23. Izrada drvenih čutura u selu Pilica, predlagač Zanatska radnja „Čutura“, Radovanović Milorad; 24. Vukov sabor, predlagač Centar za kulturu „Vuk Karadžić“ iz Loznice; 25. Ojkača, predlagači Zavičajno udruženje krajišnika „Nikola Tesla“ iz Plandišta i „Brankovo kolo“ iz Sremskih Karlovaca; 26. Vranjska gradska pesma, predlagač Grad Vranje u saradnji sa KUD-om „Sevdah“; 27. Čuvanje Hristovog Groba, predlagač Udruženje „Čuvari Hristovog groba“ iz Batajnice.

Od navedenih 27 elemanata nematerijalnog nasleđa Centar za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije je prva dva navedena, Krsnu slavu i Đurđevdanske obrede predložio za upisivanje na Svetsku listu nematerijalnog nasleđa.

Osnovni cilj aktivnosti zaštite nematerijalnog nasleđa je da se od zaborava sačuva što više različitih tradicionalnih običaja koji polako nestaju. Zato je Nacionalna lista nematerijalnog nasleđa otvoren dokument, koji se shodno propisanoj proceduri stalno proširuje novim elementima. Veliki je broj običaja koji tek treba da budu registrovani, dokumentovani i spaseni od zaborava ili oživljeni kroz različitu praksu (poput organizovanja manifestacija, kao i otvaranja eko i ekono muzeja, o čemu će dalje biti više reči), a time će moći da budu i turistički valorizovani. Pomenimo samo neke: opančarski zanat, izrada duvan čvaraka, ivandanjski običaji i pletenje ivanjskih venčića, ručno predenje vune…

59

2.2.2. PRIRODNA DOBRA

Za razliku od Zakona o kulturnim dobrima, Zakon o zaštiti prirode je znatno noviji –

donet je 2009. a dopunjen i izmenjen 2010. godine (Službeni glasnik RS, 36/2009 i

88/2010). Ovim Zakonom se uređuje zaštita i očuvanje prirode, biološke, geološke i

predeone raznovrsnosti kao dela životne sredine. Njime se ostvaruju sledeći ciljevi:

1) zaštita, očuvanje i unapređenje biološke geološke i predeone raznovrsnosti;

2) usklađivanje ljudskih aktivnosti, ekonomskih i društvenih razvojnih planova,

programa, osnova i projekata sa održivim korišćenjem obnovljivih i neobnovljivih

prirodnih resursa i dugoročnim očuvanjem prirodnih ekosistema i prirodne ravnoteže;

3) održivo korišćenje i/ili upravljanje prirodnim resursima i dobrima,

obezbeđivanje njihove funkcije uz očuvanje prirodnih vrednosti i ravnoteže prirodnih

ekosistema;

4) blagovremeno sprečavanje ljudskih aktivnosti i delatnosti koje mogu dovesti do

trajnog osiromašenja biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, kao i poremećaja sa

negativnim posledicama u prirodi;

Definicija i podela prirodnih dobara prema vrsti

Shodno odredbama Zakona o zaštiti prirode, priroda predstavlja jedinstvo geosfere i

biosfere, izloženo atmosferskim promenama i različitim uticajima i obuhvata prirodna

dobra i prirodne vrednosti koje se iskazuju biološkom, geološkom i predeonom

raznovrsnošću. Prirodna dobra sa posebnim odlikama predstavljaju zaštićena prirodna

dobra.

Kao i kulturna dobra i zaštićena prirodna dobra se dele na osnovu dva kriterijuma:

na osnovu značaja i na osnovu vrste. Prema vrsti zaštićena prirodna dobra se dele u tri

osnovne kategorije, od kojih se svaka dodatno deli na podkategorije. Osnovne kategorije su:

1) zaštićena područja

2) zaštićene vrste

3) pokretna zaštićena prirodna dokumenta

ZAŠTIĆENA PRIRODNA DOBRA prema odredbama Zakona o zaštiti prirode

Zaštićena područja - strogi rezervat prirode - specijalni rezervat prirode - nacionalni park - spomenik prirode - zaštićeno stanište - predeo izuzetnih odlika - park prirode Zaštićene vrste - strogo zaštićena divlja vrsta - zaštićena divlja vrsta Pokretna zaštićena prirodna dokumenta

Pokretna zaštićena prirodna dokumenta su delovi geološkog i paleontološkog

nasleđa, kao i biološka dokumenta koji imaju izuzetan naučni, obrazovni i kulturni značaj.

60

Suština njihove prirode je mogućnost „pokretljivosti“, odnosno zaštita in fondo – van mesta

nastanka. U njih spadaju raznovrsni fosili, kristali, minerali i mikološke, botaničke i

zoološke zbirke, kao i pojedinačni konzervirani preparati organskih vrsta. U širem smislu

reči ovaj oblik zaštićenih dobara je srodan muzealijama, i elementi koji spadaju u tu

kategoriju se čuvaju u fondovima prirodnjačkih muzeja.

Zaštićene vrste su divlje vrste koje su ugrožene ili mogu postati ugrožene, koje imaju

poseban značaj sa genetičkog, ekološkog, ekosistemskog, naučnog, zdravstvenog,

ekonomskog i drugog aspekta. U slučaju ekstremnog nivoa ugroženosti mogu da se

proglase za strogo zaštićene divlje vrste.

Zaštićena područja

Zaštićena područja su područja koja imaju izraženu geološku, biološku,

ekosistemsku i/ili predeonu raznovrsnost i zbog toga se aktom o zaštiti proglašavaju

zaštićenim područjima od opšteg interesa. Zaštićena područja se dalje dele na:

- stroge rezervate prirode,

- specijalne rezervate prirode

- nacionalne parkove

- spomenike prirode

- zaštićena staništa

- predele izuzetnih odlika, i

- parkove prirode

Strogi rezervat prirode je područje neizmenjenih prirodnih odlika sa reprezentativnim

prirodnim ekosistemima, namenjeno isključivo za očuvanje izvorne prirode, genskog fonda,

ekološke ravnoteže, praćenje prirodnih pojava i procesa, naučna istraživanja kojima se ne

narušavaju prirodna obeležja, vrednosti, pojave i procesi.

Specijalni rezervat prirode je područje sa neizmenjenom ili neznatno izmenjenom

prirodom, od naročitog značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili reprezentativnosti, a koje

obuhvata stanište ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, bez naselja ili sa retkim

naseljima u kojima čovek živi usklađeno sa prirodom. Ovakvo područje je namenjeno

očuvanju postojećih prirodnih odlika, genskog fonda, ekološke ravnoteže, praćenju

prirodnih pojava i procesa, naučnim istraživanjima i obrazovanju, kontrolisanim posetama

i očuvanju tradicionalnog načina života. Specijalni rezervat prirode može biti floristički,

mikološki, šumske i druge vegetacije, zoološki (ornitološki, ihtiološki i drugi), geološki,

paleontološki, hidrogeološki, hidrološki...

U skladu sa Zakonom, u strogom i specijalnom rezervatu prirode zabranjeno je vršiti

radnje i aktivnosti i obavljati delatnosti koje mogu narušiti svojstva zbog kojih su

proglašeni zaštićenim prirodnim dobrom. Posećivanje strogog i specijalnog rezervata

prirode u cilju obrazovanja može se vršiti na osnovu dozvole koju izdaje upravljač

zaštićenog područja.

U Srbiji postoji 67 rezervata priroda. Između ostalih u specijalne rezervate spadaju i

Deliblatska peščara, Obedska bara, Zasavica, Uvac..., a u stroge rezervate Majzecova bašta u

Šidu, klisura reke Suvaje, ritske šume na Mačkovom sprudu...

61

Nacionalni park je područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od

nacionalnog značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi

usklađeno sa prirodom. Ovakvo područje je namenjeno očuvanju postojećih prirodnih

vrednosti i resursa, ukupne predeone, geološke i biološke raznovrsnosti, kao i zadovoljenju

naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih

potreba i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima zaštite prirode i održivog razvoja.

U skladu sa Zakonom u nacionalnom parku dozvoljene su radnje i delatnosti kojima se

ne ugrožava izvornost prirode, kao i obavljanje delatnosti koje su u funkciji obrazovanja,

zdravstveno-rekreativnih i turističkih potreba, nastavka tradicionalnog načina života

lokalnih zajednica, a na način kojim se ne ugrožava opstanak vrsta, prirodnih ekosistema i

predela.

Trenutno u Srbiji postoji pet nacionalnih parkova. To su: Fruška gora, Đerdap, Tara,

Kopaonik i Šar planina.

Spomenik prirode je manja neizmenjena ili delimično izmenjena prirodna prostorna

celina, objekat ili pojava, fizički jasno izražen, prepoznatljiv i/ili jedinstven,

reprezentativnih geomorfoloških, geoloških, hidrografskih, botaničkih i/ili drugih obeležja,

kao i ljudskim radom formirana botanička vrednost od naučnog, estetskog, kulturnog ili

obrazovnog značaja. Spomenik prirode može biti geološki (istorijskogeološko-stratigrafski,

paleontološki, petrološki, sedimentološki, mineraloški, strukturnogeološki, hidrogeološki i

drugi), geomorfološki, speleološki (pećina, jama i drugo), hidrološki (ceo ili deo vodotoka,

slap, jezero, tresava i drugo), botanički (retki ili značajni primerci biljnog sveta,

pojedinačno stablo ili skupina stabala, drvoredi, parkovi, arboretumi, botaničke bašte i

drugo).

Na spomeniku prirode zabranjene su sve radnje i aktivnosti koje ugrožavaju njegova

obeležja i vrednosti.

Tokom 2013. godine u Srbiji je bilo registrovano više od tri stotine spomenika prirode.

Među njima su i: Ritske šume kod Beočina, dvorska bašta u Sremskim Karlovcima, Futoški

park, stabla tise u Subotici, drvo ginka u Apatinu, Đavolja varoš, Babin zub, Resavska

pećina...

Zaštićeno stanište je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa

značajnih za očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica. Na

zaštićenom staništu zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se ugrožava ili oštećuje jedan

ili više tipova staništa. U zaštićena staništa spadaju: Mali vršački rit, bara Trskovača kod

Rume, Labudovo okno na Dunavu, Peštersko polje...

Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim,

biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena

razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog

načina života lokalnog stanovništva. Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo

izuzetnih odlika i kulturni predeo izuzetnih odlika. Prirodni predeo izuzetnih odlika je

područje značajne biološko-ekološke i estetske vrednosti gde tradicionalan način života

lokalnog stanovništva nije bitnije narušio prirodu i prirodne ekosisteme. Kulturni predeo

izuzetnih odlika je područje značajne predeone, estetske i kulturno-istorijske vrednosti

koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala

područja i radicionalnog načina života lokalnog stanovništva.

62

U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju

primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela.

Među 16 registrovanih predela izuzetnih odlika nalaze se i Subotička peščara, Vršačke

planine, klisura reke Gradac, Avala, dolina Pčinje...

Park prirode je područje dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim

prirodnim ekosistemima i živopisnim pejsažima, namenjeno očuvanju ukupne geološke,

biološke i predeone raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih,

estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih delatnosti

usklađenih sa tradicionalnim načinom života i načelima održivog razvoja. U parku prirode

nisu dozvoljene privredne i druge delatnosti i radnje kojima se ugrožavaju njegova bitna

obeležja i vrednosti.

Među 16 parkova prirode nalaze se i Zasavica, Ponjavica, Palić, Golija, Sićevačka klisura

i Stara planina.

U 2013. godini površina zaštićenih područja u Srbiji trenutno iznosi 522.120 ha, odnosno 5,91 odsto teritorije Srbije. Prostornim planom Republike Srbije (Službeni glasnik RS, 88/10), predviđeno je da do 2015. godine bude zaštićeno oko 10% površine Srbije, a da do 2021. godine oko 12% teritorije Srbije bude pod nekim vidom zaštite. Trenutno se pod zaštitom nalaze 463 prirodna dobra, i to: • 5 nacionalnih parkova (158.986 ha) • 16 parkova prirode (213.302 ha) • 16 predela izuzetnih odlika (45.656 ha) • 67 rezervata prirode (92.972 ha) • 42 zaštićena prostora kulturno - istorijskih vrednosti (2.507 ha) • 317 spomenika prirode (7.681 ha).

(prema: Zavod za zaštitu prirode Srbije - www.natureprotection.org.rs.)

Podela prema značaju i vrednosti: kategorije zaštite i stepeni zaštite zaštićenih područja

U zavisnosti od vrednosti i značaja zaštićena područja se svrstavaju u tri kategorije:

- I kategorija - zaštićeno područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno

izuzetnog značaja;

- II kategorija - zaštićeno područje pokrajinskog/regionalnog, odnosno

velikog značaja;

- III kategorija - zaštićeno područje lokalnog značaja.

Kako smo do sada videli, i prema Zakonu o kulturnim dobrima i prema Zakonu o zaštiti prirode, oba vida dobara (baštine) se dele prema dva kriterijuma, prema vrsti (uz dalju podpodelu) i prema vrednosti, odnosno značaju, koji uslovljava i stepen zaštite.

Kulturna dobra Prirodna dobra Podela prema vrsti baštine

- Nepokretna kulturna dobra - Pokretna kulturna dobra

- Zaštićena područja - Zaštićene vrste - Pokretna zaštićena prirodna dokumenta

Podela prema značaju (koji uslovljava i stepe zaštite)

- Kulturna dobra - Kulturna dobra od velikog značaja - Kulturna dobra od izvanrednog značaja

- Prirodna dobra I kategorije - Prirodna dobra II kategorije - Prirodna dobra III kategorije

63

Nezavisno od ove kategorizacije koja ukazuje na vrednost i značaj, Zakonom su

propisane mere kojima se određuje korišćenja, uređenja i unapređenja zaštićenog

prirodnog dobra, a shodno tome i režimi zaštite. U skladu sa tim propisana su tri stepena

režima zaštite:

Režim zaštite I stepena - stroga zaštita. Sprovodi se na zaštićenom području ili

njegovom delu sa izvornim ili malo izmenjenim ekosistemima izuzetnog naučnog i

praktičnog značaja, kojom se omogućavaju procesi prirodne sukcesije i očuvanje staništa i

životnih zajednica u uslovima divljine. Ovaj režim zabranjuje korišćenje prirodnih resursa i

izgradnju objekata, a istovremeno ograničava aktivnosti naučnog istraživa i praćenja

prirodnih procesa, a podrazumeva strogo kontrolisanu posetu u obrazovne, rekreativne i

opštekulturne svrhe.

Režim zaštite II stepena - aktivna zaštita. Sprovodi se na zaštićenom području ili

njegovom delu sa delimično izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog

značaja i posebno vrednim predelima i objektima geonasleđa. Nad objektima ovog režima

zaštite mogu se vršiti upravljačke intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog

unapređenja zaštićenog područja, bez posledica po primarne vrednosti njihovih prirodnih

staništa, populacija, ekosistema, obeležja predela i objekata geonasleđa, obavljati

tradicionalne delatnosti i ograničeno koristiti prirodni resursi na održiv i strogo

kontrolisan način. Režim zaštite II stepena zabranjuje izgradnju industrijskih, metalurških i

rudarskih i sličnih objekata, ukuljučujući i vikendice i druge porodične objekte za odmor.

Istovremeno, on ograničava regulaciju i pregrađivanje vodotoka, formiranje

vodoakumulacija, i slično, kao i izgradnju objekata turističkog smeštaja, ugostiteljstva i

turističke infrastrukture.

Režim zaštite III stepena - proaktivna zaštita. Sprovodi se na zaštićenom području ili

njegovom delu sa delimično izmenjenim i/ili izmenjenim ekosistemima, predelima i

objektima geonasleđa od naučnog i praktičnog značaja. U III stepenu zaštite mogu se vršiti

upravljačke intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja

zaštićenog područja, razvoj sela i unapređenje seoskih domaćinstava, uređenje objekata

kulturno-istorijskog nasleđa i tradicionalnog graditeljstva, očuvanje tradicionalnih

delatnosti lokalnog stanovništva, selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih resursa i

prostora uz potrebnu infrastrukturnu i drugu izgradnju. Zabranjena je izgradnja objekata

teške industrije dok su druge aktivnosti, računajući i izgradnju turističkih i infrastrukturnih

objekata, ograničene i kontrolisane.

Obavljanje poslova zaštite prirodnih dobara

Mreža subjekata koji upravljaju zaštićenim područjima u Srbiji nije povezana u

jednu čvrstu celinu, što poslove zaštite u velikoj meri otežava, i ne stvara polaznu osnovu

za ujednačen razvoj sa različitih aspekata, gde spadaju i poslovi turističke valorizacije. U

njenom centru se nalaze dve meta institucija – Zavod za zaštitu prirode Srbije i Zavod za

zaštitu prirode Vojvodine, dok se zaštitom konkretnih zaštićenih područja bave različiti,

često nesrodni, i međusobno ne povezani subjekti.

Zavod za zaštitu prirode Srbije (www.zzps.rs) je osnovan 1948. godine i njegovo

sedište je u Beogradu. Pored toga Zavod ima i svoju jednu radnu jedinicu, u Nišu, dok je

64

druga radna jedinica, u Novom Sadu, 2010. godine prerasla u samostalnu pokrajinsku

instituciju, nadležnu za teritoriju Vojvodine (Zavod za zaštitu prirode Vojvodine:

www.pzzp.rs). Navedeni zavodi obavljaju istraživačke i edukativne poslove, a njihov rad na

terenu se svodi na izdavanje uslova, kao i stručni nadzor nad radom različitih subjekata

koji su na lokalu određeni da se brinu o zaštićenim područjima. To podrazumeva praćenje

stanja zaštićenog područja i preduzimanje mera njegove aktivne i pasivne zaštite, uz

pružanje stručne pomoći i ostvarivanje saradnje sa upravljačima.

Što se tiče brige na konkretnom, lokalnom zaštićenom području, Zakon ne određuje

konkretne institucije, niti uslovljava njihov tip, već propisuje da zaštićenim područjem

upravlja pravno lice koje ispunjava stručne, kadrovske i organizacione uslove za obavljanje

poslova očuvanja, unapređenja, promovisanja prirodnih i drugih vrednosti i održivog

korišćenja zaštićenog područja. Upravljač se imenuje aktom o proglašenju. To može biti

neki već postojeći pravni subjekt organizovan kao javno preduzeće, ustanova, privredno

društvo ili udruženje građana. Izuzetno upravljač može biti preduzetnik i/ili fizičko lice

ukoliko se radi o zaštićenom području male površine u većinskom privatnom vlasništvu na

nepokretnostima. Pored toga organ nadležan za donošenje akta o proglašenju može za

potrebe upravljanja jednim ili više zaštićenih područja osnovati i posebno javno preduzeće,

javnu ustanovu ili privredno društvo.

Kako se vidi iz navedenoga, konkretni upravljači prirodnim dobrima u Srbiji su

veoma raznoliki po svom statusu, stručnosti i organizovanosti, o čemu će u daljem tekstu će

biti više reči.

65

3 POVEZANOST BAŠTINSKIH DELATNOSTI I

TURIZMA

3.1. VEZE TURIZMA I DRUGIH DELATNOSTI

U dosadašnjem izlaganju našu pažnju smo usmerili u tri, naizgled različita, pravca:

- ka analizi pojmova turističkih resursa i turističkih atrakcija, sa aspekta

ekonomije i turizmologije,

- ka analizi pojmova baštine, odnosno nasleđa, sa aspekata heritologije i

ekologije, kao i

- ka analizi pojmova dobra (kulturna dobra i prirodna dobra) sa aspekta

zakonodavstva aktuelnog u Srbiji.

Dalja pažnja će biti usmerena ka neraskidivim vezama koje povezuju ove pojmove,

kao i ka vezama između delatnosti turizma i delatnosti koje se bave zaštitom i

prezentacijom baštine koja istovremeno predstavlja i turističku atrakciju.

3.1.1 BAŠTINA KAO TURISTIČKA ATRAKCIJA

Već samim uvidom u popise subjekata koji se svrstavaju u atrakcije i uvidom u vrste baštine

uočava se da se, uz izvesne izuzetke, radi o istim subjektima, samo sagledanim i imenovanim sa aspekta

različitih struka i naučnih disciplina. Na to nam direktno ukazuje uporedni pregled klasifikacije atrakcija

(prezentovan prema Kušenu), vrsta baštine (na osnovu Konvencije o zaštiti prirodne i kulturne baštine i

Konvenciji o očuvanju nematerijalnog nasleđa) i vrsta prirodnih i kulturnih dobara (na osnovu Zakona o

kulturnim dobrima i Zakona o zaštiti prirode). Tako se, primera radi, nematerijalna kulturna baština

može povezati sa atrakcijama svrstanim u grupe: Kultura života i rada, kao i Manifestacije, kroz koje se

manifestuje takva kultura. Istina, pojedine atrakcije, poput klime, prirodnih lečilišta, sportsko –

rekreativnih objekata, atrakcija zbog atrakcije i para-atrakcija ne mogu da se poistovete sa baštinom.

Baština, i prirodna i kulturna (materijalna i nematerijalna) predstavlja prvorazredne turističke atrakcije i ima sve veći značaj u razvoju turizma.

Ako bi smo morali da napravimo izvesnu razliku između primarnih turističkih resursa - atrakcija

i baštine (dobara), nameće se zaključak da je turistička atrakcija baština koja aktivnim turističkim

valorizovanjem može da učestvuje u turističkoj ponudi čime je dobila (odnosno može da dobije; usled

razlike između potencijalnih atrakcija i realizovanih atrakcija) ekonomski turistički karakter.

66

TURISTIČKE ATRAKCIJE, BAŠTINA I DOBRA

uporedni pregled

TURISTIČKE ATRAKCIJE BAŠTINA DOBRA PRIRODNE ATRAKCIJE Geološke karakteristi e prostora Klima Voda Biljni svet Životinjski svet Zaštićena prirodna baština KULTU NE ATRAKCIJE Zaštićena kulturno-istorijska baština Kultura života i rada Znamenite ličnosti i istorijski događaji Manifestacije Kulturne i verske ustanove Turističke staze i putevi Prirodna lečilišta Sportsko-rekreativni objekti i tereni Atrakcija zbog atrakcija Turističke para-atrakcije

PRIRODNA BAŠTINA: 1) spomenici prirode koji se sastoje od fizičkih ili bioloških formacija ili skupina tih formacija, a koji imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa estetske ili naučne tačke gledišta; 2) geološke i fiziografske formacije i tačno određene zone koje predstavljaju habitat ugroženih vrsta životinja i biljaka od izuzetne univerzalne vrednosti sa naučne i konzervatorske tačke gledišta; 3) znamenita mesta prirode ili tačno određene prirodne zone koje imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa tačke gledišta nauke, konzerviranja ili prirodnih lepota KULTURNA BAŠTINA (materijalna): 1) spomenici: dela arhitekture, monumentalna vajarska ili slikarska dela, elementi ili strukture arheološkog karaktera, natpisi, većina i grupe elemenata koje imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa istorijskog, umetničkog ili naučnog gledišta; 2) grupna zdanja: grupe izolovanih ili povezanih građevina, koje po svojoj arhitekturi, jedinstvu i uklopljenosti u pejsaž predstavljaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa istorijske, umetničke ili naučne tačke gledišta; 3) znamenita mesta: dela ljudskih ruku ili kombinovana dela ljudskih ruku i prirode, kao i zone, uključujući tu arheološka nalazišta koja su od izuzetnog univerzalnog značaja sa istorijske, estetske i etnološke ili antropološke tačke gledišta NEMATERIJALNA KULTURNA BAŠTINA: 1) usmene tradicije i izrazi, uključujući i jezik 2) izvođačke umetnosti 3) društveni običaji, rituali i svečani događaji 4) znanja i običaji koji se tiču prirode i svemira 5) veštine vezane za tradicionalne zanate

KULTURNA DOBRA Nepokretna kulturna dobra - Spomenici kulture - Prostorne kulturno-istorijske celine - Arheološka nalazišta - Znamenita mesta Pokretna kulturna dobra - Umetničko-istorijska dela - Arhivska građa - Filmska građa - Stara i retka knjiga PRIRODNA DOBRA Zaštićena područja - Strogi rezervati prirode - Specijalni rezervati prirode - Nacionalni parkovi - Spomenici prirode - Zaštićena staništa - Predela izuzetnih odlika - Parkovi prirode Zaštićene vrste - Strogo zaštićene divlje vrste - Zaštićene vrste Pokretna zaštićena prirodna dokumenta

Shodno navedenom pregledu različitih vrsta objekata možemo da zaključimo da se subjekti baštine (nasleđa) u velikoj meri mogu poistovetiti sa subjektima koji predstavljaju turističke atrakcije

67

(odnosno primarne, osnovne turističke resurse), s tim što je prvi pojam u široj upotrebi u humanističkim a drugi u ekonomskim naukama. Takođe pojam dobra (kulturna i prirodna) predstavlja pravni izraz kojim se u zanodavstvu označava baština - nasleđe. Navedeni zaključci ukazuju da su veze koje povezuju baštinu i turizam, a time i

turizmologiju, heritologiju i ekologiju, brojne i čvrste. Međutim, uvek mora da se ima na

umu da je baština neobnovljiv, ili sporo obnovljiv resurs i da njeno čuvanje nije samo u

domenu heritologije i ekologije, već sve više i drugih struka i disciplina u koje spada i

turizmologije, jer sa ugrožavanjem i nestankom baštine, nestaju i turističke atrakcije, a sa

njima i svi benefiti koje turizam može da donese.

Studija slučaja TONGARIRO

www.doc.govt.nz/parks-and-recreation/national-parks/tongariro/ www.nationalpark.co.nz/

Tongariro je jedan od najstarijih nacionalnih parkova na svetu i prvi na Novom Zelandu. Danas se proteže na površini od 79.000 hektara, objedinjujući u svojim granicana više naselja. Formiran je 1887. godine na osnovu ugovora britanske krune i maorskih lokalnih poglavica o poklonu svete zemlje, pod uslovom da ona bude zaštićeno područje. Izuzetan prirodni univerzalni značaj ovoga parka predstavlja spektakularan pejzaž koji se sastoji od lanca tri vulkanske planine, sa stenama od lave, ledničkim jezerima i glečerima. U takvom okruženju nalaze se i brojni materijalni ostaci maorske kulture, na osnovu čega je park prepoznat i kao nosilac i svetske kulturne baštine. Međutim, i ako Novi Zeland još nije verifikovao nijedan element nematerijalne kulturne baštine, u okvirima parka se uočavaju i ovakvi baštinski elementi vezani za Maorsku tradiciju. Maori su vulkanske planinske vrhove identifikovali sa svojim prabožanstvima, među kojima je i Tangariro – donosilac vatre. Na ulazu u Tongariro, u selu Vhakapapa, nalazi se vizitorski centar sa muzejskom postavkom koja na veoma atraktivan način prezentuje prirodne i kulturne sadžaje parka. Pored toga u vizitorskom centru posetioci mogu da dobiju i veoma širok spektar najrazličitijih informacija. Mogu da se informišu o mogućnosti smeštaja, kako u kampu na ulazu u park ili kampovima i planinarskim brvnarama unutar parka, do različitih vidova luksuznijih boravišta. Pored toga tu im se pružaju i informacija o raznovrsnim aktivnostima koje mogu da preduzimaju, tako da im obilazak predstavlja dodatno zadovoljstvo i ispunjenost čime se sadržaji parka čine emocionalno dostupnim. Tu spadaju pešačke i planinarske ture različitih težina i vremena trajanja, mogućnosti alpskog i nordijskog skijanja, montibajk i kvad ture, kajak i rafting, avionsko nadletanje teritorije parka, istraživanje pećina, posmatranje flore i fanune, ribolov pastrmki, lov, prisustvovanje maorskim folklornim igrama, prisustvovanje i učestvovanje u raznovrsnim manifestacijama – događajima koji se organizuju tokom godine i sl. U vizitorskom centru se mogu nabaviti i različiti suveniri, kao i oprema i predmeti potrebni prilikom boravka. Tongariro, kao i drugi nacionalni parkovi na Novom Zelandu, nalazi se pod stalnom direktnom kontrolom državnog Departmana za konzervaciju, koji se ne bavi samo poslovima zaštite već i veoma širokim spektrom poslova prezentacije baštine, organizujući ili koordinirajući organizaciju najraznovrsnijih aktivnosti, koje su tesno povezane sa turizmom.

I ako nije u najdirektnijoj vezi sa Tongarirom, potrebno je da se pomene i obližnji grad Rotorua. Rotorua je sa svojih 55.000 stanovnika, od kojih jednu trećinu čine Maori, jedanaesti po veličini grad na Novom Zelandu. U njemu je 6.500 žitelja, odnosno 25% radno aktivnog stanovništva direktno zaposleno u turizmu. Početne turističke atrakcije Rotorua predstavljale su specifični geotermalni izvori (po svojoj genezi povezani sa

68

prirodnim sadržajima iz Tongarira) okruženi nesvakidašnjim silikatnim belo-roze terasama, kao i činjenica da je reč o centru maorske kulture. Dodatni podsticaj razvoju turizma dalo je prvo proširenje prostora lokalnog muzeja 1970. godine, a potom i njegovo brendiranje i ciljano pozicioniranje kao turističke atrakcije, što je dovelo do toga da se od polovine poslednje decenije prošloga do polovine prve decenije ovoga veka broj posetilaca muzeja poveća sa nepunih 40.000 na više od 110.000, a u gradu i okolini se godišnje od turista prihoduje oko 450 miliona novozelandskih dolara. Međutim dalji razvoj turizma Rotorua i njegovog šireg okruženja baziran je na razvoju i jedne veštačke atrakcije – Hobitona, filmskog mesta u Matamati, nedaleko od Rotoua, gde se nalazi bajkovito naselje napravljeno radi snimanja filmskog serijala Gospodar prstenova. Inače, pojedine scene iz ovog filmskog spektakla su snimane i u nacionalnom parku Tongariro, tako da jedna od ponuda za obilazak parka uključuje i posetu tim lokacijama.

Prezentovana studija slučaja ukazuje na sveobuhvatan pristup aktivnostima u

nacionalnim parkovima ne samo na Novom Zelandu, već širom sveta. Poseta

sajtovima svetskih nacionalnih parkova nedvosmisleno ukazuje da se u okviru

ponuda koje njihov menadžment osmišljava i realizuje, ne zanemaruju poslovi

proučavanja i zaštite baštine, ali da se veoma velika pažnja pridaje različitim

vidovima promocije i korišćenja zaštićene baštine, od onih edukativnih do turističkih,

i to bez jasnih granica koje razdvajaju ta dva oblika korišćenja.

Sa druge strane, poseta sajtovima prirodnih dobara iz Srbije ukazuje na veoma

ograničene mogućnosti turističke i edukativne valorizacije. Zato se zaključak koji

Vesna Đukić donosi kada je reč o muzejima u Srbiji može primeniti na sve vidove

baštinskih subjekata:

“Zato su muzeji u Evropi i Americi veoma posećeni, a kod nas upravo suprotno - publika

ih zaobilazi u širokom krugu (...) Zašto je to tako svuda u svetu, a kod nas nije. Razlog za

to mogla bi da bude drugačija svest o značaju institucija kulture (...) U svetu muzeji

postoje da bi se zadovoljile potrebe publike, a kod nas da bi se sačuvali i konzervirali

muzejski eksponati. Publika se doživljava kao dodatna obaveza”. (Đukić – Dojčinović V.,

2005)

Do sada iznete činjenice nas dodatno direktno uvode u teme veza i saradnje,

odnosno partnerskog povezivanja turizma sa heritologijom, ekologijom, kulturologijom i

prirodnim naukama, kao i drugim naučnim disciplinama i strukama kojima je baština

objekt interesovanja.

3.1.2. SARADNJA

Prirodna i kulturna baština, odnosno prirodna i kulturna dobra, imaju početne

karakteristike turističkih atrakcija, ali da bi se od potencijalnih razvile u realne, neophodno

je objedinjavanje tri već pominjana atrakcijska faktora: postojanje – privlačnost –

poznatost. To se postiže kroz već prezentovan proces razvoja sistema turističkih atrakcija,

a što zahteva puno partnerstvo delatnosti turizma i baštinskih delatnosti.

69

Oblici saradnje

Posmatrajući u globalu, vidovi partnerskog povezivanja sreću se u pet osnovnih

oblika:

- međusektorska saradnja,

- međuresorna saradnja,

- međuministarska saradnja,

- međuvladina saradnja i

- međunarodna saradnja (Đukić V., 2010)

Međusektorska saradnja se zasniva na aktivnom i ravnopravnom, višekanalnom

povezivanju po različitim osnovama javnog, privatnog i civilnog sektora, međutim jedan od

imperativa uspešne međusektorske saradnje je prethodna unutarsektorska saradnja koja

podrazumeva zajedničko delovanje činilaca unutar jednog sektora, a koja ne retko izostaje,

kao i unutarresorna saradnja.

Međuresorna saradnja podrazumeva oblike partnerske saradnje (najčešće na

projektima) između različitih resora, odnosno delatnosti (kulture, turizma, obrazovanja,

privrede, nauke, i dr.).

Međuministarska saradnja označava institucionalizovane oblike horizontalne

saradnje između različitih državnih ministarstava, kao i pokrajinskih/gradskih/opštinskih

sekretarijata.

Međuvladina saradnja podrazumeva vertikalnu saradnju državnih organa uprave na

svim nivoima (država – regija – opština), uz imperativ decentralizacije. Taj imperativ ne

podrazumeva samo prepuštanje nižim instancama obaveza i prava na odlučivanje, već i

dekoncentraciju svih resursa, kao i demetropolizaciju, sa širenjem aktivnosti ka drugim

sredinama, i u geografskom i u socijalnom smislu.

Međunarodna saradnja, odnosno internacionalizacija, predstavlja bilateralnu i

multilateralnu međunarodnu saradnju sa veoma širokim spektrom mogućnosti

povezivanja.

Naše dalja pažnja će biti usmereno prema aspektima međuresorne saradnje između

delatnosti turizma i baštinskih delatnosti, što ne ukazuje na manji značaj drugih oblika

saradnje.

Potrebe za međuresornom saradnjom

Tokom svoga razvoja delatnost turizma je tretirana prevashodno kao privredna

grana u usponu. U takvim okolnostima turistička struka i turizmologija kao

multidisciplinarna naučna disciplina su bile direktno usmerene pre svega ka ekonomiji i

ekonomskoj nauci. A uspon turizma je decenijama bio zasnovan na masovnosti usmerenoj

prema zaradi. Celokupna ponuda, kao i sve aktivnosti bile su usmerene ka zadovoljavanju

želja i potreba turista, s tim što su one vešto kanalisane ka istom ili sličnom

„konfekcijskom“ proizvodu koji je omogućavao veću i bržu zaradu. Svojevrsne paradigme

turizma bili su veliki hoteli građeni na obalama mora ili na planinama, kao i masovna

izgradnja druge suprastrukture i infrastrukture. Međutim, ove aktivnosti su ne retko za

posledicu imale devastaciju okoline i devalvacije njenih kulturnih i prirodnih vrednosti. U

isto vreme bili su zapostavljeni i interesi, mišljenja i želje lokalnog stanovništva, tako da su

70

pored materijalnog prirodnog i kulturnog okruženja veliku degradaciju trpele i lokalne

nematerijalne kulturne vrednosti.

Promene nastale tokom poslednjih nekoliko decenija, sa razvojem novog turizma,

veoma su kompleksne. Razvoj ideja o održivom turizmu postavio je imperativ sprečavanja

degradacije prostora i kulture, kao i poštovanje interesa domicilnog stanovništva.

Istovremeno, došlo je do pojave brojnih selektivnih vidova turizma i usmeravanja pažnje

ka sve raznovrsnijim turističkim atrakcijama. Kako se sa pravom primećuje, za turiste

može biti atraktivan neki vulkan, što turizmologiju upućuje na povezivanje sa geologijom,

retke biljne i životinjske vrste (veza sa biologijom: botanika i zoologija) i istorijski

spomenici (istorija, arheologija, istorija umetnosti, kulturologija), brane i mostovi

(industrija, građevina, arhitektura), a da bi na pravilan način mogao da se iskoristiti

lekoviti potencijal termalnih izvora moraju se poznavati svojstva tih voda (fizika, hemija),

kao i njihovo delovanje na ljudski organizam (medicina) (Stojković M., 2013). Ove

promene su čvrsto povezale turizam sa različitim strukama, naukama i naučnim

disciplinama, sa kojima se turizmologija sve više prožima. Međusobna saradnja i

partnerstvo različitih resora postaju ključ uzajamnog uspeha. Za temu našeg interesovanja

od primarnog značaja je saradnja turizmologije sa heritologijom i ekologijom.

Mogući vidovi odnosa turizma i drugih delatnosti

Partnerstvo koje zahteva savremena turistička praksa podrazumeva sve vidove

međuresorne saradnje između resora turizma i drugih delatnosti. Svi učesnici u turističkoj

ponudi moraju da izgrade zdrav odnos baziran na zajedničkim ciljevima, kao i na

nacionalnim i međunarodnim normama. Međutim, u praksi se između resora turizma i

drugih delatnosti susreće nekoliko različitih vidova odnosa. Mek Kečer i Kros (McKercher

B. i Du Cross H., 2002) kada analiziraju saradnju kulture i turizma uočavaju sedam

različitih vidova odnosa:

– Puna kooperacija, koja podrazumeva potpunu saradnju i partnersko delovanje radi

definisane zajedničke koristi oba resora.

– Radni odnos, kao formalizovana realizacija zajedničkih potreba i interesa, pri čemu

se uspostavlja saradnja, ali ne i partnerstvo i međusobno razumevanje.

– Mirna kohabitacija, koja isključuje zajedničke aktivnosti, ali podrazumeva

dopunjavanje u zasebnim aktivnostima čime se upotpunjava zajednički interes.

– Paralelno postojanje, koje karakterišu nezavisne i razdvojene aktivnosti.

– Blago neprijateljstvo, koje odlikuje ciljno uplitanje jedne strane.

– Pritajeni konflikt, koji više odražava probleme umesto njihova rešenja.

– Otvoreni konflikt, kao permanentni sukob obe strane.

Samo prvi i drugi od navedenih odnosa dovode do obostrane koristi i za turizam i za

povezane subjekte različitih delatnosti. Treći i četvrti odnos ne štete, ali i ne doprinose

razvoju, tako da ga u velikoj meri usporavaju. Poslednja tri odnosa dovode do negativnih

posledica po subjekte iz oba resora, ali i po razvoj turizma, a time i po okruženje u celini.

Neophodno je da se problemi prevaziđu i međusobni odnosi promene, pri čemu značajnu

ulogu ima menadžment konkretnih subjekata, ali i menadžment destinacije. Osnovni

71

preduslovi za rešavanje problema između subjekata različitih resora, ali i sprečavanje da

do njih dođe, su:

- međusobno razumevanje dva resora i

- jasna podela obaveza između resora.

3.1.3. RAZUMEVANJE PRIRODE PARTNERSKOG RESORA

Prvi i osnovni preduslov uspešnog partnerstva je međusobno razumevanje prirode

partnerske delatnosti pri čemu subjekti turističkog resora, koji je po svojoj prirodi izrazito

profitabilan, moraju da budu upoznati sa tri vrste činjenica vezanih za delatnost

baštinskog resora:

- prva se odnosi na kompleksan, veoma raznorodan sklop poslova koje obavljaju

subjekti vezani za heritološke i ekološke delatnosti, a koji nisu, bar ne primarno, usmereni

ka turizmu;

- druga grupa činjenica se odnosi na prevashodno neprofitni karakter rada ovih

subjekata;

- treća grupa činjenica se odnosi na veoma širok spektar mogućnosti turističkih

subjekata da stiču profit na osnovu postojanja i rada neprofitnih baštinskih subjekata, i

shodno tome i na obavezu turističkih profitnih subjekata da pomognu radu neprofitnih

baštinskih subjetata, ne samo radi opšte, već i radi svoje koristi.

Neturistički karakter primarne uloge baštinskih subjekata

Poslovni subjekti koji se brinu o prirodnim i kulturnim dobrima (baštinske

institucije – više u narednim nastavnim jedinicama) osnovani su sa ciljem da obavljaju niz

raznorodnih aktivnosti od kojih one bazične nemaju direktnog dodira sa turizmom. Njihov

zadatak je izučavanje i dokumentovanje baštine i njena zaštita, koja ne retko podrazumeva

i ograničavanje a ponekad i onemogućavanje korišćenja baštine. Samo jedna od njihovih

aktivnosti je prezentacija koju prate popularizacija i edukacija. A to je aktivnost u koju

turistički radnici imaju stalni, ali delimičan uvid i na osnovu koje ne retko stiču pogrešnu

stereotipnu sliku da je to jedini i/ili osnovi segmet rada baštinskih institucija. Međutim,

pored toga što je tu reč o samo jednom, i to finalnom poslu, mora da se ima na umu da on

nije usmeren isključivo ka turistima već i ka drugim korisnicima i sa strane i iz okruženja

(građani iz okruženja, učenici, studenti, naučni radnici...). Sa druge strane prethodne

aktivnosti, kao što je akvizicija (nabavka), pa potom proučavanje i stručna i naučna obrada,

valorizacija, sprovođenje raznovrsnih mera čuvanja, konzervacije i stalne zaštite, kao i

kompleksni poslovi pripreme prirodnih i kulturnih dobara za javnu prezentaciju, nemaju

dodira sa turistima, ali spadaju u opšte društveno korisne poslove. A subjekti iz resora

turizma korist imaju i od tih poslova (a sa kojima uglavnom nisu direktno upoznati), pošto

bez njih baština ne bi mogla da bude ni fizički, ni intelektualno, ni emotivno dostupna

turistima.

72

Neprofitni karakter baštinskih subjekata

Neprofitna, odnosno nekomercijalna priroda delatnosti baštinskih institucija

zasniva se na društveno korisnoj svrsi. Čuvanjem, proučavanjem, zaštitom i prezentacijom

prirodnih i kulturnih dobara čuva se nacionalni (i lokalni) identitet, a stvaraju se uslovi za

dodatni razvoj nauke, kao i kulturnih, ekoloških i prosvetnih delatnosti, ali i turizma. Pored

toga većina poslova koje takvi subjekti obavljaju ne samo da ne može da donese bilo kakav

profit, već iziskuje isključivo troškove. Zato je rad poslovnih subjekata koji se bave

zaštitom baštine finasiran od strane njihovog osnivača (najčešće organi državne uprave), a

novac koji oni samoprihoduju ne predstavlja profit, već materijalni resurs kojim se

dofinansiraju oni segmetni aktivnosti za koje osnivač nema dovoljno sredstava. Time se

ostvaruje dodatni kvalitet i kvantitet ukupnoga rada, uključujući i očuvanje dobra za

buduće posetioce u dugom vremenskom periodu. Na taj način se održava i unapređuje

kulturno i prirodno dobro koje predstavlja turističku atrakciju i daje dodatna mogućnost

turističkim subjektima, kao profitnim, da i u budućnosti na osnovu njega ostvaruju profit.

Usmeravanje profita ka baštinskom resoru

Iako su baštinske delatnosti neprofitne, one predstavljaju veliki turistički potencijal

a time i mogući izvor prihoda za druge čime postaju i induktor otvaranja novih radnih me-

sta. Zaštićena, proučene, prezentovana i promovisana prirodna i kulturna baština

predstavlja realnu turističku atrakciju a time i generator razvoja svoga okruženja. Brojni

turisti koji, privučeni postojanjem i atraktivnošću baštine, posećujući baštinske institucije,

tu ostave relativno mala materijalna sredstva. Pored novca za različite prateće usluge

(kupovina suvenira, osveženje u kafe klubu i sl), tu pre svega spadaju sredstva data za

ulaznice, pri čemu mora da se ima u vidu da se ulaznice uglavnom distribuiraju “po cenama

koje su simbolične, tj. daleko ispod stvarne cene koštanja” (Dragićević Šešić M. i Stojković

B., 2008). Sa druge strane, samo putovanje do destinice sa baštinskom atrakcijom, kao i

smeštaj u bilo kom hotelskom i srodnom objektu, ili obrok u obližnjem restoranu, koštaju

znatno više nego ulaznica u muzej, galeriju, arheološki lolalitet, nacionalni park i sl. Kada

se tome dodaju i ostali, veoma raznovrsni vanpansionski troškovi, jasno je da okruženje

koje poseduje razvijenu i promovisanu baštinu od nje, kao turističke atrakcije ima velike

ekonomske koristi. Shodno tome, jedna od obaveza privrednog sektora destinacije je da i

svojim ličnim učešćem, ne samo kroz simbolično plaćanje usluga, već i donacijama,

sponzorstvima, zajedničkim marketinškim projektima i sl. doprinosi obavljanju

neprofitnih poslova baštinskih institucija. Time profitni turistički sektor ne samo da

nadomešćuje uvek prisutan nedostatak sredstva za očuvanje baštine i iskazuje društvenu

odgovornost, već, čineći baštinu poznatom, atraktivnijom i poželjnijom, indirektno ulaže i

u svoje poslovanje i budući profit.

Tokom 90-tih godina prošloga veka izgradnja i u uređenje okoline Gugenhajm muzeja u Bilbau koštala je 132 miliona evra. Samo tokom prve godine rada muzej je imao 1,36 miliona posetilaca, od kojih je 80% u Bilbao došlo isključivo sa namerom da posete novi atraktivan muzej. A tokom prve dve godine rada posetioci muzeja su u Bilbau potrošili 433 miliona evra, od kojih je samo 23,4 miliona potrošeno na sam muzej, a od ostatka od skoro 95%, korist su imali drugi subjekti u gradu i njegovom okruženju, što je imalo neizmerne efekte na razvoj ovog, ranije relativno nerazvijenog i siromašnog grada.

73

Sličan nagli razvoj, od uspavanog ribarskog mesta do turističkog centra sa st-otinama hotela i pansiona, turski grad Kušadasi duguje muzealizovanoj prezentaciji -antičkog Efesa.

(prema: Krivošejev V, 2012)

Prema zvaničnim izveštajima francuskog Ministarstva ekonomije za 2011. godinu, kulturne delatnosti su, uz državno ulaganje od 13,9 milijardi evra doprinele stvaranju nacionalnog bogatstva Francuske (BDP) sa 58 milijardi evra, odnosno 3,2%, čime su izjednačene sa poljoprivredom i sa prehrambenom industrijom. Njihov doprinos ostvarenju BDPa je bio više nego duplo veći od doprinosa telekomunikacija (25,5 milijardi) i sedam puta veća od doprinosa automobilske industrije (8,6 milijarde). U ukupnom učešću u BDPu samo sektor baštine je učestvovao sa 8,1 milijardom evra, što je skoro ekvivalentno učešću auto industrija.

(www.liberation.fr/economie/2014/01/03/la-culture-represente-32-de-la-richesse-nationale-francaise_970396)

Posle uspešne reorganizacije skoro bankrotiranog lokaliteta oko najvećeg sačuvanog antičkog akvadukta Pont d Gar, zahvaljući menadžerskim aktivnostima ovog kompleksa otvoreno je 1.600 radnih mesta, a posetioci su u njegovoj neposrednoj okolini samo tokom 2011. godine potrošili oko 140 miliona evra (prosečno 100 evra po posetiocu). Rad ovog kompleksa, računajuće sve brojne aktivnosti koje se u njegovim granicama odvijaju, godišnje košta 9,3 miliona evra, s tim što se skoro 7 miliona samoprihoduje, a ostatak subvencioniše iz budžeta .

(www.discover-uzes.com/2012/07/the-pont-du-gard-14m-visitors-in-2011.html)

6 imperativa za turistički resor

Subjekti turističkog resora moraju da razumeju: 1. Baštinske delatnosti ne postoje primarno radi ispunjavanja turističkih potreba - to im je samo jedan od mnogih zadataka 2. Rad baštinskih institucija nije usmeren ka cilju ostvarivanja profita, već ka širkom spektru opšte društveno korisnih ciljeva, čije ispunjenje ne može da se naplati u punom iznosu. 3. Obavljanje baštinskih delatnosti podrazumeva velike troškove, koji ne mogu da se pokriju samofinansiranjem. 4. Proizvodi baštinskih institucija, kao iskorišćeni potencijal turizma, predstavljaju izvor prihoda i induktor otvaranja novih radnih mesta za druge delatnosti. 5. Od tih prihoda sama baštinska delatnost ima mnogo manju korist nego turistička delatnost. 6. Zato subjekti turističke delatnosti imaju interes da potpomažu neprofitne baštinske delatnosti (ne samo kroz ulaznice već i putem sponzorstva, donacije, baštinskih taksi i sl.), čime faktički ulažu i u svoj profit.

3.1.4. DEFINISANJE ZADUŽENJA IZMEĐU RESORA

Za uspešnu, obostrano korisnu saradnju pored uzajamnog razumevanja i

poznavanja prirode delatnosti partnerskog resora neophodna je jasno definisana podela

uloga između poslovnih subjekata oba resora. Jedan od primera takve podele, kada je reč o

odnosu turizma i kulture, a koji je primenjiv i na odnos turizma sa drugim delatnostima

koje se bave zaštitom i prezentacijom baštine, predstavila je Vesna Đukić (Đukić V., 2010)

74

Uloga resora kulture

Uloga resora kulture je omeđena aktivnostima pripreme kulturnog dobra za izlazak

na turističko tržište i daljom nadogradnjom u tom smeru. Te aktivnosti mogu da se

svrstaju u tri grupe poslova pripreme i nadogradnje:

– Planiranje nosivosti registrovane kulturne baštine - podrazumeva osmišljavanje

mera zaštite od preterane posećenosti (od najnižeg do najstrožeg samo za naučna

istraživanja), određivanje perioda i vremea za turističke posete kao i vrsta poseta

(grupne/pojedinačne...)

– Osavremenjavanje postojećih programa, kroz dopune, izmene, interaktivne

prezentacije, multimedijalne izložbe i druge vidove animacija.

– Stvaranje i prodaja novih tržišno atraktivnih programa, proizvoda i usluga:

interpretacija, animacija, edukacija, drugi proizvodi i usluge (memorabilije, katalozi,

prospekti, mape, reprodukcije, ugostiteljske usluge, odmor posetilaca i dr.).

Uloga turističkog resora

Dok u obaveze delatnosti kulture pripadaju poslovi pripreme i nadogradnje, posao

pretvaranja baštine u turistički proizvod kroz evoluciju iz potencijalne u realnu turističku

atrakciju spada u delokrug obaveza turističkog resora. Njegovi konkretni zadaci su:

– Istraživanje tržišta kulturnog turizma i predlaganje novih proizvoda i usluga

ustanovama kulture;

– Vrednovanje turističke aktiviranosti i atraktivnosti kulturne baštine i

registrovanih kulturnih dobara (analiza posećenosti i stepena zadovoljstva);

– Turističko aktiviranje kulturnih potencijala (priprema za posetioce, unapređenje

pogodnosti);

– Prodaja i promocija proizvoda i usluga kulturnog turizma;

– Podela odgovornosti i dobiti;

– Finansijska nadoknada za troškove izazvane turizmom i ulaganje u zaštitu novih

dobara i unapređenje nasleđa.

Kada je reč o finanasijskoj nadoknadi kao jednoj od obaveza resora turizma mora

da se naglasi da ona ne podrazumeva kupovinu ulaznica, koje faktički i ne plaćaju subjekti

sektora turizma, već, direktno ili preko organizatora, sami posetioci, plaćajući tako pravo

da vide, saznaju, dožive, a za koje smo već naglasili da su simbolične, ispod realne

vrednosti i ne mogu da pokriju stvarne troškove.

Finasijska nadoknada koju plaćaju profitni subjekti turističkog sektora kao

nadoknadu troškova izazvanih turizmom predviđena je različitim međunarodnim

propisima. Shodno preporukama Saveta Evrope (Preporuke za promovisanje turizma;

Mnemosyne, 2004), odgovornost za zaštitu i unapređenje kulturnog nasleđa mora biti p-

odeljena između političke elite, stanovništva, stručnjaka, vlasnika, korisnika i turističkih

subjekata i to tako da se i dobit i troškovi mogu pravilno rasporediti. To zahteva uvođenje

dodatnih obavezujućih finansijskih mehanizama koji će obezbediti da se iz sektora turiz-

ma, ali i drugih profitnih sektora unutar destinacije koji profit stiču na osnovu postojanja

kulturno-turističke atrakcije, redovno plaćaju nadoknade – doprinosi za zaštitu i održa-

75

vanje nasleđa, unapređenje pogodnosti za posetioce i kompenzaciju dodatnih troškova iza-

zvanih turizmom. Zato se predviđa uvođenje takozvanih baštinskih taksi.

Baštinske takse plaćaju privredni, profitni subjekti, koji svoj profit ostvaruju zato

sto su stacionirani u zaštićenom području kulturnog ili prirodnog dobra, ili u njegovom

užem okruženju. Svojim radom oni mogu da ugrožavaju dobro, a sa druge strane

postojanje dobra, u koje se ulažu državna sredstva, omogućuje i veći promet u njihovim

objektima, a time i veću zaradu. Plaćanjem ovih taksi oni doprinose čuvanju i unapredjenju

dobra na osnovu čijeg postojanja ostvaruju povećan prihod. U baštinske takse spadaju

takođe i naplate prolaska kroz zaštićeno dobro (npr. ekološka taksa), i sl.

Zakon o zaštiti prirode pruža osnovu za dofinansiranje baštinske delatnosti posredstvom naplate baštinskih taksi, budući da nalaže i sledeće: Za korišćenje zaštićenog područja plaća se naknada upravljaču. Naknadu iz stava 1. ovog člana upravljač može propisati i naplatiti za: 1) delatnosti u oblasti turizma, ugostiteljstva, trgovine, usluga, zanatstva, industrije, rudarstva, energetike, vodoprivrede, građevinarstva, saobraćaja, transporta, telekomunikacija, korišćenja divlje flore i faune; 2) vikendice i druge nekomercijalne objekte za odmor u prirodi; 3) vozila na motorni pogon u upotrebi na zaštićenom području; 4) turističke, rekreativne, sportske i druge manifestacije i aktivnosti, reklamne oznake, komercijalne filmske, foto i tonske zapise; 5) korišćenje usluga, uređenih terena, objekata i druge imovine upravljača i imena i znaka zaštićenog područja; 6) posetu zaštićenom području, njegovim delovima i objektima. Obveznik naknade je korisnik zaštićenog područja, odnosno pravno lice, preduzetnik ili fizičko lice koji obavlja poslove ili raspolaže nepokretnostima i drugim stvarima na zaštićenom području, koristi usluge i imovinu upravljača, posećuje zaštićeno područje radi odmora, sporta, rekreacije i sličnih potreba i na drugi način koristi njegove vrednosti i pogodnosti.

Slične mogućnosti predviđa i Zakon o turizmu (Službeni glasnik RS, 36/2009, 88/2010, 99/2011 i 93/2012/). Članovima, od 110. do 113, ovog Zakona predviđena je turistička naknada kao novčani iznos koji se plaća za korišćenje pogodnosti u obavljanju delatnosti na području turističkog mesta. Obveznici plaćanja naknade su privredni subjekti koji obavljaju delatnost turističkih agencija, ugostiteljsku delatnost, nautičku delatnost, pružaju usluge u turizmu ili obavljaju drugu delatnost neposredno povezanu sa turizmom, kao i fizička lica koja turistima izdaju kuće, stanove, apartmane i sobe, i vlasnici kuća za odmor, u slučajevima kada svoje kuće izdaju trećim licima. Zakon predviđa da 80% iznosa turističke naknade za korišćenje pogodnosti turističkog mesta pripadne jedinici lokalne samouprave, a 20% državi. Sa druge strane, ako se turističko mesto nalazi u okviru zaštićenog prirodnog ili kulturnog dobra tada 40% prihoda pripadne korisniku, odnosno staraocu prirodnog odnosno kulturnog dobra, 40% jedinici lokalne samouprave, a 20% državi. Međutim, primena ovih odredbi Zakona je onemogućena zbog činjenice da državni organi nisu doneli podzakonska akta na osnovu kojih bi se razvrstale delatnosti koje plaćaju naknadu i odredili okviri za njihov iznos, a zbog čega ni lokalne samouprave nisu mogle da donesu svoja akta o visini naknade. Pored obaveznih baštinskih taksi privredni turistički subjekti mogu da ulažu i na

osnovu neobaveznih mehanizama sponzorstva i donacija baštinskim institucijama. Pri

tome profitni turistički subjekti moraju da imaju u vidu da pomažući razvoj neprofitnih

baštinskih institucija istovremeno snaže i atraktivnost baštine kojom oni upravljaju, čime

76

ne ulažu samo u baštinu, već i u svoje buduće poslovanje i profit. Tu je reč o

neobavezujućem, dobrovoljnom delovanju odgovornih privrednih subjekata, a ne retko i

korisnom marketinškom pristupu.

Uloga države

Pored zadataka i obaveza koje moraju da ispunjavaju subjekti povezanih baštinskih

i turističkih delatnosti, od ključnog značaja za razvoj turizma zasnovanog na baštini je i

uloga države na svim njenim nivoima, od lokalne samouprave, preko regije do centralne

državne uprave. Države koje svoj opšti razvoj baziraju na turizmu zasnovanom na baštini,

neretko objedinjuju dva ministarska portfelja u okviru jedinstvenog kabineta ministarstva

turizma i kulture, poput Grčke ili Turske, ali i Indonezije, Malezije, Južne Koreje, Aze-

rbejdžana, Nepala, Bahreina, Belidzea, kao i kanadskih regija Manitoba, Ontario i Ostrva

Princa Edvarda. Ne retko ovim resorima se u okvire jedinstvenog ministarstva pridodaju i

drugi, poput trgovine i ugostiteljstva, saobraćaja, ponekad i sporta, a u poslednje vreme

sve češće i zaštite okoline (Malezija, Lesoto). To ukazuje na razvoj svesti o međusobnim

vezama ovih delatnosti i neophodnosti njihovog usklađenog razvoja, a dovodi nas i do pit-

anja uloge države u planiranju razvoja turizma zasnovanog na prirodnoj i kulturnoj

baštini.

Prema mišljenju koje zastupa Vesna Đukić (prema Krivošejev V., 2012), aktivnosti

države u razvoju kulturnog turizma mogu se klasifikovati u šest okvira:

– planski okvir razvoja kulturnog turizma, koji podrazumeva analizu situacije i izradu

strateškog i taktičkog plana;

– pravni okvir, koji zahteva donošenje odgovarajućih zakona i pripadajućih

podzakonskih akata;

– finansijski okvir koji podrazmeva obezbeđivanje sredstava iz redovnih, ali i dopunskih

izvora (npr. deo prihoda od turizma za pokrivanje troškova izazvanih turizmom –

baštinska taksa) za neophodne investicije (rekonstrukcije, infrastruktura, uređenje

pristupa, stvaranje pogodnosti za posetioce, savremena interpretacija itd.);

– obrazovni okvir predviđa stvaranje stručnih kadrova spremnih za primenu inovativnih

metoda koje zahteva kulturni turizam (interdisciplinarno stručno doživotno obrazovanje i

usavršavanje: menadžment, pravo, ekonomija, turizam, marketing, PR, digitalno

obrazovanje i kompjuterska pismenost itd.);

– okvir zapošljavanja podrazumeva stvaranje uslova za širok spektar vidova angažovanja

u kulturnom turizmu: samozapošljavanje, privremeni, povremeni i stalni poslovi (događaji,

kulturni turizam);

– organizacioni okvir podrazumeva formiranje permanentnih međuresornih,

međuvladinih, međusektorskih i međuministarskih tela, kako državnih, tako i

paradržavnih.

77

3.2. BAŠTINA I TURIZAM

Turizam se od svojih prapočetaka zasnivao na obilasku prirodnih i kulturnih

znamenitosti. „Svetska čuda“, poznate građevine, umetnička dela ili poprišta velikih

događaja kao i raznovrsni prirodni rariteti, motivisali su putnike na duža putovanja.

Potom, sa razvojem savremenog organizovanog turizma uočava se veliko interesovanje za

divlje predele i dostignuća nepoznatih kultura. Međutim, tokom dvadesetoga veka stanje

počinje da se menja. Posle Prvog, a potom i posle Drugog svetskog rata, razvojem novih,

bržih transportnih sredstava dolazi do „turističkog buma“ koji u prvi plan postavlja ciljeve

pasivnog odmora i rekreacije tipa 3S (sun, sea, sand - sunce, more, pesak). Time su

postavljene osnove masovnog turizma u kome uloga baštine privremeno slabi, i ona,

umesto atrakcija koje privlače (primarne atrakcije) postaje sekundarna turistička atrakcija

za turiste privučene pasivnim odmor u okruženju sunca, mora i peska.

Masovni turizam je oblik turizma u kome je zastupljen velik broj ljudi iz svih slojeva

društva koji putuju organizovano, najčešće preko paket aranžmana turističkih agencija.

Najveći deo putovanja se organizuje samo tokom sezone, pre svega u vreme letnjih odmora

kao i tokom zimskih praznika. Radi smeštaja turista, kojima je sve podređeno uključujući i

život lokalnog stanovništva, ubrzano se grade veliki hotelski kapaciteti kao i prateća

infrastruktura. Takav razvoj turizma je vezan za koncept ekonomskog rasta i meren je

isključivo ekonomskim pokazateljima. Delovanje turizma je bilo usmerene ka sticanju

profita kao osnovnog cilja i nije se premišljalo o aspektima održivosti. Takav pristup je

mogao da ima kratkoročne, pa i srednjoročne pozitivne efekte, ali se pokazao negativnim

na duži rok. U mnogim sredinama došlo je do različitih destrukcija. Ugrožavanje, pa i

nestanak kulturne, prirodne i nematerijalne baštine bio je česta posledica, što se odrazilo

negativno ne samo po okruženje, već i po dalji razvoj i opstanak turizma. Na destinacijama

sa devastiranim i degradiranim okruženjem uočava se pad tražnje, a time i pad profita.

Istovremeno, većina lokalnog stanovništva nije aktivno učestvovala u razvoju, a relativno

malo u ponudi destinacije, tako da nije dobijala korist koja je recipročna šteti koju je trpela

zbog promene uslova i načina života, što je ne retko izazivalo, nekada pritajeno, a nekada

otvoreno nezadovoljstvo.

Reprezentativan primer konflikta izazvanih razvojem masovnog turizma predstavlja studija slučaja zapadnoindijske destinacije Goa gde se turizam ubrzano razvija od osamdesetih godina prošloga veka. Okosnicu razvoja turizma su predstavljale velike strane kompanije koje su duž obale izgradile hotele sa četiri i pet zvevdica. Takav pristup razvoju turizma je u potpunosti isključio mogućnost aktivnog učešća lokalne zajednice, a dodatno joj je otežao život time što je zbog potreba hotela i turista koji u njima borave uvedena drastična restrikcija potrošnje vode, od jedan do dva sata dnevno, dok su hoteli imali vodu 24 časa. A jedan hotel potroši vode više nego pet okolnih sela, i jedan turista potroši 28 puta više električne energije nego jedan lokalni stanovnik. Ovakav sled događaja je lokalno stanovništvo okrenuo protiv razvoja turizma, dovodeći do njihovog organizovanja u udruženje Spremna Goanska armija (Vilingilant Goan’s Army), što je uzrokovalo brojne konflikte. Pored navedenih direktnih uzroka za konflikte izgradnja hotela je devastirala

78

lokalni pejzaž, a kanalizacija iz njih i čistoću mora, što je česta opasanost koju nosi razvoj masovnog turizma. Glavnu atraktivnost jedne primorske destinacije na kojoj počinje da se razvija turizam predstavljaju peščane plaže, sa palmama u zaleđini i koralnim grebenima u vodi. Sa turističkom valorizacijom ovakvih mesta počinje masovna izgradnja velikih hotela, što podrazumeva uklanjanje palmi. Time se smanjuje početna atraktivnost, ali i destabilizuje tlo što dovodi do erozije koja dodatno smanjuje atraktivnost plaže. Sa druge strane otpadne vode iz hotela koje se emituju u more dovode do pojave algi koje doprinose uništavanju koralnih grebena. Na sličan način krčenje šuma u planinskim predelima, radi izgradnje hotela i skijališta, takođe dovodi do smanjenja početne atraktivnosti okruženja, ali i do stalnih erozija i opasnosti od odronjavanja i lavina. Tako je 1987. godine u alpskom pograničnom području izmedju Italije i Švajcarske lavina zemlje i blata odnela 60 ljudskih života i oštetila 50 manjih i većih naselja, uništavajući i glavne resurse skijaške destinacije.

(prema: Stojanović V., 2011)

Negativni konteksti razvoja masovnog turizma zahtevali su detaljno preispitivanje

važećih odnosa i promenu opšteg koncepta. Pojava ovih tendencija se hronološki

podudarila sa nizom drugih društvenih promena do kojih dolazi tokom poslednjih decenija

prošloga veka. Postindustrijsko društvo dovodi do pojave viška slobodnog vremena, kao i

veća mobilnost stanovništva, a digitalna revolucija, sa razvojem elektronskih medija i

povom Interneta, omogućila je olakšan pristup informacijama. To „visoku kulturu“, ranije

rezervisanu prevashodno za „elite“ čini dostupnom širokoj populaciji, dovodeći i do

promene interesovanja i potreba a time i motiva za putovanje. Ovakvi procesi otvaraju

nove mogućnosti za razvoju turizma uzrokujući snaženje alternativnih vidova turizma i

pojavu novog turizma.

Na negativan uticaj masovnog turizma, ali sa planskim prelaskom na razvoj novog turizma, ukazuje primer Kalvije, turističkog centra na balearskom ostrvu Majorka. Privlačnost ove oblasti bazirala se na 60 kilometara dugoj obali sa 27 plaža. Tokom perioda u kome je preovlađivao masovni turizam Kalvija se ubrzano razvijala i broj stanovnika se sa 3.000 povećao na 50.000. Međutim sa početkom promena turističkih interesovanja, a zbog zadržavanja tradicionalne ponude tipa sunce – more – pesak, bez praćenja savremenih tendencija, turistički promet je počeo drastično da opada. Samo tokom perioda 1988-1991. opao je za 20%. Zato su nadležni, tokom devedesetih godina, u saradnji sa privrednim sektorom i ekspertima sa univerziteta načinili detaljnu analizu i plan budućeg razvoja Kalvije koji je pored tradicionalne ponude pasivnog odmora predvideo i ponude zasnovane na kulturnom nasleđu i atrakcijama šireg prirodnog okruženja, uz niz mera njihove zaštite, ali i uključivanje lokalne zajednice.

(prema Stojanović V., 2011).

3.2.1. BAŠTINA I NOVI TURIZAM

I ako su pojmovi alternativni i novi turizam međusobno povezani, oni nisu sinonimi

i ne smeju da se u izjednačavaju.

Alternativni turizam predstavlja potpunu suprotnost tradicionalnom masovnom

turizmu. Reč alternativa označava opredeljenje za jednu od dve ili više odluka, od kojih

jedna može da zamen drugu, a da se smisao ipak ne izmeni. I zaista, sa pojavom

79

alternativnog turizma smisao turizma se ne menja. Kao i ranije, turisti i dalje na putovanja

odlaze zbog potrebe za odmorom, relaksacijom i zabavom, ali su načini na koje upražnjava

odmor, relaksaciju i zabavu postali drugačiji. Alternativni turizam karakterišu individualna

putovanja i putovanja u manjim grupama, pri čemu turisti nisu samo pasivni uživaoci, već

aktivni učesnici u različitim procesima, koji uz učenje, avanturu i zabavu podrazumevaju i

učestvovanje u lokalnom životu. Alternativni turizam nije destruktivan već je usmeren ka

čuvanju i obnovi. Istovremeno, zbog različiih svera interesovanja turista, kao i mogućnosti

koje pružaju, ovi vidovi turizma nisu čvrsto vezani za sezonu. Za razliku od tradicionalnog

masovnog turizma oni nisu usmereni isključivo ka koristi i zadovoljstvu turista već i ka

koristi lokalnog stanovništva, koje aktivno učestvuje i u razvoju i u ponudi. Zato ovakvi

vidovi turizma donose dodatne prihode domaćinstvima lokalne zajednice, poboljšavajući

kvalitet života, a bez većeg narušavanja tradicionalnih vrednosti okruženja. A upravo te

tradicionalne, očuvane vrednosti su i glavni pokretač, odnosno glavna mega atrakcija.

Turisti zbog njih dolaze, ali ne samo da bi u njima pasivno uživali, već da bi ih upoznali i

doživeli. Stoga ih i više cene i osećaju potrebu da doprinesu njihovom očuvanju. Tako su

benefiti obostrani – želje i potrebe obeju strana, turista i lokalnog stanovništva se

zadovoljavuju a korist ima i turistička privreda (prema: Maksin Mićić M., 2010).

Različiti alternativni vidovi turizma su postojali i u jeku razvoja masovnog turizma. I

tada je bilo turista koji na putovanja nisu kretali radi pasivnog odmora i relaksacije, već

radi avanture, saznanja i nadogradnje ličnosti. To im uobičajeni „konfekcijski“ vid

turističke ponude nije omogućavao, i zato su se, uglavnom samostalno, upućivali ka njima

zanimljivim destinacijama. Ali oni su bili relativno retki pojedinci, tako da ovakav vid

turizma nije bio dovoljno izražen i nije imao veliki uticaj na opšta turistička kretanja. U to

vreme, na prelazi sedme ka osmoj deceniji prošloga veka, opisujući aktuelno stanje Koen

prepoznaje četiri vida turista: organizovani masovni turista, individualni masovni turista,

istraživač i lutalica (Cohen E., 1972; prema: Stojanović V., 2011).

Organizovani masovni turista – putuje posredstvom turoperatera u velikim

organizovanim grupama, upražnjava unapred osmišljene programe koji se svode na pasivi

odmor i relaksaciju i ne iskazuje namere za zadovoljenjem kulturnih potreba.

Individualni masovni turista – takođe putuje posredstvom turoperatera, sa drugim

brojnim saputnicima, s tim što se grupu priključuje prevshodno zbog organizovanog

prevoza i smeštaja, zadržavajući pravo da uživa u elementima slobode, ali je njegovo

slobodno kretanje ipak u okvirima „utabanih staza“.

Istraživač - na putovanja kreće u sopstvenom aranžmanu i izbegavajući „utabane

staze“ trudi se da temeljnije upozna specifičnosti destinacije na koju dolazi.

Lutalica – on se ne zadovoljava samo time da upozna specifičnosti destinacije, već

pokušava da bude deo lokalne zajednice i izbegava kontakte sa drugim turistima.

Lutalica i istraživač su predstavljali turiste sa alternativnim interesovanjima i

praksom, međutim, za razliku od masovnih turista iz prethodne dve kategorije, oni su bili

malobrojni i njihov doprinos turističkoj ekonomiji, sem u određenim retkim mikro

destinacijama, se nije uočavao u globalnim razmerama, tako da nije mogao da dovede do

promena karaktera turizma. Međutim, sa opštim društvenim promenama koje su dovele

do krize masovnog turizma, turisti tipa istraživača i lutalica postaju sve češći, a alternativni

vidovi turizma postaju sve zastupljeniji. Pasivan odmor se zamenjuje različitim vidovima

80

aktivnog odmora, koji sve više zadovoljava i intelektualnu radoznalost. Istina, ovake pojave

nisu dovele do kraja masovnog turizma. On i dalje postoji, ali je sada prilagođen novom

vremenu i potrebama.

Novi turizam podrazumeva istovremeno postojanje alternativnog ali i masovnog

turizma, koji pod uticajem opštih promena počinje da se menja. Alternativni turizam nije

zamenio masovni, ali je njegov razvoj doprineo daljim promenama i „humanizaciji“

masovnog turizma koji, za razliku od tradicionalnog, postaje usmeren ka očuvanju,

održivosti i većem uključivanju lokalnog stanovništva. Shodno tome u mnogim slučajevima

se ova dva vida turizma (alternativni i novi masovni) razvijaju paralelno, u svojevrsnoj

simbiozi, na istom prostoru i čine novi turizam. Novi turizam ne podrazumeva pasivni ili

relativno pasivni odmor tipa 3S već niz raznovrsnih aktivnosti koje dovode do

zadovoljavanja novih turističkih potreba kroz učenje, zabavu, avanturu, aktivo učešće u

životu destinacije i sl. To je dovelo i do potreba za drugačijim oblicima smeštajnih

kapaciteta i infrastrukture, ali prvenstvono do novih vidova primarne ponude. Za stvaranje

slojevite i transparentne turističke ponude kakvu traži „novi” turizam, više nije dovoljna

samo jedna udarna turistička atrakcija, kao što je toplo more ili zasnežene planinske

padine, već simbioza više srodnih, pa i nesrodnih atrakcija (Kušen E., 2002).

PREGLED RAZLIKA IZMEĐU „STARIH“ I „NOVIH“ TURISTA

Klasifikacija A. Poo (prema Rabotić B.)

‘Stari’ turisti ‘Novi’ turisti Tragaju za suncem Doživljavaju nešto različito Slede mase Žele da budu odgovorni Danas su ovde, sutra ne Gledaju i uživaju, ali ne nanose

štetu Samo da bi pokazali da su bili Samo radi zadovoljstva kao takvog Imati Biti Superiornost Razumevanje Sviđaju im se atrakcije Vole aktivnosti Oprezni Avanturistički nastrojeni Hrane se u hotelu Isprobavaju lokalnu hranu Homogeni Hibridni

RAZLIKE IZMEĐU TRADICIONALNOG I ALTERNATIVNOG TURIZMA

Klasifikacija D. Weaver (prema Maksin Mićić M., 2010) Ključne

karakteristike

Tradicionalni turizam Alternativni turizam

Opšte karakteristike

brz razvoj maksimizovati nekontrolisan kratkoročan sektorski pristup

spor razvoj optimizovati kontrolisan dugoročan holistički pristup

81

Ponašanje turista

velike grupe fiksni program usmereni turista dovoljan i pasivan bez znanja stranih jezika znatiželjno bučno

pojedinci, porodice spontane odluke turista odlučuje zahtevan i aktivan učenje stranih jezika taktično tiho

Osnovni uslovi

usredsređeni odmori neobučena radna snaga propagandni klišei prodaja snagom

raspoređeni odmori obučena radna snaga obrazovanje turista prodaja srcem

Razvojne strategije i regulacije

neplaniran razvoj vođene projektima ekonomski rast i profit spoljni investitori korporacijska kontrola slobodno tržište

planski razvoj vođene konceptom dobrobit lokalne zajednice lokalni investitori kontroia lokalne zajednice intervencije javnih vlasti

Izgradnja veliki kapaciteti novi objekti koncentracija sadržaja visoke gustine korisnika internacionalni stil u arhitekturi

mali kapaciteti ponovna upotreba - reciklaža postojećih objekata disperzija sadržaja niske gustine korisnika lokalni arhitektonski stil i lokalni materijali

Opšte promene do kojih dolazi širom sveta tokom poslednjeg kvartala prošloga

veka, imale su uticaj i na mnoge druge svere ljudskih aktivnosti, koje su direktnim i

indirektnim, uzročno – posledičnim vezama tesno povezane sa turističkim delatnostima.

Sa tim promenama značaj bašine kao turističke atrakcije „novog turizma“ ponovo dolazi u

prvi plan.

3.2.2. BAŠTINA, TURIZAM I ODRŽIVI RAZVOJ

Neumereno i neprimereno trošenje svih resursa, koje je dovodilo do devastacije

okoline i degradacije njenih vrednosti izazivajući štetne posledice i po prirodnu i kulturnu

baštinu kao i po stanovništvo izazvalo je brojne različite reakcije, uzrokujući stvaranje

koncepta održivog, uravnoteženog razvoja (sustainable development).

Koncept održivog razvoja predstavlja novu strategiju i filozofiju društvenog razvoja.

Na samom početku teoretske razrade i praktične primene ova koncepcija se najčešće

dovodila u vezu sa zaštitom životne sredine, odnosno ekologijom, i povezivala se sa

težnjama da se briga za opstanak života na planeti poveže sa očuvanjem prirodnih resursa.

Sa daljim razvojem i razradom održivi razvoj dobija dodatne kontekste i postaje

univerzalniji. Danas održivi razvoj podrazumeva opšti društveni razvoj kojim se svi

postojeći resursi koriste na takav način da zadovoljavaju društvene potrebe uz dugoročno

očuvanje resursa.

82

Održivi razvoj ima četiri osnovne dimenzije:

o ekološku (prostorno envajeronmentalnu),

o ekonomsku,

o socijalnu (društvenu) i

o kulturnu održivost,

s tim što se ne retko u analizama poslednje dve dimenzije objedinjuju u jedinstvenu

dimenziju socio-kulturne održivosti.

Kao i kada je reč o drugim definicijama, ne postoji jedinstvena i opšteprihvaćena

definicija pojma održivog razvoja. Prema jednoj od najopštijih definicija održivi razvoj

predstavlja integralni ekonomski, tehnološki, socijalni i kulturni razvoj, usklađen sa

potrebama zaštite i unapređenja životne sredine, koji omogućava sadašnjim i budućim

generacijama zadovoljavanje njihovih potreba i poboljšanje kvaliteta života. Druga,

najčešće navođena definicija je ona koju je 1987. godine usvojila Svetska komisija za

okruženje i razvoj pri Ujedinjenim nacijama (tzv. Bruntland komisija). Po njoj, održivi

razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjice, ne dovodeći u pitanje sposobnost

budućih generacija da zadovolje vlastite potrebe (Nadić D., 2011).

Već same paralele koje se uočavaju između drugo navedene definicije održivog

razvoja i ranije iznete definicije baštine ukazuju na neraskidivu povezanost napora

usmerenih i ka očuvanju baštine i ka dostizanju održivog razvoja.

Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjice, ne dovodeći u pitanje sposobnost budućih generacija da zadovolje vlastite potrebe.

Baština je ono što je nasleđeno od prošlih generacija, što se održava u sadašnjosti, i što će se podariti za dobrobit budućih generacija

Veliki značaj za dostizanje opšteg održivog razvoja imaju promene koje su dovele

do pojava alternativnog i novog turizma, a koje predstavljaju osnovu i za održivi turizam.

Održivi turizam

Tokom razvoja tradicionalnog masovnog turizma uočavane su različite negativne

posledice po sve elemente destinacije. Ubrzana izgradnja novih smeštajnih kapaciteta, koje

uglavnom otvaraju preduzeća sa strane, i napori da se oni „napune“ kako bi u kratkom

roku povratila uložena sredstva i ostvario profit dovodili su do promena koje su imale i

pozitivne i negativne efekte na turistički prostor, ekonomiju i socio-kulturne odnose u

okruženju.

UTICAJ TURIZMA NA LOKALNU ZAJEDNICU

(Hall M.; prema Maksin M., 2010)

Vrsta uticaja Pozitivni uticaji Negativni uticaji Ekonomski Povećana potrošnja

Novi poslovi i zaposlenost Nova radna snaga Povećanje standarda Nove investicije Nova znanja i veštine

Lokalizovana inflacija Špekulacije nekretninama Neuspeh u privlačenju turista Odliv kapitala Neadekvatne procene troškova razvoja turizma Povećani troškovi života Sticanje loše reputacije usled neadekvatnih kapaciteta, loših usluga i cene Negativna reakcija lokalnih preduzeća zbog

83

konkurencije u obezbeđivanju lokalne radne snage i državnih fondova Ekonomska eksploatacija lokalnog stanovništva zarad ekonomskih i političkih ambicija.

Socio-kulturni

Povećanje kvaliteta življenja Povećanje interesa i angažovanja lokalnog stanovništva Jačanje regionalnih vrednosti i tradicije Nove percepcije stanovništva Priznanje vrednosti lokalnih zajednica u regionalnom okruženju

Komercijalizacija skoro svih aktivnosti, što dovodi do degradacije vrednosti. Modifikacija aktivnosti i događaja prevashodne prema potrebama turista Potencijalno povećanje kriminala Promene u društvenoj strukturi i raslojavanje Kulturne razlike između domaćeg stanovništva i turista dovode do međusobnog nerazumevanja, uznemiravanja, netrpeljivosti... Korišćenje turizma za uvođenje nepopularnih mera

Prostorno – envajero-nmentalni (ekološki)

Razvoj novih atrakcija, receptivnih kapaciteta i lokalne infrastrukture Povećana dostupnost prostora Ulaganja u zaštitu i prezentaciju prirodne i kulturne baštine Strategija upravljanja posetiocima

Zagađenje životne sredine Promene u ekološkim procesima Ugrožavanje biodiverziteta Promene staništa, uslova razmnožavanja, vrste ishrane... Ugrožavanje kulturnog nasleđa Devastacija prostora neprimerenom arhitekturom Nekontrolisano širenje izgradnje i povećan intenzitet korišćenja prostora

Imajući u obzir i pozitivne i negativne efekte razvoja tradicionalnog masovnog

turizma, turizam zasnovan na održivom razvoju ima za cilj da se, planiranim i

usmeravanim upravljanjem razvoja, održivost dostigne sa tri već pominjana aspekta:

- Envajeronmentalna (ekološka) održivost podrazumeva održavanje postojećih ekoloških

procesa, biološke raznovrsnosti i kulturnog nasleđa prostora.

- Socio-kulturna održivost podrazumeva razvoj koji uvažava socijalnu jednakost i

očuvanje lokalnih vrednosti zajednice

- Ekonomska održivost podrazumeva ekonomski efikasan razvoj turizma i turističkog

područja, u korist i turista i preduzetnika i lokalnog stanovništva (Maksin M., 2010).

Shodno navedenim činjenicama održivi turizam predstavlja vid turističke privrede

koji vrši minimalan uticaj na životnu sredinu i lokalnu kulturu, a istovremeno pomaže

sticanju zarade, otvaranju novih radnih mesta, kao i zaštiti lokalnih ekosistema i kulture.

To je odgovoran turizam koji se prijateljski odnosi i prema lokalnom stanovništvu i prema

prirodnoj i kulturnoj baštini.

Indikatori dostizanja održivosti turizma

Prema stavovima Svetske turističke organizacije, a shodno Programu UN za životnu

sredinu, održivi turizam podrazumeva takav razvoj ove delatnosti kojim se uvažavaju i

zadovoljavaju potrebe turista kao nosilaca tražnje i turističkih oblasti kao nosilaca ponude,

a da se pri tome ne narušava mogućnost da se ovi ciljevi ostvaruju na istom ili višem nivou

i u budućem periodu. Drugim rečima, koncepcija održivog razvoja treba da bude osnovna

smernica u upravljanju turističkom delatnošću, koja će omogućiti ostvarivanje

ekonomskih, društvenih i estetskih ciljeva, uz istovremenu zaštitu kulturnih vrednosti,

84

socijalnog integriteta, ključnih ekoloških procesa i biološkog diverziteta. (Jovičić D., 2000).

Suština održivosti je u pronalaženju prave mere, odnosno balansa između razvoja turizma

i turističkih destinacija i zaštite i očuvanja životne sredine, resursa i vrednosti kako

okruženja, tako i lokalnih zajednica (Maksin M. i dr., 2010).

Indikatore koji ukazuju na dostizanje, ili nedostizanje održivosti turizma možemo

da svrstamo u 5 grupa:

1. Ekonomski indikatori: prikazuju ekonomske efekte turističkog privređivanja u

turističkom mestu ili području.

2. Zadovoljstvo turista: podrazumeva stepen zadovoljstva turista kvalitetom

turističkih kapaciteta i pruženih usluga, kao i njihovo mišljenje o atraktivnosti motiva,

stanju životne sredine i socio-kulturnim osobenostima receptivnog područja.

3. Socijalni indikatori: odražavaju socijalni integritet lokalne zajednice, sa aspekta

subjektivnog blagostanja domicilnog stanovništva.

4. Kulturni indikatori: izražavaju stepen očuvanosti kulturnog identiteta lokalne

zajednice, pod dejstvom uticaja turista koji dolaze iz sredina sa drugačijim kulturnim

osobenostima.

5. Indikatori stanja životne sredine: pružaju sliku o stanju životne sredine i uticajima

koje turizam vrši na pojedine resurse (Jovičić D., 2000).

SISTEM BALANSA ODRŽIVOG TURIZMA

(Jovičić D., 2000)

Vlkolinec – studija slučaja

(Prema: Bitušíková A., 2013 i www.vlkolinec.sk)

Vlkolinec je slovačko planinsko seoce koje se nalazi unutar okruženja nacionalnog parka Velika Fatra, nedaleko od manjeg grada Ružomberok čijoj opštini administrativno pripada. Zbog većeg broja sačuvanih objekata narodnog graditeljstva selo je 1977. godine stavljeno pod zaštitu države i svaka gradnja je bila strogo kontrolisana. Zahvaljujući ovakvom režimu zaštite Vlkolinec je upisan na UNESKO-vu listu svetske baštine1993. godine, od kada se razvija i kao turistička atrakcija.

U okviru zaštićene seoske sredine nalazi se 73 različita objekta, među kojima su 55 kuće, od kojih je većina u funkciji vikendica, a u samo njih 6 aktivno živi 19 stanovnika. Za

85

zaštitu i razvoj Vlkolineca kao turističke atrakcije i privlačenje turista iz regiona zadužena je opštinska administracija Ružomberoka, koja je deo upravnih prava prenela na 2001. godine osnovano Udruženje građana Vlkolinec koje naplaćuje ulaznice, zadržavajući 75% prihoda (ostatak uplaćuje opštini i regionalnom muzeju) i odlučuje njihovom namenskom trošenju. Zajedničkim naporima, unutar zaštićene celine, u starim seoskim objektima formiran je i svojevrsni etno muzej sa galerijom narodne umetnosti, prodavnicom suvenira i kafe restoranom i foto galerija i informativni centar sa još jednom prodavnicom suvenira. Nekoliko vikendica je adaptirano u apartmane za boravak turista, a u okolnim selima, koja nisu u režimu zaštite, kao i u Ružomberoku postoji više novosagrađenih apartmanskih hotela. U selu se tokom godine organizuje dvadesetak različitih turističkih manifestacija. Na izgled lep primer razvoja baštine kao turističke atrakcije, međutim i primer problema vezanog za neuključivanje lokalnog stanovništva i njihovo nezadovoljstvo.

Od samog početka razvoja Vlkolineca njegovi malobrojni stalni stanovnici nisu nalazilo načina da se uključi u razvojne procese, i doživljavali su ih kao nepriliku. To je u velikoj meri otežalo planirane aktivnosti revitalizacije tradicionalne kulture i snaženje lokalnog identiteta, i čak je proizvelo kontra efekte. Meštani su prvo bili nezadovoljni zbog strogih propisa koji su se odnosili na građevinske aktivnosti i striktno korišćenje samo tradicionalnih materijala i tehnika pri rekonstrukciji zaštićenih objekata, a potom nisu želeli da se uključe u rad Udruženja Vlkolinec u kome su od 62 člana samo troje stalni meštani. Dodatni problem je predstavljao razvoj turizma koji je usledio, naročito kada se ima u vidu da seoce sa 19 stalnih stanovnika, koji se bave poljoprivrednim aktivnostima, tokom prolećne i jesenje sezone poseti više od 100.000 turista. Oni dolaze sa radošću i uzbuđenjem, željni da sve vide i dožive, međutim nekontrolisana poseta, koja nije adekvatna broju stanovnika iritira meštane. Dolazak turista oni doživljaju kao napast koja ih ometa u svakodnevnim poslovima. Zato nastoje da poljske poslove obave tokom ranog jutra i potom se zaključavaju u svoje kuće. Nastojanja vlasti i Uduženja da ih uključe u nove aktivnosti nisu urodili plodom. Oni ne žele da se uključe u pripremu lokalnih specijaliteta i izradu rukotvorina, pri tom se žale, kritikuju, ali ne nude nikakvu alternativu, a na napore drugih gledaju kao na nameru da se obogate na njihov račun.

Ovaj primer ukazuje na nespremnost aktuelne generacija gorštaka, poljoprivrednika, iz relativno zabačene provincije da menjaju svoje životne navike, ali i na neuspešnost (nedovoljnih i neadekvatnih?) napora vlasti i turističkih poslenika da pomognu promene u korist lokalnih stanovništva, a što je sve dodatno otežano prevelikom posetom, neadekvatnom prijemnim kapacitetima, ali i društvenom i kulturnom okruženju (na 1. stanovnika 5.300 turista godišnje, faktički polugodišnje).

Agenda 21

Savremeni koncept održivosti zasnovan je na Agendi 21. To je dokument koji su

Ujedinjene Nacije usvojile 1992. godine na konferenciji posvećenoj očuvanju životne

sredine održanoj u Rio de Žaneiru. Broj 21 naglašava da se radi o razvojnom dokumentu

namenjenom za dvadeset prvi vek. Agenda 21 nalaže da se radi dostizanja opšte društvene,

ali prevashodno ekološke održivosti izneti principi implementiraju i primenjuju na svim

nivoima, od lokalnog do globalnog.

PREDGOVOR AGENDE 21 "Agenda 21" obradjuje najteže probleme u oblasti životne sredine sa kojima se svet danas sučeljava i ima za cilj da taj isti svet pripremi za izazove 21. veka. Ona odražava globalni konsenzus i visoki stepen političke saglasnosti o neodvojivosti razvoja i životne sredine. Za

86

njeno odgovarajuće ostvarivanje su najodgovornije vlade. Nacionalne strategije, politike, planovi i programi su od prioritetnog značaja za njeno ostvarivanje. Medjunarodna saradnja će podržavati nacionalne napore. Sistem UN u tome ima ključnu ulogu. Medjutim, i druge medjunarodne, regionalne i subregionalne organizacije su pozvane da učestvuju u ovim naporima. Široko učešće javnosti, nevladinih organizacija i drugih grupa, treba da bude što više podsticano. Posle donošenja ove globalno agende, a na osnovu njenih opštih principa usvojen je

niz srodnih dokumenata, i to kako nacionalnih i lokalnih, tako i globalnih, ali usmerenih ka

konkretnim delatnostima. Jedan od njih je i Agenda 21 za turističku privredu koju su 1996.

godine usvojili Svetska turistička organizacija (UN WTO), Svetski savet za turizam i

trgovinu (WTTC), i Zemaljski savet (EC).

Ciljevi Agende 21 za turističku privredu su usmereni ka izgradnji sistema i

uspostavljanju procedura bitnih za dostizanje dugoročnog odživog razvoja turizma. U

skladu sa tim postavljeno je 12 imperativnih zadataka (Maksin M., i dr, 2010):

1. Postići ekonomsku održivost i kompetitivnost turističke destinacije i preduzeća

turističke privrede na duži vremenski rok.

2. Ostvariti ekonomski prosperitet lokalnih zajednica osiguravanjem maksimalnog

doprinosa turizma ekonomskom razvoju lokalne zajednice.

3. Ostvariti kvalitetno zaposlenje – povećati broj poslova u turizmu i poslova podržanih

turizmom, kao i podići njihov kvalitet na viši nivo.

4. Dostići socijalnu jednakost – sprovesti široko rasprostranjenu i poštenu

distribuciju ekonomskih i socijalnih dobiti od turizma u lokalnoj zajednici.

5. Postići zadovoljstvo turista – stvoriti osećaj zadovoljstva, ispunjenosti i bezbednosti, a

istovremeno učiniti turizam dostupan svima bez ikakve diskriminacije.

6. Uspostaviti lokalnu kontrolu odnosno razvijati uključivanje lokalnih zajednica i njihovih

organa u planiranju, odlučivanju i korišćenju resursa.

7. Ostvariti dobrobit lokalne zajednice kroz podizanje kvaliteta života lokalnog

stanovništva, uz izbegavanje svakog vida degradacije i eksploatacije.

8. Razvijati kulturnu raznolikost uz maksimalno poštovanje i zaštitu materijalnog i

nematerijalnog kulturnog nasleđa na destinaciji, što podrazumeva i zaštitu baštine, kao i

negovanje specifičnosti lokalne zajednice.

9. Očuvati i unaprediti prostorni integritet urbanih i ruralnih predela.

10. Očuvati biološki diverzitet sprečavajući sve vidove štete koju može da nanese razvoj

turizma.

11. Dostići resursnu efikasnost koja podrazumeva minimiziranje korišćenja ograničenih i

neobnovljivih resursa uz povećano korišćenje alternativnih, nedestruktivnih rešenja.

12. Očuvanje životne sredine mora da se dostigne minimiziranjem svih vidova zagađenja

vazduha, zemljišta, vode.

U skladu sa opštom Agendom 21 za turističku privredu Evropska komisija je 2007.

godine donela Agendu za održivi i kompetitivni evropski turizam, koja je za ključne ciljeve

razvoja turizma u Evropi odredila: - ekonomski prosperitet, - socijalnu jednakost i koheziju, - zaštitu životne sredine, i - zaštitu kulturnih vrednosti (Maksin M., i dr, 2010).

87

Pored agendi za turizam, Udruženje ujedinjenih gradova i lokalnih samouprava

(UCGL), koje predstavlja najveću asocijaciju lokalnih samouprava na svetu, usvojilo je

2004. Godine i Agendu 21 za kulturu (www.agenda21culture.net). Njeni ciljevi su

prevashodno usmereni ka:

- postizanju slobode kulturnog izraza,

- dostupnosti kulture najširim slojevima stanovništva,

- razvoju širokog spektra saradnje i negovanja kulturnih raznolikosti, kao i

- planiranju upotrebe kulture i priznanje ekonomske dimenzije koju ona ima, čime

kultura doprinosi ne samo društvenoj već i ekonomskoj koristi.

3.2.3. TURIZAM POSEBNIH INTERESOVANJA

Sa razvojem novog, održivog turizma javljaju se i „novi turisti“. Oni svoje turističke

potrebe više ne zadovoljavaju upražnjavanjem pasivnog, dokoličarskog odmora uz

usputno dobijanje osnovnih informacija o sadržajima destinacije, već traže raznovrsne

doživljaje, avanture i dublja saznanja. U nastojanju da se zadovolji sve širi spektar novih

interesovanja, došlo je do segmentacije turističkih tržišta i pojave specijalizovanih

„tržišnih niša“ a time i selektivnih oblika turizma, tematskog turizma, odnosno turizma

posebnih interesovanja.

Sa pojavom novih selektivnih oblika turzma mnoge atrakcije koje su u ranijim

decenijama predstavljale dodatne (sekundarne i tercijarne) sadržaje destinacije na koju se

dolazilo pre svega zbog 3S turizma, sada za mnoge turiste postaju primarni razlog dolaska.

To se događa i sa starim, razvijenim destinacijama koje imaju i druge, ranije vodeće

ponude, a sada se, usled sve veće konkurencije okreću i valorizaciji novih atrakcija. Ali, to

se događa i sa do skora turistički nerazvijenim lokacijama. Kako primećuju Dženkin i

Džons, određene destinacije koje nisu imale velike turističke resurse koji bi im poslužili

kao osnova za razvoj masovnog turizma počinju da pribegavaju stvaranju manjeg, ali

autentičnog turističkog proizvoda na kome razvijaju svoj brend, imidž i identitet. Na taj

način turizam malih niša prerasta u osnovnu ponudu destinacije (prema: Jelačić D.A.,

2009).

Zavisno od vrste atrakcija na koju je usmereno pretežno interesovanje turista, u

literaturi se sreće sve veći broj različitih turizama posebnih interesovanja, odnosno

selektivnih, tematskih vidova turizma. Tako se pominju: verski turizam, turizam prirode,

kulturni, kongresni, kulturno-istorijski, spomenički, arheološki, edukacioni, ekoturizam,

gradski, seoski, manifestacioni, sportski, rekreativni, zabavni, banjski, lovni, avanturistički,

nautički, biciklistički, turizam baštine, arheološki, turizam sećanja... Sa razvojem novih

interesovanja, ali i sa dodatnom specijalizacijom - segmentacijom već postojećih, broj

ovakvih selektivnih turističkih niša se iz godine u godinu povećava.

Paralelno sa povećanjem broja različitih turističkih niša i mikroniša uočljivo je i

odsustvo jasnih granica između sve brojnijih novih vidova turizma. Pored toga ne postoji

ni jasan koncenzus o odnosu pojmova oblik turizma i vrsta turizma. Prema pojedinim

autorima oblik je uži pojam od vrste, i unutar jedne vrste turizma mogu se pojaviti njegovi

88

više ili manje brojni oblici i podoblici. Tako se, primera radi, unutar nautičkog turizma, kao

posebne vrste mogu pojaviti različiti oblici poput: krstarenje, jedrenje, kružne ture...

(Šamatović J., 2002).

Vrsta turizma podrazumeva širu grupu srodnih oblika selektivnog, tematskog turizma,

odnosno turizma posebnih interesovanja. Oblik turizma je dodatno specijalizovan turizam

usmeren ka užim aktivnostima. On može da se dalje diferencira na različite podoblike ili

vidove.

Neophodno je da se naglasi da ovakve teoretske osnove podele svakodnevna praksa,

koja dovodi do pojave sve više novih oblika i podoblika turizma, negira ne samo po tome

što je među njima sve teže napraviti jasne razlike, već i zato što pojedini novi oblici imaju

takve karaktere da se mogu svrstati u različite vrste. A pri svemu tome posebnu

otežavajuću okolnost predstavlja činjenica da često i između vrsta turizama, kao najširih

kategorija, nije moguće načiniti jasna razgraničenja.

Razlike koje ukazuju na konkretan oblik ili vrstu turizma najčešće se određuju

utvrđivanjem motiva zbog kojih turista kreće na put. Zato se vrsti kulturnog turizma, kao

njegovi oblici, mogu prikljičiti i seoski i gradski turizam, pod uslovom da osnovni motiv

putovanja nije dokolica ili kupovina već upoznavanje kulturnih vrednosti gradske odnosno

ruralne sredine. Isto se odnosi i na manifestacioni turizam, ako je manifestacija kulturne

prirode, kao i na edukacioni ili arheološki. Arheološki turizam je u svojoj osnovi oblik

kulturnog turizma bez obzira na motiv – bilo da je reč o obilasku lokaliteta radi njegovog

upoznavanja ili radi amaterskog učestvovanja u istraživanjima. Sa druge strane, ako je

motiv obilaska manastira upoznavanje sa kulturnim vrednostima, opet je reč o kulturnom

turizmu, a čisto verski oblik sreće se kod poseta motivisanih striktno verskim, pokloničkim

razlozima.

Neophodno je da se naglasi da pojedini autori, među kojima i Daniela Angelina

Jelinčić, primećuju da pristup različitim segmentima turizma može zavisiti ne samo od

motiva putnika, već i od motiva, tačnije, od ličnog ekspertskog pristupa autora koji

obrađuju konkretne probleme turističkih niša i segmentacije turista (Jelinčić D.A., 2009).

Tako, primera radi, od autorovog ekspertskog pristupa turizam motivisan upoznavanjem

sa arheološkim artefaktima može biti imenovan kao kulturni turizam (što bi bio jedan

opšti pristip po vrsti), ali i kao arheološki, spomenički, muzejski (uži pristuo, po obliku).

U svakom slučaju, podele na različite oblike i podoblike selektivnih vrsta turizma

nisu, i teško da će ikada i biti, zasnovane na opštem stručnom i naučnom koncenzusu. To

se vidi i kada je reč o vezama između turističkih oblika koji su upućeni na obilazak baštine

kao turističke atrakcije. Tako se sreću pojmovi: baštinski turizam, turizam sećanja,

kulturni turizam, turizam prirode, ekoturizam, kreativni turizam, kao i ruralni i urbani

turizam.

89

3.2.4. BAŠTINSKI TURIZAM

KORELACIJA BAŠTINSKOG I POVEZANIH VIDOVA TURIZMA

(Timothy and Boyd, 2003)

Pojmu baštinski turizam (turizam baštine, turizam zasnovan na baštini, heritage tourism)

se u aktuelnoj teoriji prilazi sa dva različita stanovišta. Prema užem pristupu baštinski

turizam je vezan samo za obilazak kulturne baštine, njeno proučavanje i uživanje u njoj.

Tako, prema definiciji američkog Nacionalni fond za očuvanje istorije (The National Trust

for Historic Preservation in the United States: www.preservationnation.org) baštinski

turzam se definiše kao putovanje u mesta koji prezentuju autentične priče o prošlosti ljudi,

sa ciljem sticanja iskustava i proširenja znanja (Heritage tourism Handbook, 2010). Time

se ovaj pojam direktno vezuje za baštinu nastalu delovanjem čoveka, odnosno kulturnu

baštinu. Ovako tretiran pojam baštinskog turizma može da se izjednači i sa u Francuskoj

uobičajenim pojmom turizam sećanja (Tourisme de mémoire). Time se pod baštinskim

turizmom podrazumeva jedan uži vid kulturnog turizma koji doživljaj posetilaca usmerava

isključivo ka kulturno-istorijskim znamenitostima, njihovom značaju i ulozi koju su imali u

istorijskim procesima.

Nasuprot užem pristupu, širi pristup pojmu baštinskog turizma, kakav zastupaju Timoti i

Bojd (Timothi D. i Boyd S., 2003) podrazumeva posete svim baštinskim subjektima, i

kulturne i prirodne provinijencije. Shodno tome on predstavlja veoma široko obuhvaćenu

vrstu tematskog turizma koji objedinjuje različite selektivne oblike i podoblike, kao što su

kulturni turizam, eko turizam i urbani turizam.

90

3.2.5. KULTURNI TURIZAM

Krajem prošloga veka, kada je pojam kulturni turizam, kao prevod ranije ustaljenog

engleskog pojma Cultural tourism (ređe Culture tourism) počeo da se učestalo koristi na

našim prostorima, mogle su da se čuju primedbe o „rogobatnosti“ prevoda. Ove negacije

pratile su izjave tipa „ako postoji kulturni, onda postoji i nekulturni turizam“. Uz ovakve

kritike sledio je i predlog da se primeni pojam kulturološki turizam. Međutim, ovaj

predloženi pojam sa sobom nosi još veću grešku, budući da reč kultura (culture) ima

široko značenje, dok se pojmom kulturologija (culturologia -

www.culturology.com/definition) označava nauku koja se bavi kulturom, tako da bi

kulturološki turizam imao značenje: turizam nauke o kulturi (?).

Definicije kulturnog turizma

Prema definiciji američke asocijacije za planiranje i menadžment kulturnih resursa,

kulturni turizam podrazumeva posete osoba van domaće zajednice koje su potpuno ili

delimično motivisane interesom za istorijske, umetničke, naučne ili druge ponude vezane

za životni stil – kulturno nasleđe, koje nudi zajednica, region, grupa ili institucija (Hadžić

O., 2005).

Postoji i više drugih definicija kulturnog turizma. Zavisno od pristupa McKercher i Du

Cros ih svrstavaju u četiri kategorije: definisanje kulturnog turizma sa aspekta turizma,

definisanje zasnovano na subjektu motivacije, definisanje zasnovano na doživljaju i

definisanje zasnovano na operacijama, odnosno aktivnostima (prema: Hadžić O., 2005).

Definicije izvedene sa aspekta turizma bave se kulturnim turizmom kao delom šireg

okvira turističkih teorija i teorija turističkog menadžmenta. Po njima, kulturni turizam je

deo specijalnih turističkih interesovanja gde kultura čini osnovu turističkog interesovanja,

što podrazumeva odnos ljudi, destinacija i kulturnog nasleđa i određuje ga u kontekstu

privremenog putovanja. Ovoj grupi definicija pripada i široko prihvaćena definicija koja

kulturni turizam određuje kao selektivni oblik turističkih kretanja, usmeren ka kulturnim i

umetničkim dobrima, vrednostima i sadržajima.

Motivacione definicije kulturni turizam prepoznaju u putovanjima motivisanim

različitim kulturnim potrebama. Svetska turistička organizacija definiše kulturni turizam

kao putovanja osoba isključivo radi zadovoljenja kulturnih potreba kao što su studijska

putovanja, poseta festivala, koncerata i drugih događaja, obilazak spomenika kulture,

putovanja radi proučavanja prirode, folklora ili religijska putovanja.

Pobornici doživljajne, odnosno iskustvene definicije, smatraju da se uloga kulturnog

turizma ne može sagledati samo kroz motivaciju i zbog toga smatraju da je iskustvo

izuzetno značajan činilac u definisanju kulturnog turizma: iskusivši kulturu, turista postaje

edukovan i zabavljen, ima mogućnost da nauči nešto o značaju mesta i zajednice koju

posećuje, njihovom nasleđu, kulturi i prirodnom okruženju. Prema jednoj od iskustvenih

definicija kulturni turizam je kretanje ljudi izvan njihovog uobičajenog mesta boravka,

uzrokovano kulturnim atrakcijama, sa namerom prikupljanja novih informacija i iskustava

kako bi se zadovoljile kulturne potrebe. Njoj je srodna i definicija koja kulturni turizam

ograničava na baštinski turizam i određuje ga kao praksu putovanja radi doživljavanja

91

iskustava o istorijskim i kulturnim atrakcijama u cilju sticanja znanja o kulturnom nasleđu

zajednice na jedan edukativni i prijatan način.

Operacione definicije su najopštije i stoga mogu objediniti i pristupe svih drugih

navedenih definicija. Po jednoj od njih kulturni turizam se definiše kao učešće turista u bilo

kojoj vrsti kulturne aktivnosti i doživljaja, od poseta muzejima, galerijama i arheološkim

lokalitetima, preko prisustva koncertima i različitim manifestacijama, do uživanja u

nacionalnoj kuhinji i posmatranja i učešća u radu tradicionalnog zanatlije.

Navedeni brojni i raznovrsni pristupi u definisanju ukazuju da je kulturni turizam izuzetno širok pojam koji je gotovo nemoguće definisati samo sa jednog aspekta. To ukazuje da je ovaj pojam postao krovni termin za veoma širok spektar različitih aktivnosti koje uključuju umetnički turizam, istorijski, arheološki i etno turizam, pa i rekreativni i hobi turizam i niz drugih koji postaju „niše“ sve šire shvaćenog kulturnog turizma. (Jelinčić A.D., 2009).

Značaj kulturnog turizma

Prema Borislavu Joviću upražnjavanje turizma najizrazitija je kulturna potreba

savremenog čoveka i način života preko koga se u savremenom svetu vrši homogenizacija

kulture (Jović B., 1983). Spoj kulture i turizma utoliko je čvršći jer se „turističke potrebe“ u

literaturi definišu kao diferencirane kulturne i rekreativne potrebe. Njihova složenost

uslovljena je kulturnim razvitkom društva, tradicijom i vrednostima, ali i psihološkom,

tradicionalnom i obrazovnom strukturom ličnosti (Šešić – Dragićević M., 1983). Da je

kultura u osnovi mnogih turističkih putovanja primećuje američki stručnjak Garison Keler

tvrdeći: „Mi moramo da razmišljamo o kulturnom turizmu jer zapravo i nema druge

značajne vrste turizma. To je ono što turizam jeste. Ljudi ne dolaze u Ameriku zbog naših

aerodroma, naših hotela ili rekreacionih mogućnosti. Oni dolaze zbog naše kulture.“

(prema: Hadžić O., 2005) A kultura, u smislu kako je ovde izrečeno, je svakodnevni život,

posmatran sa veoma različitih aspekata.

Jedna od vodećih prednosti kulturnog turizma, zbog koje on postaje sve značajniji vid

savremenih turističkih putovanja vezana je za postojanje širokog spektra potencijalnih

atrakcija, budući da svaki kulturni činilac ima svoje neponovljive specifikume i time može

da predstavlja zaseban motiv turističkog interesovanja.Veoma je važno da se naglasi da

obilazak atrakcija kulturnog turizma najčešće nije striktno vezan za godišnja doba i kratku

sezonu i da u velikom broju slučajeva njegovo korišćenje nije uslovljeno vremenskim

(ne)prilikama. Shodno tome Vesna Đukić sa pravom zaključuje da je kulturni turizam

pojava koja omogućava da mesta koja nisu isključivo turistička i nemaju turistička kretanja

tokom čitave godine mogu da kreiraju turističku ponudu zahvaljujući svojim kulturnim i

umetničkim potencijalima (Đukić – Dojčinović V., 2005).

Još jedan od posebnih značaja razvoja kulturnog turizma ogleda se i u promeni

namene različitih objekata koji su ostali bez funkcije, bilo zato što je njihova prvobitna

svrha postala nerentabilna, bilo iz nekoih drugih razloga. Uvođenjem ovih objekata u novu

namenu usmerenu ka realizaciji kulturnih aktivnosti povećava se kvalitet društvenog

života domicilnog stanovništva sa jedne strane, a sa druge strane stvaraju se nove

turističke atrakcije, čija upotreba najčešće nije vezana za sezonu.

92

Ilustrativan primer uspešne prenamene objekata čija je prvobitna namena postala nerentabilna, pruža nam studija slučaja Sarske oblasti. Zbog bogatstva ugljem i rudama gvožđa ova oblast je od 19. veka bila veoma bitna za razvoj nemačke privrede. Nalazeći se u okruženju brojnih rudnika grad Felklingen je postao centar industrije proizvodnje čelika. U njemu je 1873. godine podignuta tada najmodernija železara u Evropi, i kasnije, tokom daljeg razvoja, zapošljavala je 20.000 radnika, ali sa nestankom rude njen rad postaje nerentabilan i železara je zatvorena 1986. godine. Prvobitno je bilo planirano da se prostor rasčisti a sva postrojenja prodaju u staro gvožđe, međutim, zbog pada cene metala na svetskom tržištu ispostavilo se da bi poslovi rastavljanja više koštali nego što bi se zaradilo od prodaje starog materijala.Zato je prihvaćena nova ideja: da se železara, sa svojim visokim pećima sačuva kao spomenika industrijske kulture. Industrijski kompleks je restauriran i upisan u listu svetske baštine. U njemu je osmišljena prezentacija koja simulira celokupan proces proizvodnje gvožđa. Pored toga u objektima industrijskog kompleksa je osnovan i Evropski centar za umetnost i industrijsku kulturu, u kome se pored drugih događaja organizuju i džez koncerti, koncerti klasične muzike, kao i raznovrsne izložbe, kulturne radionice, performansi... Pored toga impozantna rasveta ovom kompleksu daje karakter najveće svetlosne sklupture na svetu. Tako je, na osnovu raznovrsne, nesezonske ponude on privukao veliki broj posetilaca različitih interesovanja, a ne samo onih relativno retkih, zainteresovanih za industrijsku arhitekturu. (prema: Stojanović V., 2011).

Jedan od primera umrežene zaštite i prezentacije objekata „industrijske arheologije“ pruža nam i italijanski klaster Arheologia Industriale (www.archeologiaindustriale.net).

Slični pristupi oživljavanja nekadašnjih privrednih objekata sa novim sadržajima se primenjuje širom sveta. Tako je u starom rudniku u Montani (SAD) nastao Svetski muzej rudarstva (www.miningmuseum.org) koji organizuje različite edukativne i kulturne programe, a uz njega je podignut i kamp koji omogućava višednevni smeštaj. Sličan je i Britanski muzej rudarstva u Kanadi (www.britanniaminemuseum.ca) i Nacionalni muzej rudarstva u Engleskoj (www.ncm.org.uk). Oni su bili ideja vodilja za formiranje i muzeja ugljarstva pri Senjskim rudnicima u Srbiji, koji se osniva sa ciljem revitalizacije celog okruženja. Jedan od, u svetskim razmerama najpoznatijih primera promene prvobitne namene starog objekta u pravcu doprinosa kulturi i turizmu vezan je za Pariz i Muzej Orsej (www.musee-orsay.fr). Ovaj muzej je lociran u zgradi nekadašnje pariske železničke stanice. A o još jednom sličnom primeru, vezanom za pretvaranje upravne zgrade rudnika u francuskom gradu Lensu u muzej naknadno će biti više reči. Interesantni su i primeri „skvotovanja“ (zaposedanje prostora bez dozvole vlasnika) uz naknadnu legalizaciju i pretvaranja starih objekata u polivealentne višenamenske alternativne kulturne centre za mlade, poput WUK-a u Beču (www.wuk.at) koji od početka osamdesetih godina prošloga veka postoji u staroj fabrici lokomotiva, kao i Metelkinog mesta u Ljubljani, nastalog tokom devedestih godina u objektima stare kasarne JNA (www.metelkovamesto.org).

Razvoj kulturnog turizma je od višestrukog značaja za lokalno stanovništvo, budući

da jačanje i izgradnja potencijala kulturnog turizma donose različite benefite za okruženje.

Kulturni sadržaji koji predstavljaju turističku atrakciju nisu namenjeni samo turistima već

i lokalnom stanovništvu. Ono, pored toga što učestvujući u pružanju usluga stiče

materijalnu dobit, dobija i raznovrsne nematerijalne koristi, od bogatijeg društvenog

života, do obogaćivanje iskustava kroz susrete sa turistima iz drugih kultura. Zato je sve

više država koje razvoj kulturnog turizma prepoznaju kao državni prioritet.

93

Oblici kulturnog turizma

Posmatrano sa širih aspekata, različiti selektivni vidovi turizma, zasnovani na

raznovrsnim antropogenim turističkim atrakcijama, mogu se, zavisno od motiva, iskustva i

aktivnosti, svrstati u „nišu“ kulturnog turizma. Bez pretenzija da budu nabrojani po nekom

redosledu ili da budu strogo razgraničeni, u oblike ispoljavanja kulturnog turizma bi tre-

balo uvrstiti:

- putovanja radi obilaska i razgledanja spomenika kulture,

- posete muzejima i galerijama,

- posete izložbama savremene produkcije likovnih umetnosti (slikarstvo, vajarstvo,

primenjena umetnost i sl.),

- posete scenskim predstavama (pozorište, opera, balet, koncerti),

- odlaske na festivale sa prikazom kulturnih ostvarenja,

- prisustvovanje kulturno - zabavnim manifestacijama,

- posete smotrama i manifestacijama folklornih vrednosti,

- odlaske na različita kružna turistička putovanja u kojima dominiraju kulturni sadrž-

aji (Tomka D., 2002).

Ovako shvaćen kulturni turizam predstavlja jednu turističku nišu koja objedinjuje različite mikro niše, a time i različite selektivne oblike turizma, a istovremeno je i sam segment u okviru makro niše baštinskog turizma u širem smislu reči.

Konzumenti kulturnog turizma

Korisnici ili potencijalni korisnici kulturnog turizma, odnosno „kulturni turisti“, isti su

oni građani koji kulturna dešavanja, u većoj ili manjoj meri, posećuju i u mestu boravka.

Međutim, indikativno je da se kulturne potrebe znatno manje ispunjavaju tokom

uobičajenih radnih dana, kada ljudi obavljaju redovne, svakodnevne aktivnosti, a znatno

više kada su na odmoru, kada imaju više slobodnog vremena i kada kao turisti napuste

redovno okruženje i obaveze.

Spektar motiva koji turiste pokreće na putovanja i inicira izbor destinacija veoma je

širok. Motivi se u teoriji mogu svrstati u četiri kategorije: fizički, kulturni, interpersonalni i

statusni. Zavisno od motiva, kao i strukture ličnosti, turisti u najširem značenju te reči

mogu da se klasifikuju na različite načine. Konzumenti kulturnog turizma mogu da se

klasifikuju: prema interesovanjima, prema motivima i prema očekivanjima (Jelinčić A.D.,

2009).

Prema interesovanjima kulturni turisti se dele na turiste sa specifičnim i turiste sa

nespecifičnim interesovanjima. Ta podela je bliska podeli na opšte kulturne turiste i

specijalizovane kulturne turiste. Prvi posećuju razne turističke destinacije u želji da

upoznaju različite kulture i steknu različite doživljaje. Drugi biraju manji broj destinacija u

želji da prodube znanja o karakterističnim lokacijama, da dožive određeni lokalitet ili da

uživaju u jednom, njima zanimljivom, vidu kulturne ponude.

Shodno motivima putovanja kulturne turiste možemo klasifikovati kao: primarno

motivisane turiste, usputne, odnosno turiste inspirisane kulturom i slučajno motivisane

turiste, odnosno turiste privučene kulturom. Prvi su najmalobrojniji; ima ih od 5 do 15

procenata. Oni posećuju destinaciju sa osnovnim ciljem da učestvuju u određenim

94

kulturnim događajima. Kod drugih, u koje spada oko 30% turista, primarni motivi nisu u

vezi sa kulturnim sadržajima, ali oni planiraju da tokom boravka na destinaciji učestvuju u

ponuđenim kulturnim aktivnostima. Treći su uslovno najmnogobrojniji. Oni ne planiraju

da se tokom posete uključe u kulturne aktivnosti, ali se za ovo odlučuju na samoj

destinaciji. U tu kategoriju, zavisno od prirode kulturnih sadržaja destinacije u kojoj

borave, spada 20-40% turista.

Nešto precizniju segmentaciju konzumenata kulturnog turizma, na osnovu očekiva-

nja, nude Mek Kerčer i Kros (prema: Hadžić O., 2005) navodeći pet kategorija turista:

- Ciljani kulturni turista – onaj čiji je primarni motiv poseta destinacije sa kulturnim

sadržajem i koji poseduje dublja znanja o kulturi i ima već doživljena kulturna iskustva.

- Razgledajući (izletnički) kulturni turista – onaj kome je osnovni cilj poseta kulturnim

destinacijama, ali je njegovo znanje i iskustvo manje razvijeno od ciljanog turiste.

- Neočekivani kulturni turista – onaj koji ne putuje iz turističkih razloga, ali koji

posle doživljenog kulturnog iskustva duboko razume ovaj vid turizma.

- Slučajni kulturni turista – onaj koji ne putuje iz kulturoloških razloga, ali i pored toga

učestvuje u kulturnim doživljajima koji na njega ne ostavljaju dublji doživljaj.

- Nezainteresovani kulturni turista – onaj kome je kultura slab motiv za putovanje,

na destinaciji ne pokazuje interesovanje za kulturne sadržaje, a ako se sa njima i susretne,

oni na njega ne ostavljaju dublji doživljaj.

Izneti stavovi vezani za kategorisanje turista – konzumenata atrakcija kulturnog turizma se mogu primeniti i na druge selektivne oblike turizma vezane za baštinske atrakcije, kao što se i mnogi stavovi koje su različiti autori iznosili u vezi sa turizmom prirode i eko turizmom, takođe, sa ili bez modifikacija, mogu primeniti i na kulturni turizam.

Kulturne turističke rute

Jedan od savremenih trendova u razvoju turizma, pogotovu baštinskog turizma,

vezan je za osmišljavanje i prezentaciju „upakovanih“ turističkih proizvoda kakve

predstavljaju specijalizovane tematske turističke rute, odnosno ciljano putovanje

osmišljeno radi obilaska različitih, ali srodnih baštinskih subjekata međusobno povezanim

istim ili sličnim temama i kontekstima, koji daju smisao celokupnom putovanju. Na taj

način se doprinosi povezivanju srodnih baštinskih subjekata i njihovih destinacija ali i

njihovom razvoju. To doprinosi i razvoju interkulturalnosti, širenju saznanja i

popularizaciji, kao i umreženoj zaštiti baštine.

Da bi jedna turistička ruta bila uspešna, neophodno je da ispuni sledeće uslove:

- Tematiziranost, odnosno jasno određivanje njene teme, kako bi se lakše pozicionirala u

svesti potencijalnih putnika, prepoznala i brendirala;

- Postojanje većeg broja tematskih atrakcija, ali i pojedinih netematskih, za konkretnu

rutu sekundarnih atrakcija;

- Razvijenost turističke infrastrukture koja povezuje sve tematske atrakcije na ruti;

- Razvijenost sistema mapiranja i informativnog označavanja puta;

- Dobro osmišljen sistem komunikacija sa poseticima duž cele rute;

- Institucionalizovanu menadžersku i marketinšku povezanost svih atrakcija, putem

formiranja klastera, udruženja i sl (Maksin M., 2010).

95

Zavisno od kriterijuma kulturne rute mogu da se dele na različite načine. Neki od

njih su:

- Na osnovu prostornog obuhvata, ali i kulturnog značaja na: lokalne, regionalne,

nacionalne, kontinentalne i međukontinentalne;

- Na osnovu ciljeva i funkcija na: socijalne, ekonomske, kulturne, političke i

multidisciplinarne;

- Na osnovu vremena trajanja na: aktivne i neaktivne rute;

- Na osnovu morfološke strukture (rasporeda u prostoru) na: linearne, kružne, radijalne,

kružno – zrakaste, mrežne i sl;

- Na osnovu prirodnog okruženja: na kontinentalne, vodene i kombinovane (Maksin M.,

2010).

Radi efikasnijeg tematskog povezivanja srodnih atrakcija u rute Savet Evrope je

1997. godine usvojio Program kulturnih ruta Evrope, i podržao formiranje Evropskog

instituta za kulturne rute (www.culture-routes.lu), a ICOMOS je 2008. godine doneo

Povelju o kulturnim rutama (www.icomos.org).

U Evropske kulturne rute, verifikovane od strane Saveta Evrope, izmedju ostaloga

spadaju i Via Regia, odnosno Kraljevski put (www.via-regia.org), baziran na starim

srednjovekovnim putevima koji su od Portugala do Ukrajine povezivali mnoge evropske

zemlje, kao i Evropska rute industrijske baštine (www.erih.net) koja povezuje različita

atraktivna i zaštićena industrijska postrojenja, među kojima je i već pominjana livnica u

Felklingenu. Upravo primeri ove dve rute, koje imaju i svoje sajtove, ukazuje na pravce

menadžersko – marketinškog umrežavanja različitih, međusobno udaljenih subjekata, i

organizacije te mreže. U evropske rute spadaju i: Srednjoevropski put gvožđa, Putevima

Svetog Martina, Bašte i parkovi Evrope, Putevima Vikinga i Normana, Vojna arhitektura

Evrope, Putevima Mocarta - od Milana do Salcburga i sl.

Prva zvanično proglašene Evropska ruta (1987) je put Camino de Santiago, ili Camino de Compostela, dužine oko 800 kilometara koji povezuje Španiju, Francusku i Portugaliju. Reč je o hodočasničkom putu „stopama Svetog Jakova“ čija je krajna tačka katedrala Santjago u Španiji. Hodočasnici koji najmanje 100 kilomerata pređu peške, ili 200 kilometara biciklom mogu da dobiju sertifikat o hodočašću (compostela). Značajno je da se naglasi da je ovaj put već 1993. godine registrovan kao Svetska kulturna baština. Glavne atrakcije na ovoj ruti su brojne crkve, spomenici, arheološki lokaliteti, pejzaži i vinska polja. Razvoju i popularnosti ove rute doprinelo je partnerstvo crkve i javnog i privatnog sektora. Na listu Svetske baštine upisan je i Put limesa u Nemačkoj, duž utvrda i zidova na severnim graničnim linijama antičkog Rimskog carstva, koje predstavljaju najduži spomenik u Evropi (oko 570 kilometara). Duž toga puta nalazi se 70 većih i manjih naselja, gradova i sela, 900 kula, 60 zamkova i sl (Maksin M., 2010).

Što se tiče nacionalnih ruta Sjedinjene Američke Države nam nude reprezentativni

primer osmišljavanja i realizacije velikog broja različitih tura duž prostrane države, poput

Rute broj 12, koja duž trase stare železnice (US 12 Heritage Trail:

www.us12heritagetrail.org) povezuje Atlansku i Pacifičku obalu Amerike, ili Rute broj 23

koja povezuje različite baštinske elemente duž Atlanske obale (Discover Heritage Rout 23:

www.us23heritageroute.org). Sa druge strane američka Ruta broj 6 je regionalna pošto

povezuje baštinske atrakcije samo na teritoriji Pensilvanije (www.paroute6.com).

Regionalna je i Baštinska ruta oblasti Ridej u Kanadi, koja u kružnom kretanju povezuje

96

različite atrakcije od Kingstona do Otave i nazad (www.rideauheritageroute.ca). Primeri

lokalne rute su obilazak baštine Nju Džersija (www.newjerseycoastalheritagetrail.com),

kao i baštinski put oko jezera Lok Leven u Škotskoj (www.lochlevenheritagetrail.co.uk)

baziran na lokalnoj prirodnoj baštini, ali i sa zanimljivim kulturnim atrakcijama.

Osmišljavanje baštinskih ruta u Srbiji je još uvek u začetku. Jedan od itinerera koji

se razvija je ruta Putevima rimskih imperatora po Srbiji, koja povezuje sve značajne

lokalitete (gradovi, carske palate, vojni logori, spomenici...) preostale iz vremena stare

Rimske imperije, sa težištem na 12 careva rođenih na teritoriji današnje Srbije.

Put rimskih careva po Srbiji (Itinerarium Romanum Serbiae) povezuje Beograd (Singidunum), Viminacijum, Đerdapsku klisuru sa Trajanovim putem, mostom i tablom, lokalitet Diana na Dunavu, Naisus i Medijanu kod Niša, Šarkamen kod Negotina, Feliks Romulijanu (Gamzigrad kod Zaječara) i Justinijanu Prima (Caričin Grad kod Lebana), kao i usputna, ne rimska arheološka nalazišta i spomenike: Vinča, Lepenski vir, Golubac, Kale i dr (Maksin M., 2010).

U razvoju je i specifična tematska tura Put vina Srbije (www.putvinasrbije.rs) koji

ima za cilj da se i ubuduće razvija i da poveže sve vinarije i vinske podrume u Srbiji, kao i

put Nikole Tesle (www.teslaways.rs) koji bi sa početnim tačkama, aerodromom Nikola

Tesla i Teslinim muzejem u Beogradu, trebao da poveže sve stare hidroelektrane po Srbiji.

Kreativni, hobi i iskustveni turizam

Kreativni turizam (creative tourism) je relativno novi pojam koji označava

specifična turistička putovanja sa aktivnostima koje su tesno povezane sa kulturnim

turizmom, ali i turizmom prirode.

Razvoj industrijskog, a naročito postindustrijskog društva doveo je i do povećanja

slobodnog vremena koje građani nastoje da iskoriste na različite kreativne aktivnosti. To

slobodno vreme, dokolicu, oni mogu da upražnjavaju u mestu boravka, ali i na turističkim

putovanjima. U nameri da se dodatno razonode turisti uzimaju aktivno učešće u različitim

poslovima koji se odvija na destinaciji. Ti poslovi mogu biti osmišljeni samo za turiste, ali

je sve zastupljenija praksa da se oni više ili manje aktivno, uključuju u lokalni život

zajednice koju posećuju. Samoinicijativno, a sve češće i posredstvom organizatora

putovanja, turisti upoznaju specifičnosti života i veština receptivnog područja, i to ne samo

kao pasivni posmatrači, već kao aktivni učesnici koji na taj način ispoljavaju svoju

kreativnost.

Prema Rajmondu kreativni turizam je oblik kulturnog turizma koji podrazumeva

učenje specifične veštine koja pripada kulturi receptivne zajednice. Pri tome, aktivno

učestvujući u životu turisti se približavaju lokalnom stanovništvu i tako direktnije

upoznaju kulturne specifičnosti destinacije, ali i razvijaju svoje kreativne potencijale

(prema: Jelinčić D. A., 2009). To podrazumeva proučavanje i upražnjavanje različitih

veština, od slikanja, učenja tradicionalnih plesova, načina pripreme jela, starih zanata, do

učestvovanja u raznovrsnim istraživanjima, poput arheoloških iskopavanja, ili etnološko –

antropoloških istraživačkih akcija. Ovakvo delovanje podstiče stvaralaštvo i kreativnost,

zbog čega kreativni turizam predstavlja unapređeni oblik kulturnog turizma, a dodirne

tačke ima i sa hobi turizmom, edukacionim turizmom, eksperimentalnim turizmom kao i

sa iskustvenim turizmom.

97

Pojam hobi označava fizičku ili intelektualnu aktivnost kojom se neko bavi

isključivo u svoje slobodno vreme i zarad ličnog zadovoljstva, a ne zbog obaveza, i ta

aktivnost se intenzivno upražnjava u dužem vremenskom periodu, a ne samo tokom

godišnjih odmora. Zato kreativne aktivnosti koje turisti sprovode samo kada su na

godišnjem odmoru, ali ne i u slobodno vreme koje provode u mestu stalnog boravke

spadaju u kreativni, ali ne i u hobi turizam (Hobby tourism). Hobi turizam podrazumeva

putovanja zarad sticanja novih iskustava vezanih za redovne hobi aktivnosti. Pored

putovanja radi upražnjavanja hobija, hobi turizam podrazumeva i putovanje radi

sastanaka, druženja i razmene iskustava sa ljudima sličnih interesovanja (Jelinčić D. A.,

2009). Zato je hobi turista i aktivni ribolovac, koji traži nova iskustva u vodama i sa ulovom

kakvih nema u njegovom okruženju, kao i kolekcionar koji putuje na sastanke i sajmove

kolekcionara.

Sa kreativnim turizmom je neraskidivim vezama, bez čvrstih granica koje ih

odvajaju, povezan i edukacioni, obrazovni turizam (Edukational tourism) koji podrazumeva

turistička putovanja radi aktivnog učenja i proučavanja specifičnih tema vezanih za

destinaciju. Ona se preduzimaju bez obzira da li je reč o proširenju znanja stečenih u

učionici, praktičnoj primeni savladanih veština, studijskom putovanju, redovnom

obrazovanju, ili formalnom i neformalnom proširivanju znanja po principima

permanentne edukacije.

Pošto se upražnjavanjem kreativnog, kao i hobi i obrazovnog turizma, kroz aktivno

učešće stiču nova iskustva, ovakvi vidovi turizma spadaju i u kategoriju iskustvenog

turizam (Experiental tourism), a zavisno od vrste aktivnosti, kao i prirode destinacije gde

se one sprovode, oni mogu da imaju i odlike eko turizma kao jednog od oblika turizma

prirode.

ISKUSTVENI TURIZAM I POVEZANI VIDOVI TURIZMA

www.noto.ca/info_for_your_business/experiential_tourism

98

3.2.6. TURIZAM PRIRODE

Turizam prirode, odnosno turizam baziran na prirodi (Nature Tourism / Nature

Based Tourism) je termin koji označava:

- svako turistička putovanja i aktivnosti u prirodnom okruženju (Defining ‘Nature

Tourism’), odnosno,

- to je turizam zasnovan na prirodnim atrakcijama (What is Nature Tourism?).

Prema motivima, kao i vrstama aktivnosti koje se realizuju u prirodi, turizam

baziran na prirodi može da se deli na različite načine, zavisno od pristupa. Prema jednom

od pristupa, zasnovanom na intenzitetu aktivnosti turista on se deli na na:

- minimalistički, odnosno meki turizam prirode i

- maksimalistički, odnosno čvrsti turizam prirode.

Minimalistički turizam prirode podrazumeva putovanja radi osnovnog, često

površnog, upoznavanja sa prirodnim okruženjem i pasivnim uživanjem i doživljajem

(sunčanje, kupanje, sportovi...). Takvo putovanje može da ima odlike alternativnog turizma

ali i masovnog turizma, kada je reč o organizovanim posetama prirodnim znamenitostima.

Nasuprot minimalističkog, maksimalistički (čvrsti) turizam prirode je vid turizma

koji se upražnjava radi temeljnijeg upoznavanja i proučavanja prirodnih fenomena, koje

prati aktivna briga za očuvanjem prirode. Primenjuju ga manje grupe tako da ima odlike

alternativnog turizma. U osnovi on odgovara pojmu eko turizma, o čemu će dalje biti više

reči.

Prema drugom, u osnovi samo razruđenijem pristupu, takođe zasnovanom na

intenzitetu ali u kombinaciji sa vrstama turističkih aktivnosti, turizam prirode se sreću u

četiri oblika, kao:

- turizam meke avantura (Soft avantura),

- turizam tvrde avantura (Hard Adventure),

- turizam raznovrsnih specijalizovanih interesovanja (Special interest &

Wildlife tourism) i

- eko turizam (Eco-tourism); (Defining 'Nature Tourism').

PODELE TURIZMA ZASNOVANOG NA PRIRODNIM RESURSIMA

Defining 'Nature Tourism'

99

Turizam meke, odnosno lake avanture podrazumeva umerene fizičke aktivnosti u

prirodi, koje predstavljaju manje izazove i laganu rekreaciju, poput šetnji, planinarenja,

kampovanja, pecanja, splavarenja... Nasuprot njemu turizam tvrde, odnosno teške

avanture zahteva znatno veće i izazovnije fizičke aktivnosti, ne retko rizične, poput širokog

spektra ekstremnih sportova: alpinizam, rafting, kajak, slobodno penjanje i sl. Turizam

raznovrsnih specijalizovanih interesovanja podrazumeva veoma širok spektar manje

zahtevnih fizičkih aktivnosti kojima se zadovoljavaju specijalizovane, ekspertske i

amaterske intelektualne radoznalosti, poput posmatranja ptica, meteora i sl. Eko

(ekološki) turizam takođe podrazumeva zadovoljavanje intelektualne radoznalosti, ali ne

samo uz uživanje i rekreaciju, već i uz aktivno učenje i brigu o prirodi.

Prema jednoj od kategorizacija konzumenata turizma zasnovanog na prirodi, čiji je

autor Linberg, a koja kako se vidi ima sličnosti sa kategorizacijom kulturnih turista, oni se

dele na:

- stručnjake,

- zaljubljenike u prirodu,

- glavnu struju turista prirode i

- slučajne prirodne turiste.

Prvoj grupi pripadaju naučnici, istraživači i članovi specijalizovanih edukativnih

programa. U drugu grupu spadaju turisti koji se na putovanja odlučuju sa ciljem da

upoznaju i razumeju lokalno kulturno i prirodno nasleđe. Glavnu struju turista prirode

čine oni koji nemaju stav o zaštiti prirode, već se na putovanje upućuju radi pasivnog

ispunjavanja dokolice ili modnih trendova. Među slučajne prirodne turiste spadaju oni koji

su se sticajem okolnosti, bez prethodno određenog cilja, našli u prirodnom okruženju

(Stojanović V., 2011).

Pored ove podele postoji i podela na:

- izvanredne eko turiste, voljne da se aktivno uključe u zaštitu životne sredine,

- ekološki svesne turiste, zainteresovane za suštinu vrednosti životne sredine, ali ne i

za principe njenog održivog korišćenja i zaštite,

- korisnike, zainteresovane za prirodno okruženje zato što im ono omogućava

određene aktivnosti koje su im primaran motiv putovanja (skijanje, kupanje, vožnja

bicika i sl) i

- dokoličare - konformiste, kojima je relaksacija (sunčanje, kupanje...) primaran motiv

putovanja (Stojanović V., 2011).

Kod obe podele pripadnici prve i druga od četiri navedene kategorija turista u

prirodnom okruženju mogu da se klasifikuju kao eko turisti.

100

EKO TURIZAM KAO VID TURIZMA ZASNOVANOG NA PRIRODI

Ecotourism vs Nature Based Tourism

Eko turizam

Uz sve blagodeti koje može da donese, a uočljive pre svega kroz ekonomske efekte,

razvoj turizma ima i negativne strane u koje spada i ugrožavanje životne sredine. Kada se

ima u vidu da svakoga dana iza jednog turiste ostane oko jedan kilogram čvrstog otpada

dođe se do količine od skoro 200 miliona tona godišnje, što predstavlja veliku opasnost za

biljni i životinjski svet, odnosno prirodno okruženje. Ova opasnost je dodatno povećava

usled činjenice da turisti često koriste znatno više resursa nego što im je potrebno za

ugodan odmor, čime se dodatno ugrožava i priroda i lokalna zajednica (Hrabovski Tomić

E., 2008). U nameri da se neutrališu ovakvi negativni efekti, javlja se i jača eko turizam, kao

specifičan vid alternativnog turizma zasnovan na boravku u prirodi i njenoj zaštiti. Na

osnovu sve snažnijeg uticaja eko turizma i novi masovni turizam dobije karaktere

održivosti.

Prema jednoj od definicija eko turizam je „odgovorno putovanje u oblasti prirode

koje čuva životnu sredinu i poboljšava blagostanje lokalnog stanovništva (Defining

Ecotourism). Po drugoj definiciji to je oblik turizma koji uključuje posete ugroženih,

netaknutih, i relativno neposećenih prirodnih oblasti; nema odlike komercijalnog,

masovnog turizma; njegova svrha je da obrazuje putniku, da obezbedi sredstva za

očuvanje okoline, da direktno doprinosi ekonomskom razvoju i političkom jačanju lokalnih

zajednica i da se negovanju poštovanja različitih kultura i ljudskih prava (Honey M., 2008).

Shodno tome ekološki turizam:

- podrazumeva putovanje do prirodnih destinacija

- doprinosi smanjenju štetnih uticaja

- gradi ekološku svest

- obezbeđuje direktne finansijske koristi za očuvanje

- doprinosi opštem jačanju lokalnog stanovništva i pruža mu finansijske koristi

- poštuje lokalne kulture

- podržava ljudska prava i razvoj demokratije (Honey M., 2008).

Eko turizam uglavnom upražnjavaju male grupe turista koji očekuju da na svom

putovanju povežu uživanje, učenje i sticanje iskustva u prirodi sa upoznavanjem lokalne

kulture. Spoj upozvanja i očuvanja prirode i upoznavanja i očuvanja kulture predstavlja

stav na kome insistiraju mnogi autori. Tako, određujući principe eko turizma M. Meler

navodi da okruženje u kome se eko turizam razvija mora da bude zaštićena i aktivno

101

nadgledana oblast koja sadrži prepoznatljive baštinske subjekte, bez obzira da li su oni

prirodni ili kulturni (prema: Honey M., 2008). Sa druge strane, kada određuju odlike

kulturnog turizma, Milena Dragićević Šešić i Branimir Stojković zaključuju da zapažen

oblik kulturnog turizma predstavljaju i putovanja u prirodu, ekološke ture i avanture (koje

delimično mogu biti u vezi sa antropološko-kulturološkim ciljevima). Ekološke ture

obilaska ugroženih zona, ili alternativnih zajednica koje egzistiraju u skladu sa prirodom ,

povezane su i sa putovanjima koja nemaju za cilj samo viđenje i pasivno upoznavanje

(sight - seeing) sa drugim kulturama, već i aktivno učešće u životu (life - seeing - feeling -

living), kakav je slučaj sa seoskim turizmom (Dragićević Šešić M., i Stojković B., 2008).

Navedeni stavovi ukazuju na tesnu povezanost kulturnog i eko turizma, što i nije

neočekivano kada se ima u vidu da i jedan i drugi pripadaju nadsegmentu baštinskog

turizma, koji, u širem smislu, podrazumeva posetu svim baštinskim subjektima, bez obzira

na poreklo. Dodatnu vezu eko i kulturnog turizma predstavljaju odlike i interesovanja

turista koji se upućuju na ovakva putovanja, budući da su turisti zainteresovani za

vrednosti prirodnog okruženja najčešće zainteresovani i za kulturne vrednosti.

Bez obzira na ovakve čvrste veze i međusobna prožimanja, kulturni i eko turizam su

ipak dva odvojena tipa turizma. Razlika se zasniva na primarnom motivu koji putnika

dovodi na konkretnu destinaciju. Na tu razliku ukazuje Viver, kada odeđuje osnovne

kriterijume ključne za definisanje proizvoda eko turizma, a koji mogu da se primene i kao

kriterijumi za definisanje kulturnog turizma, bar u onim njegovim segmentima koji su

usmereni ka baštini. Po Viveru tri osnovna kriterijuma koja određuju eko turizam su:

- atraktivnost prostora

- obrazovna interakcija, i

- očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturna održivost (Weaver D., 2006).

Dok treći kriterijum već svojim imenom ukazuje na ciljeve specifičnih vidova turizma

usmerenih ka očuvanju i prirodnih i kulturnih resursa, analiza razloga puta na osnovu prva

dva kriterijuma nam omogućuje preciznije određivanje karaktera konkretnog putovanja, i

pravljenje razlike između kulturnog i eko turizma.

Prvi kriterijum predstavlja atraktivnost prostora, odnosno okruženja ka kome se

turista zaputio. Već smo ranije, kada je bilo reči o prirodnoj i kulturnoj baštini, naglasili da

se ova dva tipa baštine često međusobno prepliću i da u okruženju baštine čiji je noseći

značaj prevashodno prirodni, ne retko postoje i značajni subjekti kulturne baštine i

obrnuto. Upravo taj prevashodni značaj predstavlja jedan od instrumenata za određivanje

razlike koji vid turizma upražnjava konkretna grupa turista. Ako je prevashodni, odnosno

primarni značaj usmeren prema prirodnoj baštini, time njena atraktivnost preovlađuje i

konkretna poseta upražnjava turizam prirode, i obrnuto. Tako pojedini turisti se ka

određenoj destinaciji sa prevashodno primarnim prirodnim atrakcijama mogu uputiti ne

zbog njih, već zbog kulturnih atrakcija unutar nje (npr. putovanja kroz prašume Južne

Amerike radi dolaska do značajnih arheoloških lokaliteta Maja ili Acteka). A to nas upućuje

na drugi kriterijum.

Obrazovna interakcija prilikom obilaska predela koje objedinjuje i kulturne i prirodne

vrednosti je mešovita, i upućena na sticanje saznanja o obema vrstama baštine, međutim

otvara se pitanje postojanja i odnosa primarnog i sekundarnog motiva koji je turistu

usmerio na konkretan put, da li je to upoznavanje kulturnihi vrednosti (npr. pomenuti

102

lokaliteti u Južnoj Americi) ili prirodnih vrednosti (prašume). Odgovor na ovo pitanje

pomaže da se utvrdi priroda konkretnog putovanja u vezi sa međusobnim odnosom eko

turizam : kulturni turizam.

Konzumenti eko turizma

Kao i kada je reč o klasifikaciji konzumenata kulturnog turizma, ili konzumenata

turizma prirode u celini i eko turisti, kao specifična, uža grupa turista po prirodnom

okruženju, mogu da se diferenciraju na različite načine. Prema jednoj od podela, čiji je

autor Kusler, eko turisti se dele na:

- samoinicijativne eko turiste,

- eko turiste organizovanih putovanja, i

- školske i naučne grupe.

Prvoj kategoriji pripadaju pojedinci sa visokim stepenom eko svesti ali i iskustva.

Oni nisu probirljivi što se tiče smeštaja, veoma su fleksibilni i pokretljivi, a motiv putovanja

im je lično iskustvo. Turisti druge kategorije imaju veća očekivanja prema organizaciji

putovanja a motivisani su koliko željom za iskustvom, toliko i željom za uživanjem, i zato

očekuju veći konfor. Njih relativno tanka granica deli od ostalih konzumenata turizma

prirode koji ne spada u eko turizam. Turisti iz treće kategorije su pokrenuti edukativnim i

naučnim motivima i borave duže na jednom mestu koje je često za druge turiste teško

pristupačno (prema: Stojanović V., 2011).

Prema drugoj, veoma srodnoj, Mekkejevoj podeli eko turisti se dele u sledeće tri

kategorije:

- turisti maloga E,

- turisti velikog E, i

- turisti blage avanture.

Prvoj grupi pripadaju turisti zainteresovani za pitanja zaštite životne sredine i

osnovne informacije o njoj, i očekuju da ih dobiju od institucionalizovanih posrednika (u

vizitorskim centrima, od vodiča, rendžera i sl). Drugu kategoriju čine turisti koji putuju u

neistražene i novootkrivene predele sa ciljem da do informacija dođu sami, i prihvataju

standarde smeštaja i usluga koji podržavaju razvoj lokalne ekonomije. U treću grupu

spadaju turisti koji posećuju divlje predele u potrazi za avanturom i samostalnom sticanju

saznanja, ali očekuju relativno više standarde smeštaja, ne razmišljajući o razvoju lokalne

ekonomije i mogućnostima degradacije okoline (prema: Stojanović V., 2011). Kao i kod eko

turista organizovanih putovanja, i turiste blage avanture veoma tanka granica deli od

konzumenata turizma prirode koji ne spadaju u eko turiste. Razlika se ogleda u želji za

sticanjem saznanja koje se postavlja ispred želje za dokoličarskim odmorom i zabavom.

Klasifikacije turista koji dolaza u destinacije radi određenih atrakcija ukazuje na načine na koje oni koriste te atrakcije. Pored teorijskog značaja klasifikacije imaju i veoma praktičnu ulogu. Na osnovu informacija koje vrste turista se očekuju, ili postoji želja da se pridobiju, identifikuju se segmenti na koje se marketinški deluje, ali se i planira ukupna ponuda (proizvod), kao i uređenje postojeće i izgradnja nove suprastrukture i infrastrukture. Na primeru prethodno iznete klasifikacije ekoturista možemo da zaključimo da ako u destinaciji ne postoje smeštajni i uslužni kapaciteti višeg standarda, neprimereno je planirati njen razvoj usmeren ka turistima blage avanture, već ka

103

turistima velikog E, i eventualno malog E, ako postoje razvijeni institucionalni instrumenti komunikacija. U slučaju da postoje namere da se privuku turisti treće kategorije, neophodno je da se stvore uslovi koje oni očekuju, a potom da se ka njima deluje širokim spektrom tehnika marketinške promocije.

3.2.7. SEOSKI I GRADSKI TURIZAM

Pojmovi seoski i gradski turizam označavaju posebne vidove turizma koji se sa

svojom ponudom tesno prepliću sa kulturnim turizmom (i seoski i gradski) i/ili turizmom

prirode (seoski turizam).

Seoski turizam

Seoski turizam (ruralni, farmerski, zeleni, agro turizam) obuhvata sve turističke

aktivnosti koje se organizuju u ruralnom – seoskom području. Seosko područje

karakteriše:

- manja gustina naseljenosti i veličina naselja,

- poljoprivredna proizvodnja je pretežna (ne mora biti i jedina) delatnost, i

- tradicionalna društvena struktura (Hrabovski Tomić E., 2008).

To su specifičnosti koje, sa pojavom novog turizma, sve više privlače turiste iz

gradova, nudeći im nova i drugačija iskustva i omogućavajući im da u ruralnoj sredini, sa

bliskim prirodnim okruženjem, ostvare različite turističke aktivnosti, od pasivnog

dokoličarenja, preko raznovrsnih „mekih“ i „tvrdih“ avantura u prirodi (šetnje,

planinarenje, jahanje...) do poseta poljoprivrednim gazdinstvima i upoznavanja sa takvim

vidovima proizvodnje (agro turizam). Jedna od sve uobičajenijih aktivnosti turista

zainteresovanih za boravak na selu je vezana i za upoznavanje sa tradicionalnim vidom

života, sa folklorom, običajima, plesom, pesmom, lokalnim legendama, tradicionalnim

privređivanjem, što ovaj vid turizma direktno povezuje sa baštinom, kako materijalnom

tako i nematerijalnom, a time i sa baštinskim i kulturnim turizmom. Pored toga, turisti sve

veće interesovanje ispoljavaju i prema gastronomskim specijalitetima konkretnih ruralnih

predela, čime se seoski turizam povezuje sa gastronomskim i vinskim turizmom.

Sa aspekta pružalaca turističkih usluga u početku je preovlađivala praksa da se

aranžmani ostvaruju unutar seoskih domaćinstava, kao njihova sekundarna, dodatna

delatnost. Međutim, sve više su zastupljeni i razvijeniji oblici seoskog turizma gde se

ponuda realizuje u manjim hotelima i pansionima, sa restoranskom uslugom zasnovanom

na specifičnostima kraja, čima takav vid turizma za one koji se njime bave postaje

primarna delatnost. I jedan i drugi vid turističkih kretanja usmerenih ka ruralnoj sredini

potpomaže očuvanju i revitalizaciji sela i tradicionalnog načina života. Pretpostavlja se da

će tokom dvadeset prvoga veka u mnogim selima u Evropi ugostiteljstvo i turizam postati

primarne delatnosti (Stojanović V., 2011).

104

Seoski turizam u Srbiji je i dalje u fazi početnog razvoja, međutim sve je uočljivija

praksa povećane specifične ponude, koja potpomaže obnovu zapustelih objekata. Primer

za to pružaju Rajačke pimnice - pivnice (www.rajackepivnice.com). Reč je o jednom

zaseoku sela Rajac u Negotinskoj krajini, sa specifičnim arhitektonskim kompleksom u

kome su na jednom mestu grupisani kamenom zidani objekti za skladištenje vina. Sa

procesom opšteg odumiranja sela ovaj kompleks je bio zapušten, objekti su bili prazni i

izloženi propadanju. Međutim, posle početka sprovođenja njihove strateške obnove sa

ciljem uvođenja u turističke funkcije seoskog i gastronomskog turizma, ovo zaštićeno

kulturno dobro je revitalizovano. Kamena vinska skladišta su pretvorena u ugostiteljske

objekte, usledilo je i opremanje domaćinstava za prijem turista, a sve to je dalo i inicijalni

podstrek oživljavanju sela. Slična praksa se primenjuje i u Vojvodini, gde zapušteni

ukopani lagumi namenjeni za skladištenje vina, pojedinačno (poput više izdvojenih

laguma u Sremskim Karlovcima) ili kao kompleksi (Telečka, pored Crvenke) postaju

ugostiteljski objekti.

Gradski turizam

Sa kulturnim turizmom usko je povezan i gradski, urbani turizam. Za razliku od

ruralnog, urbano okruženje već u napred poseduje osnovnu infrastrukturu neophodnu za

dolazak i prijem turista. Prilazni putevi, ulice, trgovi, gradski restorani ali i galerije, muzeji

i druge institucije su u većini gradova primarno bile namenjene domicilnom stanovništvu,

a gradski hoteli i pansioni poslovnim ljudima i prolaznicima. Međutim sve to postaje i

veoma bitan resurs za razvoj turizma sa gradskim odmorima (City break) kao specifičnom

ponudom. Stoga se ovakvi kapaciteti dograđuju i proširuju a osmišljava se i sve širi spektar

programskih aktivnosti (specijalni događaji, manifestacije) namenjenih turistima.

Gradski odmor podrazumeva kratkotrajnu posetu gradovima, uglavnom ne vezanu

za sezonu, i otkrivanje njihovih raznovrsnosti koje pored specifičnog ambijenta čine i

tradicija, arhitektura, kultura, umetnost. Gradski odmor podrazumeva jednu od sledećih

aktivnosti, ili češće kombinaciju više njih:

- razgledanje znamenitosti grada (arhitektura, spomenici, arheološki ostaci, parkovi...),

- posete muzejima i galerijama,

- odlaske u pozorište, na koncente i slična scenska dešavanja,

- prisustvovanje i učešće na festivalima i drugim gradskim manifestacijama,

- posete iz obrazovnih razloga

- dolaske radi kupovine,

- konferencije i poslovne sastanke,

- odlaske u različite ugostiteljske i zabavne objekte (restorani, barovi, kafei, noćni

klubovi...) i

- posete prijateljima i rođacima (Jovanović V., 2013).

Veliki svetski gradovi, megalopolisi, su i ranije bili cilj turističkih putovanja. Oni su

fascinirali posetioce svojom celokupnom ponudom, mada su se i tu kao glavne atrakcije i

svojevrsni turistički brendovi uvek izdvajali baštinski subjekti. Tako su pojam za Pariz

predstavljali Luvr, Ajfelov toranj, Trijunfalna kapija i Notr Dam, za London su to

Bakingemska palata, Big Ben, Prirodnjački i Nacionalni muzej i Trafalgar sker, za Rim

Koloseum i niz drugih spomenika antičke epohe, za Njujork zgrada Empajer, Kip slobode i

105

Metropoliten muzej. Međutim, sa pojavom alternativnog turizma, a sa njim i novog turizma

u celini, gradski turizam se ubrzano razvija i u manjim gradovima, koji formiraju svoju

jedinstvenu ponudu, bilo da su to stare građevine i gradske četvrti, spomenici, muzeji i

galerije, scenski programi i kulturne manifestacije ili jednostavno upijanje specifične

atmosvere grada i života u njemu, drugačijih od atmosvere i života u mestu stalnog

boravka turista.

Faktori koji su doprineli povećanju značaja gradskog turizma i izvan ranije

posećenih megapolisa su:

- potreba za stvaranjem novih ekonomskih aktivnosti,

- suočavanje sa problemom nezaposlenosti,

- percepcija turizma kao industrije u razvoju,

- nada da će turizam dovesti do regenaracije i revitalizacije grada i

- globalizacija i uloga koju gradovi imaju u akumulaciji kapitala (Law C.M., prema

Hrabovski Tomić E., 2008).

U razvoju turizma postoje dva osnovna pristupa usmerenja gradske destinacije, koji

ne moraju da se međusobno isključuju, već se ne retko i prožimaju. Jedan vid podrazumeva

postavljanje težišta razvoja na ponudi kulturnih atrakcija i edukativnih aspekata, a drugi

vid je vezan za poslovne sadržaje, poput sajmova, konferencija i slično. U oba slučaja

glavne odlike gradskog turizma su da je dužina boravka turista kraća, a njihova prosečna

dnevna potrošnja veća nego na drugim destinacijama (Stojanović V., 2011).

Primere za velike napore usmerene ka razvoju gradskog turizma u cilju rešavanja problema nezaposlenosti i regeneracije i revitalizacije grada, a sa težištem na razvoju kulturnih atrakcija, pružaju nam između mnogih drugih gradova i Bilbao u Španiji i Lens u Francuskoj, a o čemu će dalje biti znatno više reči.

106

107

II DEO

MENADŽMENT BAŠTINSKIH INSTITUCIJA

U FUNKCIJI TURIZMA

108

109

1. BAŠTINA I MENADŽMENT

1.1. OSNOVNI POSTULATI MENADŽMENTA

Za efikasan i efektivan razvoj turizma, kao i za postizanju održivosti kao bitnog

imperativa novog turizma ključnu ulogu ima dobro upravljanje, odnosno menadžment.

Teorijski sistem naučnog menadžmenta je nastao i razvijao se na osnovama prakse

industrije (Frederik Tejlor) i rudarstva (Andri Fajol), a zatim i drugih, isključivo profitnih

proizvodnih, delatnosti, da bi ubrzo, uz modifikacije počeo da se primenjuje i u profitnim

delatnostima usluga, a potom i u neprofitnim sverama delovanja. Bez obzira na delatnost u

kojoj je zastupljen menadžment je kao sistem uvek zadržao četiri osnovne funkcije,

odnosno procesa, povezana povratnim vezama: planiranje, organizovanje, vođenje

(upravljanje / motivacija) i kontrola.

Pored odrednice za struku i nauku, kao i za sistem, pojam menadžment podrazumeva i

upravni aparat svakog poslovnog subjekta, koji se sastoji od manjeg ili većeg broja

rukovodilaca – menadžera, a time ovaj pojam predstavlja i naziv za njihovu profesiju.

1.1.1. PROFESIJA MENADŽER I STILOVI UPRAVLJANJA

Posao menadžera zahteva određena znanja i veštine čime se s vremenom

diferencirao kao zasebna profesija. Međutim, postoji praksa da se rukovodeći položaj

doživljava ili kao priznanje za uspehe u struci, ili kao priznanje za doprinos političkim

aktivnostima. Time se posao menadžera pogrešno poistovećuje ili sa osnovnim stručnim

poslom ili sa političkom sinekurom, čime se degradira postojanje menadžmenta kao

posebne profesije.

Profesija menadžera

Profesija menadžera, u masovnom vidu, počinje da se razvija krajem 19. i početkom

20. veka sa razvojem novih industrijskih odnosa, kada dolazi do razdvajanja funkcija

privatnog (porodičnog) vlasništva nad kompanijama od funkcija upravljanja. Sa takvom

promenom odnosa već formirana uloga pramenadžera, koordinatora subkontraktnog

poslovanja, prenosi se i na strukture velikih kompanija i podrazumeva postojanje novih

110

znanja i veština što dovodi do rađanja nove profesije. Milena Dragićević Šešić i Branimir

Stojković naglašavaju suštinsku razliku između zanimanja i profesije. Oni ukazuju da se

zanimanje definiše kao obavljanje nekog posla u cilju zarade i kao takvo predstavlja

prevashodno ekonomsku kategoriju, dok profesija pored zarade, pa čak i ispred nje,

postavlja vrednosti opšteg dobra koja profesiji daje kulturnu dimenziju, odnosno vokaciju

profesije (Dragićević Šešić M. i Stojković B., 2008). Da bi neko zanimanje postalo profesija,

mora da ispuni nekoliko osnovnih uslova:

- da ima sistematizovan skup znanja, sa znatnim intelektualnim sadržajem,

- da postoje standardi ponašanja ili etički kodeks,

- da postoji profesionalno udruženje koje donosi standarde i kontroliše pristup

profesiji,

- da postoje propisani načini pristupa profesiji (Matić B., 2008 i Dragićević Šešić M.

i Stojković B., 2007).

Danas je posao menadžera postao profesija zasnovana na nauci, sa uspostavljenim

standardima i strukovnim udruženjima. Pored navedenih imperativa, profesionalni

menadžer mora da bude obučen, da poseduje osećaj odgovornosti za druge i mora da

prihvati izazove da celog života usavršava sebe i svoju oblast delovanja. Istovremeno, kod

uspešnih menadžera uočavaju se i neki specifični motivi koji dopunski definišu profesiju,

ali i uslovljavaju karijeru. U njih spadaju: pozitivan stav prema autoritetu, želja za

takmičenjem, želja za dokazivanjem, želja za moći, želja za liderstvom i osećaj odgovornosti

(Matić B., 2008).

Sa druge strane, prema Mincbergu, efikasan i efektivan menadžer mora da ima

sledeće ključne karakteristike:

- preduzimljivost,

- smisao za alokaciju resursa,

- sposobnost rukovođenja,

- sposobnost uspešnog povezivanja različitih funkcija,

- posedovanje moći zapažanja promena,

- pregovaračke sposobnosti i

- moć brzog smirivanja konflikta i poremećaja.

Istovremeno, pored ličnih osobina menadžera Mincberg uočava deset glavnih uloga

koje menadžer mora da obavlja, i klasifikuje ih u tri grupe.

Međuljudske uloge Informativne uloge Uloge donosioca odluka

1. Predstavnik 2. Vođa 3. Veza

4. Posmatrač 5. Prenosnik 6. Portparol

7. Preduzetnik 8. Rešavač problema 9. Raspoređivač resursa 10. Pregovarač

(Mincberg H., 1973, prema: Matić B., 2008,)

Izostanak bilo koje od osobina, kao i nerealizacija uloga, umanjuje efikasnost i

efektivnost menadžera. Međutim, postojanje svih ovih osobina u samo jednoj osobi ukazalo

bi na postojanje idealnog menadžera, a Isak Adižes u svojim knjigama, pa i u podnaslovu

jedne od njih, insistira da idealan menadžer ne postoji. On naglašava da upravljati bilo čime

znači prevashodno donositi kvalitetne odluke i efikasno ih sprovoditi. Da bi to bilo moguće,

diferenciraju se četiri upravljačke uloge koje predstavljaju PAEI sistem/miks: P (produkt

111

results) – proizvodnja rezultata, A (administering) – administriranje, E (enterpreneurshp) –

preduzetništvo i I (integrating) – integrisanje (Adižes I., 2008).

Prema Adižesu negativne posledice po radne procese koje vode u loše upravljanje

ima izostanak bilo koje od navedenih odlika, ali i dominacija bilo koje od njih. Preizraženo

proizvođenje rezultata (P), menadžera pretvara u Usamljenog jahača, administriranje (A) u

Birokratu, preduzetništvo (E) u Palikuću, a integrisanje (I) u Supersledbenika.

Idealan menadžer morao bi da bude produktivan pojedinac upućen u posao

(proizvodnja rezultata), organizovan, sistematičan i temeljan (administriranje), sposoban

da preuzme rizik (preduzetništvo), ali i senzibilan i orijentisan na ljude (integrator). Budući

da je gotovo nemoguće sve četiri poželjne upravljačke uloge objediniti u jednom pojedincu,

a da bi se onemogućilo da dominacija jedne od njih prouzrokuje negativne posledice,

Adižes se zalaže za postojanje komplementarnog manjeg tima menadžera koji zajedno

objedinjuju ove četiri uloge, radeći sa uzajamnim poverenjem i poštovanjem, uz moguće

povremene konflikte koji ne smeju biti destruktivni (Adižes I., 2008).

Stil upravljanja, vlast i moć

Sposobnost podele posla i delegiranja zadataka drugima predstavlja bitne odlike

menadžerskog rada, što otvara važna pitanja koja se odnose na stil upravljanja kao i na

vlast i moć menadžera. Ali, pre nego što pažnju usmerimo ka ovim pitanjima neophodno je

da se naglasi da može da postoji formalno i neformalno upravljanje.

Neformalno upravljanje podrazumeva upravljenje na osnovu samoinicijative nekoga

kome nisu formalno data ta prava i obaveze, koji nije rukovodilac, ali se svojim stavom i

odnosom izborio za autoritet koji mu u organizaciji ne pripada. U osnovi, i ako ponekad, u

određenim kriznim trenucima neformalno upravljanje može da donese pozitivne rezultate,

ovakve pojave su na duge staze negativne, ne doprinose postizanju pozitivnih efekata i

neophodno je da se anuliraju i zamene formalnim upravljanjem. Formalno upravljanje je

upravljanje od strane pojedinca kome je dat formalni autoritet i pravo zapovedanja kao

pravo menadžera. A menadžer je, po jednoj od brojnih definicija, osoba odgovorna za radni

učinak jedne ili više osoba, a njegov osnovni posao je da organizuje ljudske i materijalne

resurse da bi organizacija postigla zadate ciljeve (Berns V., 2009). A to se može postići na

različite načine, upotrebom različitih stilova upravljanja.

Stilovi upravljanja direktno se mogu povezati sa vlašću i moći menadžera, tačnije sa

načinima na koje se one koriste. Bez obzira na to koliko negativnih konotacija u

kolokvijalnom govoru imaju ova dva pojma, oni su veoma bitni u procesima upravljanja.

Dok vlast predstavlja i pravo na naređivanje, moć je sposobnost da se utiče na druge, da ih

privolite da urade ono šta vi želite. Menadžerska funkcija treba da podrazumeva postojanje

dve vrste moći: pozicione moći, zasnovane na rukovodećem položaju, i lične moći,

zasnovane na ličnim osobinama i sposobnostima. Zbir lične i pozicione moći jednog

menadžera predstavlja totalnu moć. Pošto je poziciona moć određena administrativnim

formama, usled čega se ne može povećavati ni smanjivati, povećanje totalne moći

menadžera moguće je samo razvojem lične moći (Berns V., 2009, Krivošejev V., 2012 i

Matić B., 2008).

112

Što se tiče stilova upravljanja jednog menadžera, postoji više različitih klasifikacija.

Po jednoj od njih upravljanje može biti :

- staro, odnosno tradicionalno – autokratsko i

- novo, odnosno moderno - demokratsko - slobodno.

Autokratski stil odlikuje jednostrano donošenje odluka od strane jednog čoveka koji

nastupa kao Solo Leader, sa neograničenim ovlašćenjima, nastojeći da sve drži pod

kontrolom. To kao negativnu posledicu može da ima nastojanje da se privole svi zaposleni

da se slažu sa njegovim idejama, kao i da okuplja svoje favorite i odbacuje svakoga sa

drugačijim idejama.

Sa druge strane, demokratski stil karakteriše donošenje odluka sa vrha, ali uz

„osluškivanje“, konsultovanje i uključivanje zaposlenih u koje rukovodilac ima poverenja.

Pri slobodnom stilu odlučivanja menadžer postaje prvi među jednakima (Team Leader)

prepuštajući pravo odlučivanja i drugima. Ovaj stil odlučivanja je karakterističan za

donošenje prevashodno bitnih stručnih odluka i zahteva timski rad. Za razliku od Solo

Leadera, Team Leader svesno ograničava svoje ingerencije prenoseći, delegirajući ih na

druge kolege, one kojima može da pokloni poverenje. Shvatajući da je njegova ključna uloga

razvoj kolektiva, on podstiče razvoj pojedinaca kao i jačanje celine kolektiva (Edson G.,

2004 i Matić B., 2008).

Pored ove podele stilova upravljanja postoje i druge i u osnovi su povezane sa

postojećim teorijama motivacije. Tako, polazeći od Mekgregorovih dvojne teorija X-Y,

menadžer može da pretpostavi da zaposleni ne vole da rade i da moraju da budu

neprekidno vođeni od strane menadžera (X) ili pak da su sposobni za samoupravljanje i

samokontrolu, što menadžera postavlja samo u poziciju stratega (Y). Takođe postoji i

posebna teorija Z po kojoj je zadatak menadžera da obezbedi uslove rada kojim bi

zaposleni bili zadovoljni, što bi iniciralo njihovu poslovnu samosvest (Berns V., 2009 i

Matić B., 2008).

Osnovne teoretske uloge menadžmenta podrazumevaju hijerarhijsku raspodelu

poslova, prava i odgovornosti, uključujući i pravo donošenja odluka i odgovornost za

njihovo sprovođenje gde donji, izvršni nivoi samo izvršava odluke prenete sa gornjih nivoa.

Postoje i drugačije mogućnosti koje zahtevaju decentralizaciju procesa upravljanja.

Decentralizovani vidovi menadžmenta podrazumevaju stalnu i puni informisanost svih

zaposlenih o njihovim obavezama, ali i pravima i mogućnostima koji se odnose na

poslovanje, što se postiže permanentnim edukovanjem i informisanjem. On takodje

podrazumeva i izvestan gubitak autoriteta srednjeg i donjeg nivoa menadžmenta koji sada

umesto naredbodavne uloge preuzima zadatke informisanja donjih novoa sistema i

obezbedjivanje svih resursa koji su im potrebni za obavljanje poslova sa većim pravima.

Tako Jan Karlzon, dugogodišnji predsednik avio kompanije SAS, preporučuje, čak i kada je

reč o velikim sistemima, prepuštanje prava na samostalno donošenje određenih

operativnih odluka zaposlenima na donjim nivoima upravne hijerarhije, koji su u stalnom

direktnom kontaktu sa korisnicima usluga. Time se neutrališe klasična piramidalna

hijerarhija organizacije, a uloga menadžera srednjeg nivoa redefiniše iz naredbodavne i

kontrolnu u servisnu, sa zadatkom ne da prenose naređenja u vezi sa realizacijom planova

sa gornjeg na donji nivo, već da shodno trenutnim potrebama donjeg nivoa stvaraju uslove

113

za njihovu realizaciju. Sa druge strane, ovakav vid podele posla zahteva punu lateralnu

komunikaciju da bi sve bitne informacije bile razmenjene preko cele organizacije, a kako bi

i donji nivoi bili upoznati sa osnovama strategije i mogli da efikasno sprovode svoja nova

prava i obaveze (Karlzon J., 1997).

Kao primer decentralizacije, sa povećanim pravima direktnih izvršilaca, a usmerene ka

većoj efikasnosti u pružanju usluga Jan Karlzon ( Karlzon J., 1997) navodi realnu situaciju iz

kompanije SAS.

Putnik dolazi na SAS-ov šalter za čekiranje avionskih karata i shvata da je u hotelu

zaboravio ne samo karte nego i pasoš. U uobičajenoj situaciji službenica na šalteru ne bi

imala ni obaveze, ni prava, ni mogućnosti da mu pomogne. Eventualno, ako je kompanija u

većoj meri usmerena prema zadovoljstvu klijenta, mogla bi da stupi u kontakt sa svojim

neposrednim rukovodiocem, koji bi informaciju preneo višem rukovodiocu iste službe, a on

kontaktirao rukovodioca auto parka da nekom od vozača izda nalog da putnika hitno

odveze do hotela po zaboravljena dokumenta. Međutim posle reorganizacije kakva je u

SAS-u sporevedna službenica za šalterom je mogla sama, bez posrednika, da prvo

kontaktira hotel, a zatim kompanijskog kurira, koji je otisao po zaboravljena dokumenta. Za

to vreme je putnik udobno čekao u restaranu aerodroma i po dobijanju dokumenata

blagovremeno se uputio ka svojoj destinacji.

Ovakav vid organizacije osnovnih i dodatnih usluga zahteva jasno definisanje i novih

prava, obaveza i mogućnosti, kao i postojećih ograničenja, a potom blagovremeno potpuno

informisanje zaposlenih o njima, što je u SAS-u postignuto edukacijama, stalnim

informativnim sastancima, podelama informativnih brošura i sl.

1.2 OPŠTA OSNOVA MENADŽMENTA

BAŠTINSKIH ATRAKCIJA

Dosadašnja izlaganja nas dovode do otvaranja pitanja menadžmenta u turizmu.

Opšti principi menadžmenta su primenjivani na različite proizvodne i uslužne sisteme, i

njihovom daljom nadogradnjom razvijane su teorije upravljanja različitih delatnosti, ali ne i

teorija menadžmenta turizma, što je uslovljeno njenom veoma izraženom

multidisciplinarnošću. Istina, kao posebna menadžerska kategorija, razvija se specifičan

menadžment turističke destinacije, ali on ne podrazumeva direktno upravljanje i

rukovođenje destinacijom već veštine koordinacije rada brojnih subjekata koji se bave

različitim delatnostima i imaju svoje uprave, kao i svoje specifične menadžmentske teorije i

prakse. Zato, umesto jedne jedinstvene teorijske osnove koja bi objedinila celokupnu

turističku delatnost postoji više menadžerskih sistema usmerenih kako ka upravljanju

isključivo, i/ili pretežno turističkim, ali ipak raznorodnim, subjektima, tako i ka upravljanju

neturističkim, ali povezanim, partnerskim subjektima koji aktivno utiču na turističku

privredu. U kategoriju isključivo/pretežno turističkih teorija menadžmenta, pored

menadžmenta destinacije spadaju i menadžment turističkih agencija, menadžment u

114

hotelijerstvu, restoraterski menadžment i sl. Sa druge strane delatnosti koje aktivno utiču

na delovanje turističke privrede, ali primarno ne spadaju u kategoriju turizma, takođe

imaju izdiferencirane svoje vidove upravljanja, kao što je na primer menadžment

transporta, menadžment kulture i umetnosti, menadžment prirodnim dobrima,

menadžment sporta, zdravstva i sl.

1.2.1. MENADŽMENT BAŠTINSKIM RESURSIMA I TURIZAM

Kada je reč o baštini kao turističkoj atrakciji mora da se ima u vidu da i između

konkretnih baštinskih subjekata postoje razlike po mnogim osnovama, koje utiču na načine

upravljanja. Pored već naglašenih razlika po načinu nastanka, značajne su i razlike u

veličini prostora baštinskih subjekata, stepenu nastanjenosti, nameni... Dok pojedine

baštinske atrakcije zauzimaju veoma velike površine, poput nacionalnih parkova, druge

nešto kanje, kao zaštićena gradska jezgra, treće su ograničene na nešto uže areale poput

trgova, pojedinih delova grada i ograničenih prirodnih pejzaža, četvrte predstavljaju

pojedinačne objekte: građevine, spomen obeležja, spomenike prirode... Sa druge strane,

neki baštinski subjekti su nenastanjeni, dok se u drugima i oko njih vodi aktivan društveni,

urbani i ruralni život. Pored toga, dok se pojedini subjekti sastoje od jednog, ili više srodnih,

namenski povezanih objekata, drugi su veoma raznovrsni i po prirodi, i po nameni, ali i

vremenu nastanka. Zatim, dok su pojedini baštinski subjekti zadržali svoju prvobitnu

funkciju, drugi su promenili namenu za koju su sagrađeni, ili egzistiraju bez konkretne

namene.

Nacionalni parkovi Tongariro na Novom Zelandu, ili Jelouston i Veliki kanjon u SAD, ali i istorijska jezgra Rima, Istambula ili Kaira su primeri baštinskih subjekata koji se prostiru na velikom ili relativno velikom prostoru. Sa druge strane, Veliki trg u Briselu, arheološki lokalitet Efes, staro gradsko jezgro Dubrovnika, stari grad Trogir, ili Plitvička jezera, kao i slovačko seoce Vlkolinec se prostiru na relativno manjem prostoru. Istovremeno Ajfelova kula, Krivi toranj u Pizi, ali i Sidnejska opera ili Djavolja varoš, Stonhendž, Pont d Gar, kao i brojne crkve i manastiri, ali i istorijska zdanja (zamkovi, dvorci, kuće poznatih ličnosti, državni parlamenti…) su veći ili manji, ali pojedinačni objekti. Sa druge strane istorijska jezgra Rima i Kaira gusto su naseljena i sastoje se od brojnih objekata, nastalih u različitim vremenima i sa različitim namenama, u okviru Tongarira nalazi se nekoliko manjih i urbanih i ruralnih naselja, Veliki trg vrvi od svakodnevnog života, a aktivne ruralne aktivnosti se odigravaju i u Vlkolinecu. Nasuprot njima subjekti poput Plitvičkih jezera, Djavolje Varoši, kao i antičkog Efesa, su nenaseljeni. Istovremeno, dok su različiti objekti državnih parlamenata, koji kao istorijska zdanja imaju i karakter kulturne turističke atrakcije, isto kao i Opera u Sidneju, ili brojne crkve i manastiri i dalje služe svojoj izvornoj nameni, neke crkve, poput Aja Sofije su pretvorene u muzeje. Isto tako svoju staru namenu nemaju ni brojni arheološki lokaliteti, od Efesa, do Pont d Gara, kao i mnoge istorijske zgrade, kao što su Luvr, Versaj, Orsej, koje su takođe muzealizovane.

115

Naglašena raznovrsnost odlika baštinskih turističkih atrakcija faktički ukazuje na

postojanje dva osnovna modela upravljanja baštinskim subjektima koji su istovremeno i

turističke atrakcije. To su:

- model menažmenta jedinstvene institucije, i

- model menažmenta turističke destinacije.

Model menadžmenta jedinstvene institucije se primenjuje u onim slučajevima kada je bez

obzira na način nastanka, veličinu prostora i sl., baštinski subjekt moguće objediniti pod

okrilje jedne institucije sa svojim jedinstvenim menadžmentom.

Drugi model, model menadžmenta destinacije je zastupljen onda kada prvi model

nije primenjiv, kada je reč o kompleksnom baštinskom subjektu u okviru koga postoji

aktivan društveni život, i kada se on sastoji iz više različitih subjekata, poput starih sela,

gradova ili delova gradova, ali i poput nacionalih parkova sa urbanim i ruralnim sadržajima

unutar zaštićenog areala.

Neophodno je da se naglasi da i u onim slučajevima kada je baštinski subjekt

objedinjen i posluje u okviru jedinstvene institucije, sa svojim menadžmentom, potrebno je

da uspostavi aktivnu saradnju sa subjektima destinacijskog menadžmenta iz svoga

okruženja, pa i da uzme učešće u njihovom radu. U takvoj situaciji neophodno je da se

striktno primenjuju pravila definisanja zaduženja između različitih sektora, o kojima je bilo

reči u prvom delu knjige.

Nacionalni muzej Tajvana, koji se inače tokom poslednje decenije ubrzano razvija i dospeo je na listu 20 najposećenijih muzeja na svetu, nije samo pasivni subjekt udruživanja sa drugim akterima turističke ponude iz okruženja, već je inicijator i okosnica međuresornog povezivanja iskazanog kroz organizovanje kulturno-turističkog klastera koji je, uz druge muzeje iz tajvanske prestonice (radi zajedničke promocije i distribucije povezanih ulaznica), okupio i prodajne, komercijalne galerije, kao i restorane nacionalne kuhinje.

Bez obzira na primenjeni menadžerski model (destinacijsko ili jedinstveno

upravljanje), pored drugih bitnih imperativa zajedničkih za oba modela, naročito se

izdvajaju dva. To su imperativ polivalentne upotrebe i imperativ čuvanja - zaštite.

Imperativ polivalentne upotrebe je vezan za činjenicu da baština nije samo turistička

atrakcija, već da ima i niz drugih upotrebnih vrednosti. Zato ona ne sme da bude isključivo

u službi turista i ispunjavanja njihovih potreba, želja i očekivanja, a time ni u službi

turističke privrede. Ona mora da bude dostupna i upotrebno iskoristiva na različite načine i

lokalnom stanovništvu, akademskoj zajednici koja je koristi u svrhe izučavanja i

podučavanja, ali i za obavljanje njene izvorne funkcije, ako nije muzealizovana. Imperativ

zaštite je zasnovan na neophodnosti čuvanja baštine i njenog prenošenja na buduće

generacije, što je osnovna suština ne samo baštine već i održivog razvoja turizma, s tim što

može da podrazumeva i ograničenje, pa i zabranu pristupa.

Ova dva imperativa nameću određivanje balansa u načinu korišćenja, a time i u

metodama upravljanja, između potreba aktivnog korišćenja u funkciji izvorne ili nove

namene, izučavanja i prenošenja na nove generacije i aktivnog korišćenja u svrhe turizma.

116

1.3. MENADŽMENT DESTINACIJA

SA BAŠTINSKIM ATRAKCIJAMA

Destinacije predstavljaju virtuelna preduzeća sačinjena od brojnih raznovrsnih

nezavisnih subjekata koje objedinjuju zajednički resursi i ciljevi poslovanja. Ti subjekti

obavljaju različite, većim delom nesrodne, poslove. Svaki od njih ima svoj nezavisan

menadžment, kao i principe i modele poslovanja na kome se on zasniva. Međutim, potreba

za upravljanjem povezanim ciljevima, uz korišćenje zajedničkih resursa, nameće njihovo

udruživanje i koordinirano delovanje. Shodno tome destinacijski menadžment koordinira

različite funkcije u destinaciji koje ne mogu da obavljaju pojedinačni nosioci ponude. Oni

samo međusobno povezani imaju veće izglede za ostvarivanje ciljeva. Strukturu

menadžmenta destinacije čine menadžeri svih poslovnih subjekata ponude destinacije

(menadžeri preduzeća, javnih službi, turističke zajednice i dr.).

Kao osnovni postulati aktivnosti upravljanja baštinskom destinacijom mogu da

posluže opšte odredbe Evropske konvencije o predelima (pejzažima) iz 2000. godine. Prema

njima:

- predeo (pejzaž) je određeno područje, viđeno ljudskim okom, čiji karakter predstavlja

rezultat interakcije prirodnih i/ili ljudskih faktora;

- predeona politika je izraz koji označava opšte principe, strategije i smernice koje su

definisane od strane nadležnih javnih vlasti, a koje omogućuju preduzimanje određenih

mera u cilju zaštite, upravljanja i planiranja predela;

- ciljevi predeone politike su određeni od strane nadležnih organa javnih vlasti, ali i želja

javnosti / stanovništva iz okruženja;

- zaštita predela označava postupke očuvanja i održavanja značajnih odlika predela koje

su proistekle iz njegove prirode i/ili ljudskih aktivnosti;

- upravljanje predelom predstavlja zbir postupaka, usmerenih ka održivom razvoju

predela, radi usmeravanja i usklađivanja promena izazvanih društvenim i ekonomskim

procesima, kao i procesima životne sredine;

- planiranje predela su dugoročni i dalekosežni postupci sa ciljem unapredjenja, ponovnog

uspostavljanja ili stvaranja predela (Mnemosyne, 2004).

Jedna od najprihvađenijih metoda razvoja turističke destinacije sa baštinskim

atrakcijama je ona koju je razvio američki Nacionalni fond za očuvanje istorijskog nasleđa

(National Trust for Historic Preservation: HTNP). U osnovi rad ove organizacije je usmeren

ka razvoju kulturnog turizma zasnovanog na atrakcijama kulturne baštine, ali uz izvesne

modifikacije može da se primeni i na razvoj većine destinacija sa baštinskim sadržajima,

bez obzira na njihovu vrstu ili podvrstu.

National Trust for Historic Preservation (www.culturalheritagetourism.org) zastupa

stav da se povezivanjem turizma sa baštinom i kulturom može postići veći efekat za lokalnu

ekonomiju nego da se oni promovišu odvojeno. Time se dostižu tri cilja:

- baština i kulturne vrednosti se čuvaju

- prezentuju se posetiocima

- postižu se ekonomski benefiti po okruženje.

117

TOURISM + CULTURE + HERITAGE = SUSTAINABLE ECONOMIES

Kao osnovne postulate koji dovode do dostizanja navedenih ciljeva NTHP predlaže

poštovanje pet principa i praktičnu primenu četiri koraka razvoja destinacije.

Pet principa Četiri koraka razvoja 1. saradnja 2. procena mogućih odnosa između stanovnika i turista 3. fokus na kvalitetu i autentičnosti 4. oživljavanje sadržaja 5. konzervacija i zaštita

1. procena potencijala, 2. planiranje i organizacija, 3. priprema za posetioce, zaštita i upravljanje 4. marketing

1.3.1. OSNOVNI PRINCIPI RAZVOJA DESTINACIJE

Pet osnovnih principa NTHPa (www.culturalheritagetourism.org) bitnih za razvoj

destinacije sa izraženim baštinskim odlikama su:

1. saradnja (partnerstvo)

2. procena mogućih odnosa između stanovnika i turista

3. fokus na kvalitetu i autentičnosti

4. oživljavanje sadržaja

5. konzervacija i zaštita.

Saradnja

Budući da se do uspeha lakše dolazi zajedničkim, udruženim radom, neophodno je

oko jednoga cilja okupiti različite partnere, pa i one koji u prošlosti između sebe nikada

nisu sarađivali. Izgradnja partnerstava je od suštinskog značaja zato što razvoj turizma

zahteva brojne različite resurse, a sve njih jedan subjkt ne može da poseduje. Sa druge

strane značaj partnerstva je dodatno povećan zbog činjenice da se na taj način jača i

proširuje lokalna podrška. Uspeh partnerstva zavisi od aktivnog učešća različitih subjekata,

od političkih i poslovnih lideri, preko turoperatera, hotela, motela i restorana, do lokalnih

zanatlija, umetnika i mnogih drugih stanovnika destinacije. Kroz saradnju se udružuju

materijalni resursi, razvijaju raznovrsne i bogate teme za turistički obilazak, štedi novac,

jačaju marketinški kapaciteti, ali i obezbeđuje veoma širok spektar eksperata za brojne

različite poslove (stručnjaci za turizam, za hotelijerstvo, za transport, za marketing, ali i za

dizajn, za konzervaciju, prezentaciju, komunikacije, istoriju, istoriju umetnosti, biologiju,

geologiju...)

Jedan od savremenih vidova organizovanja, koji omogućuje umrežavanje različitih subjekata „kreativne industrije i ekonomije znanja“, takođe je i povezivanje u kreativne klastere. Klasterskim povezivanjem umrežavaju se muzeji različitih oblasti društvenog razvoja (trgovina, turizam, kultura, nauka, obrazovanje) radi kvalitetnijeg dostizanja ciljeva svoga postojanja. Tako u klasterskom udruženju švedskog ostrva Gotland, koje okuplja subjekte različitih delatnosti, muzeji imaju značajnu ulogu u opštem razvoju zasnovanom na jačanju kulturnog turizma sa težištem na baštini. Švedsko, baltičko ostrvo Gotland je, uz poljoprivredu, svoj privredni razvoj baziralo

118

na industriji i turizmu. Ostrvo, čija se regionalna prestonica Visbi, kao srednjovekovni hanzenski grad, nalazi na baštinskoj listi UNESCO-a (whc.unesco.org/en/list/731), ima 57.000 stanovnika, a godišnje ga poseti između 600.000 i 800.000 turista (750.000 u 2005.). Na prelazu iz 20. u 21. vek gašenje nekih fabrika (Erikson i sl.) lociranih na ostrvu, dovelo je do povećanja nezaposlenosti koju regionalne vlasti nastoje da anuliraju dodatnim razvojem turizma baziranog prevashodno na jačanju kulturno-turističke ponude. Bitan korak ka postizanju ovoga cilja bilo je formiranje klastera kulturnog turizma koji povezuje veliki broj zainteresovanih subjekata iz različitih resora, a njegovu osnovnu ponudu („turistički paket“) predstavlja proizvodni miks sadržan od muzeja, lokaliteta, događaja i obrazovanja.

( različiti izvori; prema: Krivošejev V., 2012)

Procena mogućih odnosa između stanovnika i turista

Pre sprovođenja aktivnosti razvoja destinacije potrebno je objektivno, temeljno i

detaljno razmotriti kapacitete svih resursa kojima se raspolaže u okruženju, kako bi budući

razvoj bio usmeren ka realnim mogućnostima. Na prvom mestu je neophodno da se utvrdi

da li je lokalno stanovništvo spremno da prihvati turizam kao razvojnu opciju, kao i da se

utvrde razlozi za uočene stavove. Uz to je potrebno doći i do odgovora na sledeća pitanja:

- Da li postoji određeno doba godine, ili određene lokacije za koje stanovnici smatraju da

turizam nije poželjan?

- Kako će prihodi od turizma poboljšati život u okruženju i kako će uticati na njegovo

očuvanje i opštu bezbednost?

- Koji je maksimalni broj automobila ili autobusa koje mogu da prihvate i putevi i parkinzi

u okruženju?

- Da li je moguće da se primaju grupne ture, odnosno koje je maksimalan broj ljudi koje

mogu da prime određene konkretne lokacije u okruženju, i da li se na tim lokacijama mogu

omogućiti osnovne usluge (toalet, parking, ugostiteljske usluge, predah i sl.) za boravak

npr. 40 osoba istovremeno?

- Mogu li da se prime posetioce sa posebnim potrebama?

Fokus na kvalitetu i autentičnosti

Jedan od glavnih atraktivnih elemenata destinacije je istinita, autentična priča o

okruženju. Svaki prostor ima nešto što je neponovljivo, karakteristično samo za njega, što

ga razlikuje od svakog drugog mesta na zemlji. Ta autentičnost predstavlja bitnu dodatnu

vrednost, poseban šarm koji će privući posetioce. Zato je neophodno da se prepoznaju

upravo one autentičnosti koje mogu biti zanimljive turistima i da se pažnja fokusira ka

njima. Pri tome ne treba insistirati na pričama koje pothranjuju lokalni ponos, a koje

gostima sa strane nisu atraktivne, ili oni ne mogu da ih vide i dožive.

Na radionici o kulturnom turizmu, koju je početkom 2010. godine u Šapcu organizovao Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, prilikom predlaganja mogućih atrakcija domaćini su insistirali na pričama koje su pothranjivale lokalni urbani ponos: o prvom klaviru, prvom zastakljenom prozoru, prvoj ženi lekaru u Srbiji… Međutim te atraktivnosti većinu drugih učesnika radionice nisu zanimale, sa jedne strane zato što ne mogu da ih vide, a sa druge strane jer ni pojava klavira, kao ni staklenog prozora, u 19. veku nije predstavljala nešto epohalno. Sa druge strane gosti su se zanimali za Šabački vašar, koji domaćini nisu doživljavali kao atrakciju, potcenjujući ga kao nešto ruralno i zaostalo.

119

Oživljavanje sadržaja

Kada se odaberu kvalitetne i autentične atrakcije na kojima će se zasnivati razvoj

turizma neophodno je da njihovo oživljavanje, odnosno priprema interpretacije usmerene

ka kvalitetnom razumevanju značaja i uloge baštine od strane posetilaca. Pri tome mora da

se ima na umu da posetioci ne žele samo da na baštinskim lokacijama čuju osnovne,

ponekad suvoparne i nezanimljive informaciju (imena, datume i sl.) već da dožive baštinu i

njen sadržaj. Zato je od velikog značaja da tumačenje, odnosno interpretacija baštine i

njenih konteksta bude kreativna i uzbudljiva. Ako se ima u vidu da prosečan posetilac

zapamti 10% onoga što čuje, 30% od onoga što pročita, 50% onoga što vidi i 90% od onoga

što radi, neophodno je da se iznađu načini da interpretacija bude praćena oživljavanjem -

animacijom koja će podrazumevati uključivanje što više ljudskih čula.

Konzervacija i zaštita

Zaštita zanimljivih, atraktivnih objekata, zgrada, mesta i pejzaža predstavlja jedan

od primarnih zadataka bitnih za društvo u celini, ali i za razvoj turizma. Štiteći ih, vraćajući

im izvorni izgled, a kada je moguće i izvornu namenu, dodatno se doprinosi razvoju

kvaliteta i autentičnosti. Između ostaloga to je i način da se eventualno atraktivizuju

lokalne teme koje gostima sa strane ne bi bile zanimljive zato što ne mogu da ih vide i

dožive.

1.3.2. ČETIRI RAZVOJNE FAZE

Pored striktne primene pet osnovnih principa za razvoj baštinskog turizma na

destinaciji NTHP preporučuje da se razvoj dostigne kroz sledeća četiri razvojna koraka:

1. procena potencijala (Assess the Potential),

2. planiranje i organizacija (Plan and Organize),

3. priprema za posetioce, zaštita i upravljanje (Prepare for visitors, protect

and manage your cultural, historc and natural resources) i

4. marketing (Market for Success).

ČETIRI RAZVOJNA KORAKA www.culturalheritagetourism.org

120

Procena potencijala

Prvi korak, procena potencijala (Assess the Potential) treba da započene evidencijom

resursa baštinskog turizma i drugih pratećih resursa i pripremom baze koja uključuje i

ocenu kvaliteta i nivoa svih usluga namenjenih posetiocima, od samih atrakcija, preko

smeštajnih i uslužnih kapaciteta do turističke signalizacije. Faktički ovaj korak predstavlja

izradu katastra i atlasa svih raspoloživih, kako iskorišćenih, tako i neiskorišćenih resursa.

To je preduslov njihovog daljeg korišćenja, ali i potencijalnog razvoja u narednim fazama.

Pri tome za svaki registrovani subjekat moraju da se uzmu u obzir svi elementi bitni za

turiste, ne samo njegova vrsta i stepen atraktivnosti, već i drugi elementi, od parkinga,

preko kadrovske zastupljenosti i radnog vremena, do prijemnih kapaciteta. Tako se vrši

opšta analiza postojećeg stanja svih resursa i to sa aspekta njihovog razvoja, definisanja

misije i ciljeva, aktuelnog stanja zaštite, upravljačkih kapaciteta, marketinške prakse i sl.

Realizacija aktivnosti procene potencijala je preduslov za sve dalje aktivnosti. To je

u stvari stručni, a delom i naučni istraživački proces. Rezultati tih istraživanja će ukazati na

smernice budućih aktivnosti a kroz koje će se implementirati i osnovne funkcije

menadžmenta (planiranje / organizovanje / vođenje / kontrola).

Planiranje i organizacija

Drugi korak (Plan and Organize) predstavlja ključ buduće održivosti celokupnog

projekta. On podrazmeva planiranje upotrebe i razvoja, kao i organizaciju rada svih

resursa, i materijalnih i ljudskih. Faktički, kroz ovaj korak se realizuju prva i druga funkcija

menadžmenta (planiranje i organizacija).

Prvo je neophodno obezbediti saglasnost, a ako je moguće i podršku i pomoć svih

onih koji su direktno ili indirektno povezani sa predstojećim aktivnostima, koji su zaintere-

sovani, ili bi bili zainteresovani, i koji poseduju iskustvo ali i entuzijazam, ne samo za

organizovanje tima izvršilaca i kasnije upravljanje, već i za obezbeđivanje sredstava. Za to

su bitni poslovni ljudi iz okruženja zainteresovani za razvoj turizma: bankari, restorateri,

hotelijeri, zatim lokalna vlast, institucije kulture, institucije zaštite prirode, ali i svi drugi

koji imaju uticaj i interes, bilo kao pojedinci, bilo udruženi u formalne i neformalne

organizacije. Faktički, ovim se primenjuju prvi i drugi od nabrojanih pet principa razvoja

baštinske destinacije (saradnja / partnerstvo i procena mogućih odnosa između stanovnika

i turista).

Tek kada se obezbedi partnerstvo i široka podrška moguće je da se pokrenu druge

konkretnije organizacione aktivnosti. Pri tome primarni zadatak je formiranje adekvatne

organizacije klasterskog tipa koja bi okupila zainteresovane subjekte. Bitno je i da se

prepoznaju lideri voljni i sposobni da kao menadžeri prvo osmisle (planiraju), a potom

usmeravaju i motivišu dalje aktivnosti takve organizacije.

Prilikom planiranja je neophodno da se prvo definišu vizija, misija i ciljevi budućeg

delovanja. Zatim se izrađuje plan realizacije aktivnosti, koji sa jedne strane mora da bude u

skladu sa vizijom, misijom i ciljevima, a sa druge strane da bude zasnovan na rezultatima

do kojih se došlo prilikom realizacije prvog koraka – procene potencijala. Tom prilikom se

striktno planiraju sve neophodne radnje, od rekonstrukcije postojećih i izrade novih

turističkih sadržaja primerenih konkretnom okruženju i njenim atraktivnostima, preko

121

izrade putne i turističke infrastrukture, signalizacije i širokog spektra informativnog i

promotivnog materijala, do edukacije ne samo zaposlenih i angažovanih, već šireg sloja

stanovništva koje će dolaziti u kontakt sa turistima. Prilikom izrade ovih planova bitno je

poštovanje trećeg, četvrtog i petog principa razvoja baštinske destinacije (fokus na

kvalitetu i autentičnosti, oživljavanje i zaštita).

Sve planove mora da prati i adekvatano planiranje svih vrsta budućih troškova, kako

stalnih, fiksnih, tako i pojedinačnih, varijabilnih, vezanih za konkretne aktivnosti, uz jasna

saznanja iz kojih izvora će se obezbediti potrebna sredstva.

Neophodno je da se naglasi da je posle planiranja i organizovanja potrebno biti

spreman na moguće buduće reorganizacije koje će da nametne praktična razrada i razvoj

projekta, a na koji će da ukaže kontrola, kao jedan od procesa menadženta.

Priprema, zaštita i upravljanje

Treći korak (Prepare for visitors, protect and manage your cultural, historc and

natural resources) je veoma kompleksan i višesložan. On obuhvata pripremu, zaštitu i

upravljanje baštinskom destinacijom, a sa ciljem sprovođenja prethodno definisah planova.

Faktički, kroz njega se sprovodi treća funkcija menadžmenta - vođenje (upravljanje

/vođenje / motivacija).

Priprema podrazumeva prethodnu praktičnu inplementacionu razradu niza

planirahih aktivnosti neophodnih za dalji razvoj baštinske destinacije, a koje se zasnivaju

na navedenim trećem, četvrtom i petom principu. To su aktivnosti :

- rekonstrukcija postojećih nefunkcionalnih objekata, njihovo uvođenje u primerenu

namenu (npr. konzervacija i oživljavanje stare tvrđave, ili vraćanje u staru, izvornu funkciju

tradicionalne kafane, uz građevinsku rekonstrukciju koja podrazumeva i vraćanje starog

izgleda);

- temeljno uređenje okoline (npr. krečenje svih objekata u starom gradskom jezgru, i

postavljanje kamenih ploča umesto asvalta ili betona) ;

- osnivanje, izgradnja i otvaranje drugih, bitnih a nedostajućih činilaca (muzej sa

adekvatnim izložbama, vizitorski centar na ulazu u staro gradsko jezgro ili nacionalni park,

izgradnja hotela, restorana…);

- izrada novih pomoćnih a bitnih turističkih sadržaja primerenih okruženju (izrada

putne i turističke infrastrukture, postavljanje turističke signalizacije i formiranje fiksnog

informativno – suvenirskog centra…);

- izrada turističkih mapa, brošura, vodiča i drugog srodnog informativnog i

suvenirskog materijala;

- organizacija manifestacija, izložbi i raznovrsnih animatorskih programa;

- edukacija kako zaposlenih i angažovanih, tako i šireg sloja stanovništva koje će

dolaziti u aktivne kontakte sa turistima, kako bi sa jedne strane bili spremni na promene

koje turizam donosi, a sa druge strane kako ne bi bili izvor nesporazuma koji ostavljaju

negativnu sliku o okruženju i urušavaju sve planirano i realizovano.

Prilikom realizacije ovih poslova neophodno je da se vodi računa da svi sadržaji,

stari, rekonstruisani, kao i novi, moraju da budu ukonponovani u jedinstvenu, atraktivnu,

neponovljivu turističku priču. Ona mora da bude interpretirana na razumljiv i zanimljiv

122

način, uz animaciju koja je oživljava, čime se omogućava da baštinski resurs ne bude samo

fizički, već i emotivno dostupan posetiocima. Faktički, reč je o primeni trećeg i četvrtog

principa razvoja baštinske destinacije.

Drugi element trećeg koraka je zaštita. Zaštita podrazumeva niz kompleksnih radnji

kako bi se obezbedilo da prezentovana baština bude bezbedna i korišćena na način koji

garantuje neoštećivanje. Pored toga što je kompleksna, zaštita je i krajnje rizična aktivnost

koja treba da obezbedi balans između interesa lokalnog stanovništva i potreba turista,

između želja turizmologa i zahteva zaštitara, između mogućnosti ubrzanog razvoja i

neophodnosti zaštite životne sredine. Sve to podrazumeva veoma širok spektar različitih

poslova, kao što su poslovi konzervacije i restauracije, ali i poslovi određivanja režima

korišćenja i jasnog, vidljivog, informisanja o njemu (mesta slobodne posete, mesta

ograničene posete, mesta zabranjene posete, dozvoljene i zabranjene radnje, određivanje

nosećih kapaciteta i sl). U poslove zaštite spadaju i aktivnosti utvrđivanja režima buduće

gradnje, dogradnje i popravki, kako se daljim razvojem turizma ne bi narušio ambijent

formiran sa fokusmom na kvalitetu i autentičnosti. Time se faktički primenjuje i peti

princip razvoja baštinske destanacije, a u cilju očuvanja kvaliteta dostignutih primenom

prethodnih principa.

Uz pripremu i zaštitu, važan element trećeg koraka je upravljanje. Upravljanje mora

da bude postavljeno na osnovama savremenog menadžmenta, specijalizovanog za

menadžment baštine, i stalno usmereno ka ispunjavanju svih pet principa turističkog

razvoja baštinske destinacije. To podrazumeva i praćenje promena i prilagođavanje kako u

poslovima zaštite tako i u poslovima usmerenim ka prezentaciji i animaciji (redovne

svakodnevne aktivnosti, kreiranje program, događaja i sl). Takođe je neophodno i stalno

praćenje dostizanja ciljeva od strane angažovanog osoblja, ali i njegovo usmeravanje i

motivaciju. Sve to podrazumeva i praćenje i merenje napretka u realizaciji planova,

merenje posećenosti, merenje ekonomskih efekata i sl. Samo na osnovu ovakve kontrole i

evaluacije moguće su kvalitetne revizije i organizacionog sistema i planova, ali i vizije,

misije i ciljeva.

Marketing

Četvrti korak u primeni sistema razvoja destinacije je usmeren ka cilju oživljavanja

destinacije i podrazumeva veoma širok spektar marketinških promotivnih aktivnosti

osmišljenih i realizovanih radi izgradnje imidža, brendiranja i pozicioniranja, a sa ciljem

dovođenja turista. Pri tome mora da se ima na umu da u proseku (prema američkim

standardima) razvoj nove destinacije usmerene ka domaćem tržištu traje oko tri, a

destinacije usmerene ka inostranom tržištu oko pet godina, i to uz uslov da se aktivno,

kvalitetno i ciljano, i pre svega planski (marketing plan) primenjuju osnovne savremene

marketinške alatke, kao što su: odnosi sa javnošču, oglašavanje, grafički materijali,

promocije i prezentacije.

Prezentovane četiri razvojne faze destinacije sa baštinskim atrakcijama mogu da se sprovedu na različite načine. Jedan od njih je i primenom ancionog plana za organizaciju turizma u zaštićenom području, koji predlaže Stojanović (2011).

123

Akcioni plan zaštite Menadžment turistički valorizovanog kulturnog nasleđa ima veliku odgovornost. Njegov zadatak nije samo da baštinsko dobro učini fizički, intelektualno i emotivno dostupnim, već i da ga zaštiti. Jedan od preduslova za efikasno i efektivno dostizanje dvojnog cilja (prezentacija i očuvanje) je brižljivo planiranje. Za to je potrebno visoko ekspertsko znanje iz različitih delatnosta, od heritologije, ekologije, turizmologije, preko arhitekture, građevine, prostornog planiranja, do menadžmenta. Bitan nivo planiranja odnosi se na režim poslovanja. Planiranje režima poslovanja podrazumeva i unutrašnju organizaciju institucije, kao i spoljašnju organizaciju, usmerenu prema posetiocima. Tako se planiraju načini organizovanja posete u šta spadaju i načini zakazivanja dolaska organizovanih grupa, eventualna ograničenja broja posetilaca, funkcionisanje vodičke i čuvarske službe, vidljivo isticanje informacija, ne samo o kulturnim dobrima već i onih sa pravilima ponašanja i sl.

Za uspešnu realizaciju zaštite baštinskog područja Vladimir Stojanović (2011) predlaže izradu akcionog plana za organizovanje turizma u zaštićenom području, koji mora da bude realan, finasijski „podnošljiv“ za realizaciju i integrisan u opšti biznis plan. Akcionim planom treba da se obuhvati trinaest bitnih tema: - postavljanje jasnih ciljeva vezanih za odnos zaštite i razvoja turizma; ciljevi su usmereni ka pitanjima funkcije baštine i baštinskih institucija; treba da budu vezani za popularizaciju baštine, njenu društvenu misiju: kulturnu, edukativnu, identitetsku misiju, ali i dvostruku ekonomsku misiju - sticanje dodatnih prihoda za povećanje kvaliteta delatnosti i za razvoj okruženja; - inventarizacija resursa; izrada katastra (atlasa, inventara) kako bi se imala precizna slika šta se sve nalazi u turističkoj ponudi; - valorizacija, odnosno identifikacija vrednosti; kako bi se kreirao imidž i odredili pravci marketinškog delovanja; - zoniranje teritorije i procena nosećih kapaciteta; shodno tome neophodno je da se prostorno definišu i zone i načini korišćenja konkretnih zona, kao i maksimalan broj korisnika u svakoj; - pregled i analiza turističkog tržišta; analiza potreba i očekivanja potencijalnih turista, SWOT analiza i sl. - kreiranje pravilnika; propisivanje mera za načine korišćenja zaštićenog područja, kao i mera informisanja posetilaca o pravilima; - razvijanje i predlaganje novih proizvoda; osmišljavanje širokog spektra inovacija ukupne ponude; - sagledavanje i projekcija procene uticaja; prepoznavanje i pozitivnih i negativnih uticaja za svaki od elemenata ponude; - predlaganje programa za lokalni saobraćaj; odredjivanje saobraćajnih trasa koje će biti u funkciji i turista i lokalnog stanovništva, ali da ne devastiraju i ne degradiraju baštinu; - osmišljavanje strategije promocije; u centru promotivnih napora treba da bude baština i njen značaj, a tek potom prateći sadržaji; promocija mora da bude usmerena u više pravaca: ka lokalnom stanovništvu, potencijalnim turistima, investitorima... - postavljanje programa monitoringa; određivanje indikatora na osnovu kojih bi se kontrolisale i mere zaštite i ukupan uspeh projekta i to sa aspekta održivog turizma, sa pokazateljima koji ukazuju na ekonomske, kulturne, ekološke, socijalne aspekte, kao i aspekte zadovoljstva turista; - procena podmirivanja svih potreba: procena resursa: funkcijskih, finansijskih, tehničkih, kadrovskih (turizmolozi, ekolozi, heritolozi...); - implementacija - sprovođenje akcionog plana; podrazumeva i dalji rad na korekcijama; korigovanje i/ili isključivanje elemenata na čiju neizvodljivost ukaže praksa, kao i dopuna novim elementima.

124

1.4. MODEL MENADŽMENTA JEDINSTVENE INSTITUCIJE

Model menadžmenta jedinstvene institucije se primenjuje u onim slučajevima kada je

baštinski sadržaj moguće objediniti pod okrilje jednog poslovnog subjekta. Pri tom mora da

se ima u vidu da se mogu sresti različite vrste institucija koje upravljaju baštinom, a razlike

uslovljavaju i različite menadžerske pristupe. Na prvom mestu je bitno da se odredi da li te

institucije obavljaju :

- izvorne poslovne funkcije, u skladu sa prvobitnom namenom baštinskog subjekta,

- ili su muzealizovane.

Kada je baštinski subjekt zadržao svoju osnovnu izvornu funkciju, organizacija

menadžmenta mora da bude u skadu sa prirodom delatnosti vezane za tu funkciju. To

mogu biti delatnosti verskih institucija (brojni primeri aktivnih crkava i manastara),

državne uprave (na primeru zgrada parlamenata koje predstavljaju i atrakciju, a time i

mesto je turističkih poseta, poput, npr. zgrade parlamenta u Kopenhagenu), scenske

delatnosti (na primeru opere u Sidneju, koja se i ako je relativno nova građevina, nalazi na

listi svetske kulturne baštine) i slično. Kod takvih institucija njihova osnovna funkcija, rad i

postojanje, a time i celokupan menadžerski sistem, nisu usmereni prema poslovima zaštite

i prezentacije baštine, kao ni prema turizmu, već ka realizaciji onih aktivnosti koje su im

primarne. Međutim, sama činjenica da predstavljaju baštinu, da ona mora da se

permanentno čuva, kao i da je ona (a time i sami subjekti) predmet interesovanja različitih

posetilaca, nameću obavezu menadžerske reorganizacije, odnosno doorganizacije i u

pravcu realizovanja poslova zaštite baštinskih sadržaja i njihove prezentacije različitim

vrstama posetilaca u koje spadaju i turisti.

Nasuprot ovim primerima mnogi baštinski objekti su muzealizovani, odnosno

egzistiraju van izvorne funkcije - zaštićeni su i otvoreni za stalne posete po principima

muzejske prezentacije, koja podrazumeva i masovne posete. Primeri za muzealizovano

egzistiranje su: crkva Aja Sofija i sultanski dvorci Topkapi i Dolmahbahče u Istambulu, ili

memorijalni kompleksi poput Vaterloa u Belgiji ili Brankovine i Tršića u Srbiji. Njima se

upravlja po principima menadžmenta u kulturi, koji dodatno može biti specijalizovan za

muzeje, galerije, arheološke lokalitete, istorijska znamenita mesta i sl. Kada je reč o

prirodnoj baštini kojom upravlja institucija organizovana po principima srodnim

organizaciji institucija koje brinu o muzealizovanim subjektima kulturne baštine, kao što je

slučaj sa brojnim nacionalnim parkovima i parkovima prirode, trebalo bi da se primenjuje

model menadžmenta prirodnih dobara srodan prethodno navedenom modelu. U svakom

slučaju svi zadaci, misija i vizija ovih institucija, kao i ukupan sistem menadžmenta, su

prevashodno usmereni ka realizaciji poslova proučavanja, zaštite i prezentacije baštine.

Muzealizovane institucije se danas mogu imati različite vidove, kao što su: muzeji,

galerije, arheološki lokaliteti, arheološki i drugi naučni baštinski tematskih parkova,

vizitorski centri, nacionalni parkovi, i sl (više u narednim poglavljima). Zato se dugo nije

premišljalo o pronalaženju njihovog zajedničkog imenitelja, ali danas se sve više

upotrebljava pojam: specijalizovane baštinske institucije. Istina, engleski naziv Heritage

institutions se ne retko prevodi i kao baštinske ustanove, međutim, budući da u pravnom

125

sistemu Srbije pojam ustanova označava samo jedan od vidova pravnog statusa javnih

službi, a da subjekti koji se brinu o baštini mogu da imaju i druge statuse (o čemu će dalje

biti više reči), reč institucija, kao širi i opštiji pojam je prikladnija.

U ovom trenutku pojmovi nauka o baštini (heritologija) i baštinske institucije se

češće upotrebljavaju kada se težište pažnje usmerava ka kulturnoj baštini, ali zbog njene

povezanosti sa prirodnom baštinom, opšti postulati heritologije i menadžmenta baštinskih

institucija su opšte primenjivi na sve oblike baštine.

Pojam baštinske institucije je i ranije sporadično korišćen, ali se češće i uz širu prihvaćenost upotrebljava od 2006. godine, kada je Britanski parlament predložio razvoj strategije heritologije - nauke o baštini - Heritage science (House of Lords, 2006). Od tada se na mnogim katedrama širom Britanije i sveta izučava ova interdisciplinarna nauka, a u okviru nje postoje i specijalizovani kursevi o baštinskim institucijama i njihovom menadžmentu. Jedan od svetski poznatih fakulteta koji je uveo baštinske studijske programe je i Bartlett UCL, jedan od vodećih fakulteta za multidisciplinarno enviromentalno obrazovanje i istraživanje (www.bartlett.ucl.ac.uk).

Pod uticajem novih tendencija, iz nastavnog predmeta Muzeologija, koji je decenijama postojao pri katedri za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, razvio u Seminar za muzeologiju i heritologiju sa svojim istraživačkim centrom (https://sites.google.com/site/heritagefbg/index). Sa druge strane, na Filozofskom fakultetu zagrebačkog univerziteta (www.ffzg.unizg.hr), na katedri za muzeologiju i upravljanje baštinom pri odseku za informacijske i komunikacione nauke jedan od obaveznih predmeta je i Baštinske institucije. Cilj ovog predmeta je da se studenti upoznaju sa osnovnim pojmovima baštine i prirodom baštinskih institucija, njihovim zadacima i ulogom u društvu, područjima delovanja, trendovima i tendencijama, međuodnosima, kao i njihovim ekonomskim i društvenim značajem.

Zanimljivo je da se pomene da Tomislav Šola, određujući institucije baštine kao svojevrsne fenomene današnjice, za njihovo označavanje predlaže uvođenje sinonimnog pojma institucije javne memorije, predlažući istovremeno i da se pojam heritologija zameni pojmom memozofia (Šola T., 2013). Dalje težište izlaganja usmereno je prema institucijama baštine, s tim što osnovne

postulate njihovog rada trebaju i moraju da primenjuju, u sveri pomenute menadžerske

reorganizacije odnosno doorganizacije, i isubjekti koji upravljaju baštinom koja je zadržala

svoju osnovnu, izvornu funkciju.

1.4.1. POČETNI IMPERATIV MENADŽMENTA BAŠTINSKE INSTITUCIJE

Pri poslovanju baštinskih institucija ne sme da se zanemari činjenica da baština nije

samo i primarno turistička atrakcija, već da su za nju vezane i aktivnosti proučavanja i

zaštite, kao i programsko delovanje usmereno prema domicilnom stanovništvu. Shodno

tome subjektima koji se bave zaštitom i prezentacijom prirodnih i kulturnih dobara se ne

upravlja sa aspekta menadžmenta turizma, već sa aspekata specijalizovanih baštinskih

menadžmenta (menažmenta u kulturi i menažneta prirodnim dobrima), s tim što u takve

aspekte moraju da se integrišu i znanja i veštine potrebne za funkcionisanje turizma. Zato

menadžerski aparat koji rukovodi ovakvim specijalizovanim institucija mora da objedini tri

različite vrste znanja i veština:

126

- poznavanje sistema osnovne delatnosti,

- poznavanje sistema menadžmenta, i

- poznavanje sistema turizma.

Poznavanje sistema osnovne delatnosti: neophodno je da menadžerski kadar dobro

poznaje sistem delatnosti institucije kojom upravlja, odnosno da rukovodioci budu

kompetentni stručnjaci iz konkretne delatnosti usmerene ka prirodi baštine, bilo da je reč o

istoriji, arheologiji, istoriji umetnosti, ili botanici, geologiji, kao i muzeologiji, heritologiji,

ekologiji i sl.

Poznavanje sistema menadžmenta: dugo se smatralo da je formalno obrazovanje

stečeno na osnovnim studijama, uz talenat, iskustvo, zdrav razum i intuiciju, dovoljno da se

uspešno upravlja kompanijama. Ali, sa ubrzanim razvojem tehnologije i opštim društvenim

razvojem koji usložnjava sve svere poslovanja, za uspešno rukovođenje firmama, njihovim

delovima ili konkretnim projektima, postalo je neophodno i poznavanje teorije i prakse

sistema menadžmenta, kako opšteg, tako i specijalizovanog za konkretnu delatnost.

Poznavanje sistema turizma: menadžerski kadar baštinskih subjekata koji kao

turističke atrakcije imaju značajnu ulogu u razvoju turizma, kako na višim, tako i na nižim

nivoima koji se direktno usmeren na rad sa turistima, mora da ima i saznanja o

savremenim kretanjima i ove struke i naučne discipline

Navedene potrebe za proširivanjem znanja iz različitih disciplina podstakle su razvoj menadžerskog školstva. U današnje vreme osnovni načina za sticanje interdisciplinarnih znanja neophodnih za upravljanje baštinskim subjektima koji pored svoje osnovne funkcije imaju značaj i u razvoju turizma je permanentno obrazovanje. Jedan od sigurnih puteva za sticanje menadžerskih znanja i veština bitnih za rad specijalizovanih stručnih institucija je da stručnjaci sa obrazovanjem sa osnovnih studija usmerenim ka osnovnoj delatnosti kojom se institucije bave dodatna znanja o menadžmentu ali i turizmu stiču na poslediplomskim master, specijalističkim i doktorskim studijama, kao i na raznovrsnim institucionalizovanim i neinstitucionalizovanim kursevima, seminarima i radionicama. Nije neophodno da vrhunska znanja iz svih navedenih resora poseduje jedan pojedinac – generalni menadžer. On mora da bude ekspert sa znanjima iz bar jednog od navedenih resora, i da poseduje proširena znanja iz ostalih, a nedostatak se nadomešćuje zajedničkim aktivnostima tima top menadžmenta.

1.4.2. OSNOVNE FUNKCIJE BAŠTINSKIH INSTITUCIJA

Početni i osnovni subjekt pažnje, kao glavni resurs u poslovanju svake baštinskih

institucija je pre svega sama baština, a tek potom posetioci različitih vrsta među koje

spadaju i turisti. Bez obzira na velike različitosti koje postoje među baštinom, i po poreklu,

po vrsti i po veličini…, moguće je odrediti osnove zajedničkih zadataka koje važe za sve

njih. Jedna od teorija koja utvrđuje te zadatke utemeljena je 1983. godine na Reinwardt

Academy u Lajdenu, u Holandiji, a naknadno ju je dodatno razvio Piter Van Menš. Njegova

teorija je popularno nazvana P-R-C, što predstavlja skraćenicu od reči: Preservation –

Research – Communication : Zaštita – Istraživanje – Komunikacije (prema: Milutinović J.,

2003). Svaka od ovih reči objedinjuje jednu grupu zadataka koje obavljaju baštinske

institucije, i na taj način određuje i tri njihove osnovne funkcije.

127

Zaštita

Preservation, odnosno zaštita je aktivnost koja se sprovodi da bi se sprečilo

propadanje baštine. Njena svrha je očuvanje integriteta baštine i stvaranje uslova za njen

opstanak. Ovaj pojam podrazumeva znatno kompleksniji proces nego što se to može na

prvi pogled sagledati na osnovu glavnog značenja reči zaštita. Ona podrazumeva i procese

identifikacije, odnosno prepoznavanja subjekata sa svojstvom baštine kao i, kada je reč o

pokretnim dobrima, njihovo prikupljanja. Takođe podrazumeva i poslove registracije i

dokumentarističke obrade, kao i poslove konzervacije, koji predstavljaju zaštitu u užem

smislu reči.

Registracija i dokumentacija su povezani procesi tehničkog, a u poslednje vreme i

digitalnog dokumentovanja baštine. Registracijom baština biva upisana u interne i

eksterne inventare, atlase, katastre i liste (lista svetske baštine, kao najglobalniji primer), a

dokumentacijom se ona dodatno opisuje i karakteriše. Kroz taj proces dokumentuju se

individualne karakteristike baštine (narativnim opisima, merama, fotografijama i drugim

vidovima snimanja), što pomaže u identifikaciji, međusobnom upoređivanju, a ako bude

potrebno i u kasnijoj restauraciji.

Reč konzervacija označava sklop različitih fizičkih i hemijskih, a kod prirodne

baštine i bioloških radnji koje doprinose zaštiti i očuvanju konkretnih objekata baštine

čime omogućava njihovo prenošenje na naredne generacije. Konzervacija podrazumeva

intervencije obavljene sa ciljem da se spreči propadanje baštine, da se ona obnovi, da se

poboljša njen izgled, ali i da se funkcionalnije koristi. Neke od metode koje se koriste u

konzervaciji su: konzervacija (u užem smislu reči), restauracija, rekonstrukcija,

revitalizacija, adaptacija i izmeštanje.

Konzervacija podrazumeva procese kojima se zaustavlja tok daljeg propadanja u

odnosu na aktuelno stanje baštinskog subjekta, a bez dodatnih intervencija koje bi menjale

njegov trenutni izgled.

Restauracija je vraćanje u prvobitno stanje, odnosno obnova delova baštinskog

subjekta kod kojih je došlo do oštećenja koje je dovelo do izmena originalnog izgleda.

Revitalizacija je potpuno obnavljanje, pa čak i izgradnja, ne samo pojedinih

nedostajućih delova (što bi bila rekonstrukcija) već i celih elemenata, po raspoloživim

saznanjima o prošlom izgledu, a ponekad i dogradnja novih potrebnih sadržaja (uz

striktno poštovanje pravila struke), kako bi se spomenik ne samo doveo u prvobitnu

funkciju, već i „oživeo“ - doveo u upotrebnu funkciju više ili manje odgovarajuću

prvobitnoj funkciji.

Adaptacija je proces kojim se, uz delimično poštovanje prvobitnog izgleda,

spomenik adaptira za novu funkciju u odnosu na prvobitnu (npr. adaptacija različitih

istorijskih građevina za potrebe muzeja ili starih industrijskih pogona za potrebe kulturnih

centara i sl.).

Izmeštanje je proces kojim se, uglavnom prilikom velikih građevinskih radova, u

cilju čuvanja, spomenici izmeštaju sa prvobitne izvorne lokacije.

Najpoznatiji primer izmeštanja baštinskih subjekata radi njihove zaštite vezan je za kompleks hramova egipatskog faraona Ramzesa II na obali Nila u Abu Simbalu. Pošto je izgradnja Asuanske brane 1969. godine ugrozila ove baštinske subjekte uklesane u stenu, sama stena je isečena na blokove koji su potom ponovo sklopljeni u jednu celinu na

128

drugoj lokaciji. Oni se sada nalaze na jezeru Naser i predstavljaju prvorazrednu turističku atrakciju. Akcija je organizovana pod pokroviteljstvom UNESKOa, i bila je jedan od povoda za direktinja premišljanja o značajnim spomenicima i donošenja Konvencije o svetskoj baštini. Hramovi iz Abu Simbala se nalaze na Listi svetske baštine. Izgradnjom hidroelektrane Đerdap (1963—1972) potopljen je stari rimski put na čijoj trasi je bila postavljena čuvena Trajanova tabla. Pre toga Trajanova table je podignuta 20 metara više, tako da bude vidljiva sa reke.

Pored otklanjanja nastalih oštećenja konzervacija se bavi i aktivnostima

sprečavanja da do njih dođe, posredstvom primene različitih propisa i tehnika čuvanja i

upotrebe. Takav vid aktivnosti se naziva preventivna konzervacija, o čemu će dalje biti više

reči (Popović Živančević M., 2012).

Proučavanje

Research – istraživanje odnosno proučavanje, je proces stručne i naučne analize i

valorizacije baštine. Ono ne podrazumeva samo izučavanje baštine, već i različitih

konteksta vezanih za nju, poput načina i vremena nastanka, pripadnosti, istorijskog i

društvenog značaja, upotrebe, događaja direktno ili indirektno vezanih za baštinu i sl.

Rezultati proučavanja imaju veoma širok spektar upotrebe, od spoljnih aspekata,

vezanih za raznovrsne naučne porive, do unutrašnjih koji doprinose kvalitetnijoj realizaciji

prethodne i naredne funkcije, zaštite i komunikacija.

Komunikacije

Communication - komunikacija podrazumeva na prvom mestu izlaganje baštine,

odnosno činjenje da ona bude javno dostupna, a potom i prezentovanje rezultata

dokumentarističkih i istraživačkih aktivnosti. To se čini samim otvaranjem za javnost,

izložbama kao i objavljivanjem različitih publikacija, ali i raznovrsnim vaspitno-

obrazovnim aktivnostima: predavanjima, promocijama, snimanjem i emitovanjem filmova i

na druge načine.

Tokom poslednjih decenija funkcija komunikacije podrazumeva i dodatne aktivnosti

animacije. Koliko one postaju sve bitnije svedoči i činjenica da pojedini autori, poput

Andrea Goba i Noemi Druge animaciju predstavljaju kao novu, zasebnu, četvrtu funkciju u

radu baštinskih institucija (Gobe A. i Druge N., 2009).

Animacija je svojevrsnu nadogradnju izlagačke funkcije dodatnim programskim

aktivnostima čime se ne samo baština već i njeni konteksti oživljavaju. Kroz animaciju se

baštini udahnjuje dodatni život, a poseticima se nudi sveukupni doživljaj sa ciljem da se

odgovori na izazove savremenog doba. Oni, u skladu sa ICOMOS-ovom poveljom o

kulturnom turizmu, nalažu da nije dovoljno da se posetiocima obezbedi fizička i intele-

ktualna dostupnost, već baština mora da bude i emocionalno dostupna. U stvari, reč je o

nadogradnji teorija komunikacije novim tehnikama koje posetioca i njegovo interesovanje,

uživanje i zadovoljstvo iznose u prvi plan, menjajući iz osnova ustaljene, tradicionalne

pristupe.

129

1.4.3. NEPROFITNOST I SOPSTVENI PRIHODI

Kako je već naglašeno, institucije osnovane radi poslova zaštite, proučavanja i

prezentacije baštine su neprofitnog karaktera. Njihova neprofitna, odnosno nekomercijalna

priroda zasniva se na osnovnoj svrsi njihovog postojanja. One nisu osnovane sa ciljem

sticanja profita i ostvarivanja ekonomske dobiti koju on podrazumeva, već radi

ispunjavanja zadataka koji su u službi društva i dostizanja opšte društvene koristi. Budući

da takva aktivnost ne može da bude ekonomski samoodrživa osnovno ispunjavanje

finansijskih potreba baštinskih institucija mora da bude na teretu njihovih osnivača. U

evropskoj praksi najčešći osnivači baštinskih institucija su država ili jedinice lokalne

autonomije na raznim nivoima, shodno organizaciji države (opštine, okruzi, regioni,

pokrajine, federalne jedinice...). Mada se poslednjih decenija sve češće sreću i institucije

osnovane od strane različitih privatnih subjekata, kao i one sa mešovitim osnivačkim

učešćem, opšta pravila neprofitnog rada i finansijskih obaveza osnivača ostala su

nepromenjena. Sa druge strane, obaveza obezbeđivanja subvencija od strane osnivača ne

negira mogućnost, a u praksi koju donosi savremeno doba i obavezu, da baštinske

institucije stiču dodatna sredstva koja postaju značajna stavka za dopunu budžeta.

Ukupan budžet neprofitnih baštinskih institucija može da se svrsta u dve osnovne

kategorije: redovni prihodi od osnivača i sopstveni prihodi, s tim što se druga kategorija

dodatno diferencira na podkategorije: unutrašnji i spoljašnji sopstveni prihodi.

Redovni prihodi od osnivača

Sopstveni prihodi

Unutrašnji sopstveni prihodi

Prihodi od prodaje osnovnog proizvoda Prihodi od prodaje pratećih proizvoda

Spoljašnji sopstveni prihodi

Patronat, mecenarstvo, sponzorstvo, donacije, sredstva ostvarena konkursima na projekte i sl.

Redovni prihodi od osnivača

Finansiranje od strane osnivača se zasniva na samoj činjenici da je osnivač, time što

je osnovao instituciju čija je delatnost neprofitna, prihvatio obaveze finasiranja njenoga

rada. Finasiranje od strane osnivača, bez obzira da li je reč o državnom ili privatnom

subjektu, mora da bude permanentno.

Redovno finasiranje od strane osnivača se najčešće realizuje na osnovu prethodnog

usvajanja plana rada, sa jednogodišnjim, budžetom, uz obaveze izveštavanja. U takvim

situacijama veća pažnja se pridaje finansijama nego kvalitetu programa i njihovom učinku

na publiku. To bi značilo da osnivač po automatizmu finansira postojanje institucija, a ne

njihov rad. Drugi, razvojno pogodniji model je višegodišnje planiranje raspodele sredstava

koje bi institucijama omogućilo da dugoročno sagledaju svoje potrebe i obezbede sigurne

izvore finansiranja. On se zasniva na dugoročnim planovima i programima, neretko i na

potpisivanju međusobnih ugovora sa jasno definisanim pojedinačnim projektima,

obavezama obeju strana, ali i stalnoj kontroli, ne samo finansijskih tokova, već i realizaciji

programa i njihovog učinka na publiku.

Analizirajući aktuelne odnose Tomislav Šola zaključuje da se redovno, obavezno

finansiranje od strane države sve više pretvara u plaćanje tzv. hladnog pogona, a dodatno

130

državno finansiranje programa u „davanje začetnog udela u troškovima, što se u

anglosaksonskom svijetu ponekad zove seed money (otprilike: sjemenski novac)“ (Šola T.,

2002). Prema tome, minimalna obaveza osnivača morala bi da bude na nivou finansiranja

fiksnih troškova, sa dodatkom početnih programskih, „semenskih“ sredstava, dok brigu za

obezbeđivanje nedostajućih sredstava za dodatan kvalitet i kvantitet aktivnosti, kako bi

baštinska institucija u potpunosti ispunila svoju misiju, mora da preuzme menadžment

institucije. Menadžment mora da pronalazi načine sticanja dodatnih prihoda, ali to nikako

ne sme da, kako u naslovu jednog poglavlja svoje knjige primećuje Peter Rot, „oslobodi

državu odgovornosti“ (Rot P., 1996), odnosno, kako zaključuje Gerald Mat, sopstveni

prihodi „niti mogu niti smeju da zamene javne subvencije“ (Mat G., 2002).

Neophodnost sticanja sopstvenih prihoda

Shodno navedenim stavovima, finansiranje od strane osnivača ne sme da negira

druge vidove sticanja sredstava za rad. Savremene baštinske institucije, suočene sa

realnošću krize javnih finanasija koja se ogleda kroz rast javnih rashoda koji ne prati

adekvatan rast javnih prihoda moraju da stvaraju sopstvene prihode i postanu

„organizacije koje zarađuju“. Sticanje sopstvenih prihoda je danas postalo jedan od bitnih

zadataka menadžmenta baštinskih institucija. Pri tome mora da se ima u vidu da

mogućnost/obaveza sticanja dodatnih prihoda ne negira osnove neprofitnosti rada

baštinskih institucija, ali da neprofitnost postavlja imperativ da ostvareni prihodi ne mogu

da predstavljaju dobit (profit), već moraju da se vrate u osnovnu društveno korisnu

delatnost i time dofinansiraju deo troškova, doprinoseći dodatno kvalitetu i kvantitetu

ukupnih programskih stremljenja

Britanski Jorvik Viking Centre, zahvaljujući tome što godišnje ima 900.000 posetilaca, ostvari prihod od 2,6 miliona funti (2,89 po posetiocu) od čega redovno jedan milion ulaže u dalja arheološka iskopavanja i istraživanja (Šola T., 2002).

Obezbeđivanje sopstvenih sredstava radi dopune budžetskih sredstava predstavlja

primer dobre prakse koja je odgovor na jedan od bitnih izazova savremenog doba. U

ranijim vremenima neprofitne baštinske institucije su sva ili skoro sva sredstva potrebna

za funkcionisanje dobijale iz budžeta osnivača. Međutim, sa sve uočljivijim trendom

ubrzanog razvoja iznos potrebnih sredstava se povećava. Kompjuteri, štampači, internet,

mobilna telefonija, nove tehnike prezentovanja (video projektori, kompjuterske animacije,

monitori, personalni vodiči...), kao i nove tehnike čuvanja i obezbeđenja (od klimatizacije,

preko protivožarnih i protivprovalnih alarma do video nadzora) utiči na znatno povećanje

ukupnog rashoda institucija. Javni rashodi permanentno rastu, a njihov rast ne prati

adekvatan rast javnih prihoda. Zato državni organi i organi lokalnih samouprava imaju sve

veće teškoće da održe i pređašnji nivo budžetskog izdvajanja, te ne samo da ne uspevaju da

ga uvećaju, već ponekad pribegavaju i njegovom smanjenju. Zato sopstveni prihodi postaju

sve značajnija dopuna za nedostajuća budžetska sretstva.

Izgradnja vizitorskog centra pored Pont d Gara imala je veliki značaj za prezentaciju i popularizaciju ove kulturne baštine koja je u antičko vreme vodom snabdevala grad Nim . Očekivalo se da će ova investicija imati veliki značaj za razvoj turizma u okruženju. Međutim tokom prve decenije rada centar je svoju ponudu bazirao prevashodno na klasičnim obilascima koji su donosili prihod kroz naplatu ulaznica, a poseta je bila manja

131

od očekivane. U takvim korelacijama rad je bio veoma otežan, što su 2003. konstatovali i Gobe i Drugeova (Gob A. i Druge N., 2009), naglašavajući da je centar bio pred bankrotom. Zato se pristupilo sveobuhvatnoj menadžerskoj reorganizaciji poslovanja uz savremene marketinške pristupe i rezultati su postali vidljivi relativno brzo. Samo tokom 2011. godine ovu znamenitost je obišlo 1,4 miliona posetilaca od kojih su 40% bili strani turisti. To je omogućilo da se ostvari prihod od oko sedam miliona evra, pri čemu je skoro million evra prihodovano od dodatnih usluga, kao što su organizovanje seminara i svadbi, organizovanja različitih koncerata i drugih događaja, naplata parkinga i sl. Na taj način je obezbeđeno 73% sredstava neophodnih za finasiranje rada ove baštinske institucije.

(www.discover-uzes.com/2012/07/the-pont-du-gard-14m-visitors-in-2011.html) Put ka sticanju sopstvenih prihoda direktno je usmeren ka fandrejzingu. Fandrejzing

je sinonim za samostalno obezbeđivanje dodatnih sredstava i usluga. Za baštinske

institucije to je jedan od imperativa savremenog doba, ali to podrazumeva prethodno

poštovanje hiperimperativa – prikupljanje dodatnih sredstava niti može, niti sme da

zameni javne subvencije, već treba da ih dopuni. Međutim, upravo u vezi sa ovim stavom

postoje određeni problemi u pristupu.

Milena Dragićević Šešić i Branimir Stojković primećuju da se nad neprofitnim

ustanovama nadvija Damoklov mač uspešnog fandrejzinga iskazan kroz strah od gubitka

državnih dotacija: „Šta ako pokažemo da ove godine (...) možemo da zaradimo? Šta ako smo

toliko dobri u ostvarivanju dopunskih prihoda (...)? Da li će u tom slučaju u narednoj godini

dotacija biti smanjena, a mi izloženi riziku da ne ponovimo sponzorske uspehe iz

prethodne godine.“(Dragićević Šešić M., i Stojković B., 2008) Ovakvi strahovi nisu

neopravdani, naročito kada se ima u vidu britanska praksa iz vremena Margaret Tačer,

kada je posle početnih stimulacija samostalnog pribavljanja sredstava država smanjila

budžete onima koji su bili uspešni. Na taj način je kažnjen uspeh, što je suprotno logičnim

preporukama koje navodi Gerald Mat, razmatrajući probleme menadžmenta muzeja:

„Jedno od merila profesionalnosti i kvaliteta rada uprave muzeja je i sposobnost

samostalnog zarađivanja novca, odnosno održavanja dobrih odnosa sa privatnim firmama.

Ako država samostalno ostvarene prihode muzeja (...) ocenjuje kao dokaz kvaliteta

njegovog rada i ukoliko takav muzej ima i visok ugled u javnosti, onda treba da ga nagradi

povećanjem svojih subvencija.“ (Mat G., 2002).

O promenama stanja i zahvevima za veći stepen samofinasiranja svedoče i sledeće

informacije. Po izjavi Masimilijana Valvazorija, direktora italijanskog istraživačkog centra

za turizam, 10% ukupnog budžeta italijanskih muzeja čine sopstveni prihodi

(www.nytimes.com; prema Krivošejev V., 2012). Sa druge strane, u Velikoj Britaniji se od

vremena tačerizma državno finansiranje britanskih državnih muzeja smanjilo sa 90% na

70%, (Gavrilović Lj., 2009). Opisujući stanje francuskih muzeja tokom sedamdesetih godina

prošloga veka Klod Molar ističe da se samofinansiranje proisteklo iz sopstvenih zarada bilo

ustalilo na proseku od 10% (Molar K., 2000). Međutim, sa opštim promenama i tu se odnosi

menjaju. Tako, pariski Luvr od 1993, kada se osamostalio od upravnog aparata i sa

potpunog državnog prešao je na mešovito finansiranje uz obavezu da sam obezbedi

sredstva za 30% svojih rashoda (Gavrilović Lj., 2009). Sa druge strane, kada je reč o manjim

muzejima u Francuskoj Gob i Drugeova ističu da sredstva, stečena iz komercijalnih

aktivnosti uglavnom donose samo nekoliko procenata ukupnog budžeta muzeja, a izuzetno

dostižu 20%“ (Gob A. i Noemi D., 2009), dok Šola zaključuje da je francuski prosek

132

samoprihodovanja 15% u odnosu na ukupan budžet (Šola T., 2002). Analizirajući opšta

pitanja sopstvenih prihoda muzeja, Ljiljana Gavrilović navodi da se u praksi izuzetno

uspešnim smatra muzej koji uspe da sam zaradi 9-19% svog godišnjeg budžeta (Gavrilović

Lj., 2009). I na kraju, imajući u vidu opšte tendencije, Šola zaključuje da bi u doglednoj

budućnosti evropski muzeji trebalo da 25% pa i 30% ukupnog godišnjeg budžeta ostvare

samostalno (Šola T., 2002).

Kako je već naglašeno, sopstveni prihodi mogu da se podele u dve osnovne

kategorije: unutrašnji i spoljašnji.

Unutrašnji sopstveni prihodi

Unutrašnji sopstveni prihodi su “prihodi koje ostvaruje ustanova, organizacija ili

događaj prodajom osnovnog i perifernog proizvoda” (Đukić V., 2010). Njih institucija

ostvaruje upotrebom osnovnih resursa o kojima se brine.

Osnovni kulturni i umetnički proizvod je “umetnički događaj” (pozorišna predstava,

koncert, muzejska izložba, festival) koji se ne prodaje, ali se prodaje ulaznica koja

omogućava publici da doživi umetničko delo i stoga se njegova prodaja ostvaruje na

blagajni (Đukić V., 2010). Tako je plaćanje ulaznica u prostorije ili prostore sa baštinskim

sadržajem najčešći, osnovni, a negde i jedini način sticanja sopstvenih prihoda, mada

postoji praksa i nenaplate obilaska. Ova tematika neizostavno nameće i pitanje cene. Danas

se besplatna poseta uglavnom tumači kao odlika osrednjosti kvaliteta sadržaja. Milena

Dragićević Šešić zaključuje: “Enormno niske cene javnih usluga u kulturi (biblioteke,

muzeji) obezvređuju njihovo značenje u novim društvenim okolnostima u kojima se

vrednost nečega najčešće meri i iskazuje novcem” (Dragićević Šešić M., 2001). Kada je

sedamdesetih godina jedan od hamburških muzeja sa besplatnog ulaza prešao na naplatu,

pokazalo se da je publika počela više da ceni muzej i da dolazi u većem broju. Slično je i sa

Luvrom jer je nedeljom, kada je poseta bila besplatna, broj posetilaca opadao (Šola T.,

2002).

Pošto ne postoje profitni parametri za određivanje cene ulaznica u baštinske

subjekte, one su uvek daleko ispod stvarne cene koštanja. Tako osnovna cena, bez popusta,

u sve muzejske objekte u Belforu iznosi 7 evra, što predstavlja i svojevrstan prosek za

evropske i svetske muzeje gde se cena ulaznice uglavnom kreće od 3 do 10 evra (Krivošejev

V., 2012). Da ovakve cene ulaznica ne mogu da pokriju ni deo ukupnih troškova rada

muzeja, ukazuje obračun koji je sedamdesetih godina prošloga veka načinio Klod Molar

(Molar K., 2000), a koji ukazuje da bi tek ulaznica od 200 franaka (30,5 evra) obezbedila

potpuno samofinansiranje prosečnog francuskog muzeja i to pod uslovom da tako

drastično poskupljenje ne dovede do opadanja broja posetilaca.

Kada se navedene činjenice imaju u vidu, određivanje cene ulaznice u baštinske

institucije ima izvestan iracionalni karakter, ponekad iskazan i kroz predlog “tražimo

najviše što možemo dobiti” (Digli K., 1998). Ali, zasigurno da je “najtačnija cena ona koju je

potrošač spreman da plati” (Kolber F., 2010). Shodno tome Gerald Mat predlaže: “Značajno

je da visina cene u korisniku proizvede svest o vrednosti. Cena ulaznice za izložbu može da

se odredi prema ceni bioskopske karte i u tom slučaju neće delovati zastrašujuće” (Mat G.,

2002).

133

Sa druge strane, imajući u vidu da je pravo na kulturu neotuđivo ljudsko pravo,

mora se voditi računa i o tome da nikome ne bi smelo da se dogodi da iz finansijskih

razloga ne može da poseti baštinske institucije (O Her M., 1978). Iz tih razloga, pored

prihvatljive cene, ali cene koja ukazuje na vrednost ponude, neophodno je omogućiti i niz

pogodnosti. U praksi je njihov spektar veoma širok: besplatni ulasci za decu, slobodan ulaz

određenim danima, različiti popusti za porodice i grupe, za određene socijalne kategorije,

pretplatne ulaznice, paketi vezanih ulaznica, smanjene cene izvan turističke sezone... To su

uglavnom pogodnosti koje se odnose na posetioce iz okruženja, neturiste. Sa druge strane,

kada je turizam u pitanju, uvek mora da se ima na umu činjenica da je to profitna delatnost,

i da on ulaganjem u neprofitne baštinske institucije ulaže i u svoj razvoj i profit, te da

turistički subjekti imaju i obavezu, ali i potrebu da ulažu u razvoj neprofitnih atrakcija na

osnovu kojih zarađuju. A plaćanje ulaznica je samo jedan, ali najosnovniji, ali i simbolični,

vid podrške baštinskim institucijama. Taj imperativ je dodatno značajan kada se ima u vidu

da ulaznice faktički najčešće plaćaju turistički operateri koji su tu uslugu već naplatili od

svojih klijenata, od kojih imaju znatno veću korist nego baštinska institucija u koju ih

dovode.

Naplata ulaznica u baštinske institucije, posredstvom kojih se „prodaje osnovni

proizvod“ predstavljaju najčešći i osnovni vid sticanja unutrašnjih sopstvenih prihoda, ali

ne i jedini. Periferni, prateći proizvodi i usluge savremenih baštinskih institucija takođe

mogu da obezbede unutrašnje sopstvene prihode. Spektar takvih proizvoda je veoma širok.

Jedan od klasičnih, ali ne i vodećih vidova sticanja sopstvenih prihoda je i pružanje stručnih

usluga. Različite ekspertize, stručni saveti, stručno-naučna obrada ili konzervacija i

restauracija za potrebe trećih lica, bilo da je reč o drugim srodnim ustanovama,

preduzećima, privatnim vlasnicima ili nekim drugim subjektima, jedan su od mogućih

vidova sticanja sopstvenih sredstava. U pružanje stručnih usluga koje može doneti dodatnu

zaradu spada i osmišljavanje i realizacija izložbi za potrebe drugih subjekata, kao i

ustupanje radi izlaganja gotovih izložbi (prodaja izložbi) ili pojedinačnih predmeta. Pored

toga, u unutrašnje sopstvene prihode ubrajaju se i prihodi realizovani radom savremenih

supports services-a poput suvenirnica, knjižara, kafea, poslastičarnica, restorana i drugih

prostora. Primarna svrha ovakvih prostora je da se posetiocima omogući dodatan doživljaj,

pri čemu oni predstavljaju i sredstva za popularizaciju ustanove, privlačeći nove korisnike

usluga. Međutim, u poslednje vreme su oni i sve bitniji izvor dodatnih prihoda.

Sve zastupljeniji vid sopstvenog prihodovanja je i ostvarivanje dobiti dugoročnim

izdavanjima prostora, kao i kratkoročnim, za programe koji u svojoj osnovi nisu u vezi sa

baštinskim delatnostima (seminari, predavanja, razne proslave, modne revije, prezentacije

proizvoda, snimanja...), ali i izdavanje opreme koju baštinske institucije poseduje (od

opreme za stručni rad, preko različite prezentacione opreme, do stolica).

Ovakvi načini sticanja dopunskih sredstava postaju sve značajniji. O tome svedoči i činjenica da su najveći muzeji umetnosti u SAD u poslednjih pet godina prošloga veka svoje izložbene prostore povećali za 3%, a prostore namenjene za komercijalne namene za 30%. Tako je strateškim planom razvoja muzeja u kanadskom gradu Haltonu predviđena izgradnja posebne sale namenjene izdavanju za različite svečanosti. Prihodi od organizacije seminara, venčanja i sličnih događanja su jedan od značajnijih vidova prihodovanja i vizitorskog centra pored Pont d Gara.

Mnoge baštinske institucije posebne prostore sa komercijalnom namenom sve češće

134

otvaraju i izvan svojih objekata, bilo kao zasebne nacionalno restorane sa “muzealizovanim” ambijentom, bilo kao suvenirnice i galerije na punktovima po gradu ili u bescarinskim zonama na aerodromima.

(različiti izvori; preuzeto iz: Krivošejev. V., 2012) Jedan od primera za različite vidove dodatnih sticanja sopstvenih prihoda mimo

naplate ulaznica daje nam studija prakse Pokrajinskog muzeja u Kopru (www.pokrajinskimuzejkoper.si). Tu vođenje kroz postavku nije ukalkulisano u cenu ulaznica, već se posebno naplaćuje (za grupe 50E ; za pojedince od 2 do 6, zavisno od kategorije posetilaca i objekata koji se obilaze). Posebno se naplaćuje i prisustvovanje različitim muzejskim radionicama (od 1 do 6 evra, zavisno od vrste radionice, vrste posetilaca i trajanja). Zatim, pored prodavnice suvenira u Muzeju, postoji i mogućnost on line kupovine preko sajta, kao i posebna mogućnost iznajmljivanja muzejskih prostora za različite zabavne, svečane i protokolarne svrhe. Zavisno od konkretnog prostora (neka od muzejskih sala, galerija ili otvoreni atrijum) cena zakupa se kreće od 300 do 600 evra za zakup do dva sata, uz doplatu od 30 do 60 evra za svaki sat preko. Takođe postoji mogućnost iznajmljivanja garderobe, kao i stolova, stolica, tehničke opreme (osvetljenje, ozvučenje, video oprema i sl), a po istaknutom cenovniku se naplaćuju i dežurstva osoblja (garderober, tehnička lica), kao i naknade za čišćenje po realizovanom programu.

(www.pokrajinskimuzejkoper.si/si/informacije/najem-prostorov) Pored dobiti koju komercijalne aktivnosti mogu da donesu, menadžment baštinskih

institucija uvek mora da na umu ima dve bitne činjenice. Na prvom mestu je neophodno

razmišljati o očuvanju imidža baštinske institucije i tačno odrediti granice do kojih se sme

ići u inkorporiranju dopunskih sadržaja u osnovno tkivo. Time se sprečava neprimeren

razvoj dodatnih sadržaja koji bi doveo do degradacije osnovne svrhe postojanja institucije.

Sa druge strane, ne sme se zaboraviti da su baštinske institucije finansirane, neprofitne

ustanove te da sredstva koja se ostvare izvan budžeta osnivača ne predstavljaju profit, već

obrtna sredstva sa primarnim ciljem postizanja dodatnog kvaliteta i kvantiteta osnovne

delatnosti, te da sva zarada mora da se usmeri u tom pravcu.

Spoljašnji sopstveni prihodi

Spoljašnji sopstveni prihodi su prihodi koje institucija ostvaruje mimo upotrebe

svojih osnovnih resursa o kojima se brine. Mogućnosti sticanja spoljašnjih sopstvenih

prihoda su brojne i veoma raznolike, što donekle otežava njihovu klasifikaciju. Spoljašnje

prihode baštinske institucije mogu da ostvare zahvaljujući pojedincima ili različitim

pravnim licima po raznim osnovama, na inicijativu jedne ili druge strane ili na osnovu

učešća na konkursu. Ova mogućnost upućuje na postojanje posebnih fondova kod kojih se

konkuriše za dodatna sredstva, a koji mogu biti osnovani od strane državnih organa ili

organa nižih nivoa vlasti, udruženja, korporacija i drugih različitih subjekata iz zemlje ili

inostranstva, računajući i fondacije i strane državne organe. Ovakvav vid sticanja

spoljašnjih sopstvenih prihoda donekle predstavlja i svojevrstan prelazni oblik od

obaveznog, redovnog budžetskog finansiranja, naročito ako se za sredstva konkuriše kod

državnih organa. Međutim razlike su ipak veoma velike, jer sa stanovišta primaoca

sredstava ovaj vid finansiranja podrazumeva prolazak kroz konkursnu proceduru, kao i

neizvesnost koju ona donosi, a sa stanovišta davaoca je neobavezan, bar u usmeravanju ka

konkretnom primaocu jer se ne zasniva na osnivačkoj obavezi. Shodno tome, mora da se

naglasi jasna razlika između ovog vida prihodovanja i redovnih sredstava osnivača.

135

Pored sredstava dobijenih konkurisanjem na različite projekte u spoljašnje

sopstvene prihode spadaju i sredstva dobijeni na osnovu patronata (pokroviteljstva),

mecenarstva, donatorstva i sponzorstva.

Prema Peteru Rotu (Rot P., 1996) patronat (pokroviteljstvo) podrazumeva

finansijsku pomoć, uglavnom kontinuiranu, od strane privatnih izvora (fondacije i sl.).

Mecenarstvo je najčešće u vezi sa individualnom finansijskom pomoći. Međutim, mora se

napomenuti da se i jedan i drugi termin (pokroviteljstvo npr. u Srbiji i mecenarstvo npr. u

Francuskoj) koriste da označe i potporu koju organizaciji različitih kulturnih programa

pružaju i državni organi. Navedene oblike finansijske podrške veoma tanka granica deli od

donatorstva u užem smislu reči. Razlika se ogleda u motivima davanja. Motiv mecenarstva

u vezi je sa filantropskim pristupom davaoca, motiv patronata je kulturološki, dok donacije,

u užem smislu reči, takođe predstavljaju davanja od strane pojedinaca ili

institucionalizovanih fondacija (korporacije, udruženja), s tim što su motivisane ili

socijalno-humanim pristupom (anonimne donacije) ili društvenom odgovornošću (deo

korporacione politike).

Dok donatori za svoje dobročinstvo, motivisano postojanjem svesti o

opštedruštvenom interesu i socijalnoj odgovornosti, za svoj čin ne očekuju adekvatnu

protivuslugu, motivi sponzora prevashodno su vezani za njihovu korist, uslovljenu pre

svega pozitivnom promocijom sa ciljem stvaranja i održavanja svog dobrog imidža. Jedan

od najboljih načina da se to postigne je javno povezivanje sa dobro pozicioniranim

subjektom čiji je imidž čvrst i pozitivan, a brend prepoznatljiv.

Spoljašnji sopstveni prihodi ne moraju da budu uvek u novcu. Od velike koristi, kao i

novčana sredstva, može biti i poklon (sa ili bez promocije darodavca), bez obzira na to da li

je reč o predmetima kojima se uvećava muzejska zbirka ili o neophodnoj opremi i

materijalu. U druge poklone (donacije), koji takođe imaju materijalnu vrednost, spadaju i

različite usluge, kao što su: štampanje, oglašavanje, distribucija, transport...

Sponzorstva i donacije predstavljaju sve češću temu rasprava kada se neprofitnim

institucijama predlažu mogućnosti dopunskog finansiranja. Pojedinci od ovakvog načina

sticanja dodatnih prihoda očekuju mnogo. Međutim, na teškoće pri ovakvom finansiranju

nailazi se ne samo u uslovima koji vladaju u Srbiji ili drugim zemljama u tranziciji već i u

razvijenim okruženjima sa stabilnijom praksom. O tome svedoči i austrijski praktičar i

teoretičar Gerald Mat. On uočava da se upućivanje na masovna sredstva donatora i

sponzora zasniva na anglosakonskim, konkretnije, američkim olakšicama poreskog

sistema, ali i istorijskim društvenim navikama koje su razvile mentalitet uzornog građanina

(Good Citizen) i ojačalo praksu finansiranja kulture sredstvima i pojedinca i korporacija

(Mat G., 2002).

Na američku istorijsku praksu konkretnije ukazuje Fransoa Kolber. On naglašava njeno poreklo u vremenu naseljavanja Amerike kada je svaki član zajednice morao svojevoljno da preuzme odgovornost za zajedničko dobro kako bi se zadovoljile potrebe zajednice. To je stvorilo navike privatne individualne akcije i dobrovoljnog delovanja kroz ulaganje privatnih sredstava da bi se pomogli društveni projekti. Takva praksa dovela je do različitih društveno korisnih aktivnosti – otvaraju se brojne javne institucije: bolnice, fakulteti, muzeji..., i potom se dalje finansira njihov rad. Sami tokom 2004. godine na ovaj način je prikupljeno preko 248 milijardi američkih dolara, što je predstavljalo 2,1% bruto nacionalnog dohotka. O američkom odnosu prema društveno korisnim poslovima govori i

136

primer u vezi sa volonterskim aktivnostima. Po Kolberu, u njima danas učestvuje 50% amerikanaca (Kolber F., 2010). To potvrđuje i Piter Draker navodeći da je u Sjedinjenim Američkim Državama 80 miliona ljudi, odnosno svaki drugi odrastao čovek angažovan u jednoj ili više neprofitnih organizacija. Kada bi oni za svoj rad dobijali platu, ostvarili bi zaradu u vrednosti od 150 milijardi dolara (Draker P., 2006).

U Evropi, gde nadležnost države za subvencionisanje kulture i umetnosti predstavlja

tradiciju, ali i gde su fiskalni instrumenti drugačiji, nije u dovoljnoj meri moglo da se razvije

osećanje privatne odgovornosti za kulturne i društvene potrebe, odnosno Good Citizen

mentalitet poznat iz SAD (Mat G., 2002). Na razlike između američke prakse, zasnovane na

primeni liberalnog modela kulturne politike, i evropske prakse sa državnom i

paradržavnom kulturnom politikom ukazuju i francuski autori Anre Gob i Neomi Druge.

Oni tvrde: „Izuzev u Sjedinjenim Američkim Državama - pokloni i kotizacije - ma koliko da

su značajni za uključivanje muzeja u društvo, ne mogu zauzeti mesto javne novčane pomoći

s tim što sponzorisanje preduzeća, čiji rukovodioci sve više primenjuju politiku smanjenja

troškova, vodi samo ka razočaranju.“ (Gob A i Druge N., 2009)

Pozivanje na razliku prakse i sistema na relaciji Amerika – Evropa, evropskim

baštinskim institucijama ne sme da bude alibi za odustajanje od pribavljanja sredstava i na

ove načine, budući da uočena razlika ne negira mogućnosti već samo ukazuje na realno

stanje i upućuje na razlike u količini sredstava koja se mogu pribaviti u različitim

okruženjima.

Prikupljanje sredstava od donatora i sponzora ne bi trebalo da bude povremeni ad

hock poduhvat, već stalan posao koji kontinuirano omogućuje redovan priliv, što je

neophodno i radi dugoročnog planiranja aktivnosti. Da bi to postala redovna aktivnost,

potrebno je stalno planiranje poslova fandrajzinga, ali i znanje, veštine i lični kontakti.

Takođe je neophodno i poznavanje ciljeva i očekivanja subjekata od kojih se sredstva ili

usluge očekuju.

Pojedinci i kompanije spremni da pomognu baštinskim institucijama često očekuju i povratne protivusluge, koje mogu biti moralne ali i materijalne. Besplatne ulaznice, mesto u VIP loži, javna zahvalnost pri pozdravnom govoru ili u medijima i slični vidovi iskazivanja zahvalnosti i poštovanja spadaju u kategoriju nematerijalnih protivusluga. Sa druge strane na vidnom mestu istaknut logo na banerima, bilbordima, oglasima, promotivnom materijalu, ustupanje prostora za promo štand i sl. spadaju u materijalne protivusluge koje očekuju sponzori koji svoja sredstva ulažu sa ciljem sopstvene promocije. Oni vode računa da sponzorisanjem određenih događaja dopru do svojih ciljnih grupa, i sa njima se sklapaju i posebni ugovori sa definisanim obavezama obeju strana.

Shodno navedenim činjenicama posao prikupljanja dodatnih sredstava ne sme da

bude usputna aktivnost, već centralni zadatak pojedinca ili grupe iz kolektiva. Shodno

tome, u anglosaksonskim zemljama uvek najmanje jedan član upravnog odbora ima

isključivo zadatak da se stalno bavi ovim poslovima i to ne samo aktivnostima

obezbeđivanja sredstava, već i permanentnim negovanjem odnosa sa aktuelnim i

potencijalnim finansijerima (Mat G., 2002). Ovakva praksa primenjuje se i u državama

drugog okruženja s tim što, naročito u evropskim zemljama sa istorijskom praksom javnog

finansiranja kulture, značajnu ulogu u obezbeđivanju dodatnih nebudžetskih sredstava i

šire, u povezivanju kulture i privrede, imaju i državni organi (Rot P., 1996).

Za uspešno pribavljanje sredstava, pored planskog delovanja, od neizmernog

značaja je i imidž i pozicioniranje institucije, a sve to mora da se stalno nadograđuje

137

promišljenim odnosima sa javnošću. Takav odnos znatno olakšava napore u očuvanju

starih i obezbeđivanju novih spoljnih finansijera, kako donatora, tako i sponzora.

Povezivanje sa privrednim organizacijama baštinskim institucijama pored

finansijske može da donese i druge koristi, slične onima koje očekuju sponzori sponzorišući

neprofitne programe. Budući da su aktivnosti baštinskih institucija usmerene prema

javnom, društveno korisnom delovanju na što širi spektar javnosti, sponzorsko povezivanje

može da doprinese poznatosti baštinske institucije kod klijenata i potrošača proizvoda i

usluga sponzora. Međutim, postoje i opasnosti koje baštinske institucije moraju da

prevaziđu, naročito ako su uložili veliki trud da se što bolje pozicioniraju. Povezivanje

svoga imidža sa negativnim imidžom subjekta koji je sponzorisao neku aktivnost baštinske

institucije sa ciljem izgradnje pozitivnije slike o sebi, može loše da se odrazi po baštinsku

instituciju i da donese štetu veću od koristi. Sa druge strane, i pri pružanju promotivnih

kontrausluga profitnim subjektima sa pozitivnim imidžom, mora se voditi računa da

promotivna kampanja ne zaseni sponzorisani događaj, ili da ne bude u koliziji sa prirodom

baštinske institucije i njenom delatnošću.

1.4.4. STATUSI BAŠTINSKIH INSTITUCIJA

Baštinske institucije mogu biti u javnom (državnom) i privatnom vlasništvu. Dok su

u SAD različiti oblici privatnog vlasništva veoma zastupljeni, u Evropi dominira javno

vlasništvo na različitim državnim nivoima - od države, preko regiona, provincija i

departmana, do opština, s tim što se tokom poslednjih decenija uočava i praksa aktivne

međusektorske saradnje javno – privatnog partnerstva.

Sa druge strane, kada je reč o statusnom položaju baštinskih institucija u Evropi, u

praksi se sreću dva osnovna vida:

- nesamostalni državni organi – pod direktnim uticajem vlasti

- samostalni pravni subjekti – pod indirektnim uticajem vlasti, koji postoje u

različitim vidovima: ustanove, fondacije, udruženja, pa i preduzeća.

Do pred kraj prošloga veka egzistiranje baštinskih institucija kao nesamostalnih

državnih organa je bila veoma česta praksa, ali, sa opštim društvenim promenama dogodio

se proces njihove masovne "privatizacije", tačnije deetatizacije i osamostaljivanja.

Nesamostalni državni organi i deetatizacija

Državni model kulturne politike je decenijama dominirao u Evropi i doveo je do

stvaranja institucija baštine koje egzistiraju kao nesamostalni državni organi (nesamostalni

organi državne uprave) i nalaze se pod direktnim uticajem vlasti, poput agencija, direkcija,

saveta i sl. Takvi nesamostalni organizacioni oblici se obrazuju (a ne osnivaju) u sastavu

samostalnih organa uprave (ministarstva i sekretarijati) sa zadatkom vršenja stručnih i/ili

upravnih poslova. Oni postoje na svim nivoima vlasti i njima rukovode starešine organa

koje, kao i sam organ, imaju veoma ograničenu samostalnost u radu.

Na opšti primer poslovanja baštinskih institucija koje su nesamostalni državni organi ukazuje izveštaj rada holandskih muzeja koji je 1998. godine načinila državna finansijska kontrola. Po tom izveštaju muzeji koji su organizovani na ovaj način su ne-

138

efikasni, nefleksibilni i neekonomični. Njima se ne rukovodi stručno, budući da direktori niti imaju samostalnost u poslovanju, niti poznaju menadžment. Oni naloge dobijaju od nadređenih iz državne upravne hijerarhije, i zato su bez lične inicijative, što se prenosi i na zaposlene stručnjake koji su u statusu činovnika, i tako se i odnose prema poslu. Pored toga ovakvi organi uprave ne mogu da raspolažu sopstvenim prihodima jer moraju da ih uplaćuju u državnu kasu. Na slične zaključke dolazi i Andreas Vizand analizirajući državne muzeje u Nemačkoj. On ih opisuje kao nesamostalne organe, opterećene opštim birokratskim poteškoćama. To u velikoj meri otežava, pa i onemogućuje dinamičnost rada i programsku fleksibilnost nametnutu novim zadacima muzeja. Istovremeno, takvi odnosi onemogućuju i sticanje dodatnih sredstava – sopstvenih prihoda, neophodnih za realizaciju proširenih zadataka.

(iz više izvora ; prema: Krivošejev V., 2012) Pod pritiskom poteškoća koje su izazvane težnjama za demokratizacijom kulture

(participacija širih slojeva stanovništva u javnim kulturnim programima) kao i rastom

javnih rashoda koji ne prati adekvatan rast javnih prihoda (kriza javnih finansija), evropske

države krajem prošloga veka počinju da traže druge modele pravnog ustrojstva svojih

kulturnih institucija. Cilj promena je da se pronađu organizacioni modeli koji bi omogućili

efikasnije i efektivnije ispunjavanje društveno korisnih ciljeva institucija, kao odgovor na

pitanja demokratizacije / participacije, ali i sticanje sopstvenih prihoda kojim bi se

nadomestio nedostatak javnih sredstava, kao odgovor na krizu javnih finasija.

Na jedan od puteva ka promenama ukazivala je praksa liberalne kulturne politike

Sjedinjenih Američkih Država gde, od druge polovine 19. veka, većinu baštinskih i

kulturnih institucija osnivaju udruženja – trustovi. Njima se upravlja preko saveta

poverenika (trustees) koji direktno rukovode institucijama, a čiji su članovi uticajni građani

obavezni da i lično doprinose ne samo redovnim stručnim aktivnostima, već i finansiranju,

bilo direktno, bilo lobiranjem, koristeći svoje veze za obezbeđivanje spozora i donatora. U

takvim odnosima trustovi - saveti poverenika (uslovno: upravni odbori), imaju vodeću

ulogu u upravljanju, a postavljeni menadžeri, u većini slučajeva, samo izvršavaju njihove

naloge. Osvrćući se na delovanje trustova u muzejima u SAD Motole Molfino zaključuje:

“Poverenici trustova su svemoćni pri odlučivanju o kulturnoj politici, o nabavkama i o

rasporedu finansijskih sredstava muzeja; direktori moraju da budu poslušni”. Na osnovu

poznavanja američke prakse slične zaključke iznosi i Vera Zolberg, tvrdeći da takvi muzeji

nemaju autonomiju, te da su čak i evropski muzeji, koji su pod direktnom državnom

upravom, slobodniji (Gob A., i Druge N., 2009).

Poznajući američku praksu, evropske države su se od devedesetih godina prošloga

veka okrenule drugim putevima promena statusa svojih kulturnih i baštinskih institucija.

Ta praksa je označena pojmom privatizacija (Gob A. i Druge N., 2009 i Mat G., 2002). U

ovom slučaju taj pojam nema ni približno isto značenje kao privatizacija privrednih

subjekata kakvu poznajemo iz prakse zemalja u tranziciji sa kraja 20. i početka 21. veka, ali

i prethodne prakse neoliberalnog tačerizma u Britaniji. Evropska privatizacija kulturnih i

baštinskih institucija nije proces prestanka državne brige i prepuštanja svih resursa i prava

na upravljanje privatnim subjektima. Njena suština je promena pravne osnove rada. Ove

institucije svoj rad više ne zasnivaju na zakonima državnog – javnog prava, već na

zakonima privatnog prava. Ovakva privatizacije u suštini predstavlja deetatizaciju.

Bazirana je na delimičnom ili potpunom napuštanju principa direktnog državnog

139

upravljanja, sa prenošenjem obaveza i prava uprave na profesionalni menadžment koji

institucijima treba da upravlja sa osnova privatnog prava. Ovaj proces država sprovodi u

cilju obezbeđivanja održivog razvoja baštinskih institucija, a suština promene je u osamos-

taljivanju rukovodstva, snaženju njegovog prava na upravljanje i mogućnost sticanja i

raspolaganja sopstvenim sredstvima, ali uz dalju državnu brigu.

Opisujući navedene promene, na osnovu kojih muzeji u Evropi prestaju da budu

nesamostalni organi državne uprave Gerald Mat koristi izraze izdvajanje i osamostaljivanje

(Mat G., 2002), budući da je reč o izdvajanju iz upravnog aparata formiranjem samostalnog

tela, ali uz jasno definisanje prava, obaveza i odgovornosti države sa jedne i baštinske

institucije sa druge strane. Ovakvu podelu prava i obaveza prati formiranje efikasnog i

efektivnog, nebirokratizovanog menadžmenta koji dobija prava na korišćenje sopstvenih

sredstava i stvaranje novih instrumenata za njihovo dodatno sticanje. Na takve načine se

rigidan državni organ transformiše u fleksibilan samostalan subjekt sa većim dijapazonom

slobodnijeg i kreativnijeg programskog delovanja, a radi ispunjavanja cilja efikasnije i

efektivnije realizacije svih zadataka koje pred baštinske institucije postavlja savremeno

doba.

Posle objavljivanja ranije navedenog izveštaja državne kontrole, u Holandiji je došlo do ubrzanog procesa privatizacije – deetatizacije – izdvajanja – osamostaljivanja. Osamostaljeni muzeji u Holandiji su i dalje finansirani od države da bi brinuli o državnim zbirkama, a istovremeno uživaju status “zaštićenog podstanara” u državnim zgradama. Takođe imaju pravo da taj prostor koriste i za dodatno sticanje prihoda izdavanjem i otvaranjem muzejskih prodavnica i restorana. Posle procesa privatizacije amsterdamski Rajksmuzej znatno je proširio svoju delatnost, čineći je raznovrsnijom, a istovremeno i usmerenom prema različitim ciljnim grupama, stvarajući novu sopstvenu piramidu publike.

(iz više izvora ; prema: Krivošejev V., 2012) Proces privatizacije (deetatizacije, izdvajanja, osamostaljivanja) pratila je i bojazan o

daljem funkcionisanju institucija na novim osnovama. Međutim strahovi za funkcionisanje

osamostaljenih, “privatizovanih” institucija, koji su se javljali na početku ovog procesa

jednim delom su bili i paravan strahu od odgovornosti i novih obaveza koje samostalnost

sa sobom nosi. Međutim, nova organizacija, izdvojena iz državne uprave i oslobođena

direktnog upravljanja, pokazala se u praksi kao osnov za poboljšanje funkcionisanja (Mat

G., 2002). Ali uslov za to je bio primena novog vida rukovođenja, sa ličnom odgovornošću

rukovodstva koje se prenosi i na zaposlene, tako da umesto ispunjavanja radnih obaveza u

prvi plan dolazi odgovornost i inicijativa. To podrazumeva i dodatno obrazovanje za

direktore, ne samo sa aspekta struke već i menadžmenta.

Ukazujući na razlike između tradicionalnog i savremenog rukovođenja institucijama

kulture, tvorac francuske škole menadžmenta u kulturi Klod Molar (Molar K., 2000)

prezentuje i terminološku podelu. On razlikuje dva vida upravljanja:

- jednostavno, administrativno rukovođenje (tradicionalno), i

- potpuno rukovođenje (savremeno).

Administrativno rukovođenje faktički predstavlja oblik upravljanja institucijama

koje su ostale neosamostaljeni državni organi, i podrazumeva iznalaženje najboljih načina

da se potroše dobijene redovne subvencije. Sa druge strane potpuno rukovođenje

predstavljanje rukovođenje samostalnim institucijama i podrazumeva upravljanje i

140

izdacima i prihodima, što zahteva i strogost u raspodeli izdataka kao i sposobnost inovacija

u ostvarivanju prihoda.

Molarovo potpuno rukovođenje odgovara i pojmu novog javnog menadžmenta

(Cliche D. i Wiesand A., 2007), kao i pojmu sistema AMK – adaptivnog menadžmenta

kvaliteta - adaptable quality management (Dragićević Šešić M. i Dragojević S., 2005),

zasnovanog na postizanju izvrsnosti sa stručnih aspekata i neautokratskom liderstvu i

fleksibilnom upravljanju, usmerenom ka postizanju izvrsnosti sa menadžerskog aspekta. Za

postizanje održivosti reorganizovanih institucija od presudnog značaja je:

- njihovo udaljavanje od državnog birokratskog aparata uprave, i

- debirokratizacija administracije unutar institucije.

To se postiže izgradnjom profesionalne menadžerske strukture, sa menadžerima

edukovanim i spremnim da prihvate nove izazove, nova znanja i veštine.

U Evropi, na početku dvadeset prvog veka, i dalje postoje baštinske institucije koje

su nesamostalni organi uprave. Primera radi takva transformacija nije sprovedena u svim

francuskim muzejima, ali je obuhvatila one najveće, centralne, koji su egzistirali u sklopu

federalne administracije, poput Luvra, Orseja ili Bobura, dok je ne mali broj muzeja u

unutrašnjosti ostao pod direktnim ingerencijama lokalnih vlasti. Kao i u Francuskoj i u

Belgiji su najveće muzejske institucije krajem dvadesetoga veka postale nezavisni organi,

sa izdvojenom administracijom. Transformacija u ustanove primenjuje se i u Holandiji, za

koji su već ranije izneti navodi vezani za deetatizaciju. I tu je vlast, krajem prošloga veka, u

okviru širokoobuhvatne reforme kulturne politike, usmerene istovremeno ka interesima

publike i diversifikaciji materijalnih resursa, pokrenula proces osamostaljivanja sa ciljem

da se muzejima dodeli širok stepen autonomije u upravljanju, uključujući i upravljanje

zaposlenima i zgradama, dok same zbirke ostaju vlasništvo države (Gob A. i Druge N.,

2009). Preregistracija je uočljiva i u Austriji, a jedna od država koja se i dalje čvrsto drži

centralnog upravljanja je Turska, u kojoj se najglavnije baštinske institucije nalaze pod

direktnom upravom Ministarstva kulture i turizma.

Osamostaljene baštinske institucije egzistiraju u više različitih statusnih oblika,

najčešće kao javne ustanove, zadužbine/fondacije i udruženja, ali i kao preduzeća.

Transformacija državnih organa u javne ustanove

Ustanova, kao jedan od vidova javnih službi, ima status nezavisnog pravnog lica

čime je odvojena od državne uprave. Javne ustanove, zajedno sa javnim preduzećima,

pripadaju grupi takozvanih nedržavnih subjekata kao vršioca javnih poslova od opšteg

interesa, s tim što za razliku od javnih preduzeća one nisu profitno orjentisane. Ustanove se

osnivaju da bi u okviru zakonskih ingerencija realizovale poslove koji nisu profitabilni, a

koji stvaraju javnu društvenu korist. Ustanove uglavnom raspolažu imovinom koja je

državna, a ako je zakonom konkretne države dozvoljeno da ustanove osnivaju i drugi

subjekti ona je u vlasništvu takvih osnivača. Ovlašćenja im se poveravaju posebnim

zakonima koji između ostaloga regulišu i postojanje statuta ustanove, kao i nezavisnih

organa uprave, ali i obavezu nadzora od strane vlasti, odnosno osnivača (Lazarević Lj.,

1998).

Ocenjujući efekte osamostaljivanja muzeja preregistracijom u ustanove, u austrij-

skom državnom izveštaju o kulturi za 1998. zabeleženo je: “Javna ustanova poseduje stvari,

141

odnosno imetak kojim ne raspolaže nijedan od članova, odnosno deoničar. Ustanova ima

status pravnog lica kojim na osnovu propisane svrhe upravljaju određene osobe (...) pri

čemu u prvom planu stoji društvena korist. (...) Pretvaranje državnih muzeja u javne

ustanove donelo je najmanje promene i neznatne zahvate u njihovu organizacionu

strukturu radi očuvanja istorijski nastalog i cenjenog identiteta pojedinih muzeja.” (Mat G.,

2002).

Zadužbine i fondacije kao oblici neprofitnog udruživanja

Zadužbine i fondacije predstavljaju posebne oblike neprofitnog udruživanja, sa

određenim osnivačem ili osnivačima, za koje su karakteristični specifični ciljevi u javnom

interesu čije izvršavanje kontroliše država. Takav vid organizovanja baštinskih institucija

uglavnom je i ranije bio čest u germanskim i anglosaksonskim zemljama, a manje

primenjivan u ostalim delovima Evrope. U osnovi, sa praktičnih aspekata, reč je o veoma

srodnim vidovima organizovanja koji se u detaljima razlikuju od države do države, a u

federalnim državama (poput Nemačke) i od jedne do druge federalne jedinice. Primera

radi, u Austriji je suštinska razlika između zadužbina i fondacija u tome što fondacija nije

trajna te se u potpunosti može utrošiti za namenjenu svrhu, dok se kod zadužbina mogu

koristiti samo ostvareni prihodi, bez upotrebe glavnice. Prema austrijskom Saveznom

zakonu o zadužbinama i fondacijama, zadužbina je imetak zadužbinara koji je njihovom

voljom trajno poklonjen. Zadužbina ima status nezavisnog pravnog lica i upisuje se u

registar firmi, podložna je državnoj kontroli, a prihodi koji se na osnovu ovog poklona

ostvaruju namenjeni su za društveno korisne svrhe (Mat G., 2002). Zato su ovi statusni

vidovi organizovanja primenjivi za širok spektar društveno korisnih aktivnosti, pa i za

upravljanje baštinskim institucijama.

Prema starim zakonskim rešenjima koji su važili u Srbiji zadužbinu mogu osnovati

fizička lica sopstvenim sredstvima, a fondaciju pravna lica društvenim sredstvima, radi

podsticanja stvaralaštva i ostvarivanja humanitarnih i drugih društveno korisnih ciljeva, i

to tek onda ako se obezbeđenim sredstvima mogu ostvariti ciljevi radi kojih se osnivaju

(Službeni glasnik 59/89). Međutim, krajem 2010. usvojen je novi Zakon o zadužbinama i

fondacijama koji određuje zadužbine i fondacije kao neprofitne, nevladine organizacije sa

statusom pravnog lica bez članova, osnovane radi dobročinog ispunjavanja opštekorisnog

cilja. Osnovna razlika među njima je što za fondacije osnivač nije dužan da obezbedi

osnivačku imovinu, dok osnivač zadužbine mora da pri osnivanju obezbedi imovinu u

vrednosti od najmanje 30.000 evra (Službeni glasnik 88/10).

Zavisno od toga ko je osnivač, zadužbina, odnosno fondacija, može biti:

- javna i

- privatna.

Privatne zadužbine su čest oblik organizovanja novoosnovanih muzeja nastalih kroz

privatne inicijative umetnika, kolekcionara, ali i preduzeća. U Kelnu, u Nemačkoj, na kraju

20. veka nije bilo državnih muzeja već su svi osnivani kao zadužbine pojedinih građana na

bazi njihovih kolekcija, ali uz ugovorom definisano sufinansiranje grada (Wiesand A.,

2001).

142

Na ovaj način je i Huan Miro sedamdesetih godina dvadesetog veka inicirao osnivanje svoga muzeja u Kataloniji. Muzejom rukovodi Patronat (upravni savet) sastavljen od predstavnika porodice Miro i uglednih ličnosti iz sveta umetnosti i kulture. Deo svojih upravnih obaveza Patronat prenosi na direktora, koga sam imenuje (Gob A. i Druge N., 2009). Slične primere predstavljaju i austrijske zadužbine Leopold, Ludvig i Kisler. Dok zadužbina Kisler ima upravu od devet članova, zadužbina Leopold ima predsedništvo od osam članova, od kojih pola imenuje zadužbinar i jedan od njih je, kao predstavnik porodice, doživotni član (Mat G., 2002).

Pored toga što se na ovaj način osnivaju nove institucije, zadužbina, odnosno

fondacija, jedan je od modela i za osamostaljivanje (deetatizaciju, privatizaciju) postojećih

državnih institucija. U tim slučajevima je reč o javnim zadužbinama kod kojih se

javni/državni subjekti sa svojom imovinom pojavljuju kao utemeljivači. Tako se u Austriji,

pored transformacije državnih muzeja u javne ustanove, sreće i praksa transformacije u

javne zadužbine. Takva praksa postoji od 1993. i u Holandiji, gde je osnovano dvadesetak

baštinskih zadužbina sa ciljem da se ukidanjem višestruke državne hijerarhije uspostavi

jasna podela zadataka između institucije i države i obezbedi stručan, kompetentan,

delotvoran i ekonomski utemeljen menadžment (Mat G., 2002). I u Kanadi, odlukom vlasti

okruga Halton, njihov regionalni muzej je 1998. godine, posle četvrt veka postojanja,

osamostaljen od okružnih vlasti i funkcioniše kao fondacija (Krivošejev V. 2012).

U Nemačkoj je zadužbinarsko organizovanje primenjeno prilikom reorganizacije muzeja koje je osnovao grad Hamburg. Izdvajanjem iz državnog aparata i pretvaranjem u javne zadužbine, muzeji su dobili slobodu nezavisnog odlučivanja, bez uplitanja državne uprave i politiku, a sa državom su potpisali ugovore o obavezama finansiranja i uslugama koje zauzvrat moraju da pružaju. U osnovi, te su usluge ostale iste kao i ranije i odnose se na nabavku, čuvanje i istraživanje muzejskih predmeta, s tim što je akcenat, znatno više nego ranije, stavljen na prenošenje znanja i funkciju uslužnog servisa za publiku. Nadzor nad radom ovih muzeja ima savet od deset članova koji čine predstavnici muzeja, društva prijatelja muzeja i umetnički i kulturni poslenici, ali i predstavnici privrede. Redovnim radom muzeja rukovodi direktor kome pomaže finansijski direktor. Oni se biraju na mandat od pet godina. Jedan od ilustrativnih primera fondacijskog utemeljenja muzeja pruža Alimentarijum – muzej ishrane u švajcarskom gradu Veveu. Ovaj muzej je 1985. osnovao svetski gigant konditorske industrije Nestle kako bi predstavio istorijat kompanije, da bi 2002. dobio potpuno novi, ne samo koncepcijski, već i organizacioni oblik. Poslovi obnove i sadržajnog proširenja muzeja zahtevali su stvaranje fondacije, što je donelo i niz poreskih olakšicapod uslovom da se funkcija muzeja – fondacije ne svede na reklamiranje Nestla proizvoda. Zato, da bi izbegli da muzej izgleda kao glamurozni izlog firme Nestle nisu prezentirale samo one sadržaje koji njih kao firmu interesuju (i reklamiraju), već su tematiku muzeja proširile na celokupnu ishranu. Tako je reklamni fabrički muzej postao muzej ishrane prezentaciono koncipiran kao spoj četiri generičke aktivnosti: kupiti – pripremati – jesti – variti. Ovo je primer transformacije privatnog (korporacijskog) muzeja u drugi vid organizovanja.

(iz više izvora; prema: Krivošejev V., 2012)

143

Baštinske institucije kao civilne organizacije (udruženja)

Kao i kod zadužbina i fondacija, baštinske institucije formirane i od strane civilnih,

građanskih udruženja sreću se u dva vida:

- institucije nastale radom udruženja

- institucije – udruženja nastale kroz proces deetatizacije

Postojanje institucije u vidu udruženja je, uz fondacije, veoma čest primer u

američkoj praksi. Tako Regionalni muzej Viktorije egzistira kao Victoria Regional museum

association, (www.victoriaregionalmuseum.com), a Muzej Fort Mek Artur kao Fort Mac

Arthur Museum Association (www.ftmac.org). U takvoj praksi učešće vlasti izuzetno varira:

ili im daju zgradu na raspolaganje, ili subvencionišu njihovo funkcionisanje, ili plaćaju

zaposlene, ili finansiraju samo određene projekte.

Pored institucija koje u potpunosti funkcionišu u vidu udruženja čiji je jedini, ili bar

primaran cilj njihovo postojanje, postoje i institucije koje su osnovane radi ispunjavanja

šire misije udruženja. Tako je Spartanburško regionalno istorijsko društvo iz Južne

Karoline svoju misiju formulisalo kao: istraživanje i čuvanje istorije regiona kroz

prikupljanje i širenje priča ljudi koji su je oblikovali. U tom cilju se realizuju različiti živi

programi i događaji i podstiču se učenici svih uzrasta da istražuju istoriju koja počinje u

sopstvenom dvorištu, na različitim lokalitetima, ali i u regionalnom muzeju. Shodno tome

udruženje se pojavljuje i kao osnivač muzeja (www.spartanburghistory.org). Sličan primer

pruža i francuski muzej Van Sen Lamber u Serenu takođe osnovan od strane lokalnog

udruženja (Gob A. i Druge N., 2009).

Sa druge strane, postoje primeri gde se pojedina udruženja koja u osnovi nemaju

direktne dodirne tačke sa delatnošću baštinskih institucija, buduće da obavljaju znatno širu

delatnost, pojavljuju kao osnivači baštinske institucije. Takav je slučaj sa Muzejom lutaka u

Indiji i Muzejom stare farme u Kaliforniji, koje su osnovali Rotari klubovi

(www.rotary3060dolls.org i www.rotarycluboffortcollins.org). Nešto drugačiji slučaj

predstavljaju različita udruženja koja osnivaju muzeje kako bi predstavili svoj istorijski

razvoj i aktivnosti.

Pored primera institucija koje od osnivanja postoje u vidu civilnog, neprofitnog

udruženja, ovaj oblik organizovanja prisutan je i u procesu osamostaljivanja baštinskih

institucija formiranih od vlasti. Takvim novoformiranim udruženjima, odnosno

udruženjima koja kontroliše vlast, upravni organi poveravaju upravljanje institucijama,

zadržavajući pravo odlučivanja. Zaposleni zadržavaju status državnih službenika, ali se

izbegava rigidnost državne uprave i omogućava formiranje izdvojenog rukovodstva koje će

dinamičnim upravljanjem pokrenuti raznovrsne aktivnosti, a prihode, umesto u državnu

kasu, usmeravati u osnovnu delatnost (Gob A. i Druge N., 2009). Prema Geraldu Matu,

ovakva praksa primenjuje se i u Austriji, s tim što udruženja moraju da svojim statutom

jasno definišu nedobitne i društveno korisne ciljeve, ali i mehanizme transparentnog rada i

kontrole (Mat G., 2002).

Kako je već naglašeno, u Francuskoj su samo veliki nacionalni muzeji osamostaljeni od državne uprave dobijanjem statusa ustanova, dok je u lokalnim sredinama većina muzeja ostala pod direktnim državnim upravljanjem opština i okruga, od kojih se samo pojedine institucije osamostaljuju, poput Muzeja savremene umetnosti u Bordou koji radi u skladu sa Zakonom o udruženjima.

144

Srodna praksa može da bude primenjena i prilikom prenošenje brige nad

konkretnom baštinom, a bez osnivanja institucije. Tako državne vlasti mogu da celokupnu

brigu nad određenom baštinom prenesu na udruženje, bilo da ono već postoji i obavlja

druge, slične i srodne aktivnosti, bilo da se namenski osniva. Takva praksa se često sreće u

Srbiji kada je reč o prirodnoj baštini koja se poverava na staranje različitim udruženjima

građana (lovačka, planinarska, ekološka…).

Baštinske institucije kao preduzeća

U pojedinim slučajevima baštinske institucije mogu da budu osnovane i da

funkcionišu i kao preduzeća. Za razliku od prethodno navedenih oblika organizacije, koji su

striktno neprofitni, preduzeća su u osnovi profitni vid privrednog udruživanja. Shodno

tome ovakav način upravljanja baštinom se obično primenjuje u onim slučajevima kada se

proceni da celokupna aktivnost brige prema baštini može da bude samofinansirajuća,

odnosno da se kroz obavljenje osnovne delatnosti mogu prihodovati sredstva dovoljna da

pokriju sve rashode, tako da nije neophodno obezbeđivanje redovnih sredstava osnivača,

što ne negira mogućnost povremenih subvencija.

U takvim situacijama primenjuju se različiti modeli privrednih društava, ali

najosnovniji su društva sa ograničenom odgovornošći (d.o.o.) i javna preduzeća, a ako je reč

o baštini koja nije u državnom vlasništvu mogući su i drugi privredni, akcionarski, vidovi

udruživanja.

Javno preduzeće je preduzeće koje osniva država, odnosno jedinica lokalne

samouprave da bi obavljalo delatnost od opšteg društvenog interesa koja je od strateškog

značaja i zbog čega se ne može prepustiti drugim, privatnim, subjektima, ili koju, iz

različitih razloga, nema ko da obavlja. Javna preduzeća se osnivaju da bi realizovala poslove

saobraćaja, izgradnje, održavanja…, a kada je reč o baštini, njima se obično poveravaju

poslovi brige nad prirodnom baštinom na velikim prostorima (nacionalni parkovi), budući

da njena osmišljena eksploatacija može biti osnov samofinasiranja pa i dobiti.

Društvo sa ograničenom odgovornošću je organizacioni vid koji se najčešće bira

prilikom organizovanja malih i srednjih preduzeća. Prednost ovog oblika organizovanja je

znatno manji nivo formalnosti procedura i unutrašnje organizacije u funkcionisanju

društva u odnosu na akcionarsko društvo. Društva sa ograničenom odgovornošću osnivaju

pravna i fizička lica ulaganjem svojih novčanih ili nenovčanih sredstava radi obavljanja

zajedničke delatnosti i radi ostvarivanja profita. Članovi ne odgovaraju za obaveze društva,

odnosno snose rizik do visine vlastitog uloga, a ulozima se ne trguje (Lazarević Lj. 1998).

D.o.o. je u osnovi osmišljen radi obavljanja profitnih delatnosti - ostvarivanja i podele

dobiti, ali je pogodan i za aktivnosti sa nedobitnim ciljevima i usmeravanje dobiti u

osnovnu delatnost. Primera radi na taj način je organizovan i Muzej ekologije u Alzasu

(Molar K., 2000).

Prema Geraldu Matu pretvaranje u d.o.o. nije dobar put za deetatizaciju zavisnih

baštinskih institucija pošto ovakav oblik organizovanja nudi najmanje samostalnosti u radu

budući da vlasnik, u konkretnim slučajevima država (ili pokrajina, opština…), kao jedini, ili

većinski deoničar zadržava mehanizme direktnog uticaja, čime se anuliraju ciljevi

osamostaljivanja i primene savremenih metoda menadžmenta (Mat G., 2002).

145

Saradnja javnog i privatnog sektora – Italija, studija slučaja

Sledeći društveno korisne ciljeve, mnoge države su prepoznale značaj baštinskih insti-tucija za ostvarivanje opštih interesa. Jedna od njih je i Italija u kojoj je odavno iskorišćen širok spektar razvojnih mogućnosti koje pruža baština učestvujući u razvoju turističku privredu, čime postaje bitan element sticanja nacionalnog dohotka. Iako je kulturna politika Italije primer striktnog državnog modela, sve brojniji italijanski muzeji već decenijama egzistiraju u različitim organizacionim vidovima, od onih državnih, regionalnih i opštinskih, preko muzejskih fondacija, do privatnih muzeja fizičkih i pravnih lica. Međutim, uloga državne potpore u opštem interesu uvek je prisutna, bilo da je reč o potporama privatnim legatima fizičkih lica ili različitim vidovima saradnje sa pravnim licima. Jedan takav primer je saradnja opštine Padova sa vlasnicima privatne naučno-tehničke kolekcije, porodicom Minići Zoti, kojima je vlast 1998. ustupila renesansnu palatu Anđeli za smeštaj kolekcije i otvaranje muzeja Museo del precinema, kojim upravlja Laura Minići Zoti.

Sa druge strane, vlasnici Fijata - porodica Anjeli je uz podršku poslovnih partnera povezanih sa automobilskom industrijom, na placu ustupljenom od strane grada Torina 1960. otvorila Nacionalni muzej automobila. Godine 2004. kada se Fijat usled krize u poslovanju povukao iz uprave, promenjen je status Muzeja. Njegovi osnivači danas su Region Pijemont, provincija Torino, grad Torino i Italijanski automobilski klub, od kojih svako imenuje po jednog člana upravnog odbora. Region Pijemont i grad Torino, finansijski i davanjem koncesije na objekat, učestvovali su i u osnivanju Umetničkog muzeja fondacije Merc, smeštenog u staroj gradskoj elektrani; njime rukovodi ćerka umetnika Marija Merca. Region Pijemont, provincija Torino i opština Čieri, sa lokalnom privrednom komorom i klasterom koji okuplja 50 proizvođača tekstila, pokrenuli su i posebnu fondaciju koja je osnivač Muzeja tekstila. Na sličan način, udruženim naporima, grad Torino, regija Pijemont, Privredna komora Torina, Unikredit banka i fondacija CRT (Cassa di Risparmio di Torino) brinu o Muzeju savremene umetnosti smeštenom u srednjovekovnom zamku Rivoli. Istovremeno, radi lakšeg finansiranja svih muzeja, sa regijom Pijemont, udruženjem San Paolo i fondacijom CRT, grad Torino, koji je zadržao vodeću ulogu u upravljanju, osnovao je i javnu Fondaciju muzeja Torina. Fondacija je osnovana polovinom 2002. godine, a na osnovu inovacija koje je doneo novi zakon o budžetu. Cilj tih inovacija bio je da lokalnim vlastima omoguće modernije i efikasnije upravljanje kulturnom baštinom. Zadatak fondacije je da reorganizuje izložbene prostore, ističući važnost zaštite i predstavljanje zbirki. Ona se takođe bavi i promotivnim aktivnostima koje bi povećale odziv posetilaca. Ova fondacija, sa privatnom Fondazione de Fornaris, preuzela je i osnivačka prava nad torinskom Galerijom moderne umetnosti. Jedan od torinskih primera udruženog delovanja javnog i civilnog sektora je i kulturno-turistički Internet portal pokrenut udruženim naporima grada Torina, regije Pijemont i fondacije CRT: www.contemporarytorinopiemonte.it.

Sličan primer saradnje između različitih sektora, a u cilju opšte koristi, u Italiji se sretao i ranije. Tako je 1960. u Firenci, u Danteovoj rodnoj kući, osnovan muzej posvećen slavnom pesniku u čijem su osnivanju pored organizacije l’Unione Fiorentina aktivno učestvovali i grad Firenca, italijansko Ministarstvo prosvete, fondacija La Cassa di Risparmio di Firenze i turistička i privredna preduzeća.

Firenca, sa svojim brojnim državnim, provincijskim, regionalnim, gradskim, crkvenim, univerzitetskim i privatnim muzejima, sa različitim vidovima organizacije, primer je saradnje od opšteg interesa različitih sektora. Jedan od njih je u vezi sa osnivanjem Muzeja matematike. Ovaj muzej, poznat i kao Arhimedov park, a koji je osnovan 2004. funkcioniše kao konzorcijum čiji su osnivači Univerzitet u Firenci, Visoka škola u Pizi, Univerzitet u Pizi, Univerzitet Sijena, Univerzitet Avelino, ali i provincija Firenca, Italijanska matematička unija i Nacionalni institut za matematiku.

(različiti izvori ; prema : Krivošejev V., 2012)

146

1.4.5. ORGANIZACIONA STRUKTURA BAŠTINSKIH INSTITUCIJA

Drugu funkciju menadžmenta, koja sledi planiranju, predstavlja organizovanje, i ono

se sprovodi sa ciljem da se doneti plan uspešno reaizuje. O organizovanju se može govoriti

sa stanovišta organizovanja jedne, kratkoročne, srednjoročne ili dugoročne planirane

aktivnosti, ali i sa stanovišta trajnog organizovanja poslovnog subjekta u celini, s tim što je

uspešna organizacija celine preduslov uspešne organizacije sprovođenja svakog plana.

Pored formalnih oblika organizacije koji predstavljaju zvanične vidove

organizovanja, propisane aktima, čime se na svaku organizacionu celinu formalno

delegiraju određena ovlašćenja, prava i odgovornosti (delegiran autoritet), realnosti

mnogih kolektiva su i neformalne organizacione strukture nastale usled stečenog

autoriteta, kao posledica različitih odnosa unutar kolektiva. One mogu predstavljati pretnju

ispunjavanju zacrtanih ciljeva time što mogu da preusmere napore u neželjenom pravcu. S

toga je bitno da se neformalne organizacione strukture neutrališu i dovedu u sklad sa

dobro osmišljenom formalnom strukturom organizacije.

Sa aspekta trajnog organizovanja delotvorna unutrašnja organizacija socijalnu

tvorevinu razlaže na funkcionalne jedinice, odnosno sektore, ili grupe kojima se grupišu

istovrsne delatnosti (proces depatmentalizacije), i uspostavljaju komunikacione strukture

koje mogu da se prikažu u obliku organizacionih šema, organograma, čime se regulišu

odnosi nadređenih i podređenih. Shodno vrstama grupisanja sreće se pet osnovnih modela

organizovanja:

- agencijski,

- funkcionalni,

- divizioni,

- matrični (matriks) i

- projektni.

Mora da se ima na umu da je reč o osnovnim, teoretskim modelima, a da se u praksi mogu sresti i različiti, razvijeni, redukovani, ili kombinovani realni vidovi organizacije.

Agencijski model organizacije

Agencijski model organizacije, odnosno neformalna, prosta, jednolinijska ili

jednostavna organizacija je tipična za male subjekte. Njega karakteriše faktičko

nepostojanje podele na funkcionalne jedinice. Svako od malobrojnih zaposlenih obavlja

više različitih poslova a izmedju njih njema uspostavljene hijerarhijske suprematije. Svi

zaposleni su hijerarhijski na istom nivou i odgovorni su jednom rukovodiocu. Moglo bi se

reći da su svi oni neka vrsta „produžene ruke rukovodioca“. Sam rukovodilac je zadužen za

koordinaciju rada, ali u praksi se ne retko dešava da i on, pored striktno rukovodećih,

obavlja i druge poslove.

Tako, primera radi, vlasnik i direktor turističke agencije Balkanika iz Maribora (Slovenija) po potrebi ume da preuzme i radne zadatke drugog vozača u autobusu . Sa druge strane bukvalno sve veoma raznovrsne poslove koji se realizuju u veoma posećenom privatnom Muzeju hleba u Pećincima (Srbija), obavljaju vlasnik i njegova supruga, uz dodatnu ispomoć ćerke tokom špica sezone posete.

147

Ovakav model organizacije može da bude trajan, kada je reč o malim, uglavnom

porodičnim, firmama koje se ne proširuju i ne razvijaju, ali može da predstavlja i početni

inkubacioni oblik novonastale firme iz koga ona, sa širenjem i razvojem, usložavanjem

zadataka i proširenjem osoblja sa određenim specijalizacijama, prerasta u drugi, složeniji,

funkcionalni model organizacije (Berns V., 2009). Kada je reč o baštinskim institucijama

ovakav model je neprikladan za trajni vid organizovanja i može da se primeni samo u

početnim osnivačkim fazama.

Funkcionalni model organizacije

Funkcionalni model organizacije (funkcionalna organizaciona struktura)

podrazumeva jedan celovit, po veličini obično manji ili srednji (retko i veći) poslovni

sistem. Prema ovom modelu poslovni sistem se deli na posebne organizacione celine

(funkcionalne poslovne jedinice), specijalizovane po vrsti poslova, odnosno funkcijama

koje se u okviru njih obavljaju. Tako se za svaku vrstu posla formira zasebna funkcionalna

jedinica. Primera radi, to bi bile jedinice za istraživanje i razvoj, za informacione sisteme, za

finansije, za pravne i opšte poslove, za proizvodnju, prodaju, propagandu… U koliko je

poslovni sistem složeniji tako da se u okviru jedne funkcionalne radne jedinice obavlja više

različitih ali povezanih poslova, dolazi do njene dalje podele po dubini na radne jedinice

nižeg ranga: odeljenja, odsceci, službe…

Ovaj sistem pored postojanja najvišeg, zahteva uvođenje još najmanje jednog nižeg

nivo menadžmenta – rukovodioci radnih jedinica. Komunikacije se „spuštaju po vertikali“,

od generalnog menadžera preko menadžera funkcionalnih celina (grupa) do njima

podređenih zaposlenih, što predstavlja centralizovani, takozvani piramidalni tip

menadžmenta, koji podrazumeva delegiranje ovlašćenja po vertikali, na niže nivoe

menadžmenta, mada se kod organizacija po funkcionalnom modelu koje teže

decentralizaciji, može primeniti i mrežni tip upravljanja (Berns V., 2009, Matić B., 2008 i

Mat G., 2002).

Kada je reč o organizaciji baštinskih institucija funkcionalni model je najčešće

primenjen. Kako smo već naglasili tri osnovne funkcije baštinskih institucija su: zaštita,

proučavanje / istraživanje i komunikacija. Ta činjenica nameće osnovno teoretsko rešenje

za modeliranje organizacije baštinskih institucija, po kome bi one trebale da imaju četiri

izdvojene funkcionalne celine: jednu zaduženu za poslove zaštite, drugu za poslove

proučavanja, treću za poslove komunikacija, dok bi četvrta objedinjavala preostale ne

stručne, ali bitne i neophodne tehničke i administrativne aktivnosti. Međutim shodno

praksi ovakav četvoroelementni idealan model može da se redukuje u troelementni na taj

način što se funkcije zaštite i istraživanja obavljaju u okviru jedne, jedinstvene radne

funkcionalne jedinice. Sažimanje poslova dve funkcije baštinskih institucija unutar jedne

funkcionalne jedinice opravdano je zbog faktičke tesne povezanosti aktivnosti proučavanja

i zaštite baštine, s tim što se razgraničenje vrši sa daljom podelom ove funkcionalne

jedinice na njene podelemente.

148

FUNKCIONALNA ORGANIZACIJA BAŠTINSKE INSTITUCIJE

četvorodelna prema osnovnim funkcijama

FUNKCIONALNA ORGANIZACIJA BAŠTINSKE INSTITUCIJE

trodelna podela - praktičan vid organizovanja

Shodno navedenom Gari Edson preporučuje trodelni model organizacije kao osnovu

za organizovanje muzeja. Organigram koji on predlaže daje osnove i za dalju razradu i

podpodelu osnovnih funkcionalnih jedinica. Tako on funkcionalnu muzejsku jedinicu

Istraživanja (kod njega Curatorial), odnosno službu za stručni istraživački i konzervatorski

rad sa baštinom, deli na podjedinice shodno vrstama zbirki koje muzej deponuje i čuva, dok

jedinicu Komunikacije (Operational), odnosno službu za rad sa publikom, deli na

podjedinice za edukaciju, izložbene aktivnosti i bezbednost.

EDSONOV MODEL ORGANIZACIJE MUZEJA

(Edson G., 2004)

Nešto drugačiju dalju podpodelu osnovne tri jedinice, kao početni, idealan model

organizovanja muzeja predlažu Konstantios i njegovi saradnici.

149

PODELA SLUŽBE: ISTRAŽIVANJE I ZAŠTITA

(Konstantios D. i dr., 2005)

Prema Konstatinosu i saradnicima u okviru osovne radne jedinice Istraživanje i

zaštita bi trebale da se nalaze tri podjedinice – odeljenja:

- odeljenje za stručno-naučnu istraživačku obradu zbirki, u kome bi svaka zbirka

predstavlja zasebno pododeljenje, odnosno službu,

- odeljenje za konzervaciju muzejskog materijala, pri čemu je moguća dalja podela shodno

vrsti materijala (keramika, kamen, tekstil, metal, umetničke slike...), i

- odeljenje za muzejsku dokumentaciju.

PODELA SLUŽBE: KOMUNIKACIJE


Sa druge strane, prema Konstantinosu, sektor za muzejske komunikacije, odnosno

za rad sa publikom i javnosti, bi se delio na:

- odeljenje za pripremu izložbi,

- odeljenje za organizaciju širokog spektra javnih aktivnosti,

150

- odeljenje za edukaciju,

- odeljenje za marketing, i

- odeljenje za muzejske publikacije,

s tim što je, shodno vrstama posla, koncepciji i veličini muzeja, moguća i dalja podela ovih

odeljenja na niže organizacione jedinice (službe).

Za razliku od Edsonove podele, gde su poslovi bezbednost locirani u okviru

aktivnosti Komunikacija, Konstantios i dr. ih smeštaju u sektor za administrativne i

tehničke poslove i to kao jedan od njegovih podelemenata.

PODELA ADMINISTRATIVNO TEHNIČKE SLUŽBE


Navedeni organogrami prezentuju primere osnovne podele strukture poslovnih

subjekata na njihove različite radne jedinice i podjedinice (sektori, odeljenja, službe…).

Razvijeniji i informativniji oblik organigramske prezentacije bi trebao da u okviru svake

od njih prikaže i svako konkretno radno mesto. Takav potpuni organigram predstavlja

dopunu internog akta o organizaciji i sistematizaciji radnih mesta, u kome je za svako

pojedinačno radno mesto detaljno naveden opis poslova koji se obavljaju u okviru njega,

kao i ostali potrebni uslovi (školska sprema, potrebna znanja i veštine i sl.).

Na taj način, kombinacijom ova dva dokumenta (organigramske strukture i akta o

organizaciji i sistematizaciji) precizno se definišu radne obaveze kao i mesto svakog

zaposlenog u organizaciji, ali i putevi komunikacija, što je osnovni preduslov za anuliranje

negativnih efekata koje mogu da stvore neformalne organizacione strukture nastale usled

samostečenog nedelegirang autoriteta.

Primer opisa radnog mesta kustosa Narodnog muzeja Valjevo zaduženog za širok spektar aktivnosti usmerenih prema turistima

www.museum.org.rs

151

Mada su i Edsonov i Konstantiosov teoretski model zasnovani na podeli na tri

funkcionalne jedinice, među njima iza značajnih razlika, što ukazuju da i u praksi može biti i

različitih rešenja. Tako se često pojedina odeljenja sektora za javne komunikacije dodatno

razvijaju i izdvajaju u nezavisne sektore – funkcionalne jedinice. Takav je slučaj u Muzeju

umetnosti netaknute prirode (National Museum of Wildlife Art - www.wildlifeart.org) iz

američke države Vajoming, kod koga su, radi veće samostalnosti pri realizaciji, poslovi

edukacije, organizacije događaja i marketinga, kao i poslovi maloprodaje izdvojeni i više

nisu odeljenja (unutarsektorska jedinica), već zasebne nezavisne funkcionalne jedinice. Sa

druge strane, u britanskom Nacionalnom vojnom muzeju (National Army Museum),

glavnom direktoru podređeni su pomoćnici koji rukovode sa četiri sektora. Jedan od njih je

zadužen za ljudske resurse, drugi za operativne poslove u čijem središtu je rad sa publikom

i obezbeđenje, treći vodi različite stručne službe vezane za rad sa zbirkama, a četvrti

rukovodi kompleksnim sklopom internih muzejskih uslužnih delatnosti namenjenih

publici.

Primer britanskog Prirodnjačkog muzeja (Natural History Museum -

www.nhm.ac.uk) ukazuje na postojanje šest sektora i šest rukovodilaca podređenih

direktoru. Jedan od njih nadležan je za rad stručno-naučnog sektora kome pripadaju sve

muzejske zbirke, drugi za sektor namenjen različitim vidovima aktivnosti sa publikom,

treći za razvojnu politiku, četvrti za ljudske resurse, peti za finansije i administraciju, a šesti

za imovinu i održavanje.

Pored muzeja, na slične načine, po funkcionalnom modelu organizovane su i

institucije koje se bave proučavanjem i zaštitom prirodne baštine, poput Nacionalnog parka

Fruška Gora (www.npfruskagora.co.rs) ili britanskog Nacionalnog parka Dartmoor

(www.dartmoor.gov.uk). Nacionalni park Fruška Gora je organizovan u dve funkcionale

152

jedinice, pri čemu su poslovi zaštite i proučavanja i komunikacija objedinjeni u okviru

jednog sektora (zaštita i razvoj), što ukazuje na zapostavljenost komunikacija. Sa druge

strane britanski nacionalni park Dartmoor je organizovan u tri funkcionalne jedinice.

Pored administrativno tehničkog sektora (sektor planiranja) i sektora zaštite

(konzervacije) sa sedam stručno – naučkih odeljenja, izdvojen je poseban sektor za

komunikaciju i poslovnu podršku, sa svojih pet odeljenja poslovno usmerenih ka različitim

vidovima internih i eksternih komunikacija.

ORGANIGRAM MUZEJA UMETNOSTI NETAKNUTE PRIRODE – VAJOMING

(prema Berns V., 2009)

ORGANIGRAM BRITANSKOG VOJNOG MUZEJA (www.national-army-museum.ac.uk)

153

ORGANIGRAM NACIONALNOG PARKA FRUŠKA GORA

(www.npfruskagora.co.rs)

154

ORGANIGRAM TRI RADNE JEDINICE NACIONALNOG PARKA DARTMOOR

155

Primer organigrama britanskog nacionalnog parka ukazuje na praksu da se prikaže svako konkretno radno mesto, kao i ime stručnjaka koji ga popunjava.

Divizioni model organizacije

Divizioni model (model sa štabovima, model podele) se primenjuje kod većih

organizacija i podrazumeva postojanje više različitih, međusobno nezavisnih, subjekata,

odnosno divizija (poslovnih jedinica), različitih, bilo po delatnosti koju obavljaju (fabrike

jedne holding korporacije koje proizvide različite proizvode – diviziona proizvodna

organizaciona struktura), bilo po geografskom mestu lociranja (fabrike razmeštene na

geografski različite lokacije, poput različitih divizija unutar jedne armije – diviziona

teritorijalna organizaciona struktura). Svaka od tih makrojedinica ima svoju unutrašnju

funkcionalnu podelu i svoj menadžment, koji je zavisan od glavnog štaba na čelu sa

generalnim menadžerom. Međutim, takve, funkcionalno organizovane makrojedinice -

divizije i svom sastavu nemaju sve neophodne elemente - sektore, već oni egzistiraju

nezavisno od divizija i predstavljaju zajedničke službe koje opslužuju sve divizije, npr:

finansije, informacioni sistem, marketing, razvoj... (Berns V., 2009, Matić B., 2008 i Mat G.,

2002).

156

ORGANIGRAM SA PRIMEROM DIVIZIONOG ORGANIZOVANJA

(Colovic G., 2012)

Kada su baštinske ustanove u pitanju preovlađuje funkcionalni model organizacije,

međutim, tamo gde je to potrebno zbog razruđenosti poslovnih subjekata, sreće se i

divizioni model. On je primenjen kod Muzeja Hrvatskog Zagorja (www.mhz.hr), i to zbog

spleta okolnosti. Ovaj muzej je osnovan 1992. objedinjavanjem u jednu ustanovu četiri već

postojeća nezavisna muzeja sa teritorije Krapinsko-zagorske županije. Teritornijala

razruđenost nekada nezavisnih muzeja dovela je do formiranja divizione organizacione

strukture muzeja, ali sa jedinstvenom upravom, administracijom i službom za marketing i

odnose sa javnošću. Na čelu ustanove nalazi se direktor (ravnatelj), a svaki od muzeja

predstavlja posebnu radnu jedinicu sa svojim stručnim službama kojima rukovodi

upravnik (voditelj). Svaka od radnih jedinica, pored kustosa, zadržala je i postojeće

preparatorsko-restauratorske i tehničke službe tako da, u skladu sa svojim potrebama,

deluje samostalno. Shodno programskim potrebama koje se odvijaju u svakoj od radnih

jedinica, realizuje se privremena preraspodela zaposlenih, što ukazuje da se povremeno,

shodno programskim aktivnostima, divizioni vid organizovanja kombinuje sa projektni,

kod koga se zaposleni u različitim „divizijama” okupljaju u projektne timove ili privremeno

preraspoređuju u druge „divizije”.

ORGANIGRAM MUZEJA ZAGORJA

(Krivošejev V., 2012)

157

Kao što je teritornijala razruđenost ranije nezavisnih muzeja uslovila formiranje

divizione organizacione strukture Muzeja Hrvatskog Zagorja, tako je, i to usled mnogo

većih geografskih rastojanja, divizioni model organizacije jedino moguće rešenje i za

muzejski konglomerat The Guggenheim Museums and Foundation, (www.guggenheim.org)

sa muzejskim jedinicama u Njujorku, Veneciji, Bilbau i Abu Dabiju, a od skora i za francuski

Luvr, od kada je krajem 2012. godine ovaj najpoznatiji svetski muzej otvorio svoju radnu

jedinicu i na severu Francuske, u Lensu.

Slično Muzeju Zagorja, koji kao jedna javna ustanova objedinjuje rad više različitih

muzejskih subjekata, tako i jedno javno preduzeće, Nacionalni parkovi Crne Gore

(www.nparkovi.me) objedinjuje rad pet nacionalnih parkova. Zato je i ono organizovano po

divizionoj šemi, pri čemu svaki nacionalni park predstavlja posebnu funkcionalnu jedinicu,

sa svojim službama zaštite, ambijentalne higijene i administrativnih poslova, dok su im

službe za unapređenje i razvoj, za promociju, marketing i edukaciju, za pravne i opšte, i za

finansijske poslove zajedničke.

158

ORGANIGRAM NACIONALNIH PARKOVA CRNE GORE

(www.nparkovi.me)

Matrični model organizacije

Matrični (matriks) model se takođe sreće kod velikih organizacija sa decentra-

lizovanim načinom delovanja i sa permanentnom realizacijom različitih projekata.

Fleksibilniji je od divizionog modela jer se organizacija reorganizuje na projektne timove

koji predstavljaju relativno malu, nezavisnu celinu sa svojim rukovodiocem odgovornim

generalnom menadžeru, ali ne i menadžerima funkcionalnih sektora, koji sada dobijaju

dodatni zadatak da stvaraju uslove (finansije, nabavka...) za rad projektnog tima.

159

ORGANIGRAM SA PRIMEROM MATRIČNOG ORGANIZOVANJA

(Colovic G., 2012)

U izuzetnim slućajevima i ovaj model, uz izvesne modifikacije, može da bude

primenjiv u radu baštinskih institucija. Primer za to je ustanova Nacionali muzeji Liverpula.

ORGANIGRAM GRADSKOG MUZEJA LIVERPULA

(www.liverpoolmuseums.org.uk)

Kao i Muzeji Hrvatskog Zagorja i ova se institucija sastoji od više muzejskih jedinica

– muzejskih odeljenja, odnosno „muzeja“. To su: Gradski muzej, Muzej sveta, Pomorski

muzej, Kuća Sudlej, Umetnička galerija Walker, Umetnička galerija Lady Lever i otvoreni

Centar za konzervaciju. Za razliku od Muzeja Hrvatskog Zagorja, ove za publiku naizgled

zasebne muzejske jedinice nemaju polusamostalnost koju im daje divizioni vid

organizacije, već su potpuno organizaciono uklopljene u drugačiju organogramsku podelu.

Institucija je podeljena na šest jedinica: Upravljanje kolekcijama, Razvoj i komunikacije,

Edukacija, posetioci i odnosi sa zajednicom, Gradski muzej Liverpula, Finansije i Ljudski

resursi. Ova osnovna podela mogla bi da ukaže na funkcionalni tip organizovanja, ali nije

160

tako budući da se osnovne jedinice iz internog organograma uopšte ne podudaraju sa javno

vidljivim muzejskim jedinicama. U okviru službe Upravljanje kolekcijama postoje

podslužbe: Zbirke, Umetničke galerije, Međunarodni muzej ropstva i Regionalni muzej

pomorstva. Znači, u okviru ove jedne službe funkcionišu skoro sve navedene muzejske

jedinice sa svojim zbirkama. Izuzetak je Gradski muzej koji ima izvesnu samostalnost i u

okviru koga postoje dve organizacione celine: Urbana istorija i Projekti. Međutim, širok

spektar poslova sa publikom se u ovom, kao i ostalim muzejskim odeljenjima, ne realizuje

samostalno - internom organizacijom unutar „muzeja“, već ih za sve „muzeje“ obavljaju

zaposleni u dve službe. Prva je služba Razvoja i komunikacije i ona objedinjuje podslužbe:

Razvoj, Izložbe, Marketing, Partnerstvo i Trgovina. Druga je služba Edukacija, posetioci i

odnosi sa zajednicom i ona je podeljena na podslužbe: Komunikacije, Edukacija, Unutrašnja

edukacija i Servis za posetioce. Za sve muzeje zajedničke su još dve službe. Jedna je služba

Finansija koja se sastoji od jedinica: Informacioni sistem, Računovodstvo, Informacioni

menadžment i Servisne službe. Druga je služba Ljudski resursi, a ona je razdeljena na

podslužbe: Zdravlje i bezbednost, Razvoj ljudskih resursa, Organizacije promenama i

Volonteri (Krivošejev V., 2012).

Na osnovu ovoga vidimo da su skoro sve, za publiku naizgled nezavisne muzejske

jedinice („muzeji“) u okviru Muzeja Liverpula, u stvari organizaciono potčinjene

organizacionoj jedinici Upravljanje kolekcijama. Ostale službe, centralizovano, obavljaju

najraznovrsnije servisne poslove za svaku od jedinica, a samo Gradski muzej ima izvesnu

nezavisnost i uslovno bi mogao da u teoretskom modelu predstavlja zasebnu diviziju. Ali,

ovde nije reč o prelaznom obliku funkcionalne ka divizionoj organizaciji, već ka matriks

organizaciji. Naime, kako je već naglašeno, matriks model sreće se kod velikih celina sa

permanentnom realizacijom različitih projekata. Zato je primenjen u Muzeju Liverpula koji

u brojnim muzejskim prostorima neprestano realizuje veoma raznolike programske

aktivnosti. To nameće stalnu saradnju svih segmenata službi Upravljanje kolekcijama,

Edukacija, posetioci i odnosi sa zajednicom i Razvoj i komunikacije, ali i drugih, što se

postiže pre svega primenom matričnog načina organizovanja.

Projektni mode organizacije

Za razliku od matriks sistema primenjivog kod velikih organizacija koje se perma-

nentno bave različitim projektima, projektni model je primenjiv kod privremenih

organizacija kratkog trajanja, osnovanih samo radi realizacije jednoga projekta kao

neponovljivog poslovnog poduhvata, i one postoje do završetka realizacije, ali sa mo-

gućnošću obnavljanja (sa ili bez reorganizacije) za porebe realizacije drugih projekata.

Projektni model može da se povremeno primeni i u slučajevima realizacije projekta kod

permanentnih subjekata, koji obavljaju i niz drugih redovnih aktivnosti, i tada egzistira

paralelno sa stalnim modelom organizovanja. U takvim slučajevima zaposleni iz jednog

sektora preuzima funkciju rukovodioca projekta, i postaje privremeni nadređeni

zaposlenima iz drugih sektora koji su angažovani na konkretnom projektu. Trajnost

ovakvog načina rada, sa multipliciranjem projekata bi stalnoj organizaciji mogla da

nametne potrebe primene matriks modela organizacije (Berns V., 2009, Matić B., 2008 i

Mat G., 2002).

161

1.5. UPRAVLJANJE BAŠTINOM U SRBIJI

1.5.1. UPRAVLJANJE KULTURNOM BAŠTINOM

Kako smo već naglasili, prema aktuelnom zakonodavstvu u Srbiji, u institucije koje

se brinu o kulturnim dobrima, odnosno kulturnoj baštini (baštinske institucije) spadaju

muzeji, zavodi za zaštitu spomenika kulture, arhivi, kinoteka i uslovno (ako poseduje

zbirku starih i retkih knjiga) biblioteke. Danas apsolutna većina muzeja u Srbiji ima status

javnih službi tipa ustanova. Pored toga postoje i zavisni muzeji, odnosno muzejske zbirke

koje predstavljaju radne jedinice drugih ustanova, pre svega polivalentnih centara za

kulturu i biblioteka. Statuse javnih službi tipa ustanova imaju i zavodi za zaštitu spomenika

kulture, arhivi i biblioteke. Shodno tome način poslovanja baštinskih institucija je određen

odredbama Zakona o javnim službama (Službeni glasnik RS, 42/91), dodatno preciziran

Zakonom o kulturi (Službeni glasnik RS, br. 72/09), a osnovnu delatnost obavljaju na

osnovu Zakona o kulturnim dobrima (Službeni glasnik RS, br. 71/94). Ipak, postoje i retki

izuzeci, i to pre svega među muzejima. U ovom trenutku jedini muzej koji obavlja sve

muzejske funkcije, a da nije samostalna ustanova već nesamostalni organ uprave jeste

Vojni muzej u Beogradu, koji posluje u sastavu Ministarstva odbrane

(www.muzej.mod.gov.rs).

Do skora status nesamostalnog organa uprave imao je i Muzej istorije Jugoslavije koji je radio u okviru saveznih organa SR Jugoslavije sve do formiranja Državne zajednice Srbija i Crna Gora 2003. godine, kada je doneta odluku o prihvatanju sporazuma država članica kojom je utvrđeno da muzej postane deo upravnih organa Republike Srbije, da bi u novembru 2007. godine, odlukom Vlade postao nezavisna ustanova u oblasti kulture (www.mij.rs). To bi u Srbiji bio jedan od retkih primera “privatizacije - osamostaljivanja” muzeja transformacijom u ustanovu, kakav se od 90-ih godina dvadesetoga veka sreće u evropskim državama, po principu pretvaranja nesamostalnog državnog organa u samostalnu javnu ustanovu; u ovom slučaju reč je o izjednačavanju statusa ovoga muzeja sa statusom apsolutne većine drugih muzeja u Srbiji.

Drugačiji, ali opet usamljeni primeri “osamostaljivanja” sreću se u Topoli i Požarevcu. Godine 1990. Centar za kulturu “Dušan Petrović Šane“ iz Topole, u čijem sastavu se nalazio i Istorijski muzej Topola kao i spomen-kompleks Karađorđevića, opštinskom odlukom promenio je ime u Zadužbina kralja Petra I Karađorđevića da bi potom, na osnovu zaključaka Vlade Republike Srbije iz 1991. godine, odlukama Skupštine opštine Topola i Ministarstva kulture iz 1993. godine, celokupna imovina kompleksa ušla u sastav i zvanično obnovljene Zadužbine koju je 1914. osnovao kralj Petar. Ovom zadužbinom rukovodi Upravni odbor u kome se nalaze predstavnici države, crkve, Opštine Topola i porodice Karađorđević. Upravni odbor imenuje upravnika Zadužbine. Zadužbina se prevashodno finansira korišćenjem imovine koja joj je na raspolaganju, i to prodajom ulaznica i suvenira, izdavačkom delatnošću, iznajmljivanjem prostora i prodajom vina (Krivošejev V., 2012).

Sa druge strane, požarevačka Galerija Milena Pavlović Barili je od osnivanja 1966. godine egzistirala kao posebna radna jedinica, depandans Narodnog muzeja Požarevac. Godine 1997. osamostaljuje se od muzeja, ali ne kao ustanova, već kao fondacija, pod nazivom Fondacija Milenin dom – galerija “Milena Pavlović Barili“. Osnivač ove Fondacije je grad Požarevac, koji je u Fondaciju uneo legat porodice Pavlović-Barili. Fondacija Barili se, pored zbirke i kuće, sastoji od još jednog objekta, sa više lokala. Izdavanjem tih lokala,

162

ali i prodajom ulaznica i izdanja, fondacija ostvaruje oko 55% godišnjih prihoda, dok preostalih 45% obezbeđuje budžetskim finansiranjem grada kao osnivača, na osnovu planova redovne delatnosti. U praksi, grad finansira plate zaposlenih, a po potrebi i veće investicije i značajnije programe, a redovnu programsku delatnost Fondacija finasira sama. Radom Fondacije rukovodi Upravni odbor, imenovan od strane gradske skupštine koja, na predlog Upravnog odbora, postavlja upravnika (Krivošejev V., 2012).

Jedno vreme jedan od retkih primera posebnog statusa muzeja predstavljao je

Poljoprivredni muzej u Kulpinu. On je devedesetih godina proteklog veka radio pod

pokroviteljstvom Poljoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, ali kao subjekt poveren na

upravu udruženju građana, da bi 2004. zvanično postao odeljenje Muzeja Vojvodine. U

Srbiji na početku 21. veka postoje i privatni muzeji. Neke su osnovala fizička lica, poput

Srpskog muzeja hleba Slobodana Jeremića Jeremije u Pećincima, Muzeja pčelarstva

porodice Živanović u Sremskim Karlovcima, ili umetničkog muzeja Macura u Novim

Banovcima, ali oni faktički pre funkcionišu kao specijalizovane muzejske zbirke

pristupačne javnosti nego kao muzeji koji obavljaju sve muzejske funkcije punog

kapaciteta. Izuzetak bi predstavlja muzej Cepter, otvoren u centru Beograda sredinom

2010. On obavlja sve muzejske funkcije i u njemu je, u trenutku otvaranja, na površini od

1.200 kvadrata, na tri nivoa, bilo izloženo preko 350 umetničkih dela 132 autora

(Krivošejev V., 2012).

Manji privatni muzeji (tačnije, za javnost otvorene muzejske zbire) u svetu predstavljaju značajne turističke subjekte koji svojim specifičnim sadržajima obogaćuju turističku ponudu i utiču na povećanje broja turista naročito u manjim mestima. Takva praksa u Srbiji još uvek nije zaživela u potrebnoj meri, ali se već izdvajaju retki primeri dobre prakse. Jedan je pominjani Muzej hleba, zbog koga kroz Pećince, sremsko, izrazito poljoprivredno naselje sa oko 2.500 stanovnika, godišnje prođe više od 20.000 posetilaca. Sličan primer pruža i Muzej pčelarstva Živanović u Sremskim Karlovcima (www.muzejzivanovic.com) koji je nastao više sa ciljem da se oda počast pretku Jovanu Živanoviću, tvorcu modernog sistema pčelarenja u Srbiji, ali je vremenom počeo da se brendira i kao turistička atrakcija, zbog čega je dodatno razvijena ponuda suport servisa otvaranjem vinarije sa vinskim lagumima. Navedeni primeri su inicirali da se i u drugim mestima primeni slična praksa. Tako u selu Telečka, u blizini Sombora, postoje čak tri manja privatna muzeja: muzej duvana, muzej kovačkog zanata i muzej satova. Ovi i, kao i drugi privatni muzeji uglavnom nastaju na osnovu entuzijazma pojedinaca, i tek potom dobijaju i turističku valorizaciju.

Tokom 80-tih i 90-tih godina 20. veka u Evropi, zahvaljujući primeni efikasnog kulturnog menadžmenata i pristupu raznim fondovima, dolazi do osnivanja sve veceg broja privatnih muzeja. U Irskoj je 70% muzeja u vlasništvu države, a 30% su privatni muzeji. U Finskoj, 53% muzeja se nalazi pod pokroviteljstvom lokalne vlasti, 6% pod pokroviteljstvom države, a čak 40% su privatni. U Nemačkoj postoji oko 3000 muzeja koji su državno vlasništvo i oko 2000 privatnih muzeja. U Italiji ima 2500 državnih muzeja, dok je 1040 muzeja potpuno nezavisno od državne vlasti.

(Balkan-kult, Razvoj privatnih kolekcija/muzeja u Vojvodini; pilot istraživanje)

Specifičan po mnogo čemu jeste Muzej automobila u Beogradu, koji je nastao kao

rezultat sporazuma Bratislava Petkovića, vlasnika zbirke, i Grada Beograda, vlasnika

prostora stare javne garaže u kojoj je zbirka izložena. Grad finansira troškove čuvarske

službe, dok se materijalni i programski troškovi, uz volonterski rad vlasnika zbirke kao

nominalnog direktora i njegovog pomoćnika, pokrivaju prihodima od ulaznica i

iznajmljivanja automobila – eksponata (Krivošejev V., 2012).

163

U Srbiji postoje i muzeji u sastavu raznih subjekata. PTT i Železnički muzej u sastavu

su državnih javnih preduzeća PTT saobraćaja Srbije i Železnica Srbije. Postoje i muzeji u

sastavu privatnih privrednih subjekata, poput Muzeja piva u Čelarevu, koji posluje u okviru

pivare Kalsberg. Egzistiraju i muzeji drugih različitih subjekata, poput muzeja Fudbalskog

kluba Crvena zvezda, Srpskog lekarskog društva, Srpske pravoslavne crkve i Jevrejski

istorijski muzej Jevrejske opštine Beograd. Zanimljiv primer predstavlja i svojevrstan

muzej na otvorenom, pored crkve Uspenja Presvete Bogorodice u Dobrom Potoku pored

Krupnja, nastao ličnom inicijativom i angažovanjem paroha Aleksandra Đurđeva

(Krivošejev V., 2012).

Različite statusne primere pružaju nam arheološki lokaliteti pripremljeni za prijem

publike po muzejskim standardima. Dok se pećina Risovača nalazi u sklopu muzeja iz

Aranđelovca, kao i antički lokaliteti Naisus i Feliks Romulijana (Gamzigrad), koji posluju u

sklopu niškog, odnosno zaječarskog muzeja, antički carski dvorac u Sirmijumu je pod

upravnom ingerencijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Sremske Mitrovice. U

navedenim slučajevima reč je o javnim ustanovama, dok je primer Viminacijuma nešto

drugačiji. Ovaj arheološki park pored Požarevca funkcioniše nezavisno od požarevačkog

muzeja i njime, uz Arheološki institut SANU, rukovodi i Društvo sa ograničenom

odgovornošću „Centar za nove tehnologije – Viminacijum”. Sa druge strane Smederevskom

tvrđavom, kao i beogradskim Kalemegdanom, upravljaju lokalna javna preduzeća, a sličan

organizacioni oblik je planiran i za Lepenski vir.

1.5.2. UPRAVLJANJE PRIRODNOM BAŠTINOM

U svetu je uobičajeno da državni subjekti upravljaju, i/ili vrše nadzor nad

prirodnom baštinom. Zavisno od prakse konkretnih države, kao i konkretnog subjekta,

statusi upravljača se razlikuje, ali mnoge odlike su im zajedničke.

Radi upravljanja prirodnom baštinom najčešće se formiraju državne institucije koje

štite i organizuju rad u arealima pojedinačnih prirodnih dobara (nacionalni parkovi,

rezervati, parkovi prirode…), ali i čitavim sistemima parkova, ili pak, kao supervizori

nadziru i koordiniraju rad direktnih upravljača (United States National Park Service -

www.nps.gov; novozelandski Department of Conservation - www.doc.govt.nz). Pored toga

sreću se i paradržavni oblici upravljanja nacionalnim parkovima (npr. Tanzania National

Parks - www.tanzaniaparks.com i the Kenya Wildlife Service - www.kws.org), pri čemu

određene privatne asocijacije, ali u saradnji sa državom, ogranizuju neprofitne poslove na

način na koji funkcionišu preduzetničke kompanije.

U pojedinim državama koordinaciju ukupnom baštinom, i kulturnom i prirodnom, obavlja jedna

institucija, bilo kao direktni upravljač, bilo kao supervizor - koordinator. Na Novom Zelandu taj

zadatak ima Department of Conservation (www.doc.govt.nz). Takav je slučaj i u Kanadi, gde postoji

služba Parkovi Kanade (Parks Kanada: www.pc.gc.ca), koja brine o različitim baštinskim

subjektima podeljenim u tri kategorije: Nacionalni parkovi, Nacionalna istorijska mesta i

Nacionalno pomorsko zaštićeno okruženje. Slična je praksa i u Sjedinjenim Američkim Državama,

gde nacionalna služba National Park Service (www.nps.gov) brine ne samo o nacionalnim

parkovima u kojima se nalazi prirodna baština, već i o mnogim lokacijama sa istorijskim i

164

kulturnim kontekstima, od arheoloških lokaliteta, preko spomenika i memorijalnih celina do mesta

značajnih događaja. Tako se pod njihovim nadzorom nalaze i neki muzeji, poput Muzeja imigracije

na ostrvu Elis, na ulazu u njujoršku luku (www.nps.gov/elis/index.htm).

Slična praksa je ustanovljena i u Republici Srpskoj gde postoji jedinstven Republički zavod za

zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasleđa Republike Srpske (www.nasljedje.org).

Kao što je ranije već naglašeno, shodno odredbama Zakona o zaštiti prirode, u

većem delu Srbije, bez Vojvodine, centralni nadzor obavlja Zavod za zaštitu prirode

(www.natureprotection.org.rs), a u Vojvodini tu ulogu ima Pokrajinski zavod za zaštitu

prirode (www.pzzp.rs). Uloga ova dva zavoda je supervizorsko – kontrolna, dok

konkretnim zaštićenim prirodnim područjima upravljaju različita pravna lice koja su

državnim aktima određena da obavljaju te poslove. To su statusno različiti subjekti: javna

preduzeća osnovana namenski radi obavljanje te delatnosti, javna preduzeća koja primarno

obavljaju drugu delatnost, privredna društva, ustanove i udruženja građanja.

Shodno Zakonu o nacionalnim parkovima (Službeni glasnik RS, br 39/93, 44/93 i

101/2005) nacionalnim parkovima u Srbiji mogu da upravljaju isključivo javna preduzeća

posebno osnovana sa tim zadacima. To su:

1) Javno preduzeće "Nacionalni park Fruška gora";

2) Javno preduzeće "Nacionalni park Đerdap";

3) Javno preduzeće "Nacionalni park Tara";

4) Javno preduzeće "Nacionalni park Kopaonik";

5) Javno preduzeće "Nacionalni park Šar planina".

Kod drugih vidova zaštićenih područja sreću se različiti subjekti kao upravljači.

Tako je javno preduzeće Srbijašume (www.srbijasume.rs), koje je primarno osnovano zbog

gazdovanja svim šumskim bogatstvima u državnom vlasništvu, upravljač i zaštićenih

područja ukupne površine 216.804,68 ha, poput: Predela izuzetnih odlika "Kosmaj",

Predela izuzetnih odlika "Avala", Strogog prirodnog rezervata "Košutnjak", Spomenika

prirode "Miljakovačka šuma“, Parka prirode "Stara planina" i sl. Sa više zaštićenih područja,

među kojima je i Specijalni rezervat prirode “Deliblatska peščara“ gazduje i javno

preduzeće Vojvodina šume (www.vojvodinasume.rs). Javno komunalno preduzeće iz

Bečeja, osnovano radi obavljanja komunalnih poslova, upravlja parkom prirode Stara Tisa –

Biserno ostrvo. Sa druge strane JP „Palić-Ludaš“ (www.ludas.rs) je osnovano sa primarnim

ciljem gazdovanja nad zaštićenim područjem parka prirode Palić, specijalnim rezervatom

prirode „Ludaško jezero“, kao i specijalnim rezervatom prirode „Selevenjske pustare“ i

predelom izuzetnih odlika „Subotička peščara“. Slično je i sa Resavskom pećinom kojom

upravlja JP za zaštitu prirode, razvoj turizma i ugostiteljstvo „Resavska pećina“

(www.resavskapecina.rs).

Sa druge strane specijalnim rezervatom prirode Uvac, parkom prirode Mokra Gora, i

spomenikom prirode Đavolja varoš upravljaju namenski osnovana privredna društva: Uvac

doo (www.uvac.org.rs), Mokra gora doo. (www.parkprirodemokragora.org) i Planinka ad

(www.djavoljavaros.com).

Pored toga pojedinim zaštićenim područjima upravlju i ustanove. Tako je Uredbom

Vlade Republike Srbije Turistička organizacija Čačka, čiji je primarni posao ukupni razvoj i

165

promocija turizma na teritoriji Čačka, određena za upravljača zaštićenog područja - predela

izuzetnih odlika Ovčarsko - Kablarska klisura.

Nisu retki ni primeri da zaštićenim prirodnim dobrima upravljaju i udruženja

građana, poput Ekološkog društvo Gradac (www.rekagradac.org) koje se stara o predelu

izuzetnih odlika Klisura reke Gradac, Pokreta gorana Sremska Mitrovica koji upravlja

Specijalnim rezervatom prirode Zasavica (www.zasavica.org.rs), kao i više lovačkih

udruđenja koji upravljaju prirodnim dobrima na teritoriji svojih lovišta (lovačko društvo

Perjanica iz Mokrina upravlja specijalnim rezervatom prirode Pašnjaci velike droplje, a

udruženje ribolovaca iz Deliblata upravlja specijalnim rezervatom prirode Kraljevac).

166

2. INTERPRETACIJA I PREVENTIVNA

ZAŠTITA BAŠTINE

2.1. INTERPRETACIJA BAŠTINE

Kako je već naglašeno tri osnovne funkcije baštinskih institucija su: proučavanje,

zaštita i komunikacija. Samo uspostavljanjem potpunog balansa između ova tri elementa

moguće je postići spoj pune funkcionalnosti baštinske institucije i održivog razvoja

turizma zasnovanog na baštini, uz veliku sigurnost da će ona biti preneta na naredne

generacije. Tek kada se u potpunosti prouči i zaštiti baština je spremna da se direktno

prezentuje posredstvom različitih tehnika komunikacije, što nas dovodi i do pojma

interpretacije.

2.1.1. O INTERPRETACIJI

Kako je već naglašeno ukupan proces prezentovanja baštine i rezultata njenog

proučavanja naziva se komunikacija. To je kompleksan proces koji podrazumeva i

predavanja, pripremu i objavljivanje različitih izdanja o baštini, snimanje i prezentovanje

audio i video materijala, i sl. Ipak najosnovni vid komunikacije baštine je izlaganje,

odnosno ekspozicija.

Izlaganjem se postiže da baština bude fizički dostupna publici. Međutim, kako je već

naglašeno, fizička dostupnost nije dovoljna da bi se ostvario potpuni doživljaj posetilaca;

neophodna je i intelektualna i emocionalna dostupnost. To podrazumeva da se

posetiocima, pored omogućivanja da vide baštinski subjekt (fizička dostupnost), pruže i

dodatne informacije o njemu i njegovim kontekstima. Naime, posetioce treba upoznati i sa

vremenom i načinom nastanka baštine, njenim upotrebnim vrednostima, načinima na koje

se koristila, kao i istorijskim, značajnim i/ili zanimljivim događajima vezanim za nju. Tek

tada, kroz čin širenja saznanja se posetiocima omogućava i intelektualna dostupnost, ali i

emocionalna dostupnost, jer kvalitetno i na zanimljiv način prezentovana informacija

omogućava da posetioci baštinu i dožive. Ovako prošireni proces izlaganja se naziva

interpretacija. Međutim, ako se prilikom interpretacije koriste različite tehnike koje baštini

udahnjuju život (glumci, statisti, prezentacija načina upotrebe, načina izrade...) i na taj

167

način dodatno produbljuje emotivna dostupnost baštine, a time i jača doživljaj posetilaca,

taj postupak predstavlja animaciju.

Komunikacija je jedna od tri osnovne funkcije baštinskih institucija. Njome se baština i konteksti vezani za nju predstavljaju posetiocima. Osnovni vid komunikacije je izlaganje - ekspozicija, kojom se baština čini fizički dostupnom. Međutim, budući da sama fizička dostupnost ne zadovoljava intelektualne potrebe posetilaca, neophodno ju je učini i intelektualno i emotivno dostupnom. To se postiže interpretacijom. Dok se izlaganjem prezentuje sama baština, interpretacijom se dodatno prezentuju i saznanja o njenim kontekstima. Viši stepen interpretacije, kojim se, oživljavanjem pojačava emocionalna dostupnost i stvara snažniji doživljaj je animacija.

Hermeneutika je naučna disciplina koja se bavi procesom interpretacije. Ime je dobila po Hermesu, glasniku bogova iz grčke mitologije.

Prema Tildenu, američkom autoru koji je postavio temelje teorije interpretacije

baštine, „interpretacija baštine je obrazovna aktivnost koja za zadatak ima da tumači

nasleđe javnosti putem različitih medija, u kombinaciji sa neposrednim doživljajem ili

dodirom posetilaca sa predmetom interpretacije, nastojeći pri tom da izbegne puko

nabrajanje suvoparnih činjenica“ (Tilden F., 1977; prema Vujošević N., 2010)

Prema drugoj definiciji, „interpretacija je bilo koji vid komunikacije osmišljen sa

namerom da tumači prirodno i kulturno nasleđe javnosti kroz neposredni dodir posetilaca

sa građevinama, artefaktima, prirodnim i kulturnim lokalitetom kao predmetom

interpretacije“ (Interpretation Canada: www.interpcan.ca). Prema trećoj definiciji, koju je

izneo Džon Viverka (John Veverka) interpretacija podrazumeva vid komunikacije koji za

cilj ima da u svesti posetilaca stvori emocionalnu i intelektualnu vezu sa predmetom

interpretacije, služeći se njihovim interesovanjima kao temeljem za formiranje ove veze

(www.heritage.interp.com). Takođe, interpretacija je osobeni vid komunikacije koji

obogaćuje naše živote tako što doprinosi buđenju emocija, sticanju novih iskustava i većem

razumevanju ljudi, mesta, događaja i predmeta iz prošlosti i sadašnjosti (The Association

for Heritage Interpretation: www.ahi.org.uk).

Osnovni principi i vrste interpretacije

Prema Tildenu šest osnovnih principa interpretacije su:

1) Uvažavanje iskustava, zahteva i želja posetilaca; bez poštovanja ovog principa

interpretacija neće moći da prenese željenu poruku.

2) Interpretacija nije samo informacija, mada je u sebi sadrži; informacija je

polazna tačka interpretacije koja mora da nastoji da rasvetli skriveno značenje sadržano u

informaciji.

3) Interpretacija predstavlja kombinaciju različitih umetnosti i veština; kako bi

bila delotvorna koristi se i govorništvo, i gluma, i slika, i fotografija, i rekonstrukcija, i

pisani tekst, i dizajn, i arhitektura...

4) Pri interpretaciji ne treba nametati mišljenje već podstaći na razmišljanje;

interpretacije ne treba da predoči samo jedno mišljenje, kao što ne treba ni da da odgovore

na baš sva pitanja.

5) Interpretacija mora da predstavlja jednu organsku celinu; ne sme da bude

nepovezana, niti da se prvenstveno bazira na samo jednom elementu, a da zapostavi druge.

6) Interpretacija mora da se razlikuje zavisno od posetilaca; interpretacija

namenjena deci nije ista kao interpretacija namenjena odraslima, a razlikuje se i

168

interpretacija za prosečne posetioce i za one željne dodatnih stručnih saznanja. (Tilden F.,

1977; prema Vujošević N., 2010)

Postoje različiti pristupi u klasifijaciji načina interpretacija. Prema jednom od njih

interpretacija se deli na:

- interpretaciju edicijama,

- vodičku interpretaciju, i

- interpretaciju pomoćnim sredstvima.

Interpretacija edicijama

Interpretacija edicijama podrazumeva one vidove interpretacije baštine koji se postižu

upotrebom različitih štampanih izdanja – edicija. To su prigodne publikacije različitih

namena, od monografija i monografskih katalaga sa stručnim detaljima o baštinskim

sadržajima, preko manje obimnih kataloga i popularno pisanih štampanih vodiča, do

manjih, informativnih publikacija kao što su brošure, prospekti, flajeri i sl. Sa pojavom

novih tehnologije informacije koje tumače prezentovane baštinske sadržaje su počele da se

pojavlju i na audi i video kasetama, CD i DVD diskovima, na Internet sajtovima, kao i u vidu

različitih različitih digitalnih aplikacija.

Ovaj vid interpretacije je karterističan po tome što, sa jedne strane njegova samostalna

primena ne mora da zahteva prisustvo na lokaciji, za razliku od druga dva vida, a sa druge

strane može da bude dopuna interpretaciji koja se obavlja na samoj baštinskoj lokaciji.

2.1.2. VODIČKA INTERPRETACIJA

Vodička interpretacija (usmena interpretacija, vođenje) predstavlja osnovni vid

turističke interpretacije baštine. Obavlja je direktno interpretator, odnosno vodič. Prilikom

vodičke interpretacije bitna je primena metode personalizacije, koja podrazumeva davanje

informacija posetiocima u skladu sa njihovim interesovanjem.

Uz različite mogućnosti međudiferenciranja vođenje može da se klasifikuje u dve

osnovne grupe:

- opšta interpretacija, i

- specijalizovana interpretacija

Opšta interpretacija je namenjena širokom sloju publike i njom se daje opšti,

razumljiv ali i zanimljiv, prikaz baštinskog sadržaja. Specijalizovana interpretacija je

namenjena posetiocima sa posebnim interesovanjima, bez obzira da li su to učenici i

studenti koji baštiniski subjekt posećuju radi obrade određene nastavne jedinice, turisti sa

većim interesovanjem i predznanjem ili stručni i naučni radnici sa ekspertskim

interesovanjem za konkretnu tematiku. U kompleksnim baštinskim subjektima sa širokim

spektrom tema (kompleksni muzeji sa različitim tematskim sadržajima, delovi starih

gradskih jezgara, ili arheološki lokaliteti sa sadržajima koji su sukcesivno nastajali u

različitim periodima i sl.), specijalizovana interpretacija u praksi može da se svede i na

vođenje kroz samo jedan deo izložbe, odnosno segment baštinskog subjekta koji

169

prezentira temu interesovanja, a bez obilaska drugih delova prostora, ili sa obilaskom i

kroz druge sadržaje, gde vođenje može biti opšteg tipa.

Budući da od vođenja ne zavisi samo razumevanje izložbe, već i celokupan utisak

koji će posetilac da stekne ne samo o baštini i instituciji koja njome upravlja, već i o širem

okruženju (u prošlosti i sadašnjosti), opravdan je stav Olge Hadžić, koja smatra da

baštinske institucije imaju šansu da privuku posetioce, ali i da ih odbiju, ukoliko

inretpretacija kulturnog dobra, kao i celokupan odnos prema posetiocima nisu adekvatni

(Hadžić O., 2005). Zato poslom interpretacije treba da se bave posebno obučeni zaposleni,

čije je to osnovno zaduženje. To su vodiči, odnosno interpretatori. Njihov zadatak je

realizacija svih opštih vođenja, kao i specijalnih vođenja grupa koje ne zahtevaju stručne i

naučne informacije višeg stepena koje može da im pruži specijalizovani stručnjak. Stoga je

neophodno da stepen znanja vodiča bude veoma visok, usmeren ka potpunom poznavanju

sadržaja i konteksta baštine. Pored toga cilj interpretacije je da poveća zainteresovanost

posetilaca. Zato ne sme da se zasniva na faktualnom (iznošenje fakata) već

interpretativnom stilu, koji karakteriše priča sa dubljom porukom. Pored odgovarajuće

permanentne edukacije vodiča vezane za konkretnu stručnu tematiku, neophodno je i

uvežbavanje retorskih i drugih komunikacijskih veština, metoda animacije, kao i

poznavanje psihologije slušalaca i metoda za njihovu motivaciju.

U savremenom društvu permanentnoj edukaciji za veštine interpretacije se

poklanja sve više pažnje. Pored kurseva sve je više i različitih štampanih uputstava.

Najosnovnije opšte savete daje Dž. Kimel (www.heritageinterp.com):

Šta treba raditi Šta ne treba raditi

- biti pun entuzijazma,

- koristiti spontani humor i

- davati nove ideje i znanja na jedan

razumljiv način

- držati govore u stilu klasičnog

predavanja

- koristiti nerazumljive termine i

informacije i

- govoriti suviše dugo

Pored ovih bazičnih saveta, za interpretatore su bitna i sledeća uputstva: - Pri interpretaciji vodite računa da nije uvek pravo pitanje: koliko vremena je potrebno za priču, već koliko vremena publika može da izdvoji. Bitan faktor u radu sa publikom je njihovo raspoloživo vreme. Ima onih kojima je, bar u tom danu, svo vreme ovoga sveta na raspolaganju, ali vodite računa i da su učenici iz vašeg grada možda izašli sa jednog časa i da moraju da se vrate na sledeći, da eksurzija ima zakazan ručak, kao i strogo određen itinerer... Bez obzira koliko mi bili raspoloženi za priču i smatrali da je ona značajna, moramo voditi računa da ta priča ne sme da bude predavanje, već zanimljivo informisanje u funkciji sadržaja postavke – njena usmena prezentacija, odnosno interpretacija, koju realizujemo vodeći posetice kroz postavku, sa ciljem: da ih informišemo, da im pomognemo da bolje razumeju sadržaj postavke, ali i da ih da zadivimo i zabavimo. Zato morate voditi računa da interpretacija nije predavanje. Vi niste profesor koji drži čas ex catedra. - Pre svega, publici se uvek obrađajte sa poštovanjem, ali i autoritetom. Ne možete zahtevati njihovu pažnju, već morate da je zaslužite. Prilikom vođenja posetilaca uvek se prvo upitajte zašto uopšte držite prezentaciju i zato na prvom mestu morate da na umu imate sledeće: ko su vaši trenutni posetioci, šta već zna o ovoj temi, zašto su došli i šta ih

170

interesuje i koliko imaju vremena. Shodno ovim saznanjima morate da koncipirate vaše izlaganje. - Prvi nastup ima višestruki značaj. Na osnovu vašeg stava, izgleda i uvoda publika stiče bitan utisak ne samo o Vama već i o baštini, baštinskoj instituciji koju predstavljate, ali i gradu u kom se nalazi. Prvo se predstavite, zahvalite što su izdvojili vreme, a zatim posetioce uvedite u tematiku, sa nekoliko rečenica o baštinskoj instituciji i baštinskom sadržaju, čime posetiocima pomažete da se pripreme a vama da uspostavite prvi kontakt sa publikom. - Unapred im objasnite i „kućni red“: ako je manja grupa, da mogu da Vas prekidaju i postavljaju pitanja, ako je veća grupa, da pri prelasku iz jedne u drugu salu mogu da postave pitanje, ako je dogovoreno da nema vremena, da će te ih vi provesti kroz sale, da na kraju mogu da postave pitanjea i potom da samostalno razgledaju (mogućnost samostalnog razgledanja je bitno kao kraj za svaku vrstu posete). - Vi posetioce uvek vodite kroz istu postavku, ali jedna je priča za predškolske grupe, druga za učenike osnovne škole koji su došli sa predavačem jer upravo obrađuju određenu nastavnu jedinicu, treća za one koji su došli na ekskurziju, četvrta za nastavnike koji su došli na sindikalni izlet, peta za članove planinarskog društva, šesta za grupu studenata, a potpuno neka druga za stručnjake i naučnike koji su eksperti za temu baštine koju predstavljate ... - Na prvom mestu morate voditi računa da sadržaj celokupne postavke niko ne sme da poznaje bolje od Vas. Vi ste u prostoriji najveći autoritet za konkretnu temu, verovatno ne za njenu razradu, njene podteme, ali za ukupan kontekst morate biti vrhunski ekspert. Pojedini kustosi (a ponekad i neko od posetilaca) mogu znati više o pojedinim elementima, ali celinu postavke, kontekst celine priče koja se kroz nju prezentira ne bi smeo niko da bolje poznaje, niti da je bolje ispriča. Zato sadržaj postavke morate do tančina da poznajete. Da bi ste to postigli dobro proučiti štampani vodič, potom, uz pomoć kustosa, i sadržaje svih sala. Znanje stalno obnavljajte i proširujte, stavljajući se u poziciju posetioca. Upitajte se šta bi njih najviše zanimalo. Zapisujte sva pitanja posetilaca (ako na njih ne znate odgovor, naći elegantan način da se izvučete, ali da za sledeći put budete spremni). - Znajte da su mnogi došli u muzej ne svojom voljom već ih je neko sa autoritetom poslao, doveo, primorao... i vaš zadatak je da mogući negativan efekat anulirate, kako bi posetilac i pored „prinudnog“ dolaska iz muzeja izašao sa što pozitivnijim utiskom. U ostalom, vodite računa i o tome da ne mali broj posetilaca u muzej dolaze sa prethodnim mišljenjem da je to suvoparno, dosadno, neinteresantno mesto. Ako je vaš muzej drugačiji, dokažite to i vašim stavom, ponašanjem, ukupnim odnosom, I naravno interpretacijom. A sa druge strane, ako se vaš muzej kojim slučajem uklapa u negativne stereotipe, vaš odnos prema posetiocima može da anulira te negativnosti i ostavi na posetioce pozitivnu sliku, pa i da promeni njihove opšte stavove. - Pomozite posetiocima da se snađu kada zapazite da imaju problema. Smešite se. Vi mislite da ukoliko imate značajnu kolekciju, utoliko će više posetilaca doći da je vide. Treba shvatiti da će ljudi biti zainteresovani da ponovo posete muzej ako su imali prijatan doživljaj sa ljudima koji rade u njemu, a ne samo veliki doživljaj umetnosti. - Za vas je grupna poseta samo mali deo jednog običnog dana. Za posetioce, susret sa vama je možda nešto najvažnije na čitavoj turi. Ako su daleko od kuće, vi ste možda jedan od retkih lokalnih stanovnika sa kojim su proveli toliko vremena zajedno. Oni su fascinirani vašom ličnošću. Oni misle da vi radite sjajan posao. Onako kako se vi odnosite prema njima, u velikoj meri će određivati kako će se sećati vašeg mesta. Omogućite im da imaju dobru uspomenu. - U Disney Word-u možete postaviti pitanje o radu ovog zabavnog parka svakom zaposlenom - od čistača, vozača autobusa do svih ostalih i oni će ili znati odgovor ili vas

171

uputiti na mesto gde taj odgovor možete naći. - Posetilac ne želi da čuje suvoparne školske priče, već interesantne podatke. Interpretacija je umetnost koja čini istoriju realnom. - Interpretacija nije isto što i obasipanje informacijama, već je relativizacija bazirana na informacijama. Interpretacija se mora odnositi na nešto unutar ličnosti ili iskustva pojedinca. - Ljudi vam neće verovati ako ne znaju šta govorite, neće znati šta govorite ako vas ne slušaju i neće vas slušati ako niste interesantni.

(različiti izvori; preuzeto iz Krivošejev V., 2009)

Već smo naglasili da viši stepen interpretacije predstavlja animacija, kao svojevrsno

oživljavanje baštine kojim se upotpunjuje doživljaj posetilaca (lat: animatio: oživljavanje,

davanje duše, udahnjivanje života). Animacija je svojstvena i interpretaciji uz upotrebi

različitih pomoćnih sredstava, ali i vodičkoj interpretaciji. Pored zanimljive, nadahnjujuće

retorike dodatni efekti animacije u tumačenju baštine i njenih konteksta pri vodičkoj

interpretaciji se postižu i primenom različitih scenskih metoda, od upotrebe kostima,

preko dramskih monologa i dijaloga, do rekonstrukcije scena.

Razvoj tehnologije do koga je došlo tokom proteklih decenija doveo je do pojave

svojevrsne zamene za vodičku interpretaciju koju predstavljaju elektronski, digitalni

personalni vodiči. U početku su to bili fiksni, a danas sve više mobilni tehnički uređaju sa

instaliranim audio ili audio/video programima uz pomoć kojih posetioci mogu da se

samostalno upuste u razgledanje baštinskih subjekata, bilo da samo prate instalirane

informacije, bilo da, što je slučaj sa uređajima nove generacije, imaju mogućnost slobodnog

pretraživanja.

Služba za rad sa publikom

Uspešnost rada svake savremene baštinske institucije meri se opštim utiskom koji sa

sobom ponese posetilac, a dokaz kvaliteta i uspeha je velika, redovna i ponovljena poseta,

kao i preporuka. A tome doprinosi i kvalitet interpretacije, ponekad i više nego kvalitet

sadržaja. Posao interpretacije zahteva postojanje posebnih radnih mesta unutar

organizacione šeme baštinske institucije, a njihovo mesto, kao što smo već videli kada je

bilo reči o organizacionoj strukturi institucija baštine je unutar zasebnog sektor za

komunikaciju (sektor za rad sa publikom). Ovakve službe postaju sve razvijenije i pred njih

se postavljaju sve veći zahtevi. Uobičajeni poslovi vođenja posetilaca, odnosno tumačenja

izložbi, svakodnevno se bogate novim aktivnostima. Pored vodičkog, u okviru ovog sektora

se realizuju i drugi poslovi, kao što su edukacaja, organizacija događaja, odnosi sa

javnošću, marketing... Ovakva organizacija službe za rad sa publikom upućuje i na dodatne

aktivnosti koje se odnose i na evidentiranje posetilaca ali i na ispitivanje potreba i publike i

nepublike, proučavanje njihovih želja, planiranje programa na osnovu rezultata tih

istraživanja i ponovnu evaluaciju. Zaposleni u ovim službama sve češće preuzimaju na sebe

i poslove organizacije veoma različitih programa (menadžment događaja – event

management), kao i niz raznovrsnih marketinških promotivnih aktivnosti. Takva

razruđenost delovanja može da zahteva i dodatnu, unutrašnju, segmentaciju službe za rad

sa publikom, a nameće i upotrebu još jednog naziva za nju: služba za operativne poslove.

Zasebne, razvijne službe za rad sa publikom, odnosno za operativne poslove, sa

proširenim aktivnostima koje nisu čisto vodičke, postojale su u muzejima i nacionalnim

172

parkovima u SAD tokom tridesetih godina proteklog veka. U Evropi, bar kada je reč o

zasebnim organizacionim celinama, one se javljaju tek sa opštim promenama koje iz

poslednjih decenija prošloga veka, sa pojavom novog turizma, kao i nove muzeologije, od

kada se sve veća pažnja poklanja ne samo samoj baštini već i posetiocima, njihovom

doživljaju i zadovoljstvu. Tako čak i jedan Luvr zasebnu službu za rad sa publikom i njeno

istraživanje osniva tek posle detaljnih rekonstrukcija 1993, da bi potom sličnim putem

krenuli i brojni muzeji u drugim državama i gradovima. Ove službe se uglavnom sreću kao

sektori unutar baštinskih institucija i poslove obavljaju samo u sklopu njih. Međutim

postoje primeri i da su izdvojene u nezavisne poslovne subjekte. Takvi nezavisni subjekti

su zaduženi za koordiniran rad u više bliskih, povezanih ili nepovezanih baštinskih

institucija. Oni takođe mogu da budu zaduženi i za poslove turističkog vođenja u gradu i

njegovoj okolini, delujuću u okvirima povezanog menadžmenta destinacije. Takav je slučaj

sa zasebnom Gradskom muzejskom službom u Nantu, koja je zadužena za rad sa publikom

u svim gradskim muzejima i galerijama (David D., 2005). Međutim, bitno je da se naglasi da

u Nantu muzeji i galerije nisu nezavisni pravni subjekti, već zavisni organi uprave, a takav

status ima i navedena služba.

Kako smo već videli, kompleksnost prakse konkretnih institucija ne retko dovodi do toga da se iz službe za rad sa publikom izdvajaju kao nezavisne službe koje na sebe preuzimaju neke od navedenih aktivnosti. Jedna od njih je i aktivnost analize posetilaca, koja može biti kvalitativna i kvantitativna. Kvalitativna analiza podrazumeva prethodno detaljno anketiranje koje ukazuje na doživljaj, zadovoljstvo, želje i potrebe, i njihovo zadovoljenje. Kvantitativna analiza pruža širok spektar informacija vezanih za brojnost posetilaca. Radi kvantitativne analize Poslovni fakultet Valjevo Univerzitata Singidunum je u saradnji sa Narodnim muzejom Valjevo razvio posebnu kompjutersku aplikaciju kojom zaposleni u službi za rad sa publikom, u realnom vremenu, neposredno po ulasku posetioca u postavku, evidentiraju informacije o poseti, do kojih su došli kroz neformalni razgovor dobrodošlice. Na osnovu toga beleži se da li su posetioci došli sami, porodično ili organizovano (u tom slučaju se beleže i organizacije posredstvom kojih dolaze), šta sve od muzejskih objekata posećuju, koliko ih ima, odakle su (grad, okrug, država), kog su uzrasta i sl. Aplikacija omogućuje i višestruku ukrštenu pretragu po svim navedenim kriterijumima.

2.1.3. INTERPRETACIJA POMOĆNIM SREDSTVIMA

Živa reč vodiča, ako je kvalitetno osmišljena i realizovana, predstavlja osnovno

interpretativno sredstvo koje ništa ne može da uspešno zameni. Međutim, ponekad način

usmene interpretacije nema potrebne kvalitete, nekada ne postoje stručnjaci te vrste,

nekada su zauzeti, a sve češće posetioci žele da baštinu i njene kontekste samostalno

upoznaju, bez posrednika i ograničenja koje plansko vođenje sa sobom nosi. Tada su im od

velikog značaja pomoćna interpretativna sredstva postavljena unutar samog prostora koji

se prezentuje, kao i u njegovoj okolini. Ne retko njihov značaj može i da prevaziće ulogu

zamene vodiča. Ona mogu da budu ključna za posetiočevo razumevanje izloženog

materijala i doživljaj. Pružaju dodatne informacije koje vodič – interpretator nije dao, ali i

upotpunjuju doživljaj, odnosno intelektualnu i emotivnu dostupnost baštine.

173

U ranijim periodima upotreba pomoćnih sredstava je bila veoma redukovana, jer se

na prvom mestu smatralo da sam baštinski subjekt ne sme ništa da opterećuje, i skreće

pažnju sa njega (što je donekle opravdano kada je reč o umetničkim delima). Zato su

baštinske institucije posećivali eksperti i ljubitelji, koji poseduju zadovoljavajući stepen

predznanja. Njima doživljaj pruža sam susret sa baštinom i dodatni informativni elementi

im više smetaju nego što koriste. Sa razvojem nove muzeologije, kao i novog turizma,

baštinu posećuju sve širi slojevi stanovništva (proces demokratizacije, odnosno

participativnosti), često bez velikih predznanja, ali sa izraženom željom da prodube i

znanje i ostvare doživljaj. Zato upotreba pomoćnih sredstava postaje sve češća, a ona sama

sve raznovrsnija. Ne retko se i celokupne postavke zasnivaju samo na njima, kao što je

slučaj sa različitim vizitorskim centrima, odnosno centrima za interpretaciju, ili naučnim

tematskim parkovima. Ovi subjekti ponekad ne sadrže originalne eksponate, ili su oni

prisutni u malom broju. Primeri za ovakav pristup interpretaciji su već pominjani objekti

pored pećina Lasko i Altamira sa svojim supstitutima, muzej neandertalskog čoveka u

Neandertalu i sličan muzej u Krapini, Muzej Kraljeva pored kamena i tumula iz Jelinga,

vizitorski centar pored Pont d Gara... U ovim objektima se upotrebom različitih pomoćnih

izložbenih sredstava dočarava originalni izgled baštine, a veća pažnja je usmerena i na

njene kontekste. U pomenutim muzejima neandertalskog čoveka, koji su nastali na osnovu

veoma malobrojnih nalaza osteološkog materijala, se na zanimljive i atraktivne načine

prezentuju konteksti razvoja ljudskog roda, a u vizitorskom centru pored akvadukta Pont

d Gar, uz pomoć najsavremenije tehnologije je prezentovana naracija o značaju vode u

starom Rimu i načinima gradnje akvadukta i sličnih sistema za vodosnabdevanje.

Pored već pominjanih vizitorskih centara (centara za interpretaciju), jedan od novijih primera njihove funkcije i načina prezentacije je i Vizitorski centar Stonhendža.

(www.stonehengefacts.org/stonehenge-visitor-centre) (www.english-heritage.org.uk/daysout/properties/stonehenge)

(www.dailymail.co.uk/news/article-1219801/Stonehenge-Eden-Project-style-visitor-centre-tourists-time-Olympics.html).

Tokom ranijih decenija pored ovog čuvenog engleskog praistorijskog spomenika prolazio je prometni lokalni put. Sa druge strane puta nalazio se prostrani parking, sa pratećom infrastrukturom. Sa njega se, kroz tunel koji je vodio ispod puta, prilazilo spomeniku i tu dobijao direktan uvid. Spomenik je bio „izložen“ a interpretacija se uglavnom svodila na vodičko izlaganje. Na samom kraju 2013. godine nedaleko od Stounhendža otvoren je vizitorski centar koji posetiocima pruža više nivoe interpretacije. Istovremeno sa radovima na njegovoj izgradnji stari parking sa pomoćnim objektima je zatravljen a novi sagrađen pored centra. Centar, sa velikim parkingom, suvenirnicom i pratećom infrastrukturom, je lociran na oko dva kilometra od samog spomenika. U njemu je, uz pomoć panoa sa tekstom, fotografijama i ilustracijama, ali i manjeg broja praistorijskih artefakata, i sa lokaliteta, ali i pozajmljenih iz drugih muzeja kako bi izložba dobila na originalnosti, prezentovana muzejska naracija o ovom značajnom spomeniku kulture, njegovom nastanku i istorijatu. Tokom 2014. godine, nedaleko od vizitorskog centra, biće dovršena i izgradnja grupe replika praistorijskih kuća koje treba da upotpune saznanja i doživljaj posetilaca o životu u vremenu kada je Stonhenž nastao. Po obilasku centra posetioci do samog spomenika mogu da dođu peške ili vozićem, idući novotrasiranom šljunkovitom stazom. Inače na sajtu Stonuhendža je naglašeno da šetnja traje desetak minuta, a da se u vozić može ući i na stanci koja se nalazi na polu puta između centra i spomenika. Cena ulaznice je, zavisno od kategorije posetilaca, od 9 do 15

174

funti, i podrazumeva dobijanje audi vodiča, kao i besplatan parking. Inače, celokupna investicija je koštala 27 miliona funti (32 miliona evra). Ovakav vid interpretacije, sa atraktivnim vizitorskim centrom je uobičajen i za prezentaciju prirodne baštine. Šta više, vizitorski centri su prvo i nastali u američkim nacionalnim parkovima, da bi potom počeli da se šire po svetu i da se koriste za interpretaciju različitih vidova baštine. Pored mnogih drugih primera na sličnost interpretativnih metoda i tehnika bez obzira koji vid baštine je u pitanju, ukazuje i primer irskog klifa Mor. Pristupnu tačka predstavlja prostrani parking, a kada se od njega pođe ka klifu prolazi se pored vizitorskog centra sa reprezentativnom izložbenom postavkom, kafeom i gift-šopovima, koji su „ukopani“ u brdo tako da se uklapaju sa okolnim terenom (www.cliffsofmoher.ie).

Zbog sve veće brojnosti i raznovrsnosti, uslovljene razvojem tehnike, veoma je

teško klasifikovati pomoćna izlagačka sredstva. Ipak, ona generalno mogu da se podele na

tekstove i ostali dvodimenzionalni i trodimenzionalni pomoćni materijal.

Tekstovi

Tekstovi se uglavnom sreću u tri osnovna vida. Prvi su takozvane predmetne

legende. To su kratke informacije pored objekta koje ga određuju po najosnovnijim

karakteritikama (ime, vrsta, autor i sl.). Druga vrsta tekstova su opisni tekstovi. Dok

legenda ukazuje na sam predmet opisni tekstovi ukazuju na njegove kontekste, ili pak na

kontekste pojedinih celina (npr. sadržaj celokupnog lokaliteta, ili sadržaj jednog njegovog

dela, ili jedne sale). Po pravilu oni bi trebali da se sastoje od tri informativna nivoa:

naslova, kratkog natpisa i informativnog teksta. Naslov ima za cilj da posetioca ukratko

uputi u tematiku prezentovanog sadržaja. Bitno je da bude kratak, ali dovoljno

informativan, kao i čitljiv sa veće daljine. Kratak natpis je značajan, ali često zanemaren

deo teksta. On predstavlja svojevrstan rezime napisan sa namerom da posetioce upozna sa

tematikom i da ih zainteresuje za dalje čitanje, kao i razgledanje, a ako su nezainteresovani

za dalje čitanje, da im bar pruži osnovne informacije. Informativni nivo pruža dodatni,

proširen ali jasan, jezgrovit i zanimljiv opis tematike.

Pored opisnih tekstova sve češće se upotrebljavaju i tekstovi tipa „saznaj više“. Oni

mogu biti i duži, sa više detalja, i namenjeni su veoma motivisanoj publici i stručnjacima.

Obično se izrađuju u vidu plastificiranih listova i fascikli i postavljaju na mesta gde

posetioci mogu da predahnu i da se odmore (Gob A., i Druge N., 2009).

Ostali pomoćni materijal

Tekstovi koji su i funkciji posredne interpretacije mogu da budu postavljeni

samostalno, ili dizajnerski uklopljeni sa drugim pomoćnim sredstvima. U njih, između

ostaloga, spadaju panoi, panorame, diorame, kao i različiti vidovi rekonstrukcija.

Panoi su dvodimenzionalni objekti na kojima se uglavnom kombinuju likovni

(grafički foto i sl.) i tekstualni elementi. Panorame su takođe dvodimenzionalni objekti ali

velikih površina, sa likovnim predstavama sa celovitim prikazima obrađivane tematike.

One pružaju potpuniji uvid i doživljaj. Kombinacijom panorame kao pozadine i

trodimenzionalnih objekata u prvom planu, umanjenih ili u prirodnoj veličini (originalni

eksponati, preparirane životinje, makete, sklupture, figure...), nastaju diorame. To su

175

trodimenzionalne rekonstrukcije određenog okruženja ili događaja uz pomoć kojih

interpretacija dobija dodatni kavalitet animacije.

Jedna od najpoznatijih panorama na svetu je panorama Boridinske bitke. Borodinska bitka, bitka na polju Borodino, odnosno Bitka za Moskvu, se odigrala 1812. godine i dovela je do definitivnog kraha Napoleonove invazije na Rusiju. U čast stogodišnjice velike pobede u Rusiji je 1912. godine izrađena veliko slika, dimenzija 15 x 115 metara, na kojoj je do detalja prikazan odsudni trenutak bitke. Platno je prvo bilo izloženo u kružnom paviljonu u centru Moskve, ali je kasnije, posle Oktobarske revolucije, sklonjeno. Povodom 150 godina od bitke, 1962, u okviru poslova obnove velikog memorijalnog kompleksa izgrađen je i paviljon u kome je platno ponovo izloženo. Pri tome je korišćeno posebno osvetljenje koje stvara utisak kao da se likovi kreću, a sve to je praćeno zvučnim efektima koji oponašaju elemente borbe, kao i delovima uvertire Čajkovskog „1812. godina”. Prvobitno je bilo zamišljeno da ovaj paviljon bude muzej samo jednog eksponata - platna sa panoramom. Zato je i nazvan Muzej panorame Borodinske bitke, ali vremenom se njegova koncepcija menjala. Između kružne rampe za posmatranje, koja se nalazi u sredini objekta, i platna postavljeni su trodimenzionalni eksponati, kulisi i makete u prirodnoj veličini, koji se vizuelno stapaju sa dvodimenzionalnim platnom panorame, i tako celoj konstrukciji faktički daju odlike diarame. Pored toga, prikupljena je i u prizemnim salama izložena i velika zbirka oružja, uniformi, slika i grafika iz vremena Rusko-francuskog rata, tako da je paviljon dobio i dodatne muzejske odlike.

http://encyclopedia.mil.ru/encyclopedia/museums/borodino.htm www.1812panorama.ru

Još jedan od načina animacione prezentacije predstavljaju i različiti vidovi

rekonstrukcija kao što su sobe epoha gde se određeni ambijent rekonstruiše uz pomoć

originalnog materijala. Tu spadaju i srodne rekonstrukcije ambijenta, ali i događaja, kod

kojih je naracija dodatno oživljena postavljanjem lutki pored konkretnih eksponata, koje

ukazuju na njihovu upotrebu, ili tok konkretnog događaj. Pored toga postoje i

rekonstruisani dekori, koji su srodni prethodnim pomoćnim izlagačkim sredstvima, s tim

što se rekonstrukcija ne postiže originalnim eksponatima, već kopijama, replikama.

Prilikom izrada pomoćnih izlagačkih sredstava, pored lutaka (koje povremeno

mogu da zamene i glumci i statisti, što predstavlja jedan od viših vidova animacije) često se

koriste i makete i drugi srodni elementi, a u poslednje vreme sve više su u upotrebi i

najraznovrsniji vidovi moderne tehnike za interpretaciju zvuka i slike, kao i scenografske

dramatizacije koje se postižu rasvetom. (Gob A., i Druge N., 2009).

Pisaći sto, radio aparat, vitrina sa knjigama i dokumentima, samo su neki od elemenata koji sačinjavaju celinu muzejske ambijentalne rekonstrukcije radne sobe Jana Masarika u nedašnjem praškom feudalnom dvorcu koji bezmalo ceo vek ima funkciju zgrade Ministarstva spoljnih poslova Češke. Ova rekonstrukcija je obogaćena brojnim sadržajima koji publici pružaju doživljaj ponovljenog vremena i dodatne autentičnosti. Onovremena muzika koja se čuje iz radija (tačnije zvučnika skrivenog iza radija), otškrinuta fioka, beleške i geografski atlas na stolu sa lupom pored i otvorena kutija sa kolekcijom starog oružja na pomoćnom stočiću stvaraju utisak kao da je ličnost kojoj je posvećena memorijalna postavka tu negde, da je izašla na jedan trenutak i da ćemo je svaki čas ugledati na vratima. Predmeti, odnosno grupe predmeta, koje izlažemo u nameri da rekonstrušemo neki ambijent savremenom posetiocu pružaju dodatni utisak ako ga vrate u prošlost i omoguće mu da bar na trenutak doživi to vreme. Raširene novine na fotelji, otvoreni filatelistički album na natkasni, razbacane karte na stolu, nemarno prebačeni frak preko stolice i leptir

176

mašna pored ogledala mogu dovesti do osećanja realnijeg doživljaja prošlog trenutka. Pored rekonstrukcije ambijenta, stvara se i virtuelna rekonstrukciju događaja koju posetilac sam u sebu budi, a ona može biti obogaćena i drugim sredstvima. Čuvena panorama Borodinske bitke je samo jedna od neprolaznih tehnika dočaravanja koja u modernim vremenima i sa upotrebom savremene opreme biva, sa više ili manje uspeha, kopirana i korišćena za prezentacije različitih tema, poput one u mađarskom skansenu kod Segedina, ali i dve rekonstrukcije jednog radnog dana u danskom mestu Ribe, jedne koja pokazuje život u selu zamišljene 1012 godine, a druga urbanu živost grada pola milenijuma kasnije. U postizanju dodatnog doživljaja događaja, bez obzira da li je reč o čuvenoj bici ili običnom radnom danu, veliku ulogu imaju različita pomoćna ekspoziciona sredstva među koja spadaju i lutke. Njihova upotreba u prikazivanju odeće ili nakita zahteva da one budu što neupadljivije, da ne skreću pažnju sa onoga šta se na njima prikazuje, kao što su nekada, pre pojave supermodela, manekenke bile samo vešalice za kreacije svetskih majstora. Ali lutke u funkciji rekonstrukcije ambijenta i događaja, trebaju da budu takve da svojim prisustvom dodatno ožive celu instalaciju. Lik seljanke koja hrani (preparirane) kokoške u muzeju u Ribeu (Danaska) blagom karikaturalnošću naglašava njenu bezbrižnost, dok se na licu zidara, koji u sali pored učestvuje u izgradnji jedne zgrade, ocrtava teret cigli koje nosi u korpi na leđima dok se merdevinama penje ka svom kolegi koji ljutitim pokretom ruke u kojoj drži mistriju tera dosadnog (prepariranog) goluba. Lutke, osmišljene i upotrebljene sa ovakvim ciljevima, stvaraju još upečatljiviji doživljaj u najvećem danskom skansenu, u Odenseu, rodnom gradu Andersena. Posetioci ulaze u jednu od više desetina tipičnih danskih seoskih kuća iz različitih perioda. U njoj je sve na svome mestu, onako kako je moglo biti pre sto ili više godina. Nameštaj, pokućstvo, alat, odeća ..., u svakoj od kuća je sve postavljeno sa ciljem da što vernije dočara zamišljeni ambijent. Ali to nije sve. U takvim ambijentima se nekada odigravao i realan život, sa različitim događajima koje nosi svakodnevica. Pa kada je ambijent već tu zašto publici ne ponudi doživljaj tadašnje svakodnevice, realne, ma kakva bila. Već u predsoblju jedne kuće posetioce dočekuje “čovek”, tužnog izraza lica, pružajući ruku u znak pozdrava. Iza njega, u stolici za ljuljanje, sedi uplakana “žena”. Razlog tuge shvatamo tek posle ulaska u trpezariju, gde se na stolu nalazi sanduk, dok u kujnici pored domaćica razvlači testo, da posluži goste koji dolaze da izjave saučešće. Za to vreme u prostoriji iza, koja predstavlja malu zanatsku radionicu spojenu sa stambenim prostorom, lutka koja glumi još jednog od ukućana “pravi“ klompe. Život teče dalje. A u susednoj kući, drugog klasnog sloja, i iz drugog vremena, rođenje... Rekonstrukcije ambijenta obogaćene rekonstrukcijama događaja, kako onih velikih, istorijski čuvenih, nesvakidašnjih, tako i onih uobičajenih, ali u nekim drugim vremenima i prostorima, i zato posetiocima zanimljivim, predstavljaju samo jedan, ali veoma važan, metod koji, stvarajući događaj, budi emocije. One se u cilju pojačanog doživljaja posetioca mogu dodatno akcentirati upotrebom tehničkih sredstava sa svrhom stvaranja snažnijeg doživljaja, omogućujići da se prezentirana tematika bolje spozna. Savremena tehnička dostignuća se sve više koriste i kao svojevrsna dopuna ambijentalnih i događajnih rekonstrukcija koja pomaže da se na posetioce ostavi što jači utisak i stvori potpuniji doživljaj, poput primera iz briselskog Kraljevskog muzeja instrumenata, gde čujemo zvuke instrumenta ispred kog stojimo, ili zvučne podloge panorama u borodinskom, kao i u segedinskom muzeju, ali i primera iz novootvorene postavke valjevskog muzeja. Iz prijemne sale posetilac u postavku ulazi kroz zamagljena staklena vrata, koja se otvaraju na senzor, i sa prvim korakom nalazi se u zatamljenom ambijentu pećine, dok se sa drugim korakom aktivira rasveta u vitrinama postavljenim u pećinskim zidovima. U ambijentalnoj rekonstrukciji stare, kaldrmom popločane, čaršije

177

scenografiju kovačke radionice dopunjuje elektronska kovačka vatra i zvuci zanatske buke, pomešani sa udaljenom vrevom sa ulice, a iz lokala prve varoške apoteke se čuje zvuk violine gospodina Priklemajera koji muzikom prekraćuje vreme čekajući retke mušterije. Nedaleko odatle, u ambijentu građanskog salona iz tridesetih godina prošloga veka “domaćica” stoji pored gramofona slušajući džez, koji u to vreme u Valjevu svira The Havaii bend, čija se fotografija nalazi na obližnjem panou, kao dokaz da cela predstava nije pretencioѕnost autora postavke, već da se u Valjevu između dva rata džez nije samo slušao, nego i svirao. Upotreba zvučnih i svetlosnih efekata, kombinovanih senzorskim upravljanjem, pojačava događaj dodatnim efektom iznenađenja, a kompjuteri, televizori, DVD plejeri... emituju dopunske informacije na način prihvatljiv i zanimljiv savremenim posetiocima a realno ostvariv i u ekonomskim uslovima uobičajenim za muzeje u Srbiji, iz maksimalnu kreativnost i inovativnost, ne retko obogaćenu i smislom za kvalitetne improvizacije. Tako, na primer, kombinacijom najobičnijeg reflektora sa ugrađenim senzorom, MP3 plejera i kompjuterskih zvučnika, mogu se postići iznenađujući efekti.


2.1.4. DOGAĐAJI, MANIFESTACIJE I USLUŽNI SERVISI

Pored prezentacije baštine i različitih vidova njene interpretacije i interpretacije

njenih konteksta, u aktivnom radu sa posetiocima u baštinskim institucijama sve veću

ulogu ima i organizacija raznovrsnih prateći događaji povezanih, a često i nepovezanih sa

prirodom baštine, kao i niz različitih dodatnih usluga. Ovi, načelno ne standardni elementi

rada baštinskih institucija imaju različite, ali povezane funkcije. Neke od njih su usmerene

ka pružanju u savremeno doba očekivanih i neophodnoh usluga posetiocima, druge ka

njihovom potpunijem dožiljaju, treće ka privlačenju većeg broja posetilaca koji pripadaju

različitim ciljnim grupama, četvrte ka dodatnom brendiranju i promociji, a sve zajedno i ka

cilju omogućavanja baštinskim institucijama da efikasnije i efektivnije obavljaju svoje

društveno – korisne zadatke. Sa druge strane ove aktivnosti mogu da imaju i ulogu

instrumenta koji baštinskim institucijama omogućava da ostvare dodatni sopstveni prihod

i na taj način, dofinansiranjem svoje osnove delatnosti, doprinesu i opštoj, ali i ekonomskoj

održivosti, kao i ka cilju doprinosa različitim benefitima za šire okruženje i zajednicu, od

snaženja ponosa, jačanja imidža, učvršćivanja identiteta do direktne ekonomske dobiti.

Organizacija manifestacija i događaja

U okvirima svojih nadležnosti institucije koje rukovode baštinskim subjektima

pored uobičajenih poslova interpretacije baštine, kao stalnog sadržaja sve češće organizuju

različite događaj kraćeg trajanja. Neki od njih, poput privremenih tematskih izložbi,

predavanja, radionica, i drugih kulturnih i edukativnih programa su i ranije bili uobičajen

segment pri realizaciji funkcije komunikacija, i zato oni predstavljaju redovne, uobičajene

događaje. Pored njih sve su više zastupljene i druge aktivnosti za koje mogu da se upotrebe

postojeći resursi, a koje se imenuju kao specijalni događaji (special events). Različiti

koncerti, filmske večeri, ali i muzički i filmski festivali, festivali tradicionalnih, narodnih

178

umeća i druge tematske ili polivalentne manifestacije postaju česta ponuda baštinskog

okruženja. Pored ovakvih, uglavnom javnih programa, prostor, kao i oprema kojima

baštinske institucije raspolažu se često koristi i za organizaciju različitih zatvorenih i

privatnih skupova, od seminara i simpozijuma, do venčanja.

Plato pored piramida u Gizi mesto je gde se često organizuju različiti koncerti, među kojima i spektakli poput čuvenog Milenijumskog koncerta Žan Mišel Žara (doček 2000.), sa svetlosnim performansima. Piramide Maja u Čičenici su bile scena za velike koncerte Eltona Džona i Plasida Dominga. I Exit se organizuje u okruženju Petrovaradinske tvrđave.. U okviru kompleksa koji okružuje rimski akvadukt Pont d Gar nalazi se više različitih celina povezanih stazama, sa vidikovcima. Tu je vizitorski centar sa atraktivnom multimedijalnom postavkom, bioskopskom salom, galerijskim prostorom za tematske izložbe, posebnim istraživačkim centrom sa bibliotekom, kao i sa dečjim kutkom, dobro snabdevenom suvenirnicom i kafeom sa terasom. U blizini se nalazi i memorijalni mediteranski park sa zasadima različitih biljnih kultura, ukrasnih i poljoprivrednih, kao i jedna pećina – okapina. Tu je i rečna plaža i dva prostrana parkinga. Postoji i izdvojeni prostor sa restoranom sa i terasom okrenutom ka reci i akvaduktu, kao i svojevrsni kongresni centar sa više sala različitih veličina, i još jedna suvenirnica. U ovakovom okruženju se od kraja zime, do kasne jeseni organizuju različiti događaji. Između ostaloga tu se održavaju koncerti kojima ponekad prisustvuje i 25.000 ljudi. Organizuju se i večernji svetlosni performansi sa vatrometom, manisfestacije poput Noći slepih miševa, prestižne umetničke izložbe, kao i prolećni porodični festival letnjih rečnih partija, sportska takmičenja, nastupi cirkuskih akrobata... Pored ovakvih javnih programa u okviru kompleksa Pont d Gara se organizuju i korporativna, ali i privatna dešavanja: kongresi, seminari, tim bilding rekreacija, ali i svadbe, partiji... Tek kada se prezentuju svi sadržaji i programi ovoga kompleksa postaje jasnije kako je on, posle menadžerske rekonstrukcije, uspeo da se oporavi i da od slabo posećene i potpuno budžetski finasirane institucije postane subjekt koji je samo tokom 2011. godine privukao 1,4 milona posetilaca, ostvario prihod od skoro 7 miliona evra, doprineo finasijskom prilivu u okruženje, kao i više ili manje trajnom radnom angažovanju za 1.600 ljudi. A sve to uprkos činjenici da u njegovoj neposrednoj okolini ne postoji ni jedan hotel. Predstavnici lokalnih vlasti u tome vide problem za dodatno jačanje održivog turizma i većeg zadovoljstva zajednice, kriveći stara rešenja planiranja zaštićenih zona, i aktivno lobiraju za izmenu postojećih planova.

(www.pontdugard.fr) www.discover-uzes.com/2012/07/the-pont-du-gard-14m-visitors-in-2011.html

Na opisani način specijalni događaji postaju sa jedne strane sredstva za

popularizaciju baštine i baštinskih institucija, sa druge strane oni su dodatna tehnika za

animaciju baštine, a sa treće strane instrumenti uz pomoć kojih baštinski subjekti i njihovo

neposredno, pa i šire okruženje ostvaruju dodatne ekonomske benefite. Međutim, da bi

mogle da uspešno pružaju svoje osnovne interpretatorske usluga, a potom i da organizuju

uobičajene i specijalne događaje baštinske institucije moraju da poseduju i dodatne

resurse za prateće namene.

Supports services – u službi posetilaca

Kao što je ukazano prilikom prezentacije prethodno iznete studije slučaja koja

opisuje sadržaje oko Pont d Gara, pored objekata koji su u direktnoj funkciji zaštite i

prezentacije baštine, pri baštinskim institucijama se sve češće sreću i različiti prostori za

179

obavljanje delatnosti iz bočnih linija usluga, koje, po osnovnoj organizacionoj šemi, pružaju

zaposleni u posebnim odeljenjima i službama sektora za komunikaciju. To su raznovrsni

supports servisi (servisi podrške) od većih ili manjih amfiteatara, sala za filmske projekcije

ili posebnih prostora za rad sa decom, preko informativne sale i/ili punktove, garderobe i

neophodnih toaletnih nus prostorija, do kafea, restorane, prodavnica suvenira, kongresnih

sala, paking prostora i sl.

Početkom ovog milenijuma na grčkom ostrvu Tasos počelo je uređenje i dogradnja sadržaja manastira Svetih Arhanđela nedaleko od Potosa. Prvi elementi koji su sagrađeni pre početka daljih, obimnih radova, bili su veliki parkina, ulazna kapija i prostrane toaletne prostorije. Veliki parking prostori, ne retko sa izdvojenim segmentima za putnička vozila i za autobuse, postali su nezaobilazni imperativ pri planiranju uređenja svakog baštinskog subjekta, na šta ukazuje i najnovije plansko uređenje pristupa manastiru Žiča. Motorizovani posetioci se parkiraju nekoliko stotina metara dalje od manastira, a sa parkinga, prolazeći pored suvenirnice, kafea i nus prostorija, kroz tunel koji vodi ispod magistralnog puta, prilaze manastirskom kompleksu. Na sličan način, sa prolaskom kroz tunel, uređen je i pristup glavnoj stanici Šarganske osmice. Početak obilaska mnogih prezentacija baštine (muzej – vizitorski centar u Krapini, Muzej vikinga u Ribeu u Danskoj, Kula Nenadovića u Valjevu...) počinje u prostoru za video projekcije gde se prikazuje filmski materijal koji posetioce uvodi u temu prezentacije. U prostoru Muzeja sela na otvorenom u Odesneu u Danskoj, ali i u kompleksu Tršića, kao i na mnogim drugim mestima, postoje otvoreni amfiteatri namenjeni za realizaciju raznovrsnih programa (različiti scenski programi, ali i predavanja) za posetioce. Muzejski kafei i prodavnice nisu nova pojava. Oni se sreću u muzejima još u 19. veku, od 1865.g. kada postoje u okvirima londonskog Viktoria and Albert Museum, a u planovima buskupa Štrosmajera iz 1868. godine, vezanih za osnivanje njegove zadužbine u Zagrebu, razmišljalo se i o postojanju “dvije ili bar jedne prodavaonice umjetnina.” “1973. Tate Gallery ima u ulaznom holu pult za razglednice, dva mala stalka za knjige i grafike, a osamdesetih je već reč o prodavaonici od oko 600 metara kvadratnih.” (Šola T., 2002) Neke od brojnih baštinskih institucija koje u svom sastavu imaju i posebne sadržaje namenje deci, i u kojima se na savremen i zabavan način, kroz igru, uz pomoć moderne tehnologije, mladi naraštaji upoznaju sa tematikom institucije i značajem baštine u celini su Arheološki muzej u Istambulu i vizitorski centar pored akvadukta Pont d Gar. Iako prostori za različite usluge, tačnije neki od njih, nemaju direktne veze sa

baštinom i sa osnovnim poslovanjem baštinskih institucija, oni su danas postali njihovi

nezaobilazni element. Primarna funkcija ovih prostora je da posetiocima na zanimljiv

način pruže dodatne informacije potrebne za razumevanje prezentovane baštine (sale za

video projekciju, dečja odeljenja i sl.), kao i da omoguće danas očekivanu udobnost i

povećaju kvalitet ukupnih usluga (ostali nabrojani elementi uslužnog servisa), i da tako

upotpunujući celinu ponude doprinesu zadovoljstvu posetilaca i obogate njihov doživljaj.

Istovremeno ovakvi prostori doprinose jačanju i ekonomske koriste po samu baštinsku

institucije i njeno okruženje. Zato ne začuđuju već navedene činjenice koje ukazuju da su

najveći muzeji umetnosti u SAD u poslednjih pet godina prošloga veka svoje izložbene

prostore povećali za 3%, a prostore namenjene za komercijalne namene za 30% (Šola T.,

2002).

Podestimo se da je već naglašeno da je u stretegiji razvoja jednog relativno malog muzeja, muzeja u Haltonu u Kanadi, predviđeno između ostaloga i formiranje posebnog prostora namenjenog za izdavanje za različite događaje, a da muzej u Kopru (Slovenija) svoje prostore izdaje po ceni od 300 do 600 evra.

180

2.2. PREVENTIVNA ZAŠTITA

Kako je do sada u više navrata naglašeno, razvoj turizma može da donese brojne

benefite, ali može da bude i uzrok posledica sa negativnim efektima i po baštinu, i po

okruženje, ali i po dalji razvoj turističke privrede. Neretko razvoj turizma dovodi do

degradacije predela / pejzaža, do negativnih posledica po lokalno stanovništvo ali i po

turiste, koji zato prestaju da dolaze na konkretnu destinaciju, što uzrokuje da prethodna

ulaganja postanu promašene investicije. Tako, umesto da turizam bude stalni zamajac

razvoja, njegov neumeren i neplaniran rast može da postane uzrok recesije i šteta koje su

višestruke i teško nadoknadive. Zato sve planirane aktivnosti moraju da budu u skladu sa

principima održivog razvoja. Da bi se dostigli ti principi potrebno je delovanje u tri pravca:

- ka ispunjavanju potreba turista,

- ka ispunjavanju potreba lokalnog stanovništva i

- ka permanentnoj zaštiti i unapređenju baštinskog dobra koje predstavlja

turističku atrakciju.

Sva tri pravca delovanja su vrlo bitna i ni jedan od njih ne sme da bude zanemaren,

ali određeni prioritet mora da ima treći. Razlog za to ogleda se u činjenici da su kulturna

dobra neobnovljivi ili relativno sporo obnovljivi resursi. Sa njihovom devastacijom i/ili

degradacijom ona više neće biti dostupna, čime preti opasnost da prestane svaka turistička

atraktivnost i da svi napori usmereni ka prva dva pravca postanu bespredmetni. U ostalom

i opšti postulat: sačuvati za naredne generacije, koji je zajednički i u odnosu prema baštini i

u odnosu prema održivom razvoju turizma nameće neophodnost posebnog poštovanja

imperativa zaštite baštine, odnosno njenog:

- čuvanja od oštećenja, i

- otklanjanja nastalih oštećenja.

Kako je već naglašeno, ukupan radni proces koji se bavi i čuvanjem od oštećenja i

otklanjanjem nastalih posledica naziva se konzervacija, a njegov element koji se bavi samo

segmentom čuvanja od oštećenja se naziva preventivna konzervacija.

2.2.1. PREVENTIVNA KONZERVACIJA

Preventivnа zaštita (preventivna konzervаcijа) se bаvi sprečаvаnjem nastanka

štete i propаdаnjа. Njenu prvu fazu predstavljaju različita istrаživаnjа, a potom, na osnovu

njihovih rezultata, sledi osmišljаvаnje i sprovođenje postupаkа koji će poboljšаti

bezbednost baštine. Poseban aspekt pažnje preventivne konzervacije je usmeren i ka

preduzimanju dodatnih mera zaštite baštine prilikom njene prezentacije i interpretacije.

Naime sama činjenica da je baština učinjena dostupnom za posete dovodi do dodatne

izloženosti raznovrsnim rizicima i zahteva pojačane mere bezbednosti.

U skladu sa savremenim pristupima poslovi preventivne konzervacije spadaju u aktivnosti upravljanja rizicima u kriznom menadžmentu.

181

Rizici i predupređivanje

Rizici kojima je baština izložena, naročito kada je javno dostupna, mogu da se

svrstaju u različite kategorije. Neke od njih su:

- opasnosti od klimatskih i atmosferskih delovanja,

- opasnost od urbanih zagađenja,

- opasnost od delovanja bioloških agenasa,

- opasnost od vandalskog i nehotičnog oštećenja.

- Opasnosti od klimatskih i atmosferskih delovanja. Zavisno od vrste materijala

veliku opasnost po opstanak baštinskih subjekata mogu da predstavlja njena izloženost

uticajima kiše, snega, vetrova, ali i izloženost sunčevoj svetlosti (kao i veštačkoj, što ne

spada u kategoriju klimatskih - atmosferskih već urbanih zagađenja). Zato je, shodno

rezultatima prethodnih istraživanja, neophodno preduzeti neke od mera tehničke – fizičke,

ili hemijske zaštite, kao što su: izrada pomoćnih zaštitnih, poluotvorenih ili zatvorenih

objekata, smeštaj u adekvatne prostore i/ili vitrine, premeštanje (sa ili bez postavljanja

replike na originalnoj lokaciji), veštačko održavanje pogodnih klimatskih uslova (upotreba

uređaja za održavanje konstantne pogodne vlažnosti vazduha, temperature, jonizacije,

osvetljenja...) i sl.

- Opasnost od urbanih zagađenja. Pored prirodnih klimatskih uslova u savremenom

svetu sve veći problem za očuvanje baštine predstavlja i povećano zagađenje okoline u

urbanim sredinama izazvano dimom i izduvnim gasovima. Načini zaštite su slični zaštiti od

klimatskih uticaja

- Opasnost od delovanja bioloških agenasa. Različiti biološki agensi, kao što su

mikroorganizmi (bakterije), ali i alge, lišajevi, mahovina i insekti (potkornjak na primeru

drveta, žižak na primeru drvenih predmeta, moljac na primeru tekstilnih predmeta) mogu

da dovedu do pogubnih posledica za očuvanje baštine. Zato je neophodno istražiti moguće

rizike i pretnje i primeniti odgovarajuće visokostručne mere fizičke i hemijske preventivne

zaštite.

- Opasnost od vandalskog i nehotičnog oštećenja. Ova opasnost je naročito izražena

u situacijama kada je baština postala izrazita turistička atrakcija i kada je svakodnevno

izložena masovnoj poseti. Budući da su ovakvi rizici u direktnoj vezi sa razvojem turizma, a

predupređuju se menadžerskim aktivnostima, njima je potrebno posvetiti više pažnje.

Prisustvo posetilaca, pa i kada nisu mnogobrojni, predstavlja pretnju po različitim

osnovama: od povećanja vlage i toplote u zatvorenim prostorima male površine, preko

nehotičnih oštećenja izazvanih usled nepažnje i gužve, do namernog vandalskog delovanja

izazvanog ličnim, verskim i političkim pobudama. Rizici ove vrste mogu da se umanje na

različite načine.

Jedan od načina za umanje rizika je brižnjivo planiranje organizacije prostora kao i

planiranje prijemnih kapaciteta, o čemu će dalje biti više reči. Pored sveobuhvatnog

planiranja, preventivna zaštita podrazumeva i raznovrsne fizičke mere obezbeđenja. Među

njih spada i striktno obeležavanje hodne linije, ogradjivanje prostora bilo različitim

psihološkim barijerama (ucrtane linije, niže ogradice, zatravnjeni prostori i sl.), bilo

fizičkim barijerama poput ograda, vitrina i sličnih konstrukcija. U praksi se primenjuje i

privremeno potpuno zatvaranje prostora za posete, izmeštanje originala u zaštićene

prostore i njihova zamena replikama - supstitutima (poput već pominjanih primera

182

vezanih za pećine Lasko i Altamira), kao i pojačani čuvarski nadzor i sve širi spektar

elektronskog nadzora. U pojedinim slučajevima, kada se proceni da je to neophodno, u

mere zaštite spada i premeštanje spomenika na druge lokacije, poput već pominjanog

primera hramova iz Abu Simbala u Egiptu, ili Trajanove table u Srbiji.

Kamen iz Jelinga je čuveni danski istorijski spomenik iz 10. veka. On i dan danas stoji na istom mestu gde je postavljen kada je kralj Harold izdao dekret o hristijanizaciji Vikinga. U dužem periodu spomenik je bio „zaštićan“ psihološkom barijerom koju je činila manja zatravljena površina oko spomenika i veoma niska ukrasna ogradici na njenim ivicama. Međutim, sa dodatnom aktuelizacijom ovog spomenika, do koje je došlo njegovim upisom na listu svetske baštine i pripremama za proslavu 2.000 hrišćanstva, izvršene su izvesne izmene. Tada je uklonjena ogradica a zatravljeni pojas popločan. To je učinjeno u nameri da se posetiocima omogući direktniji kontakt sa baštinom i time potencira njena emocionalna dostupnost i pojača doživljaj. Međutim, posle izvesnog vremena ovaj spomenik se našao na meti vandala, koji su ga išarali grafitima. To je zahtevalo temeljnan konzervatosrski tretman, posle koga je oko spomenika postavljeno posebna staklena zaštita. Time su posetioci delimično izgubili doživljaj direktnog kontakta sa spomenikom, ali atraktivna staklena konstrukcija, informativni materijal postavljen na njoj, i efektno osvetljenje su to nadoknadili i dodatno ukazali na njegov univerzalni značaj, štiteći ga u isto vreme. Bronzana statua Male sirene je već ceo vek jedan od simbola Kopenhagena. Ona se nalazi na steni, uz morsku obalu i uzak pojas plitke vode predstavlja samo psihološku barijeru za potpuni pristup. Zbog toga je meta čestih različitih vandalskih istupa, od bojenja i ispisivanja grafita, do lomljenja.

U noći 21. jula 356. godine p. n. e, čovek po imenu Herostrat je zapalio čuveni hram u Efesu, posvećen boginji Artemidi. Hram je sagoreo do temelja. Herostrat je to učinio u nameri da se proslavi i da njegovo ime ovekoveči istorija. I u tome je uspeo!

Poznata skulpturica - fontana Maneken Pis, koja se nalazi na jednom od trgova u Briselu od prolaznika je odvojena visokom ogradom, koja nije samo psihološka, već i fizička barijera. Tokom leta 2013. godine mnogi svetski mediji su preneli vest o američkom turisti koji je prilikom posete muzeju katedrale Dell Opera del Duomo u Firenci polomio prst na renesansnoj statui Bogorodice zato što mu je položaj otvorene šake statue ličio na poziv za “sportski pozdrav” na koji je odgovorio udarcem (u ovom slučaju šteta nije bila nenadoknadiva, budući da prst nije bio originalni deo statue, već naknadna restauracija nedostajućeg originalnog detalja). Čuvena Mona Liza je 1911. g. bila ukradena iz Louvra od strane jednog italijana koji je želeo da sliku vrati u zemlju u kojoj je nastala. Dve godine kasnije je pronađena u Firenci i vraćena u Pariz. Tokom 1956. godine ova slika je doživela i dva “atentata” od strane vandal. Prvi put je na nju prosuta kiselina, kada je oštećena donji deo slike. Potom je slika zaštičena staklom, ali pri novom napadu, kamenom, staklo je razbijeno, ali je ublažilo silinu udarca tako da je bio oštećen samo mali fragment. Danas Mona Lizu štiti neprobojno pancir staklo. Poznata Milekanđelova skulptura Davida vekovima se nalazila na ulicama Firence, na otvorenom prostoru ispred palate Vekio. Međutim, ova izvanredna skulptura je izrađena od nekvanalitetnog, poroznog, rupičastog mermera, što je dovelo do oštećenja izazvanog atmosferskim delovanjem. Zato je 1873. godine preneta u Galeriju Akademije (Galleria dell'Accademia) u Firenci, a 1910. godine na njeno staro, originalno mesto je postavljena kopija (supstitut). 1972. godine na obalama Kalabrije su iz mora izvadjene dve bronzane starogrčke statue ratnika izrađene u 5. veku pre nove ere, poznate kao Bronzi di Riace, koje se ubrajaju među najepša dela antičke umetnosti. Posle njihovog smeštaja u sale Nacionalnog arheološkog

183

muzeja regije Kalabrija (www.archeocalabria.beniculturali.it) počeli su da se uočavaju različiti destruktivni procesi. Danas, posle opsežnih i veoma komplikovanih konzervatorskih radova koji su omogućili da svaki detalj (vene, trepavice, zubi, nokti...) bude uočljiv, statue su postavljene na specijalne postamente koji sprečavaju da u slučaju zemljotresa dođe do pomeranja eksponata. Pored toga uveden je i poseban režim posete. Skulpture se nalaze u sali sa strogo kontrolisanim uslovima vlažnosti vazduha (40-50%), temperature (21-23 stepena) i prisusustva mikroorganizama. Posetioci u nju ulaze pod striktno propisani uslovima. Maksimalan broj istovremenih posetilaca je dvadeset. Oni prethodno dvadeset minuta provode u predfilter sali, gde mogu da odgledaju film o skulpturama i njihovoj konzervaciji, potom tri minuta provode u filter sali koja odstranjuje mikroorganizme i tek zatim ulaze u salu sa eksponatima gde mogu da se zadrže najduže dvadeset minuta. Informacije koje opisuju režim posete postavljene su na sajtu muzeja, na njegovom ulazu kao i u štampanim brošurama. Po završetku konzervacije, ove statue su postale jedan od vodećih brendova regije Kalabrija i nalaze se na informativnom materijalu, posterima, suvenirima... Do sada je u kalabrijskom muzeju registrovano od 100.000 do 130.000 posetilaca godišnja, a očekuje se da će po završetku planiranih dodatnih aktivnosti izgradnje imidža, brendiranja i pozicioniranja godišnja poseta dostići 300.000.

Postoje i drugi, zanimljivi primeri statua kao posebnih turističkih atrakcija. Jedan od njih je vezan za fosilnog golijata – džina iz Kardifa (SAD, država Njujork). Tu je šezdesetih godina 19. veka pronađena „fosilizovana mumija“ čoveka visokog tri i po metra. Vest se brzo pročula. Novine su pisale o novim teorijama razvoja ljudske vrste, ali je bilo i mišljenja da je u pitanju feničanska statua, i da je to dokaz da je i u antička vremena bilo putovanja do Amerike. Ubrzo je oko „fosila“ je podignut paviljon u koji se naplaćivao ulaz a u njegovoj blizini su nikle barake za smeštaj, trgovinu i ugostiteljske usluge. Dnevno je dolazilo i po više hiljada posetilaca, a kada se njihov broj smanjio, vlasnik imanja je „fosil“ prodao za tada enormnih 60.000 dolara jednom njujorškom trgovcu, koji ga je izlagao u centru grada, sve dok se nije javio vajar koji je napravio ovu skulptura, želeći da i on učestvuje u podeli dobiti. Danas se Div iz Kardifa nalazi u lokalnom Muzeju poljoprivrede u Kupertaunu i privlači posetioce pričom o jednoj od najpoznatijih svetskih prevara (Čatipović M., 1980).

Pored različitih tehnika fizičke zaštite veoma je bitno da se sprovode i mere

prethodne edukacije - pripreme posetilaca, što predstavlja veoma značajnu preventivnu

meru. Pored žive reči organizatora putovanja, ili vodiča na samoj baštinskoj lokaciji, veliku

ulogu ima i štampani informativni materijal, u vidu flajera, koji posetioce upućuje na opšta

pravila ponašanja na konkretnom lokalitetu. U informativni materijal spadaju i panoi i

table sa informacijama o pravcu kretanja i mestima okupljanja, kao i o tome šta je

dozvoljeno a šta ne raditi ili unositi na lokalitet.

Pune informacije vezane za vreme, vrstu, način i rezervaciju posete, sa svim uputstvima, kao i rezervacionim upitnicima gde se posetioci izjašnjavaju da li će kupiti i štampana vodiče, mogu da se pronadju i na sajtovim preko kojih se rezerviše poseta britanskim baštinskim subjektima medju kojima je i Stounhendž. Tako se mogu naći informacije o cenama ulaznica i koje usluge su u njih uračunate, o kapacitetima restorana, terase, sadržaju prodavnice, veličini parkinga, mokrim čvorovima...

(www.english-heritage.org.uk/daysout/properties/stonehenge/).

184

2.2.2. PLANIRANJE PROSTORA

Kako je već na više mesta naglašeno uvođenje baštinskog dobra i u funkciju

turizma pored benefita koje donosi može da predstavlja i veliki rizik po njegovo očuvanje.

Pored rizika koji su vezani za veliki broj posetilaca i ograničenu infrastrukturu koja ne -

može da zadovolji njihove potrebe, a može da dovede do devastacije, opasnost po baštinu

predstavlja i preterana komercijalizacija, koja dovodi do degradiranja. Potrebe za brzom

zaradom od turizma uzrokuju nekontrolisanu gradnju i pojavu neprimerenih sadržaja, či-

me se kulturno dobro degradira, a na duže staze i smanjuje njegova atraktivnost.

Da bi se izbegli rizici koji vode ka degradaciji i devastaciji baštine neophodno je

sprovesti brižljivo planiranje. Pored planiranja razvoja i režima poslovanja, koji se svrstava

u aspekte klasičnog menadžmenta, od bitnog značaja za održivi razvoj baštinskih

subjekata u službi turizma su i drugi vidovi planiranja u koje spada i planiranje prostora sa

određivanjem namena i načina njegovog korišćenja. Neophodno je da se naglasi da kada

se razmatraju pitanja planiranja korišćenja bilo kojeg prostora koji se nalazi u određenoj

funkciji, a ne samo onoga u okviru koga su sadržani baštinski subjekti, mogu da se sretnu

dva vida korišćenja:

- stvarno – postojeće korišćenje i

- planirano korišćenje (Maksin Mićić M., 2008).

Dok je planirani način korišćenja prostora uslovljen striktnim zakonskim i stručno-

naučnim principima, stvarni način korišćenja je uslovljen mnogim drugim činiocima, od

prethodne dugogodišnje prakse, preko aktuelnog zatečenog stanja, do različitih interesa

korisnika i/ili pojedinih interesnih grupa. Stvarno korišćenje prostora sa baštinskim

sadržajem je često, u većoj ili manjoj meri u koliziji sa principima zaštite baštine i održivog

turizma, a time i neadekvatno. Primaran cilj daljeg razvoja podrazumeva dovođenje

prostora u stanje adekvatno planiranom načinu korišćenja, što se postiže na prvom mestu

brižljivim ekspertskim planiranjem, a potom i striktnom primenom planova.

Pri planiranju prostora sa baštinskim sadržajima koji predstavljaju turističku

atrakciju planovi moraju da budu usmereni u dva pravca: ka aspektima zaštite i ka

aspektima upotrebe. Pri tome je neophodno da se postigne balans između:

- interesa zaštite baštine (aspekt zaštite),

- interesa turista (aspekt upotrebe) i

- interesa lokalnog stanovništva i ekonomije (aspekt upotrebe),

Pri postizanju balansa početni parametri moraju da se postave na pitanjima zaštite. Taj

imperativ je uslovljen potrebom za održivosti i problemom obnovljivosti, pošto, kako je

već naglašeno, devastirana i degradirana baština ne može biti korisna ni za turiste ni za

subjekte iz okruženja.

U skladu sa navedenim principima polazne osnove planiranja prostora sa

baštinskim sadržajem koji predstavlja turističku atrakciju usmerene su ka režimima

zaštite i određivanju zona u kojima se režimi primenjuju, planiranju organizacije prostora

za potrebe posetilaca i u skladu sa tim i planiranju unutrašnjih komunikacija ali i mesta za

komercijalne sadržaje, kao i ka planiranju nosećih (graničnih) kapaciteta.

185

Planiranje režima zaštite prostora

Planiranje zaštite prostora je aktivnost koja je dodatnu valorizaciju dobila i donošenjem pominjane Evropske konvencije o zaštiti predela / pejzaža (Mnemosyne, 2004).

Zaštita prostora podrazumeva proces kojim se trajno štite njegove posebne

vrednosti, da bi se one prenele na buduće generacije. Zato se određuju precizni oblici

zaštite, koji mogu da se svrstaju u tri osnovne grupe:

- stroga zaštite,

- selektivna zaštite, i

- sanacije i obnove (Maksin Mićić M., 2008).

Stroga zaštita podrazumeva ograničeno i veoma kontrolisano korišćenje prostora

radi potpunog očuvanja nenarušenog ambijenta štićene celine i njenog neposrednog

okruženja. Neretko može da podrazumeva i zabranu pristupa, osim u isključivo naučne

svrhe.

Selektivna zaštita selektivna zaštita ne predstavlja zaseban režim već podrazumeva

zoniranje prostora i određivanje različitih nivoa zaštite za svaku od zona. Tako se u

centralnoj baštinskoj zoni, koja predstavlja nosioca baštinskog značaja, primenjuje stroga

zaštite, dok se u perifernim zonama i u širem okruženju režim zaštite liberalizuje, ali ne u

potpunosti, već shodno vrsti i stanju baštine njenog okruženja i planiranim namenama i

potrebama koje te namene iziskuju, o čemu će dalje biti više reči.

Sanacija i obnova su režimi koji se odnose na prostore koji su devastirani i/ili

degradirani usled različitih delovanja prirodnih sila (zemljotres i dr.) kao i delovanjem

čoveka. Neplanska gradnja je jedan od primera degradiranja prostora, a do degradiranja i

devastacije može doći i usled dugogodišnjeg obavljanja različitih poslova, kao što je

površinska eksploatacija uglja i sl. Degradirani prostori se sreću i posle gašenja velikih

fabričkih pogona, čiji objekti ostaju van funkcije, propadaju i ruže okolinu. Sanacija i

obnova ovakvih prostora zahteva njihovo plansko uvođenje u staru, ali sve češće u novu

namenu. Ako prostor sadrži baštinske elemente, ta namena mora biti usmerene ka

njihovoj valorizaciji. Ne retko se u baštinsku namenu uvode i napušteni prostori koji

prethodno nisu imali karakter baštine, a o čemu je već bilo reči na primerima kulturnih

centara smeštenih u stare rudarske i industrijske pogone, pa i vojne objekte (primeri

Felkinga, Luvr Lensa, Metelkinog mesta, WUK-a i sl).

Stroga zaštita može da se primeni i kao privremeno, prelazno rešenje. Takav je slučaj kada se određeno područje za koje nije izrađen plan prostornog uređenja, proglasi za prirodno ili nepokretno kulturno dobro. Svrha ovog postupka je da se spreči degradacija baštine i njene okoline neprimerenom gradnjom, do koje može da dođe naročito ako prostor postane turistički atraktivan i aktivan. Strogi režim zaštite baštinske celine i njene uže okoline se primenjuje do izrade plana, kojim će definitivno da se utvrde režimi zaštite po zonama. Međutim, ako se neposredno po stavljanju pod zaštitu ne pristupi izradi planova, ovakav postupak može da bude kontraproduktivan i da onemogući održivi razvoj. Primer je Istorijski spomen kompleks Brankovina.

Istorijski spomen kompleks Brankovina sa svojim istorijskim znamenitostima je uveden u funkciju turističkih poseta tokom osamdesetih godina prošloga veka. Istovremeno je doneta odluka i o zabrani bilo kakve gradnje unutar njega i u njegovoj široj

186

okolini, do donošenja odgovarajućih planova. Međutim do početka druge decenije ovoga veka planovi nisu izrađeni. Za to vreme u Brankovini je neprestano registrovan veliki broj posetilaca, ali, budući da zbog zabrane gradnje nije bilo moguće podići neophodne prijemne i uslužne kapacitete (interne i eksterne support servise), posete su bile prolazne, kratkotrajne, bez dodatnog zadržavanja, a time i bez mogućnosti ne samo dodatnog doživljaja turista već i ostvarivanja dodatnih materijalnih sredstava. To je negativno uticalo na posetioce, na sam istorijski kompleks, ali i na lokalno stanovništvo koje nije imalo poželjne i očekivane benefite od turističkih poseta i zato se ponekad negativno odnosilo prema kompleksu, a posetioce je doživljavalo kao smetnju.

Ovaj primer direktno ukazuje na neophodnost izrade i primene planova kojim bi se postigao balans u cilju da se zaštita baštine uskladi sa interesima i turista i lokalnog stanovništva, radi održivog razvoja turizma, a što je u navedenom slučaju izostalo.

Planiranje zona zaštite prostora

Režim stroge zaštite, kao i režim sanacije i obnove su sadržani i u režimu selektivne

zaštite. Kako je ranije naglašeno, prostor na kome se baština prostire može da se suzi na

samo jedan objekat, ali i da se proširi na više hektara, pa i stotina i hiljada hektara.

Međutim, bez obzira na prostorni obuhvat, prilikom planiranja zaštite primenjuju se

osnovna opšta pravila po kojima se štićeni prostor deli na više različitih zona i za svaku od

njih se (po principu selektivne zaštite) utvrđuje zaseban režim korišćenja koji

podrazumeva određivanje dopuštenih i nedopuštenih aktivnosti. Konkretne mere i

propisane dozvoljene i nedozvoljene aktivnosti u svakoj od zona su u skladu sa vrstom

baštine, stepenom njene očuvanosti i konzervacije i planiranim razvojem. U skladu sa

velikim razlikama koje postoje između različitih baštinskih subjekata, moguće je da u

jednom slučaju najuže baštinsko jezgro bude zabranjeno za posete bilo koje vrste, a u

drugom slučaju da bude dostupno čak i za masovnu posetu, pa i pristup motornim

vozilima, ili organizaciju manifestacija.

Regulišući polazna opšta pravila selektivne zaštite baštine koja predstavlja

turističku atrakciju Svetska turističke organizacije predlaže primenu osnovnog teoretskog

modela sa četiri zone:

- zona striktne zaštite, koja izuzima prisustvo turista;

- zona divljine (wilderness), gde je kretanje turista dozvoljeno isključivo peške;

- turistička zona, gde je omogućen širi spektar načina kretanja, ali bez ugrožavanja, i

- zona razvoja, gde je dozvoljena izgradnja turističkih kapaciteta (Stojanović V.,

2011).

Praksa, uslovljena stanjem na terenu može da u konkretnim primerima nametne

postojanje različitog broja zona, većeg ili manjeg u odnosu na teoretske modele, kao i

određivanje različitih podzona u okviru jedne zone. Tako, dok se u okruženju australijskih

Velikih koralnih grebena sreću četiri zone zaštite, u Kanadi su svi nacionalni parkovi

zonirani u pet zona, kao i na ostrvima Galapagos.

Zoniranje nacionalnih parkova u Kanadi - I zona, zona specijalne zaštite, obuhvata oblasti sa zaštićenim i ugroženim vrstama, gde je pristup strogo kontrolisan i veoma restriktivan, faktički zabranjen za posete, a ulaz je dozvoljen samo za naučne i zaštitne aktivnosti;

187

- II zona, zona sa predelom divljine, predstavlja 60-90% parka, dozvoljena je poseta, s tim što je unutar nje spektar aktivnosti i usluga ograničen; - III zona, zona prirodne sredina, funcioniše kao prelaz iz prethodne u narednu zonu, i u njoj je način upotrebe liberalizovan, s tim što nije dozvoljen pristup motornim vozilima; - IV zona, zona rekreacije, gde su smešteni uslužni kapaciteti za prenoćište, pre svega kampovi, i - V zona, zona park servisa, predstavlja teritoriju koja je bitno izmenjena u odnosu na prethodno navedene oblasti prirodnog okruženja parka i namenjena je za pružanje mnogobrojnih i raznovrsnih usluga; ova zona uglavnom čini okvirno 1% ukupne parkovske površine.

Ostrva Galapagos su dugo predstavljala atrakciju koja je masovno privlačila turiste iz celog sveta koji su se bavili različitim vidovima „mekog“ turizma prirode (sunčanje, kupanje, ribolov, razni sportovi na vodi...). Vremenom, njihov broj je postajao sve veći , što je dovelo i do preterane komercijalizacije. Da bi se sprečilo devastiranje i degradacija okruženja poznatog i kao „živa laboratorija evolucije“, nacionalni park je tokom devedesetih godina prošloga veka podeljen u pet zona, od kojih su prve tri namenjene isključivo za naučne potrebe i edukaciju, svaka sa svojim režimom, a u samo dve (intenzivna i ekstenzivna zona) je dozvoljen pristup klasičnim turistima. Sličan je i primer Velikih koralnih grebena pored obale Australije, čija je atraktivnost redovno privlačila brojne turiste sa čamcima, jahtama i brodovima, koji su se šetali grebenima, ronili, skupljali suvenire, lovili i sl. Da bi se sprečila devastacija ovog značajnog prirodnog nasleđa uprava je odredila četiri zone sa pravilima korišćenja: - zona zaštite, gde su zabranjenje sve aktivnosti koje mogu da pogubno deluju po okolinu; - naučno – istraživačka zona, gde je dozvoljen striktno kontrolisan boravak i rad naučnika; - marinska zona, koja je otvorena za turiste, i u kojoj je pored naučnog dozvoljeno i obrazovno i rekreativno korišćenje, i - zona opšteg korišćenja, takođe otvorena za turiste, s tim što je u njoj dozvoljen i rekreativni i komercijalni ribolov, kao i turističke komercijalne aktivnosti.

(Stojanović V., 2011) U Srbiji Zakon o zaštiti prirode predviđa da se u zaštićenim prirodnim dobrima primenjuju tri osnovna režima - stepena zaštite na osnovu kojih se određuju i zone zaštite. Prvi stepen podrazumeva korišćenje isključivo u istraživačke i kontrolisane edukativne svrhe, drugi stepen zaštite odobrava realizovanje tradicionalnih delatnosti čije odvijanje ne ugrožava primarne vrednosti prostora, dok su u zoni sa trećim stepenom zaštite dozvoljene rekreativne, sportske, poljoprivredne i druge privredne i turističke aktivnosti. U praksi, pri planiranju prostora sa zonama i režimima, ne retko se uvodi još jedna, četvrta zona, koja predstavlja zaštitni pojas i odvaja celokupan zonirani zaštićeni baštinski prostor od okolnog prostora.

188

ZONE ZAŠTITE ( Maksin Mićić M., 2008).

Planiranje organizacije prostora za potrebe posetilaca

Pri procesu planiranja veliki značaj ima i planiranje organizacije prostora za

potrebe posetilaca. Zato je veoma je važno da se obrati pažnja i na dodatnu atraktivnost

celokupne prostorne celine. Dodatna atraktivnost se dostiže usklađivanjem neophodne

infrastrukture, opreme, usluga i celokupne organizacije sa sadržajem baštinske atrakcije.

Prostor šireg okruženja baštine koja je u funkciji turizma mora da sadrži i tri grupe

planskih elemenata:

- elemente bitne za zaštitu baštine

- elemente bitne za procese interpretacije, i

- elemente namenjene za ispunjavanje pratećih potreba turista (parkinzi, prije-

mni i informativni punktovi sa garderobom, uslužnii objekti i sl.)

Jedan od načina planskog usklađivanja ove tri grupe elemenata prikazan je kroz

Gunovog modela osmišljavanja prostora u svrhe njegove organizacije radi efektivnije

interpretacije (Gunn, C.A., 1997). Ovaj model je delimično komplementaran sa osnovama

modela utvrđivanja zona zaštite, s tim što u prvi plan postavlja interpretaciju i doživljaj

posetilaca. On predviđa postojanje tri osnovne interpretativne zone:

- nukleus – jezgro,

- zona nepovređenog pojasa, i

- prsten zone zatvaranja.

189

GUNOV MODEL PLANIRANJA PROSTORA

(Gunn, C.A., 1997; prema: Rabotić B., 2010).

Nukleus ili jezgro je centralni element u Gunovom modelu organizacije prostora. To

je unutrašnja kružnica u kojoj je smešteno baštinsko dobro koje predstavlja atrakciju i mo-

tiv posete. Ona ne bi trebala da bude narušena drugim sadržajima sem same baštine -

atrakcije. Tu posetilac treba da neometano uživa u doživljaju baštine uz dobijanje

potrebnih informacija.

Zona nepovređenog pojasa, odnosno tampon prostor, je središnji prsten modela

kroz koji posetilac prilazi jezgru. On ima funkciju da jezgro sa baštinskom atrakcijom odv-

oji od spoljašnjeg okruženja i da ga na taj način dodatno zaštiti, ali i da se u tom prostoru

različitim informativno-medijatorskim sredstvima namenjenim za uvodnu interpretaciju

posetiocima pruže uvodne informacije i da se tako oni intelektualno i psihofizički pripreme

za kulminaciju doživljaja koji pruža susret sa atrakcijom.

Zona zatvaranja je spoljašnji prsten. Pored toga što čini spoljašnju zaštitu jezgra, to

je prostor u koji se smeštaju neophodni dodatni sadržaji potrebni posetiocima, od

parkinga, preko ugostiteljskih objekata i prodavnica, do toaleta.

Prostor koji okružuje baštinsko dobro koje je turistička atrakcija je bez neke od

ovih zona nepotpun a baštinsko jezgro izloženo različitim rizicima. Bez primene ovakvog

rešenja bi, sa jedne strane, bila povećana opasnost od devastacije i/ili degradacije baštine.

Sa druge strane bilo bi znatno otežano upravljanje i baštinom i trurističkim kretanjima. Sa

teće strane turistička celina koja nije organizovana na ovaj način bila bi izložena kritici

posetilaca koji atrakciju ne mogu da dožive na pravi način. Pri tome jednu od velikih

pretnji predstavlja opasnost preterane komercijalizacije koja sobom nosi okruživanje

atrakcije sa neprimerenim pomoćnim sadržajima. Primena Gunovoga modela to

onemogućava budući da se pomoćni sadržaji lociraju na dovoljnu udaljenost od jezgra

baštinske atrakcije, u zonu zatvaranja (Rabotić B., 2010).

Mora da se ima u vidu da primena ovog modela zavisi od položaja atrakcije, te da

nije uvek moguće u potpunosti je sprovesti prema idealnoj teoretskoj, grafički prikazanoj

šemi. Takav je slučaj sa različitim spomenicima kulture koji mogu da se nađu u strogom

gradskom jezgru, okruženi drugim građevinama, ili kada je atrakcija složeni kompleks više

elemenata starog gradskog jezgra. Ipak, i tada je potrebno, koliko je to izvodljivo, primeniti

osnovne principe ovog modela, vezane za udaljavanje neprimerenih sadržaja od same

atrakcije, kao i informativnu pripremu posetilaca za susret sa atrakcijom, što se postiže

190

putokazima i dodatnim informacijama na pristupnim putevima ka atrakciji (info table kao

najosnovniji vid uvođenja), i ispred nje (konkretnije informacije). U takvom slučaju, kada

se posmatra pojedinačna atrakcija, zone nepovređenog pojasa i zatvaranja faktički ne bi

mogla da postoji kao izdvojena celina, tako da bi relativno uže okruženje predstavljalo

pojas koji objedinjuje namene obe zone, s tim što se pojedini elementi namenjeni zoni

zatvaranja (poput parkinga) smeštaju van tog užeg okruženja.

Takav je slučaj sa raznovrsnim

atrakcijama smeštenim u gradskim

jezgrima. Jedan od brojnih primera

je i Grand Place u Briselu. Ka ovom

gradskom trgu, koji se nalazi na listi

svetske baštine, vodi sedam ulica i

uličica. Sve su one pešačke zone, a

saobraćajna infratruktura se nalazi

u spoljašnjem pojasu

Podudarnost u grafičkim prikazima Gunovog modela čija je suština organizacija

prostora radi efikasne interpretacije i modela određivanja zona zaštite sa težištem na

čuvanju, nije slučajna budući da im je cilj isti – dostizanje održivog razvoja. Međutim u

praksi ne mora da se primeni potpuno preklapanje ova dva modela, što zavisi od

konkretnog slučaja. U pojedinim, teoretski idealnim situacijama je moguća puna

podudarnost, tako da se nukleus nađe u zoni I, nepovređeni pojas u zoni II a zona

zatvaranja u zoni III stepena zaštite. Sa druge strane, zavisno od stanja na terenu, moguće

je da i nepovređeni pojas bude u zoni I stepena zaštite, kao i druge srodne kombinacije.

Bitno je da se pun doživljaj posetilaca, što podrazumeva i pružanje pratećih usluga,

postigne bez narušavanja autentičnosti baštinskih sadržaja i uz njihovu punu zaštitu.

Jedan od primera prekonponovanja prostora u cilju očuvanja autentičnosti baštinskog sadržaja vidi se u slučaju već pominjanih izmena pristupnih komunikacija (ali i ukupnih sadržaja) ka Stonhendžu. Prema prvobitnoj organizaciji prostor zatvaranja je bio neposredno iz samu atrakcijsku lokaciju, tako da nepovređeni pojas skoro da i nije postojao, a uz to nije imao sve potrebne sadržaje. Prema novom, ranije opisanom rešenju prostor zatvaranja je odmaknut od spomenika na znatno veću daljinu, a sadržaj mu je dodatno proširen vizitorskim centrom, prodavnicama i sl.

Na sličan način, samo sa manjom udaljenošću zone zatvaranja od baštinske atrakcije je organizovan prostor oko irskog klifa Mor. Na skretanju sa magistralnog putu koji prolazi nedaleko od ove atraktivne prirodne baštine načinjena su dva parking prostora, jedan za putničke automobile sa strane puta suprotne klifu, a drugi, ka klifu, za autobuse. Tako je formirana neophodno zona zatvaranja sa potrebnim sadržajem (prodavnice i nus prostorije „ukopane“ u brdo“) tako da ne remete prirodni pejzaž. Na putu ka obali i klifu, na početku nepovređenog pojasa, lociran je vizitorski centar sa muzejskim i uslužnim sadržajima (takođe ukopan u brdo). Od njega staza vodi do obale, a potom se račva duž ivice klifa, gde je postavljeno nekoliko primerenih vidkovaca, od kojih je jedan (O Brijenova kula) podignut još 1835. godine.

Sličan princip je nedavno primenjen i u Srbiji kod manastira Žiča, gašenjem starog malog parkinga tik uz manastar i formiranjem novog prostranog prostora sa zonom

191

zatvaranja i neprovređenim pojasom, i pristupom manastiru kroz pešački podvožnjak, o čemu je već bilo reči. Poštujući navedene principe, a u skadu sa prostiranjem lokaliteta, planirane su i komunikacije u Efesu, gde organizovani posetioci ulaze sa nekadašnjeg sekundarnog ulaza u grad (od strane kopna), ispred koga se nalazi prva zona zatvaranja (prodavnice suvenira, biletarnica, mokri čvorovi, parking za kratkoročno zadržavanje...), i posle jednolijskog obilaska lokaliteta, posetu završavaju na nekadašnjem glavnom gradskom ulazu (od luke). Tu je druga zona zatvaranja, sa pratećim sadržajima kao i velikim parkingom na kome čekaju autobusi koji su posetioce prethodno dovezli na ulaznu tačku. U slučaju Efesa, zbog samog izgleda i lokacije arheološkog nalazišta zona nepovrećenog pojasa nije jasno formirana, pošto se iz prve zona zatvaranja ulazi pravo na lokalitet. Međutim, njena funkcija da se posetioci psihofizički pripreme za doživljaj koji pruža atrakcija je postignuta na taj način što se sa ovakvim smerom komunikacija najatraktivniji elementi lokaliteta – zgrada biblioteke i veliki amfiteatar, nalaze pred kraj linije komunikacije, tako da susret sa njima predstavlja kulminaciju doživljaja. Takav princip se primenjuje i u mnogim zatvorenim objektima, poput muzeja, tako da ni u Luvru Mona Liza nije smeštena na početku postavke.

Planiranje unutrašnjih komunikacija

Još jedan od bitnih elemenata planiranja prostora je i planiranje unutrašnjih

komunikacija, odnosno linija kretanja posetilaca, što je od primarnog značaja za kvalitet

interpretacije. Unutrašnje komunikacije prvenstveno zavise od prostornog rasporeda

atrakcija, odnosno različitih elemenata jedne veće atrakcije, kao i njenog okruženja.

Postoje tri osnovna teoretska modela rasporeda atrakcija u prostoru, sa svojim

podmodelima i mogućnostima kombinacija. Svaki od modela zahteva i osmišljavanje

specifične linije kretanja (komunikacija) pri obilasku, a time i pristupa interpretaciji. To su

sledeći modeli:

- linearni model,

- disperzivni model, i

- model klastera (Kotler, P. i dr., 2002; prema Rabotić B., 2010).

Linearni model podrazumeva da se atrakcija, odnosno povezane atrakcije, nalaze u

nizu. Tada posetioci lokalitet obilaze idući jednom ustaljenom hodnom linijom, u istom

pravcu. Teoretski najidealniji način kretanja kroz baštinsko okruženje, a koji se odnosi i na

otvorene i na zatvorene prostore, je linearni kružni tok kretanja. On podrazumeva da

posetioci lokaciji pristupe u jednoj tački, i da potom obidju sve njene sadržaje, a da ne

prođu dva puta istim putem, i da sa/iz lokacije izadju sa iste, ili susedne tačke sa koje su i

ušli. Međutim, kružni tok nije uvek primenjiv ni na otvorenim prostorima, a naročito u

zatvorenim, kao što su muzeji i galerije, jer zavisi od planskog rasporeda prostorija. Tako

posetici često moraju da se vrate istim putem, punom njegovom dužinom, ili pak, što opet

zavisi od rasporeda prostora, imaju mogućnost skraćenog povratka. Takav povratak u

suštini predstavlja „liniju praznog hoda“, koja i ne mora da bude nedostatak jer

posetiocima pruža mogućnost da ponovo pogledaju objekte koji su im zanimljivi, kao i one

koje u prvom prolazu nisu uočili. Ponovni dolazak na početnu tačku, sa kružnim tokom, ili

sa povratkom, ima prednosti u tome što se tu, na polaznom odredištu, mogu naći

neophodni suport servisi, poput prijemnog info centra, suvenirnice, kafe, garderobe i sl,

192

koji su poseticima potrebni i pri ulasku i pri izlasku, s tim što se oni, ili neki od njih , mogu

rasporediti i unutar hodne linije, dalje od ulaza, na tačkama za predah i odmor.

U Muzeji vikinga u Ribeu (www.ribesvikinger.dk), u namenski novoprojektovanoj zgradi, je primenjen idealan primer kružnoga toka, gde posetioci ulaze u prostrani hol sa biletarnicom i info punktom, garderobom, suvenirnicom, malom kafe poslastičarnicom, pristupom dvorani za video prezentacije i ulazom u postavku i izlazom iz nje neposredno uz sam ulaz. Obilazak postavke počinje na levom krilu da bi se potom posetioci, preko desnog krila objekta vratili u prijemni hol. Na sličan način je organizovana i komunikacija u Muzeju Trapholt u Vajleu (www.trapholt.dk) s tim što se tu, na polovini obilazne linije nalazi prostrani restoran, sa baštom kojia ima pogled na obližnji fjord. Primer kružnog toka na lokalitetu na otvorenom prostoru sreće se u većoj meri i u Kući Bogorodice pored Efesa, gde posetioci prvo dolaze do parkinga sa pratećim sadržajem (zona zatvaranja), a potom prolazeći pored različitih pratećih sadržaja (arheološki ostaci antičkog rezeroara, ali i savremeni otvoreni anfitetar), prolaze kroz kapelu, a potom, upućujući se ka izvoru, vraćaju se nazad drugom stazom. Kružne komunikacije su veoma česte u muzejskim objektima, kao i u muzejskim i hibridnim institucijama na otvorenim prostorima, koji su namenski novoprojektovani. U objektima i na terenima koji su za posetioce uređeni na osnovu postojećeg stanja, kružnu komunikaciju je često teško dosledno primeniti, što zavisi od sadržaja i konfiguracije terena.

Jedan od mogućih tokova kretanja kod linearnog rasporeda je linearna

komunikacija bez kružnog toka, ali i bez povratnog praznog hoda, pri čemu se obilazak

završavaju na mestu suprotnom od mesta ulaska. Takav primer nalazimo u već opisanim

komunikacijama u Efesu, ali i u Muzeju krapinskih neandertalaca u Hrvatskoj, gde

posetilac završava obilazak u tački koja je suprotna od ulaza, s tim što u ovom primeru

kružni tok ipak postignut, ali ne u odnosu na samu zgradu muzeja, već na celokupan

prostor koji okružuje muzej.

Obilazak Muzeja krapinskog neandertalca faktički počinje dolaskom u zonu zatvaranja, stotinak metara dalje od ulaska u njegovu zgradu. Tu se nalaze parking, kafe, restoran i slični sadržaji. Odatle se pešačkom stazom (nepovređeni pojas) prilazi muzeju (jezgro) na čijem ulasku je biletarnica, gondola sa garderobom i hol za video projekcije, iz kojeg se uzali u postavku. Na drugom kraju zgradu, na kraju postavke je suvenirnica i izlaz. Izlaz faktički predstavlja i ulaz u drugi deo baštinske celine (jezgra). To je parkovsko okruženje sa pećinom – okapinom gde su nađeni ostaci nenandertalca. Stazom se prolazi pored ove okapine, kao i pored skulptura praistorijskih ljudi i životinja, i izlazi u zonu zatvaranja nedaleko od pominjanih restorana i parkinga.

Disperzivni model prostornog rasporeda atrakcija podrazumeva situaciju na terenu

na kome su atraktivni elementi raspoređene disperzivno, odnosno nepravilno raspršeni na

različitim mestima u prostornoj ravni. To je čest slučaj sa atrakcijama na otvorenim

prostorima, kod prirodne baštine, ali i kulturne, kao što su šira gradska jezgra ili velika

istorijska zdanja (palate, dvorci i sl), koja nisu mogla da budu reprojektovana za drugi tip

komunikacija. U takvim slučajevima je otežano organizovanje kretanja posetilaca. Ono

mora da bude disperzivno, od jednog do drugog elementa, sa skretanjima i vraćanjem.

Jedna od metoda da se disperzivno kretanje dodatno sistematizuje je da se za posetu

predvide samo ključne atrakcije, i da se njihov obilazak organizuje primenom linearnog i

kružnog toka kretanja, što nije uvek primenjivo, a nosi i negativnost neobilaska više

193

znamenitosti. Ipak, kada je reč o organizovanim posetama turističkih grupa ono je

preporučljivo, naročito ako je vreme za posetu ograničeno.

Sve je češća praksa da se turistima, uz pomoć različitih informativnih elemenata (flajeri, panoi, sajt...) nude i informacije o vremenu potrebnom za obilazak svih sadrža, kao i planovi sa naznačenim različitim varijantama obilaska i vremenu potrebnom za realizaciju svake od njih.

Klasteski model (model u vidu grozda) prostornog rasporeda je sličan prethodnom

modelu. Atraktivni elementi su takoće raspršeni, ali ne nepravilno, na širokom prostoru,

već su grupisani u jednu nepravilnu celinu. Ovakav raspored u većoj meri olakšava pravac

komunikacija, omogujavajući lakše osmišljavanje toka kretanje.

OSNOVNI MODELI LINIJE KOMUNIKACIJA, NA PRIMERIMA MUZEJA

Jednosmerni (linearni), jednosmerni kružni i fleksibilni način kretanja

Savremena muzeologija preporučuje, gde god je to moguće da se izvede, primenu fleksibilnog načina kretanja. Kao i kod kružnog linearnog kretanja, u ulazno-izlaznim prostorima je moguće smestiti sve potrebne uslužne sadržaje, tako da su posetioci pristupačni i pri ulasku i pri izlasku. Fleksibilni raspored takođe omogućava i primenu jednosmernog kružnog toka obilaska, koji je bitan za organizovane posete sa vođenjem, kakve su većinom posete turista. Međutim, za razliku od osnovnog linearnog i kružnog toka, fleksibilni način kretanja ne nameće posetiocima jedan obavezan smer, već im omogućava slobodu izbora kretanja, što je bitno za posetioce koji su eksperti, ljubitelji, ili turisti koji žele da samostalno istražuju (tendencija koja se sve više uočava sa razvojem kulturnog turizma), a što je u skadu sa stavom ICOMOS-ove Povelje o kulturnom turizmu, koja, između ostaloga, predlaže da bi posetioci trebali da baštinu dožive “po svom vlastitom nahođenju ako su tako izabrali”.

(Klarić V. i dr, 2011)

Planiranje mesta za komercijalne sadržaje

Pored navedene podele rasporeda atrakcijskih sadržaja u prostoru koja ukazuje na

različite načine kretanja posetilaca, postoji i druga podela, po polaznoj osnovi slična,

takođe bitna za problematiku unutrašnjih komunikacija, ali po funkciji drugačija. Ova je

bitna ne toliko sa stanovišta organizacije kretanja i shodno tome organizovanja

interpretacije, koliko sa stanovišta održivosti. Ova podela u centar pažnje postavlja

raspored mesta sa komercijalnim sadržajima, pri čemu ima u vidu sledeća tri aspekta:

zaštitu baštine, zaštitu doživljaja posetilaca i ekonomske interese lokalnog stanovništva.

Prema toj podeli prostor sa atrakcijom / atrakcijama se sreće u tri vida:

- u vidu tačke,

- u vidu linije, i

- u vidu zone (Wall, G., 1997; prema Rabotić B., 2010).

Atrakcije raspoređene u vidu tačke su locirane na relativno malom, prostoru.

Najčešće su vezane su za jedan objekat ili povezanu grupu objekta, poput muzeja,

194

istorijskog ili arheološkog spomenika, manjeg arheološkog lokalitet, ali i hrama,

vodopada..., gde se veliki broj posetilaca obavezno okuplja na jednom manjem,

ograničenom prostoru. Sa stanovišta rasporeda komercijalnih sadržaja to stvara

mogućnost za uspešno poslovanje na bazi „ekonomije obima” u smislu smanjenih troškova

distribucije usled gustog koncentrisanja većeg broja potrošača. Međutim to sa sobom nosi i

rizike koji nastaju usled gužvi i zakrčenosti prostora. Rizici su vezani za preteranu

komercijalizaciju budući da se tu, zbog velikog broja posetilaca, uz sam baštinski subjekt,

okuplja i veći broj raznovrsnih, ne retko i neprimerenih, komercijalnih sadržaja. To može

da negativno utiče na samu atrakciju, kako zbog mogućnosti njenog oštećenja, tako i zbog

degradacije, ali i na turiste, kojima je uskrađen potpuni doživljaj baštine.

Gradske vlasti Rima su 2012. godine donele uredbu kojom je u užem starom gradskom jezgru zabranjeno kampovanje ili podizati šatore, kao i zaustavljanje u cilju konzumiranja jela i pića. Obrazloženje za ovu zabranu je da zone koje imaju osobitu istorijsku ili arhitektonsku vrednost trebaju da se koristiti samo kao mesta sa kojih se uživa u pogledu i doživljaju. Za kršenje ove zabrane predviđene su kazne od 25 do 500 eura. Slične zabrane su donete i u više drugih italijanskih gradova poput Venecije, Firence i Bolonje gde se takođe odnose na istorijski centar grada sa najpoznatijim atrakcijama.

www.turizamiputovanja.com Primarna uloga menadžmenta baštinske institucije (ali i javnog sektora u celini) je

da zaštiti i baštinsku atrakciju i kvalitet doživljaja posetilaca. Bitan alat za to je primena

određivanja graničnih kapaciteta, o čemu će dalje biti više reči, kao i primena Gunovog

modela organizacije prostora kojom bi se, izmeštanjem u zonu zatvaranja sprečilo

odvijanje neprimerenih komercijalnih sadržaja u neposrednoj bilizini baštinske atrakcije.

To je i učinjeno na ranije opisanom primeru redizajniranja prostora oko Stonhendža. Ipak,

ako je atrakcija locirana u užoj gradskoj zoni takvo izmeštanje je otežano, a ponekad i

onemogućeno. Na takvim slučajevima se uočava značaj još jednog alata važnog za

rešavanje ovakvih problema. To je regulativa, odnosno odluke vlasti i/ili menadžmenta

koje bi propisale ili potpunu zabrani komercijalnih aktivnosti pored same atrakcije (na šta

ukazuje navedeni primer iz Rima i drugih italijanskih gradova) i/ili određivanje bliskih

zona u kojima bi one mogle da se odvijaju (što je u skladu i sa osnovnim ulogama Gunovog

modela i određivanja zone zatvaranja). Uz to veoma je bitno da se regulativom jasno

definišu sva ograničenja koja treba da se odnose i na vrstu komercijalne aktivnosti, i na

broj komercijalnih subjekata, izgled objekta i sl, ali i da se obavlja stalni nadzor

ispunjavanja uslova određenih regulativom.

U želji za zaradom, a privučeni relativno velikim brojem posetilaca Istorijskog spomen kompleksa Brankovina, u baštinsko okruženje su počeli da u velikom broju dolaze prodavci robe koja nema nikavih dodirnih tačaka sa sadržajem i značajem istorijskog kompleksa, ali je veoma atraktivna deci koja dolaze na ekskurzuju. I to su uglavnom bili preprodavci iz drugih mesta, a ne meštani Brankovine. U početku je bilo pokušano da im se regulativom odredi mesto (van ograđenog dela kompleksa, gde mogu da budu locirani), izgled tezgi kao i vrsta robe koju mogu da distribuiraju. Međutim, u želji za lakšom i većom zaradom oni su nastavili da prodaju i neprimerenu robu, i to prevashodno nju. Potom je njihovo prisustvo privuklo i druge slične preprodavce, koji su robu prodavali „sa zemlje“, locirajući se prvo na samom ulazu, a zatim, sa povećanjem njihovog broja, počeli su i da ulaze unutar kompleksa i da svojom delatnošću ometaju poslove interpretacije i negativno deluju na doživljaj baštine. Do suzbijanja ove pojave došlo je tek posle promena celokupne

195

menadžerske strukture Kompleksa, i uz novu regulativu, i striktnu kontrolu. Jedan od otežavajućih elemenata za rešavanje navedenog problema je i pominjano nepostojanje regulacionog plana Brankovine, koji bi, između ostaloga, trebao da odredi i mesto „zone zatvaranja“ u koju bi se smestili uslužni sadržaji.

Atrakcije rapoređene u vidu linije su na terenu tako locirane da se posetioci ne

okupljaju u ili oko jedne tačke već se kreću duž utvrđene staze, kako bi obišli „izduženu“,

linijsku lokaciju, poput morske ili rečne obale, starog gradskog jezgra, većeg arheološkog

lokaliteta i sl. Kretanje posetilaca ne mora da bude jednolinijsko – linearno, već može i

kružna, zavisno od različitih sadržaja i organizacije prostora (npr. dolazak na parking, pa

obilazak vizitorskog centra, pa šetnja duž obale i zaustavljanje na vidikovcima, i povratak

do mesta početka obilaska drugim pristupnim putem). Budući da je i ovde reč o okupljanju

većeg broja ljudi na relativno manjem prostoru i takav raspored privlači komercijalne

sadržaje na ograničenom prostoru, uz ugrožavanje i osnovnog resursa i doživlja posetilaca.

Devastacija i degradacija se i ovde sprečavaju primenog istih metoda kao i u prethodnom

slučaju, s tim što je zbog većeg prostranstva ovde lakše da se komercijalni i drugi pomoćni

sadržaji pomere dalje od jezgra, kako je učinjeno kod već pominjanih primera klifa Mor,

Efesa ili Muzeja krapinskih neandertalaca. Tu su komercijalni sadržaji smešteni na

ulaznim, pristupnim tačkama, dalje od baštinskog jezgra. U pojednim slučajevima, ako je

linija kretanja razvučena, uz pomoć regulative strogo kontrolisani komercijalni sadržaji

mogu da se smeste i na određene čvorne tačke duž nje - negde unutar hodne linije, ali opet

uz striktnu kontrolu broja, sadržaja i izgleda objekta. Tako bi najbitniji elementi baštinske

atrakcije bili zaštićeni, turisti bi ostvarili željeni doživljaj, a istovremeno bi im, tokom

obilaska, na čvornim tačkama bile dostupne i dodatne, njima potrebne, a prirodi atrakcije

primerene usluge, od čijeg pružanja korist ima i lokalno stanovništvo.

Atrakcije u vidu zone su disperzovane na velikom prostoru, poput nacionalnih

parkova, većih gradskih celina i sl. Takva mesta takođe mogu da imaju velike posete, ali se

zbog širine prostora ne stvaraju gužve i zakrčenost prostora. To pojačava doživljaj turista,

koji u pojedinim delovima mogu da osete i usamljenost, ali im ne retko otežava pristup

uslugama koje su im potrebne, a istovremeno i destimuliše interes pružalaca usluga jer je

zbog nepostojanja okupljanja posetilaca na ograničenom prostoru onemogućena

„ekonomija obima“. Zato se preporučuje da se unutar prostranstva odrede uslužni

punktovi na onim mestima gde se posetioci često okupljaju u relativno većem broju. Tako

bi se pružaoci usluga kocentrisali na mestima kao što su parkinzi, ulazi (primer ulaze i

izlazne tačke u Efesu; novi prostor za parking sa dodatnim sadržajima u Žiči), vidikovci, ili

vizitorski centri i slični punktovi. Na taj način se ne narušava prostor i ambijent, posetioci

dobijaju željeni doživljaj, kao i potrebnu uslugu, a lokalno stanovništvo ekonomsku korist.

U ranije navedenom primeru Istorijskog spomen kompleksa u Brankovini, takva ekonomska korist je izostala, jer zbog zabrane bilo kakve gradnje (do donošenja plana) nije bilo mogućnosti da lokalno stanovništvo otvori objekte uslužne delatnosti, uposli se u njima, plasira svoje proizvode i sl. Sa druge strane, ekonomsku korist su ostvarivale pridošlice i to ne poštujući regulativu, što je stvaralo dodatni animozitet kod lokalnog stanovništva. Kao što je već naglašeno, uz planiranje prostora, a u direktnoj vezi sa njim, veliki

značaj za očuvanje baštine, ali i njen delotvorniji doživljaj, ima i planiranje nosećih –

graničnih kapaciteta.

196

Planiranje graničnih kapaciteta

Procena graničnih kapaciteta je bitna za sve vidove turizma, dok dodatni značaj

dobija na lokcijama na kojima se turizam zasniva na baštini. Samo kontrolisan razvoj

turističkih kretanja, gdje je broj turista strogo ograničen nosećim kapacitetom, može

prirodne lepote i mesta od istorijskog i kulturnog značaja da pretvoriti u turističke centre,

bez opasnosti da budu uništeni (Đukić-Dojčinović V., 2005). Zato procena graničnih

kapaciteta ima presudan značaj za zaštitu baštine i održivi razvoj.

Već je naglašena činjenice da za održivi razvoj turizma značajnu pretnju mogu da

predstavljaju velike posete usled kojih se stvaraju gužve i zakrčenost prostora.

Prekomerno korišćenje atrakcije pored opasnosti od namernih i nehotičnih fizičkih

oštećenja, može da negativno deluje i na druge načine. Bilo je reči i o štetama koje nastaju

zbog povećanja temperature i vlažnosti vazduha izazvanih prisustvom većeg broja ljudi u

zatvorenim prostorima poput grobnica, piramida, ili pećina (Lasko, Altamira). Na slične

načine neadekvatan broj turista, i njima namenjenih objekata, negativno utiče i na plaže,

šume, planinske vrhove, arheološke lokalitete, muzeje... Sa druge strane preveliko,

nekontrolisano prisustvo posetilaca negativno utiče i na njihov doživlja baštine,

otežavajući im, a ponekad i onemogućujući ih da se pažljivo sa njom upoznaju i da je tako

spoznaju i dožive na pravi način. Zatim neumereno prisustvo turista na različite načine

može negativno da deluje i na kvalitet života lokalnog snanovništva. Ovakve pojave se ne

mogu anulirati samo brižljivim planiranje organizacije prostora, već zahtevaju i

određivanje (procenu) graničnih, odnosno nosećih kapaciteta.

Bez obzira na restriktivnosti koje sa sobom nosi, određivanje graničnog kapaciteta

predstavlja pozitivnu meru koja štiteći resurse štiti razvoj turizma i sve učesnike u njemu.

Prema jednoj od najopštijih definicija granični kapacitet je obim turističkih

aktivnosti koje mogu da se obavljaju bez nastajanja ozbiljnije štete za destinaciju (Weaver i

Lawton, 2002). Prema drugoj definiciji granični kapacitet predstavlja maksimalan broj

posetilaca koji mogu da koriste određeni prostor, a da ne dođe do njegove devastacije i

degradacije, kao ni do ugrožavanja kvaliteta doživljaja turista (Jovičić, 2000; Stojanović,

2011).

U osnovi granični kapaciteti se izražavaju odnosem broja posetilaca na jednom

mestu u određenoj hronološkoj odrednici: broj posetilaca u jednom trenutku (istovremeni,

jednovremeni boravak), tokom jednoga sata ili dana i sl. Granični kapacitet se određuju

prema četiri osnovna parametra (Maksim M. i dr., 2010; Stojanović V., 2011):

- Kapacitet prostora i životne sredine; baziran je na samoj atrakciji i njenom užem ili

širem okruženju. Podrazumeva maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora i resursa

koji ne dovodi do degradacije i/ili devastacije prostora, poremećaja u eko-sistemu i

zagađenja životne sredine.

- Psihološki kapacitet; baziran je na doživljaju turista koji na njih ostavlja poseta

atrakciji. Podrazumeva maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora koji ne dovodi do

pada kvaliteta turističkog doživljaja.

- Socio-kulturni kapacitet; baziran je ka uticaju posetilaca na kvalitet života lokalne

zajednice. Podrazumeva maksimalno prihvatljiv kapacitet turističkih sadržaja, intenzitet

korišćenja prostora i koncentracija turista koji ne narušavaju način života, kulturu i

identitet lokalne zajednice.

197

Pored ova tri osnovna kriterijuma, na osnovu kojih se utvrđuju određeni

maksimumi, postoji u četvrti kriterijum, kojim se utvrđuje minimum, a koji je zasnovan na

činjenici da turizam predstavlja i ekonomsku kategoriju koja, uz sva ograničenja, mora da

donese i finansijsku korist širokom spektru stejkholdera, uključujući i lokalnu zajednicu,

kao i subjekte koji rukovode baštinom. To je ekonomski kapacitet. Ekonomski kapacitet

podrazumeva određivanje minimalno prihvatljivog obim razvoja turizma koji obezbeđuje

ekonomski efikasan efekat.

Granični kapacitet se određuje utvrđivanjem odnosa izmedju navedenih

parametara. Budući da postoje četiri bitne odrednice potrebno je uspostaviti balans

između njih, s tim što on ne može biti uvek postignut putem kompromisa. Tako, kako

navodi Vladimir Stojanović, ako prostorni kapacitet određene atrakcije iznosi 50

posetilaca u jednom trenutku (ili na sat, ili dnevno), socijalno-kulturni 100, psihološki 80, a

ekonomski 90, kompromisno rešenje srednjeg broja od 80 posetilaca nije primenjivo, zbog

same činjenice da na ogranečeni prostor, bez opasnosti, ne može da stane više od 50 ljudi, i

shodno tome granični kapacitet ne može biti veći od toga broja, jer u protivnom može doći

do opasnosti i za prostor i za posetioce (Stojanović, 2011). Međutim, ako je odnos brojeva

drugačiji, i primera radi, kapacitet prostora dozvoljava istovremeni prijem 100 posetilaca,

kompromisno rešenje sa izvođenjem prosečne brojke može da bude moguće, ali samo

uslovno, jer sve zavisi od konkretnog slučaja.

Osnovni problem koji se javlja pri utvrđivanju graničnog kapaciteta je ne samo

nepostojanje jedinstvenog modela izračunavanja, već i brojnost i raznovrsnost razlika koje

postoje između određenih atrakcija i njihovih okruženja. Zbog tih razlika se pravila koja su

se pokazala kao upotrebljiva za jednu ne mogu u potpunosti primeniti za drugu lokaciju.

Faktori koji utiču na noseće kapacitete jedne destinacije mogu da se podele u dve

različite grupe:

o Lokalni, unutrašnji, faktori, i

o Strani, spoljašnji faktori (Stojanović, 2011).

U lokalne faktore spadaju:

- socijalna struktura – primera radi turiste drugačije prihvataju u velikim svetskim

metropolama, a drugačije u malim gradovima nerazvijenih zemalja;

- ekonomska struktura – od nje zavisi i mogućnost pružanja usluga, jer što je ona

razvijenija veći je i broj edukovanih učesnika sposobnih da pruže usluge turistima;

- politička struktura, koja može uticati na stanovnike da prihvate ili da odbiju

bavljenje turizmom;

- stanje opštih resursa – ako određenih resursa (npr. voda, električna energija) nema

ni za potrebe lokalnog stanovništva razvoj turizma postaje iluzoran, a isto se odnosi i na

putnu i uslužnu infrastrukturu.

- vrsta i stanje atrakcija – budući da su atrakcije te koje privlače turiste, od velikog

je značaja njiha priroda – vrsta, kao i stanje u kome se nalaze, što spada u kategoriju

graničnih kapaciteta svake pojedinačne atrakcije ali utiče i na granični kapacitet

destinacije u celini.

198

Kanadsko selo St. Jakobs u podnožju planine Tamborin, u kome živi 1500 stalnih stanovnika godišnje poseti jedan do dva miliona turista (Weaver, 2006). Shodno kvalitetu života i stvorenim navikama ovo selo se trajno opredelilo za delatnosti turizma i ka tim aktivnostima je usmerilo svoje kapacitete. Sa druge strane stanovnici ostrva Đerba u Tunisu, usled ubrzanog pritisaka masovnog turizma na ostrvo, iskazuju nezadovoljstvo promenama koje u velikoj meri ugrožavaju njihov socijalni integritet i kulturni identitet, isto kao i stanovnici zapadnoindijske oblasti Goa ili malobrojni stanovnici slovačkog sela Vlkolinec.

U strane, spoljašnje faktore spadaju:

- karakteristika turista, budući da se alternativni turisti drugačije ponašaju nego

tradicionalni masovni turisti i u istom broju čine manje štete nego ovi drugi. Isto tako se i

turisti koji na određeni lokalitet dolaze radi razgledanja drugačije se ponašaju od turista

koji na isti lokalitet dolaze radi zabave (koncerti i sl.);

- vrsta turističke aktivnosti – na istom prostoru bez posledica može da boravi različit

broj skijaša u odnosu na šetače, planinare i sl; sportski turizam takodje zahteva drugačiji

odnos od rekreativnog, zabavnog i sl..

- planiranje, tehnologija i menadžment takođe predstavljaju bitne uslove od čijeg

kvaliteta zavise nosivi kapaciteti. Dobro organizovan mendžment, brižljivo i precizno

planiranje, i savremena tehnologija omogućuju prijem znatno većeg broja turista, kako na

svakoj pojedinačnoj lokaciji (od restorana i hotela, do muzeja i parka prirode), tako i na

celokupnoj destinaciji, nego u slučaju lošeg planiranja, rukovođenja i tehnologije. Ovaj

faktor se ne odnosi samo na činioce destinacije, već i na činioce vezane za dovođenje

turista (prevoznici, tur operateri, posrednici..., njihovo medjusobno umrežavanje).

Značaj menažerskog delovanja se ogleda i na primerima već naglašene organizaciji kretanja budući da sa uspostavljenim kružnim tokom, ili linearnom hodnom linijom sa zasebnim ulazom i izlazom na istom prostoru istovremeno može da boravi više posetilaca nego kada oni moraju da se vrate istim putem.

Kao smo videli određivanje graničnih kapaciteta kako destincije, tako i pojedinačnih

resursa je kompleksan proces, koji ne može da se pouzdano izvede šablonima i

matematičkim formulama. Ipak bitno je da se naglasi da pojedini autori preporučuju

određene opšte šablonske pristupe, ali uz jasne ograde da u konkretnim slučajevima oni

moraju da se menjaju i prilagođavaju.

Primorska oblast

Mediteran 3 metra kvadratna po osobi Severno more 1,7 metara kvadratnih po osobi Jedrenje 5-30 posetilaca na dan po hektaru Ribolov 5-30 posetilacana dan po hektaru Skijanje na vodi 5-15 posetilaca na dan po hektaru

Planinska oblast Skijaški centar 100 skijaša na dan po hektaru staze

Zaštićeno prirodno dobro

Šumski park Do 15 posetilaca na dan po hektaru Park u prigradskoj zoni 15-70 posetilaca na dan po hektaru Pešačenje 40 osoba dnevno po kilometru staze Jahanje 25-80 osoba dnevno po kilometru

staze Veći piknik 300-600 učesnika na dan po hektaru Manji piknik 60-200 učesnika na dan po hektaru

(Jovičić, 2000: prema Stojanović, 2011)

199

Pored ovakvog tabelarnog prikaza postoje i drugačiji predlozi, poput: 20 osoba po

milji za važnije predeone maršute; 4 osobe po milji za manje predeone maršute; važnija

istorijska mesta – 30 osoba po kvadratnoj milji; izletnički prostor – 60 osoba po kvadratnoj

milji; brdoviti prostor – 5 osoba po kvadratnoj milji; atraktivne pristupačne plaže – 400

osoba po kvadratnoj milji; morska i jezerska obala – 50 osoba po kvadratnoj milji (Lavery,

1971: prema Stojanović, 2011).

U svakom slučaju ovako izneti predlozi, kao i različite formule za izračunavanje

graničnih kapacieta su samo osnovni, polazni kriterijumi, koji ne mogu da obuhvate sve

bitne aspekte, od toga da li je reč o otvorenom ili zatvorenom prostoru, kakva je njegova

konfiguracija, kakva je naseljenost, unutrašnje uređenje, stepeni zaštite i sl. Kada je reč o

zatvorenim pristorima, pa i ako su oni pojednakih površina, bitnu ulogu u određivanju

graničnih kapaciteta ima spratnosti, prostranost, vrsta materijala, način gradnje, uređenost

unutrašnjih komunikacija, sadržaji... Zato se pri određivanju graničnog kapaciteta ne može

u potpunosti kopirati bilo koji model ili formula, već je od ključnog značaja iskustvo

zasnovano na poznavanju konkretne lokacije.

U zaštićenom prirodnom području području Broads Area u Velikoj Britaniji (www.broads-authority.gov.uk), kako bi se sačuvao i kvalitet turističke ponude, ali i života lokalnog stanovništva, procenjeno je da u malim gradskim i seoskim naseljima koja se nalaze unutar zaštićenog areala broj stacioniranih turista ne sme da bude veći od jedne četvrtine stanovnika konkretnog naselja, s tim što u ova ograničenja ne potpadaju nestacionarni turisti, izletnici i prolaznici. Polazeći od značaja i osetljivosti istorijskog grada Venecije i popularnosti destinacije, u više navrata je utvrđivan granični kapacitet prostora. Analize su 1991. godine pokazale da bi granični kapacitet Venecije trebalo da bude 25.000 turista na dan. Iste godine u avgustu mesecu je u Veneciji svakog dana boravilo prosečno oko 38.000 turista i izletnika. Naknadnim reprogramiranjem kome je prethodilo i novo unutrašnje prostorno preuređenje, 1998. godine je dnevni granični kapacitet procenjen na 33.000 turista, a danas u tom gradu dnevno u proseku boravi po 59.000 turista (preko 20.000.000 godišnje) što je jednako i negovom broju stanovnika (Maksin M. i dr., 2010). Na osnovu iskustva organizacije masovnih događanja u kompleksu Pont d Gar, kako bi se zaštio pejzaž sa veoma raznovrsnom ponudom koji se prostire na površini od 160 hektara, broj prisutnih posetilaca koncerata koji se tu često održavaju je sa ranijih 25.000 ograničen na maksimalnih 15.000. Granični kapaciteti šireg zaštićenog područja arheološkog lokaliteta Felix Romulijana – Gamzigrad su planiski određeni prema zonama zaštite. Tako je procenjene da u I zoni zaštite koju čini sama carska palata i njeno šire okruženje (ukupno 175 hektara) može da boravi do 300 jednovremenih korisnika, međutim, u pojedinim trenucima tokom prolećnog špica sezone đačkih ekskurzija samo unutar palate I neposredno uz nju boravi i znatno veći broj posetilaca. A tokom špica ekskurzija dešava se da na prostoru od oko četiri hektara jezgra istorijskog spomen kompleksa Brankovina istovremeno bude i po 400 – 500 posetilaca.

Jedna od solunskih turističkih atrakcija je i Bela kula na obali u centru grada. Na vrhu ovog nekadašnjeg zatvora se nalazi panoramski vidikovac, a u spratnim prostorijama pored kojih se proteže spiralna rampa za izlazak na vrh su smeštene adekvatne muzejske postavke sa naracijom o istorijskom razvoju Soluna. Na osnovu iskustva vezanog za ukupne dimenzije kule i njene unutrašnje komunikacije broj posetilaca ovoga objekta je ograničen na maksimalnih 70 u jednom trenutku, što je vidno istaknuto na ulazu. Sa druge strane, usled ograničenog, uzanog prostora, i sadržaja na koje može da

200

negativno utiče povećanje temperature i vlažnosti vazduha broj posetilaca unutrašnjosti piramida u Gizi je ograničen na 300 dnevno, uz povremenu potpunu nedostupnost. Broj istovremenih posetilaca pominjanim bronzanim statuama u Nacionalnom muzeju u Kalabriji je 20, a jedna grupa koja kreća u obilazak Stounhendža ne može da bude veća od 26 ljudi. Pored ograničenja broja prisutnih u jednum trenutku ili danu, radi zaštite same atrakcije primenjuje se i potpuna zabrana prisustva (pećine Lasko i Altamira), ali uz ponudu supstituta, čime se turistički razvoj ne zaustavlja. Takođe se primenjuju i druge, manje imperativne metode koje mogu da utiču na redukovanje broja istovremenih poseilaca. To može da se postogni primenom jednog ili kombinacijom više povezanih režima vezanih za cenu i/ili vreme posete. Kako bi se smanjio uticaj povećane posete tokom sezone kao i dnevnih špiceva može da se primeni produženo radno vreme u sezoni kao i jeftinije ulaznice van sezone ili u vremenskom dnevnom razdoblju kada nema masovnih poseta, kao i veća cena ulaznice u vremenu kada je uobičajeno veća poseta. Jedna od metoda za smanjenje gužvi u najatraktivnijim delovima pojedinih atraktivnih objekata je i naplata posebne dodatne ulaznice. Tako ulaznica za posetu celokupnog dvorskog kompleksa sultanske Topkapi palate u Istambulu ne važi i za posetu haremskih odaja unutar ovog dvorskog kompleksa, a koje bez opasnosti po štetu mogu da prime znatno manji broj posetilaca nego preostali njegovi delovi. Posebne, dodatne ulaznice moraju da plate i posetioci egipatskog arheološkog muzeja koji žele da posete sale sa mumijama, čiji režim zaštite mora da bude znatno rigorozniji od ostalih muzejskih prostorija.

201

3. MUZEJI KAO PARADIGMA BAŠTINSKIH INSTITUCIJA

3.1. MUZEJI – OPŠTI PREGLED

Pre nego što našu pažnju usmerimo ka pitanjima uloge muzeja u savremenoj turističkoj

ponudi potrebno je da se konkretnije osvrnemo na razloge zbog kojih oni predstavljaju

paradigmu (primer – obrazac za ugled) za baštinske institucije.

Muzeji se danas ne posmatraju sa tradicionalnih stereotipnih stanovišta, kao objekti u koj-

ima su u zatvorenom prostoru na zidovima i u vitrinama, izloženi eksponati prikupljeni sa

različitih mesta. U savremenom značenju pojam muzej ima znatno šire upotrebne

kontekste. Shodno stavovima ICOM-a (The International Council of Museums – UNESCO-va

svetska organizacija muzeja) pod muzejima se podrazumevaju i:

(1) prirodni, arheološki i etnografski spomenici i nalazišta muzejskog karaktera koji

sakupljaju, čuvaju i objavljuju materijalna svedočanstva o ljudima i njihovom okruženju;

(2) ustanove koje sadrže zbirke i izlažu žive primerke biljaka i životinja, kao što su bo-

tanički i zoološki vrtovi, akvarijumi i vivarijumi;

(3) naučni centri i planetarijumi;

(4) konzervatorski zavodi i izložbene galerije u stalnom sastavu biblioteka i arhivskih c-

entara;

(5) prirodni rezervati i

(6) druge ustanove za koje ICOM bude smatrao da imaju neke ili sve karakteristike muzeja.

(Muzejsko društvo Srbije, 1993).

202

3.1.1. ČETIRI IMPERATIVA MUZEJSKE DELATNOSTI

Prema definiciji muzeja, promovisanoj od strane ICOM-a, muzej je nekomercijalna,

stalna ustanova u službi društva i njegovog razvoja, otvorena javnosti, koja sakuplja, čuva,

istražuje, objavljuje i izlaže materijalna i nematerijalna svedočanstva čovečanstva, u svrhu

proučavanja, obrazovanja i uživanja (www.icom.museum). Navedena definicija ističe

osnovne imperative postojanja muzeja. To su:

(1) širok i kompleksan spektar zadataka,

(2) institucionalna stalnost i otvorenost za javnost,

(3) svrha društvene koristi i

(4) nekomercijalan karakter.

Definisanje zadataka - funkcije muzeja

Početni objekat interesovanja muzeja je muzejski predmet, muzealija, odnosno

materijalna i nematerijalna svedočanstva čovečanstva, kako je naglašeno u aktuelnoj ICOM-

ovoj definiciji. Istovremeno u ovoj definiciji su pobrojani i osnovni zadaci muzeja, odnosno

četiri funkcije koje oni obavljaju. To su: sabiranje/prikupljanje – proučavanje - čuvanje –

izlaganje i publikovanje. Sa druge strane poznati češki muzeolog Zbinjek Stranski

(Stransky Z., 1970) izdvaja sledeće osnovne funkcije muzeja: selekcija/dokumentacija –

trezoriranje – komunikacija – informacija.

O različitim teoretskim mogućnostima klasifikacije praktičnih zadataka muzeja

svedoče i delimično različiti pristupi austrijskog autor Geralda Mata sa jedne i francuskih

autora Andrea Goba i Neomi Druge sa druge strane. Za Geralda Mata i njegove saradnike

najopštije funkcije muzeja su: nabavka eksponata, čuvanje eksponata, istraživanje i

prenošenje znanja (Mat G., 2002), dok Gob i Drugeova kao osnovne funkcije muzeja na-

vode: funkciju izlaganja, funkciju čuvanja, naučnu funkciju i funkciju animacije (Gob A. i

Druge N., 2009). Dok bi funkcija istraživanja odgovarala naučnoj funkciji, za francuske

autore funkcija prikupljanja predstavlja podfunkciju funkcije čuvanja, ali zato funkciju

prenošenja znanja razdvajaju u dve odvojene funkcije – izlaganja i animacija. Naime, Gob i

Drugeova smatraju da muzej ne može da postoji ako nije obezbeđena široka javna

pristupačnost njegovim kolekcijama. Zato funkciju izlaganje postavljaju ispred ostalih

funkcija koje im hronološki prethode, odnosno ispred čuvanja (i prikupljanja), kao i ispred

širokog spektra stručnog i naučnog izučavanja (dokumentacionog, hemijsko-fizičkog,

arheološkog, istorijskog...) usmerenog i prema muzejskim predmetima i prema njihovim

kontekstima. Što se tiče animacije, oni konstatuju da je to nova funkcija koja ne predstavlja

samo animaciono proširivanje interpretacije već i širu nadogradnju izlagačke funkcije, što

se postiže dodatnim programskim aktivnostima kao što su privremene izložbe, posete sa

vodičem, predavanja, koncerti, radionice, različita permanentna događanja, kao i niz

drugih programa usmerenih prema izgradnji muzeja kao mesta okupljanja. Reč je o

nadogradnji muzejske komunikacije novim tehnikama koje posetioca i njegovo

interesovanje, uživanje i zadovoljstvo iznose u prvi plan, menjajući iz osnova ustaljene,

tradicionalne pristupe rada muzeja.

203

Instistirajući na odgovornosti muzeja prema publici isto koliko i prema predmetima,

Gob i Drugeova se kritički osvrću na ranije prakse i teorije koje su naučnu i zaštitnu

funkciju muzeja stavljale u prvi plan, ali i prema pojavama pri kojima se animaciji daje

„kvaziekskluzivan“ prioritet. Oni se zalažu za ravnotežu sve četiri funkcije, zaključujući:

„Da bi u potpunosti obezbedio misiju, muzej mora poštovati ravnotežu između različitih

funkcija i ne sme da zanemari nijednu“. Ipak, kod različitih vrsta muzeja, dozvoljava se

izvesno blago pomeranje težišta ka određenoj funkciji.

Stalnost i otvorenost za javnost

Stalnost je veoma bitan karakter koji određuje muzej kao instituciju. Po stavovima Goba i Drugeove (Gob A. i Druge N., 2009) stalnost je neophodna zbog toga što trajno čuvanje (trezoriranje) nameće imperativ trajnog postojanja muzeja kao čuvara. Takav karakter razlikuje muzeje od drugih srodnih subjekata poput galerijskih salona koji nemaju svoje stalne zbirke, pa fokus delovanja usmeravaju ka povremenom izlaganju predmeta iz tuđih fondova.

Sa druge strane, muzeji moraju da budu i stalno pristupačni javnosti, što ih razlikuje od kolekcionarskih zbirki. U skladu sa tim, uslov za dobijanje statusa muzeja od Francuske direkcije za muzeje je da kolekcija postoji na mestu koje je otvoreno za publiku (Molar K., 2000). Zato i Gob i Drugeova naglašavaju da bez permanentne dostupnosti nema muzeja, jer muzej služi da se publici, zbog njenog uživanja i obrazovanja, predstave zbirke predmeta ili uzorci kulturnih vrednosti. Shodno tome prihvatanje odgovornosti koje osnivači muzeju preuzimaju na sebe samim činom osnivanja, ne bi imalo smisla ako baština nije stavljena na raspolaganje publici - narodu (Gob A. i Druge N., 2009).

Društveno korisna svrha

Ispunjavajući svoje zadatke, muzeji obavljaju različite društveno korisne funkcije.

Definišući pojam društvene koristi Gerald Mat zaključuje da su društveno korisne one

mere koje služe napredovanju društva u duhovnom, kulturnom, moralnom i

nematerijalnom smislu (Mat G., 2002).

Uživanje u kulturnom blagu izloženom u muzejima decenijama se ograničavalo na

relativno uski krug ljubitelja i poznavalaca, tako da se društvena korist svodila pre svega

na zaštitu vrednosti i izgradnju kolektivnog pamćenja i društvene svesti. Međutim, muzeji

koji teže savremenosti postaju svesni svoje pune uloge – pružanja širokog spektra usluga

ne samo odabranima, već najširim slojevima društva. Na prvom mestu stoga što usluga

muzeja predstavlja misiju, a na drugom što budžetsko finansiranje podrazumeva da je

svaki građanin indirektni finansijer. Zato Gob i Drugeova, instistirajući na odgovornosti

kustosa prema publici isto koliko i prema predmetima, insistiraju i na sve većem značaju

muzejske funkcije animacije. Oni smatraju da permanentna aktivna programska

dešavanja uključuju muzeje u svakodnevni život grada i oblasti. Tako, ispunjavajući svoje

funkcije, muzeji postaju mesta otkrića, mesta sećanja, mesta kulturnog obeležja, mesta

rituala, mesta za uživanje ali i zabavu i mesta turističkih aktivnosti (Gob A., i Druge N.,

2009).

Ispunjavajući zadatke koje je, na osnovu zakona i stručnih normi, ispred njih

postavilo društvo, muzeji imaju veoma značajne uloge u svojim sredinama. Te uloge se

mogu svesti na primarne i, uslovno, sekundarne. Primarna uloga muzeja ogleda se u sferi

204

zaštite i prezentacije baštine, kao svojevrsnog nacionalnog i internacionalnog blaga.

Shodno tome, muzeji predstavljaju trezore i riznice neprolaznih društvenih vrednosti.

Iznošenjem pred javnost tih vrednosti i širokog spektra saznanja o njima, primarna, zaš-

titarska uloga muzeja dodatno se proširuje na kulturološku i obrazovnu sferu, a ističe i

ulogu koju muzej ima u formiranju i očuvanju identiteta okruženja u kom postoji.

Kada se govori o sekundarnim ulogama muzeja, neophodno je da se naglasi da se

atribut sekundaran koristi sa stanovišta osnovne stručne definicije, a ne sa stanovišta

zadataka koje muzeji dobijaju u savremenom društvu. Obavljajući stručne i zakonske

zadatke, muzeji direktno doprinose i razvoju svoga okruženja. Time se uloga muzeja, sa

tematike zaštite kulturne baštine, kulture u širem smislu i obrazovanja, pomera ka novim

sferama. Muzeje sada odlikuje bogata turistička ponuda, što doprinosi razvoju turizma, ali i

opštem razvoju. Istovremeno atraktivan, posećen muzej svom okruženju, pored društvene

(socio) dobiti donosi i ekonomsku dobrobit koja se sagledava na različite načine, ali

prevashodno kroz prihode koje od posetilaca muzeja ostvaruju privredni subjekti u

okruženju: hoteli, restorani, prevoznici, agencije... Sa druge strane, atraktivan muzej, uz

druge sadržaje, kao svojevrstan brend indirektno dodatno doprinosi atraktivnosti celog

okruženja, što može biti presudno za donošenje odluka o različitim investicijama.

Nekomercijalni karakter muzeja

Do sada je u više navrata pominjan nekomercijalni, odnosno neprofitni karakter

baštinskih institucija. Jedan od najilustrativnijih primera neprofitnog delovanja je vezan za

muzeje i muzejsku delatnost.

Kako je već naglašeno osnovni zadaci muzeja su nabavka, čuvanje i konzervacija

eksponata, zatim stručno – naučno istraživanje samih eksponata i njihovih konteksta i na

kraju prenošenje znanja izlaganjem i drugim vidovima komunikacija. Međutim apsolutna

većina navedenih aktivnosti predstavlja isključivo rashode, bez mogućnosti ostvarivanja

prihoda. Jedini segment muzejske delatnosti koji bi mogao biti materijalno valorizovan je

aktivnost usmerena ka komunikacijama putem prezentacija i animacija. Ona podrazumeva

posete različitih korisnika koji plaćaju ulaznice, kupuju suvenire, ili koriste druge

sekundarne usluge muzeja. Međutim, kada je reč o muzejskim ulaznicama, kao najčešćem i

najzastupljenijem vidu prihodovanja, mora da se ima na umu da se one prodaju po cenama

koje su simbolične, tj. daleko ispod stvarne cene koštanja, a na osnovu kojih često ne može

da se refundira ni obavljanje samo tog segmenta muzejskog rada, a kamo li celokupna

delatnost muzejske institucije (Dragićević – Šešić M. i Stojković B., 2008).

Na osnovu iskustava francuskih muzeja, Klod Molar zaključuje: „Ako bi se vodilo računa o ravnoteži izdataka funkcionisanja i amortizacije investicija, ulaznica za muzej trebalo bi da košta oko 200 franaka (30,48 evra), što bi pristup muzejima praktično učinilo nemogućim“. (Molar K., 2000) Primer londonske Tejt galerije ukazuje na neophodnost finansiranja delatnosti muzeja od strane osnivača. Sve izložbene prostore ovog muzeja u 2005. obišlo je oko šest miliona posetilaca; tako je ostvaren prihod od 3,2 miliona funti. Međutim, u roku od dve godine skoro četiri puta više sredstava (12,2 milona funti) utrošeno je samo za nabavku novih umetničkih dela, što ne bi bilo moguće bez priliva drugih sredstava, a prevashodno od strane osnivača (prema: Krivošejev V, 2012). Kada je reč o imperativu nekomercijalnog delovanja, primer jednog “muzeja” preds-

205

tavlja dokaz izreke o izuzetku koji potvrđuje pravilo. Iz Londona se lanac takozvanih muzeja voštanih figura Madame Tussauds (www.madametussauds.com) proširio na skoro sve kontinente. Madam Tiso nastao je u vreme kada su muzeji još uvek predstavljali kabinete retkosti i atrakcija. Sa daljim razvojem koji se ogleda u proširenju funkcija ka prikupljanju, konzervaciji, dokumentaciji, stručnom i naučnom proučavanju muzealija sa nespornim kulturnim, umetničkim i istorijskim značajem, isključiva izlagačka aktivnost usmerena ka stvaranju atrakcije sa ciljem stvaranja profita udaljuje muzeje voštanih figura od muzejske delatnosti. Da oni danas nemaju veze sa muzejima, svedoči i činjenica da se na sajtovima svih Madam Tiso kuća u svetu više ne može pronaći reč muzej. Tako ovi subjekti postaju deo kulturne industrije usmerene isključivo ka stvaranju profita. (Krivošejev V., 2012)

Neprofitna, odnosno nekomercijalna priroda delatnosti muzeja zasniva se na društ-

veno korisnoj svrsi a ogleda se u suštini postojanja muzeja, kome nije cilj da proizvodi

profit već da ispunjava zadatke koji su u službi društva. To je glavni razlog što u mnogim

državama o većini muzeja brinu državni organi i organi lokalnih samouprava na različitim

nivoima, koji se najčešće pojavljuju kao osnivači a time i primarni finansijeri. Ista pravila

odnose se i na druge subjekte koji mogu da se pojave kao osnivači muzeja, uz mogućnost

da osnivačka prava i obaveze, uz regulisanje međusobnih odnosa, zajednički deli i više

subjekata. Sa druge strane, obaveza obezbeđivanja subvencija od strane osnivača ne negira

mogućnost, a u praksi koju donosi savremeno doba i obavezu muzeja da stiču dodatna

sredstava, što je postao i jedan od bitnih zadataka menadžmenta savremenih muzeja.

Muzeji dodatna sredstva stiču donacijama, sponzorstvima, konkurisanjem na

projekte, kao i veoma širokim spektrom različitih sopstvenih komercijalnih poslova, od

naplate ulaznica, preko rada muzejskih prodavnica i kafea, do pružanja stručnih usluga i

iznajmljivanja prostora. Pri tom mora da se ima u vidu da mogućnost/obaveza sticanja

dodatnih prihoda ne negira neprofitnost muzejskog rada, ali neprofitnost postavlja

imperativ da svi ostvareni prihodi ne mogu da predstavljaju dobit (profit), već moraju da

se vrate u osnovnu društveno korisnu delatnost. Time se dofinansira deo troškova i

dodatno doprinosi kvalitetu i kvantitetu ukupnih programskih aktivnosti muzeja. Tako

britanski Jorvik Viking Centre, zahvaljujući tome što godišnje ima 900.000 posetilaca,

ostvari prihod od 2,6 miliona funti (2,89 po posetiocu) od čega redovno jedan milion ulaže

u dalja arheološka iskopavanja i istraživanja (Šola T., 2002).

3.1.2. MUZEJI I SRODNE I HIBRIDNE INSTITUCIJE

Kako je već naglašeno značenje pojma muzej je danas u velikoj meri prošireno.

Savremeni muzej nije samo institucionalizovani objekat u kome se izlažu samo predmeti i

informacije o njima, što je bio tradicionalni muzej, ili muzej u užem smislu reči, već se pod

tim pojmom podrazumeva veoma širok spektar različitih subjekata koji se bave

proučavanjem, zaštitom i prezentacijom baštine, a da uz to ispunjavaju i druge navedene

osnovne imperative muzejske delatnost. Takvi savremeni muzeji, u širem smislu reči, ne

izlažu samo predmete, već i ideje i priče, odnosno širok spektar konteksta do kojih se došlo

kroz proučavanje baštine. Zato njihov glavni proizvod nije informacija i pravo da se vidi

baština, već doživljaj posetilaca. Tako muzeji postaju mesta saznanja, ali i okupljanja i

206

razonode. U svetu muzejskih stručnjaka trebalo je da protekne više vremena da bi se

prihvatila mogućnost da osnovna svrha postojanja muzeja nije samo muzejski predmet,

već i posetilac i njegov doživljaj, a da je moguće postojanje muzeja i bez originalnih

predmeta u njima.

Ilustrativan primer predstavlja već pominjani Muzej kraljeva u danskom gradiću Jeling (www.natmus.dk/besoeg-museerne/kongernes-jelling/). On je u stvari specifičan vizitorski centar, sa muzejskom postavkom koja na atraktivno dizajnirani način, ali bez originalnih eksponata, tumači kontekste nastanka i funkcije srednjovekovnog lokaliteta sa grobnicama vikinških kraljeva i kamena sa uklesanim dekretom o uspostavljanju hrišćanstva. Na slične načine, bez puno originalnih eksponata, ali na dizajnerski veoma atraktivne načine, otkrića o životu neandertalskih ljudi sa obližnjih arheoloških lokaliteta tumače i muzeji u Neandertalu (Nemačka) i Krapini (Hrvatska). Takve postavke su uobičajene i kada je reč o značajnim istorijskim građevinama, poput Pont d Gara (pominjani rimski akvadukt u Francuskoj) gde obližnji muzej, u svojstvu vizitorskog centra, bez originalnih eksponata posetiocima tumači vreme i način njegovog nastanka. Jedan od prvih velikih, svetski poznatih, muzeja bez originalnih eksponata sa istorijskom i kulturnom vrednošću, svakako je tematski park „grad nauke“ u La Viletu kod Pariza, koji na veoma atraktivne načine predstavlja velika svetska naučna otkrića iz domena biologije, matematike, otkrivanja svemira...

Vremenom, sa opštim tokovima društvenog razvoja raznovrsnost „muzeolikih“

subjekata se stalno povećava. Danas teoretičari muzeologije u muzeje u širem smislu reči

ubrajaju i nacionalne parkove, centre za interpretaciju, eko muzeje, etno muzeje na

otvorenom, arheološke lokalitete i arheološke parkove, druge vidove naučnih parkova i

centre za savremenu umetnost (Gob A., i Druge N., 2009). Pored toga u muzeje spadaju i

znamenita istorijska mesta, spomenici i drugi srodni objekti pod uslovom da su dostupni

posetiocima i pripremljeni za posete po principima muzejskih komunikacija.

Nacionalni parkovi

Prema zakonima aktuelnim u Srbiji nacionalni park je jedan od vidova zaštićenih

prirodnih područja, što predstavlja uži pristup ovom pojmu. Prema širem pristupu

nacionalni park je bilo koje zaštićeno prirodno područje, u vlasništvu države (odatle i

naziv nacionalni) u kome se pejzaži i ekosistemi štite, održavaju, proučavaju i predstavljaju

publici kao integralni deo prirode, a ne u okviru veštački formiranih zbirki (kakve su zoo

vrtovi ili botaničke bašte). Prvi nacionalni park na svetu je Jelouston, osnovan 1872.

godine. Kako je već naglašeno, Statut ICOM-a svrstava i prirodne rezervate u muzeje u

širem smislu reči. Za njih se ponekad koristi i izraz muzeji divlje (ili netaknute) prirode

(Gob A., i Druge N., 2009).

Neophodno je da se naglasi da postoje bitne razlike između dva osnovna tipa

nacionalnih parkova: američkog i evropskog. Američki tip nacionalnih parkova ima znatno

izraženije muzejske karaktere, budući da svojim sadržajima više insistira na prezentaciji,

interpretaciji, organizaciji raznovrsnih, edukativnih, kulturnih, zabavnih i turističkih

ponuda. Sa druge strane evropski tip poslove zaštite i očuvanja postavlja ispred poslova

usmerenih ka radu sa širokim slojevima publike. Međutim, uz dalje postojanje izraženih

razlika, razvoj savremen prakse dovodi i do sve češće pojave kombinovanog tipa

nacionalnog parka. Kombinovani tip se realizuje kroz prostornu organizaciju, izdvajanjem

207

zona stroge zaštite, namenjenih isključivo za proučavanje i zona otvorenih za turističku

prezentaciju (Stojanović V., 2011).

Pristup kakav se sreće u nacionalnim parkovima: zaštita prirodnih dobara na licu

mesta, na mestu nastanka, bez prenošenja u veštačke sredine, kakve su zoo vrtovi i

botaničke bašte, imao je značajnu ulogu u daljem razvoju muzeja, doprinoseći da pored

klasičnih muzeja (sa izloženim zbirkama prikupljenim sa različitih strana) sve zastupljeniji

postaju i muzejski oblici nastali na licu mesta, poput arheoloških lokaliteta, muzeja na

znamenitim mestima i u istorijskim objektima, a pre svega eko muzeja.

Centri za interpretaciju

Centri za interpretaciju, odnosno vizitorski centri predstavljaju specifičan vid

višenamenskih objekata sa odlikama savremenih muzeja. Oni se osnivaju sa zadatkom da

posetiocima (vizitorima) nekog šireg područja, na jednom mestu interpretiraju njegove

sadržaje, značaje i specifikume. Zato sadrže obavezne muzejske, interpretatorske prostore

sa izložbama, a sve češće i video dvoranama, ali i različite pomoćne prostore kao što su info

centri, kafei, restorani, suvenirnice i sl, čija je funkcija da se posetiocima pruži spektar

drugih neophodnih usluga. Praksa postojanja ovakvih institucija se javlja dvadesetih godina

prošloga veka u pojedinim američkim nacionalnim parkovima, da bi od polovine veka

postala znatno rasprostranjenija. Ubrzo ovakvi centri počinju da se otvaraju i uz druge

subjekte: na arheološkim lokalitetima, pored spomenike (poput već više puta pominjanih

centara nedaleko od Pont d Gara, Muzeja kraljeva u Jelingu, Stounhendža i sl.), u

znamenitim mestima, u selima i starim gradskim jezgrima... Ne retko i lokalni gradski

muzeji postaju svojevrsni vizitorski centri koji ne prezentuje samo prošlost grada već i

njegovu sadašnjost (Gob A., i Druge N., 2009).

U suštini u vizitorskim centrima se ne izlažu zbirke eksponata, već osnovni “eksponat”

koji se predstavlja je sam baštinskih subjekt koji se nalazi u širem okruženju. Uz pomoć

tekstova, fotografija, rekonstrukcija, a u poslednje vreme i savremene multimedijalne

tehnologije, prezentuje se muzeografska naracija o konkretnoj baštini. Ovakav pristup ne

mora da negira mogućnost da se formiraju i izlože i tematske zbirke.

Po opštem pravilu poseta vizitorskom centru bi trebala da bude uvod u dalju posetu

baštinskom subjektu, sa ciljem da se glavni, originalni sadržaji što plastičnije predstave,

kako bi posetioci sa više znanja i interesovanja mogli da se upuste u dalji obilazak.

Međutim, shodno planu putovanja i raspoloživom vremenu poseta baštinskim subjektima

ne retko može da se završi i samo posetom vizitorskom centra.

Muzeji na otvorenom (open air museum)

Ovaj naziv uobičajeno predstavlja specifične muzejske prostore u kojima su

prikupljeni i izloženi objekti većih gabarita. Prvi muzej ovoga tipa otvoren je 1891. godine u

Skansenu kod Štoholma. Tu su, iz različitih krajeva Švedske, na jedno mesto prenete i

postavljene seoske kuće i drugi objekti domaćinstva. Potom ovaj vid muzeja narodnog

graditeljstva, odnosno muzeja sela na otvorenom prostoru počinje vrlo brzo da biva

prihvaćen širom Evrope i sveta, a pojam skansen postaje sinonim za njih. U ovakvim

muzejima je u poslednje vreme uspostavljena praksa da vodiči i statisti simuliraju

obavljanje određenih tradicionalnih poslova (Gob A., i Druge N., 2009).

208

Idući u korak sa vremenom, u nameri da se savremenim posetiocima pruži potpun doživljaj i poveća atraktivnost, u Skansenu, prvom muzeju sela na otvorenom prostoru (www.skansen.se) ponuda se neprestano inovira i dopunjuje. Pored objekata narodnog graditeljstva različitih namena (stanovanje, razni vidovi privređivanja, odbrambeni objekti...), oživljenih sadržaja seoskih domaćinstava, više izložbenih prostora, kao i brojnih uslužnih objekata sa kafeima, restoranima, šopovima i info punktovima, u okviru Skansena se nalazi i zoo vrt, nekoliko manjih zabavnih parkova, mini železnica, artificijelne atrakcije (poput staklene kuće, obrnute kuće, lavirinta...), kao i prostori za organizaciju predavanja, radionica, koncerata, predstava... Na njima, kao i širom Skansena se tokom godine organizuju različite veće i manje manifestacije, i to skoro svakodnevno, a u letnjim mesecima ima i više događaja u jednom danu.

Vremenom, pored muzeja narodnog graditeljstva pojavljuju se i drugi vidovi muzeja

na otvorenom, kao što su muzeji železnice, ili raznih vidova industrije, poput muzeja

visokih peći, pa i umetnički muzeji sa velikim skulpturama. Bez obzira na tematiku koju

prezentuje, zajednička odlika svih muzeja na otvorenom je monumentalnost eksponata,

zbog koje oni ne mogu da budu smešteni unutar zatvorenog, pokrivenog prostora, što

zahteva i posebne tretmane zaštite.

Eko muzeji

Eko muzeji su donekle srodni muzejima sela na otvorenom prostoru. Razvijaju se na

istim početnim idejama – sačuvati tradicionalne načine života, ali uz znatnu koncepcijsku

nadogradnju: ne čuvati supstitute već originalne. Umesto prenetih objekat u kojima se

simulira tradicionalni način života, što je odlika skansena, eko muzeji čuvaju autentične

objekte na mestu gde su nastali, kao i žive, tradicionalne načine obitavanja i privređivanja,

jačajući pri tom lokalni identitet. Na taj način aktivnosti eko muzeja objedinjuju pokretnu i

nepokretnu kulturnu baštinu sa nematerijalnom i prirodnom baštinom. Da bi se to postiglo

neophodno je aktivno učešće lokalne zajednice, bez koga postojanje eko muzeja ne bi bilo

moguće. Prostor eko muzeja nije usko ograničen. Reč je o decentralizovanim institucijama

sa sadržajima rasutim na različitim lokacijama, ili o skupu različitih, ali srodnih institucija

organizovanih u jedinstvenu mrežu.

Jedan od prvih ovakvih muzeja je Eko muzej burgonjske Brese (www.ecomusee-de-la-

bresse.com), osnovan sa svrhom “izučavanja, zaštite, isticanja vrednosti i restitucije

različitih oblika prirodne i kulturne baštine, uz aktivnu pomoć i učešće lokalnog

stanovništva”. Muzej se sastoji od osam ogranaka, raspoređenih na različitim lokacijama, u

osam susednih sela. U svakom od njih se na aktivan način prezentuje drugi tradicionalni vid

privređivanja: Kuća žita i hleba, Kuća šume i drveta, Vo, konj i traktor, Izrada stolica i

slamarica, Vinograd i vinogradar, Novinski atelje, Crep i cigle. Osma izložba smeštena je u

zamku Pjera od Brese, koji predstavlja svojevrstan vizitorski centar iz koga se publika

upućuje na ostale lokacije (Gob A., i Druge N., 2009).

U eko muzeje spada i hrvatska Kuća o batani u Rovinju (www.batana.org), koja kroz muzejsku postavku, ali i negovanje tehnika izrade i načina upotrebe ovih malih ribarskih čamaca ravnoga korita čuva i druge povezane tradicije: načini ribolova, ribarske pesme, zabave, način odevanja… i sl, i na taj način batanu pozicionira kao svojevrsni rovinjski pandan venecijanskim gondolama.

209

Najveći eko muzeja na svetu je Kalina u Kanadi. On obuhvata više stotina sela i

zaselaka, i prezentuje i prirodnu baštinu ali i jedan neobičan amalgam dve različite kulture:

indijanskih domorodaca iz plemena Crna stopala i doseljenika iz Ukrajine

(www.kalynacountry.com).

Arheološki lokaliteti i parkovi

Arheološki lokaliteti su muzeji na otvorenom prostoru (uz mogućnos da većim ili

manjim delom budu i natkriveni) nastali na i oko određenog arheološkog nalazišta koje je

prethodno temeljno istraženo i konzervirano. U ovim muzejima se posetiocima nudi

obilazak sadržaja konkretnog nalazišta, poput Efes u Turskoj, ili Gamzigrad (Feliks

Romulijana), Viminacijuma i Sirmijuma u Srbiji. U novije vreme pored obilaska samog

lokaliteta posetiocima se nudi i poseta njegovog vizitorskog centra gde je izložena zbirka

pronađenog arheološkog materijala i prezentovana celovita priča o istorijskim kontekstima

nalazišta.

Dodatnom nadogradnjom sadržaja muzeja – lokaliteta dostiže sa cilj da se posetiocima

ponudi bogatije iskustvo i doživljaj. To se postiže proširenjem sadržaja lokaliteta

izgradnjom rekonstruisanih objekata iz konkretnog vremena u kojima se simulira aktivan

život, a posetiocima nudi mogućnost da i sami „prožive” vreme i običaje učestvujući u

aktivnostima izrade starih alata i oružja, uvežbavajući njihovu upotrebu, zatim učenjem

kulinarskih veština i sl. Ovaki muzejski subjekti se nazivaju arheološki tematski parkovi

(Gob A., i Druge N., 2009). Arheološki tematski parkovi postoje širom sveta a primer takvog

subjekta u Srbiji su Viminacijum (www.viminacium.org.rs), sa naracijom o životu u rimskoj

epohi i Pločnik kod Prokuplja, posvećen životu u praistoriji.

Tematski parkovi

Pored arheoloških parkova postoje i tematski parkovi koji prezentuju otkrića i drugih

nauka. Ako je tematika usmerena prema baštini ne retko se koristi i pojam baštinski park

(Heritage Park). Baštinski i drugi vidovi naučnih parkova se, zajedno sa vizitorskim

centrima (ne retko objedinjeni u neraskidivu celinu), sreću i na istorijskim znamenitim

mestima, ukazujući na njihov istorijski značaj i događaje koji su se tu odigrali. Naučni

tematski parkovi mogu biti usmereni i ka prirodnim naukama, poput već pominjanog parka

– grada nauke u La Vileti kod Pariza, ali i Arhimedovog parka - muzeja matematike u

Firenci.

Jedan od tematskih parkova je i Vulkanija u Francuskoj (www.vulcania.com). Park je podignut u blizini ugašenog vulkana i u njemu se na zanimljiv način, spuštanjem posetilaca kroz rekonstruisano vulkansko grotlo, uz upotrebu savremene tehnologije, pa i 4D filmske projekcije interpretira naracija o tom i drugim vulkanima. Sličan, samo znatno skoromniji park je nedavno otvoren i u Sloveniji (www.vulkanija.si). Primere baštinskih parkova predstavljaju: baštinski parkovi starog sela u Kanadi, u Kalgariju (Heritage Park Historical Village in Profile; www.heritagepark.ca) i Britanskoj Kolumbiji (www.heritageparkmuseum.com) kao i sličan park u Irskoj (www.inhp.com). Oni faktički predstavljaju viši razvojni oblik skansena, sa veoma razvijenim edukativnim i animacionim programima. Njima su slični i takozvani baštinski centri (heritage center), poput Alaska Native Heritage Center (www.alaskanative.net), koji ima i izražene odlike eko

210

muzeja, kao i Great Smoky Mountains Heritage Center (www.gsmheritagecenter.org), koji faktički predstavlja jedan od vizitorskih centara ovog poznatog američkog nacionalnog parka, sa veoma razvijenim animatorskim aktivnostima.

Simulacija istorijskih dogadjaja, tradicija i veština, ali i različitih naučnih procesa je

osnova postojanja svakog tematskog naučnog parka. Tu se na plastičan, način, uz zabavu,

posetiocima prezentuju naučna otkrića. Ali, neophodno je da se naglasi da i ako je zabava je

vrlo bitan segment njihovog funkcionisanja, ona nije i ne sme da bude primaran cilj.

Primaran cilj mora da bude prezentacija i interpretacija naučnog otkrića. Međutim, kada taj

element izostane, ili bude postavljen u drugi plan, iza zabave, takvi subjekti postaju klasični

zabavni parkovi, poput čuvenog Diznilenda. Premda se oni ne mogu svrstati u muzeje, ipak

se uočava izvesna međusobna povezanost. Na početku nastanka zabavnih parkova sa

različitim temama njihov razvoj je bio zasnovan na parcijalnom korišćenju osnovnjih

principa muzejske delatnosti: prikupljanja i javnog izlaganja, sa stalnom dostupnošću. A

kasnije, sa nastankom nove muzeologije, i razvojem potreba da muzeji postanu mesta

okupljanja, pa i zabave, principi animacije, korišćeni u zabavnim parkovima, uz izvesne

modifikacije i prilogođavanja, počinju da se primenjuju i u muzejima, o čemu nam pored

drugih sve brojnijih primera svedoči i navedeni razvoj Skansena.

Znamenita istorijska mesta i objekti

Kao i arheološki lokaliteti i znamenita istorijska mesta, kada su pripremljena za

obilazak posetilaca, predstavljaju muzealizovane subjekte na otvorenom prostoru, sa

mogućnošću dodatnih sadržaja, kao što su spomenici, ali i vizitorski centri. Ovakvi subjekti

mogu da čuvaju sećanje na različite događaje, od velikih bitaka kao što su bitke kod

Vaterloa ili Borodina, preko tragičnih događaja (Logori Dahau, Majdanek, Jasenovac...), do

uspomene na život i delo značajnih ličnosti, poput Jasne Poljane u Rusiji (Lav Tolstoj), ili

Brankovine u Srbiji (Desanka Maksimović i Nenadovići).

Na polju Vaterlo, mestu odsudnog Napoleonovog poraza iz 1815. godine, nalazi se velika, zatravljena zemljana kupa, visine 40 metara, na čijem vrhu je postavljen spomenik u obliku lava ispod čijeg postameta je vidikovac sa pogledom na celo stratište. U njenom podnožju je smešten svojevrstan vizitorski centar sa kružnim paviljonom u koje je izložena panorama bitke (14x110 metara), a gde se nalaze i sala za filmske projekcije, galerija, suvenirnica i restoran. U blizini ovoga glavnog spomenika se nalazi još 135 različitih spomen obeležja. Nedaleko od spomenika je i konzervirana i za posetu pripremljena stara seoska farma koja je bila mesto odsudnih sukoba. Četiri kilometra od polja, u centru gradića Vaterlo je smešten Velingtonov muzej, posvećen komandantu pobedničke savezničke vojske. Sa druge strane polja je i kuća u kojoj je Napolenon boravio. U ovom kompleksu se povremeno organizuju i scenske rekonstrukcije bitke.

(www.museewellington.be; www.waterloo1815.be)

Jasna Poljana je rusko selo u kome je rođen, živeo, stvarao i sahranjen Lav Nikolajevič Tolstoj. Za posete je pristupačna kako njegova kuća, tako i šira okolina, sa imanjem Tolstojevih, porodičnom crkvom, grobljem i sl. Pored obilaska kuće i okoline u Jasnoj poljani se organizuju i različite prateće aktivnosti, od specijalnih kraćih programa, predavanja, vožnji sankama i čajanki, do učenje ruskog jezika.

(http://ypmuseum.ru; http://tolstoy.ru)

Primer Jasne poljane, sa Tolstojevom kućom kao centralnim objektom, ukazuje i na

još jedan vid memorijalnih muzejskih subjekata. To su znamenite građevine poput

211

Andersenove kuće u Vajleu u Danskoj, Mokranjčeve kuće u Negotinu, škole Desanke

Maksimović u Brankovini, kuće Bore Stankovića u Vranju, ali i Kule Nenadovića i

Muselimovog konaka u Valjevu, kule Nebojša u Beogradu i sl. U ovakav vid muzealizovanih

subjekata spadaju i dvorci (Šembrun u Beču, Versaj u Parizu, Topkapi i Dolmabahče u

Istambulu), ali i građevine raznih drugih namena (od tvrđava, preko škola iraznih

privrednih objekata, do zatvora). Po pravilu, takvi objekti predstavljaju osnovni, početni

eksponat muzeografske naracije smeštene u njima, a koja je usmerena ka kontekstima

vezanim za njihov nastanak, istorijat i značaj.

Centri savremene umetnosti

Kada govorimo o muzejima koji prikupljaju klasična umetnička dela uglavnom se

pored reči muzej koriste i pojmovi galerija i pinakoteka. Za razliku od njih rad centara

savremene umetnosti se ne fokusira samo na prikupljanje i izlaganje umetničkih dela već i

na procese njihovog stvaranja, a kreativnost se ne ograničava samo na likovne, već se

proširuje i na druge vidove umetničkih produkcija: scenske, muzičke, filmske... U ovakvim

institucijama proces animacije ima ključni značaj, budući da publika ne samo da posmatra,

već se i emotivno uključuje u prezentovane teme, bilo posmatrajući stvaranje slike, bilo

gledajući film ili predstavu i prisustvujući koncertu. Sa opštim razvojem muzejske prakse

razlike koje su nekada odvajale klasične muzeje savremene produkcije od ovakvih centara

umetnosti sve više nestaju (Gob A., i Druge N., 2009). Jedan od poznatih primera za ovakve

subjekte je Centar Žorž Pompidu u Parzu, poznat i kao Bobur (www.centrepompidou.fr).

Muzeji u sastavu i ekonomuzeji

Muzeji u sastavu nisu samostalne institucije već delovi drugog većeg sistema. Oni

prezentuju istorijate i delatnosti različitih subjekata u čijem sastavu postoje i predstavljaju

njihove svojevrsne “reklamne izloge” koji doprinose upoznavanju, brendiranju,

pozicioniranju, a ne retko i ekonomske dobiti, bez obzira da li je reč o muzeju neke fabrike,

poput muzeja Mercedesa i BMW, ili Muzeju fudbalskog kluba Barslona čija poseta, po

ukupnoj ceni od 23 evra zaokružuje turistički obilazak stadiona .

Muzej fudbalskog kluba Barselona:

www.fcbarcelona.com/camp-nou/camp-nou-experience/detail/card/fcb-museum

Muzej Plzenske pivare:

www.prazdrojvisit.cz/en/brewery-museum/

Muzej Mercedesa:

www.mercedes-benz-

classic.com/content/classic/mpc/mpc_classic_website/de/mpc_home/mbc/home/museum/h

ome.flash.html

Muzej BMW:

www.bmw-welt.com/en/visitor_information/guided_tours/museum.html

Povezivanjem koncepta muzeja u sastavu i eko muzeja nastaju ekonomuzeji. Oni

predstavljaju marketinške i profitne elemente koji prate prevashodno određene

tradicionalne i/ili umetničke proizvodne delatnosti, što ih odvaja od uobičajenih muzeja u

sastavu velikih privrednih subjekata. Svojim postojanjem ekonomuzeji privlače pažnju ka

212

manjim proizvodnim subjektima, brendiraju njihove proizvode, doprinose boljoj prodaji i

distribuciji, ali i očuvanju i prezentaciji tradicionalnih vidova proizvodnje. Jedan od

primera za ekonomuzeje je privatni, porodični Muzej lavande

(www.museedelalavande.com) u Francuskoj, nastao 1991. godine u okviru Le Château du

Bois - velike plantaže lavande osnovane još 1820. godine, koja se proteže na 330 hektara i

ima svoju destileriju i pogone za preradu. Pored uloge u popularisanju same plantaže i

njenih proizvoda, ovaj muzej, koji godišnje poseti 50.000 posetilaca stiče sopstvene

prihode ne samo od ulaznica (cena 6 evra) i klasičnih suvenira već i od prodaje

ekskluzivnih pakovanja različitih brendiranih kozmetičkih proizvoda od ove biljke,

istovremeno doprinoseći pozicioniranju plantaže na kojoj je nastao i njene veletrgovine.

Njemu je sličan i Eden palm, muzej urmine palme u oazi Tuzer u Tunisu (www.eden-

palm.com). Međutim, upravo kada je reč o ova dva (kao i mnoštva drugih sličnih) muzeja

neophodno je da se naglasi razlika izmedju ekonomuzeja kao koncepta i ekonomuzeja kao

brenda.

Opsani koncept muzeja u sastavu tradicionalnog proizvodnog pogona je stariji od

pojave imena i brenda ekonomuzeja. Ime ekonomuzej se pojavljuje u Kanadi 1992. godine

u teoretskim radovima arhitekte, dizajnera i etnologa Sirila Simara. Nešto kasnije je

osnovana fondacija Fondation des Économusée du Québec, koja prerasta prvo u državno,

kanadsko (ESN - www.artisansatwork.ca), a potom i internacionalno udruženje The

Économusée Society Network (www.economusee.no; www.economusees.com;

www.economusee.eu) koje je nosilac brenda ekonomuzeja. Budući da pomenuti muzeji

lavande i urme nisu (za sada) članovi ovoga udruženja, oni nemaju pravo da zvanično

koriste pojam ekonomuzej, kao ni zajednički logo članova, ali je taj pojam, slično pojmu

skansena, nadrastao subjekte na koje se pravno koristi i predstavlja specifični poslovni

koncept.

Osnivanje i unapređenje rada ekonomuzeja je u Kanadi prepoznato kao način da se povezivanjem sa turističkim kretanjima očuvaju i revitalizuju različite tradicionalne i umetničke proizvodne delatnosti. The Économusée Society Network je osnovano 1996. godine, a samo deset godina kasnije ovo udruženje je okupljalo tridesetak različitih ekonomuzeja, od muzeja – farme, preko radionice – muzeja za proizvodnju vina i voćnih likera, do muzealizovanih pogona i radionaica različitih starih i umetničkih zanata: proizvodnja papira, vitraža, violina, predmeta od stakla, kože, platna, keramike… Svi oni su tokom 2007. godine registrovali ukupnu godišnju posetu od 750.000 obilazaka i prihod od 33 miliona dolara. Kanadsko udruženje je i nosilac licencnog prava upotrebe brenda (ime i logo) ekonomuzeja, i pod njegovim odobrenjem i nadzorom, a uz plaćanje članarine, mreža ekonomuzeja se iz Kanade proširila i na druge kontinente.

Prema odredbama asocijacije ekonomuzeja, ekonomuzej je profitni subjekt koji posluje u okviru poljoprivrednog, prehrambenog, zanatskog i umetničkog sektora koristeći autentične načine izrade proizvoda. On prezentuje proizvodnju malih razmera sa fokusom na očuvanje i održavanje tradicionalnih veština. Njegova funkcija je da promovišući proizvode lokalnih zanatlija promoviše i materijalno i nematerijalno kulturno nasleđe, ali i da doprinosi otvaranju novih radnih mesta i razvoju turizma. Sa stanovišta turizma ekonomuzej je inovativni koncept koji omogućava privatnim preduzećima da dopru do javnosti, objasne lokalnu kulturu i značajno doprinose očuvanju nematerijalne kulturne baštine. Vlasnici ekonomuzeja, posredstvom svojih muzealizovanih radionica i prodavnica pružaju i informacije o tehnikama, veštinama, proizvodima i proizvodnim procesima.

213

Pored prodaje proizvoda ekonomuzeji moraju da razvijaju edukativne i informativne aktivnosti. Da bi bio priznat za ekonomuzej privredni subjekt, u okviru svojih proizvodnih prostora mora da ima: - Prijemi prostor za posetiocise sa interpretacijom tematike konkretnog ekonomuzeja; - Otvoreni deo radionice ili sličnog proizvodnog činioca gde posetioci mogu da vide proizvođače i uspostave komunikaciju sa njima; - Prostor za tumačenje tradicionalnog načinja proizvodnje; - Prostor za tumačenje savremenih vidova proizvodnje; - Arhivsko - dokumentacioni centar; - Prodavnicu za distribuciju proizvoda pravljenih na licu mesta.

Hibridni oblici

Istovremeno sa povećanjem novih oblika i vrsta muzeja, i njihovim daljim razvojem,

razlike između njih se smanjuju i pojavljuju se i različiti hibridni oblici koji, objedinjujući

odlike različitih vidova. Uz klasične muzeje koji prezentuju eksponate vezane za jednu

tematiku javljaju se i specifični tematski parkovi posvećeni istoj temi (Muzej vikinga u

Ribeu u Danskoj i obližnji tematski park vikinga). Tematski parkovi se javljaju i uz

arheološke lokalitete i nacionalne parkove. Uz njih, kao i uz znamenita mesta i građevine,

zaštićena sela i gradske četvrti, arheološke lokalitete, javljaju se i centri interpretacije –

vizitorski centri (primer: muzej – centar pored Pont d Gara), postajući njihov uobičajeni,

sve očekivaniji dopunski sadržaj. Sa novim sadržajima Skansen, pored odlika muzeja sela

na otvorenom, sadrži i elemente naučnog, ali i zabavnoh tematskog parka. Tako se, sa

razvojem ovakvih povezanih hibridnih struktura neprestano obogaćuje savremeni pritup

muzejskoj delatnosti usmeren prema potpunijem doživljaju posetilaca. Time se ranije

uočljive granice između različitih pojavnih oblika gube, a nameće se i pretpostavka da će

„hibridizacija“ biti put budućeg opstanka muzeja i muzejskih delatnosti.

Jedan od primera muzealizovanog baštinskog subjekta koji objedinjuje različite pojavne oblike je mali Arheološki muzej merovinškog srednjeg veka pored Marlea u Francuskoj (Merovingian Archaeology at the Museum of the Dark Ages, odnosno - Le Musée des Temps Barbares; www.museedestempsbarbares.fr). Ovaj muzej, nastao eksperimentalnim radom stručnjaka i volontera, na zanimljiv način objedinjuje elemente arheološkog lokaliteta, klasičnog muzeja, skansena, vizitorskog centra i tematskog, arheološkog parka. Muzej je nastao pored istraženog srednjovekovnog arheološkog lokaliteta iz epohe Merovinga (5.-8. vek). Pronađeni arheološki materijal je izložen u adaptiranom objektu starog seoskog mlina, na relativno klasičan način, ali sa audi - video sobom. Pored njega je rekonstruisan izgled ušorenog srednjovekovnog sela; tu je i farma sa životinjama koje se gaje na način kao i u vreme merovinga i eksperimentalna bašta, gde se obavljaju poljoprivredne aktivnosti na isti način kao i u srednjem veku. U sredini kompleksa se nalazi prostor za organizaciju različitih spektakala. Na njemu se održavaju rekonstrukcije viteških bojeva, ali i koncerti srednjovekovne muzike i sl. Između ostaloga u ovom muzeju se organizuju i različite i poludnevne i celodnevne dečje radionice.

214

3.2. MUZEJI I TURIZAM

Muzeji su danas postali veoma bitni činioci, a neretko i generatori razvoja turizma. Tako su ponovo dobili ulogu i značaj koji su imali od druge polovine 19. veka, u vremenu rađanja savremenog turizma kao masovnog vida putovanja „bez svrhe“. Sredinom 19. s-toleća, sa prvom agencijom za masovni turizam koju u Britaniji osniva Tomas Kuk, ali i sa pojavom Džon Mjurelovog štampanog turističkog vodiča Red Book, a potom i poznatijeg vodiča Karla Bedekera, koji je postao sinonim za ovakva izdanja, reke turista usmeravale su se prema različitim atrakcijama koje su predstavljale „znamenitosti“. Među njima su bili neizostavni muzeji (Enceberger H. M., 1983). Daljim omasovljavanjem turizma i pome-ranjem težišta turističkih kretanja od obilaska znamenitosti ka odmoru i rekreaciji tipa 3S, muzeji su izgubili istaknutu ulogu značajnih turističkih atrakcija. Vreme kada se to dogodilo se hronološki poklapalo sa vremenom u kojem se na muzeje gledalo kao na anah-rona skladišta, prašnjava stovarišta starina ili kao na mesta namenjena elitama. Međutim, razvoj nove muzeologije, koji se događa paralelno sa razvojem novog turizma, doveo je do muzejskog buma i promenio odnose turističke i muzejske delatnosti, usmerevajući ponovo turiste ka muzejima.

3.2.1. ZNAČAJ MUZEJA ZA RAZVOJ TURIZMA

Osamdesetih godina prošloga veka, na početku procesa preobražaja i ponovnog

povezivanja muzeja i turizma Danijel Burstin je zaključio: „Moderni muzej je kao i moderni

turista, jedan od simptoma demokratizacije. Oba upućuju na širenje naučnih znanja,

popularizaciju umetnosti, sve manji značaj privatnih mecena umetnosti i rastući obrazovni

nivo srednjih klasa“ (Burnstin D., 1983). Tokom nekoliko decenija razvoja nove m-

uzeologije, a istovremeno i sa pojavom novih tendencija u turizmu koje dovode do jačanja

značaja kulturnog turizma, nivo promena koje su povezale muzeje i turizam postao je oči-

gledan. Shodno tome, Olga Hadžić zaključuje: „Sve je veća orijentacija aktivnosti muzeja na

potrebe korisnika, dakle i turista. (...) Svest o potrebi transformacije misije muzeja u s-

avremenom, tako kompleksnom društvu, u cilju približavanja potreba korisnika, sve je

prisutnija među muzejskim radnicima širom sveta. (...) Muzeji sve više postaju mesta gde će

turisti ispoljiti svoju kreativnost, te se u novije vreme u literaturi sreće i pojam kreativni tu-

rista“ (Hadžić O., .2005). A kreativan turista zahteva i kreativan muzej.

Pored izložbenih angažmana (stalnih postavki i povremenih tematskih izložbi), u

stvaranju proizvodnog miksa muzeja značajnu ulogu ima i veoma širok spektar različitih

programa kraćeg trajanja. Tu spadaju i promocije, predavanja, seminari, filmske večeri,

kamerni koncerti i scenski nastupi, kao i raznovrsne edukativne radionice koje muzeji

organizuju radi razvijanja i zadovoljavanja potreba lokalnog stanovništva, ali sve više i radi

potreba za dodatnom atrakcijom za „kreativne turiste“. Pored toga, u ponudi muzeja postali

su uobičajeni i dodatni prostori koji upotpunjuju doživljaj i zadovoljstvo posetilaca, od čita-

onica i medijateka, sala za projekcije, prostora za kreativne radionice, preko suvenirnica i

info-punktova, do kafea i restorana.

Kada je reč o muzejima u manjim mestima, Mek Manus zaključuje da turisti u njih

dolaze iz razloga koji su različiti od dolazaka domicilnog stanovništva. Za lokalno

215

stanovništvo promenljivi izložbeni i drugi javni programi od suštinske su važnosti kako se -

ne bi izgubilo interesovanje za muzej i kako bi se ohrabrili za ponovljenu posetu, ali za t-

uriste, koji će verovatno muzej posetiti samo jednom u životu, bitna je stalna izložbena

postavka koja prezentira priče o okruženju muzeja čime dolaze do izražaja dodatne vredn-

osti destinacije. Motivacija turista za posete muzejima vezana je za postojanje potreba za

boljim razumevanjem prirode, geografije, istorije i stanovnika destinacije, tako da je zada-

tak muzeja ispunjavanje tih potreba (McManus, G.).

Da bi muzeji ispunili ovakva očekivanja nije dovoljno da samo osavremene pristup

prema posetiocima, već i način prezentacije i interpretacije u stalnim postavkama. U njima

se zadovoljavaju i razvijaju kulturne potrebe, u njima se stiče svest ne samo o prošlosti, već

i o sadašnjosti i budućnosti, u njima se uči, ali i zabavlja. Zato mora da se vodi računa da s-

adržaj postavke bude interpretiran na prijemčiv, razumljiv, pa i zabavan način kako bi

posetilac / turista shvatio i ulogu i značaj prezentiranoga, na osnovu čega mu se budi želja

za ponovnom posetom kao i preporukom. Ovakvim savremenim pristupom veze izmđu

muzeja i turizma dodatno jačaju. Muzeji predstavljaju sve zanimljivije i posećenije turisti-

čke atrakcije, kako svojim osnovnim sadržajima, tako i činjenicom da kao mesta u kojima

turisti mogu da se upoznaju sa identitetom destinacije postaju i njeni svojevrsni vizitorski,

interpretativni centri. „Podrazumeva se da su muzeji veoma pogodni za ulogu održivog tu-

rističkog proizvoda. Muzeji nude gotov, zgodno upakovani kulturni doživljaj koji, ako se nji-

m pravilno upravlja, može da primi veliki broj posetilaca bez ugrožavanja svojih kolekcijae

ili ugrožavanja njihovih vrednosti na bilo koji način” (McManus, G.). Pored toga, turizam

može biti ključni faktor u podizanju nacionalnog dohotka i dohotka muzeja, a muzeji cen-

tralna ponuda turističkih paketa. Zato je ulaganje u muzeje od vitalnog značaja za razvoj

turizma, ali je bitno da se tim ulaganjima obezbede i standardi koje turisti danas očekuju

(Woollard V., 2004).

3.2.2. POSETA MUZEJIMA

U navedenim okolnostima muzeji danas sve više postaju ne samo sekundarne već i

primarne turističke atrakcije, mesta zbog kojih se dolazi na destinaciju, i koja svom

okruženju, uz društvenu nadogradnju, omogućuju i veliku ekonomsku korist. O značaju koji

muzeji imaju u savremenom turizmu rečito govore podaci o njihovoj sve većoj posećenosti.

Na to nam ukazuju i istraživanja posete Luvra. Tokom 1994. godine, posle inovacija koje je

predstavljalo otvaranje krila Rišelje i staklene piramide na ulazu u Luvr, broj posetilaca je

dostigao brojku od 6,4 miliona što je bila dvostruko veća poseta od one zabeležene ranijih

godina. Od tada je broj posetilaca ovog najposećenijeg svetskog muzeja u stalnom porastu

da bi 2012. bilo registrovano skoro 10 miliona.

Permanentan porast posete beleže i mnogi drugi poznati muzeji u svetu. Tako je

britanski Prirodnjački muzej 1988. registrovao 1,6 miliona, deset godina kasnije 1,86, a

2009. bilo je 3,8 miliona posetilaca. Milionskim posetama mogu se pohvaliti i drugi veliki

muzeji, poput Britanskog muzeja koji na početku dvadeset prvoga veka beleži posetu od 5,6

miliona, londonske Nacionalne galerije sa 4,9, Vatikanskog muzeja sa 3, Versaja i Orsea

216

(Pariz) sa 2,4, odnosno 2,5, londonskih Tejt galerija sa 2,2, madridskog Prada sa 1,7,

petrovgradskog Ermitraža sa 1,7, bečkog Muzeja istorije umetnosti sa 1,6 ili firentinske

galerije Ufiči sa 1,5 miliona posetilaca. Dalji rast posete muzejima je permanentan, tako da

je na početku druge decenije dvadeset prvoga veka u više od šezdeset svetskih muzeja

godišnja poseta prestigla brojku od jednog miliona (Krivošejev V., 2012).

U navedenim primerima reč je o najpoznatijim i najvećim muzejima, lociranim u

višemilionskim svetskim metropolama. Njihova posećenost svakako nije reper za posete

prosečnim muzejima koji su po svojoj veličini, poznatosti, organizaciji, atraktivnosti

ponude, kao i lokaciji, potpuno drugačije pozicionirani. Međutim, sve je veći broj i manjih

muzeja čija godišnja poseta dostiže, pa i premašuju, ne retko višestruko, ukupan broj

stanovnika grada u kome se nalaze. Tako različiti muzejski sadržaji u Belforu, francuskom

gradu od oko 50 hiljada stanovnika beleže godišnju posetu od 110 hiljada (Krivošejev V.,

2012).

Indikativan primer predstavlj Oravski muzej u Slovačkoj, smešten u Dolna Kubinu.

Dolna Kubin je turističko mesto od oko 20.000 stanovnika i centar Oravske oblasti, koja se

sastoji od tri opštine, sa oko 150.000 stanovnika. Muzej ima 10 izdvojenih muzejskih jedi-

nica od kojih je najznačajnija i ubedljivo najposećenija smeštena u starom,

srednjovekovnom dvorcu. Dvorac je tokom 2007. obišlo 189.000 posetilaca iz 25 različitih

država, od kojih 48,67% čine odrasli, 40,67% su deca, studenti, starije osobe i osobe sa

invaliditetom, a 10,66% deca mlađa od 6 godina. Kao i kod tvrđave Belfora, i ovde je reč o

atraktivnom ambijentu koji unutar zidina kombinuje sadržaje u zatvorenom i na

otvorenom prostoru i pored klasičnog obilaska nudi posetiocima niz raznovrsnih

animatorskih programa, od koncerata klasične i srednjovekovne muzike, preko dramskih

susreta sa istorijskim ličnostima, do prijema i venčanja (Krivošejev V., 2012).

Sličan primer nam daju i podaci o poseti muzejima u okrugu Lenkašir u Britaniji.

Gradski muzej i galeriju, smeštene u starom dvorcu u Burnliju (75.000 stanovnika) posetilo

je 75.000, a muzej stare železnice na otvorenom u Rozendalu (65.000 stanovnika) obišlo je

105.000 posetilaca. Indikativan je i primer Rotou muzeja sa Novog Zelanda. Rotoua ima

55.000 stanovnika. Od polovine poslednje decenije prošloga do polovine prve decenije

ovoga veka broj godišnjih posetilaca muzeja povećao se sa nepunih 40.000 na više od

110.000 (Krivošejev V., 2012).

Magazin Traveland leisure (www.travelandleisure.com) prikuplja informacije o različitim vidovima turističkih atrakcija i izradjuje rang-liste liste posećenosti po različitim kategorijama. Najosnovnija od njih je rang-lista najposećenijih atrakcija bez obzira na vrstu.

www.travelandleisure.com/articles/worlds-most-visited-tourist-attractions Na kraju prve decenije ovoga veka medju 50 najrazličitijih atrakcija koje posećuju turisti, a u koje spadaju i urbane poslovne gardske četvrti (na prvom mestu sa 39 milona prisutnih turista godišnje je njujorški Tajm skver, na drugom sa 38 miliona njujorški Central Park, a na četvrtom, sa 29 miliona Las Vegas), centralne železničke stanice i aerodromi, kao i veliki zabavni parkovi (osam parkova kompanije Dizni, dva Univerzal i dr.). Na ovom spisku se nalazi i više „muzealizovanih” lokaliteta i zdanja (muzejski kompleks carske palata u Pekingu je petnesta sa 13 miliona posetilaca; tu su i dvorac u Versaju, Koloseum u Rimu...), ali i sedam klasičnih muzeja u zatvorenom prostoru (Luvr, Smitsonijan, Metropoliten, Tejt, Britanski muzej...), kao i brojni subjekti kulturne baštine (crkve Notr Dam i Sakr Ker, kao i Ajfelov toranj u Parizu, Veliki bazar sa Kapali čaršijom u

217

Istambulu, Sidnejska opera i dr). Što se tiče prirodne baštine, najposećeniji su Nijagarini vodopadi (na petom mestu, sa 29 miliona posetilaca) i američki nacionalni park Great Smoky mountainst (dvadesetpeti sa 9,5 miliona posetilaca). Kada se fokus posete sa celoga sveta usmeri samo ka Evropi, među 25 najposećenijih atrakcija samo jedna (Diznilend u Francuskoj) ne spada u baštinu.

www.travelandleisure.com/articles/europes-most-visited-tourist-attractions Među najposećenijim evropskim atrakcijama nalazi se i osam klasičnih muzeja, kao i više arheoloških lokaliteteta i spomeničkih objekata sa muzejskim svojstvima, crkava i svetilišta, ali ni jedno prirodno dobro. Sa druge strane zanimljivo je poređenje posećenosti klasičnih muzeja, arheoloških lokaliteta, spomenika i nacionalnih parkova.

www.aecom.com/museumindex www.travelandleisure.com/articles/worlds-most-visited-ancient-ruins

www.mnn.com/earth-matters/wilderness-resources/blogs/top-10-most-visited-national-parks

Na kraju 2012. godine od prvih dvadeset najposećenijih svetskih muzeja njih četrnaest je beležilo posetu veću od 4 miliona (od Luvra sa preko 9,7 do Nacionalnog muzeja u Pekingu sa više od 4 milina posetilaca). Za to vreme prvih pet arheoloških lokaliteta je beležilo posetu od 9-10 miliona (Kineski zid) preko 4 miliona (piramide u Gizi), do 2,5 (Pompeja) i 1,5 miliona (Hijerapolis sa Pamukalama u Turskoj). Sa druge strane, što se tiče posete nacionalnim parkovima, sa 9,7 miliona najposećeniji je Great Smoky Mountains, a zatim slede četiri parka sa posetom od 4,5 do 3,2 miliona, dok ostali sa top liste beleže godišnju posetu manju od 3 miliona. Ovi podaci, po kojima su muzeji znatno posećeniji od nacionalnih parkova, koji svojim prostornim kapacitetom mogu da u jednom trenutku prime znatno veći broj posetilaca, samo na prvi pogled deliju iznenadjujuće. Naime, mora da se ima u vidu da su muzeji u većini slučajeva locirani u na frekventim mestima do kojih se veoma lako dolazi; zatim, prosečne cene ulaznice u nacionalne parkove su osetno više od prosečnih cena muzejskih ulaznica, a što zbog te činjenice, a što zbog velikog broja različitih programa kratkog trajanja koje muzeji organizuju, kod njih su znatno češće ponovljene posete istih pojedinaca u jednoj godini.

3.2.3. MUZEJI I SCIO-EKONOMSKA DOBIT

Sama činjenica da su muzeji društveno korisne instiucije, ukazuje na društvenu (socio)

dobit koju oni donose za svoje okruženje, a koja se ogleda u kulturološkim, edukativnim i identitetskim pokazateljima. Međutim, sa sve čvršćim povezivanjem muzejske delatnosti i turizma muzeji postaju stvaraoci i ekonomske dobiti, i to manje za sebe, a znatno više za svoje okruženje.

Ako u okviru svoje delatnosti učestvuju u stvaranju povoljnijih uslova za život sta-novnika okruženja i razvoj turističke ponude, savremeni muzeji predstavljaju ne samo turističku atrakciju već i bitan segment u formiranju opšte pozitivne slike o naselju i okolini u kojoj su smešteni. Aktiviranje nove, ili revitalizacija stare turističke destinacije, kroz jačanje sektora usluga, stvara povoljno i atraktivno okruženje, u koje se, ako su ispunjeni i drugi preduslovi, isplati investirati. Da bi se postigli pozitivni kulturološki i finansijski efekti, neophodno je delovati sa tri nivoa. Prvi nivo predstavljaju nadležni u državnim upravama i upravama jedinica lokalne samouprave koji moraju da prepoznaju značaj koji muzeji imaju za razvoj turizma i sticanje ekonomske dobiti i da podrže i unaprede te procese. Drugi nivo predstavljaju nacionalne i lokalne turističke organizacije, koje moraju

218

da učine dodatni napor da se razviju svi vidovi turizma u okruženju, uključujući i kulturni, ali i gradski turizam (city break) i da doprinesu promociji muzeja kao turističkih atrakcija. Treći je nivo menadžmenta samih muzeja koji mora ne samo da osavremeni muzejsku ponudu, već i da potpomogne, a ne retko i da inicira napore da muzeji postanu nezaobilazne, ako ne i primarne turističke atrakcije, pa i generatori razvoja turizma. Zato razvoj muzeja kao turističke atrakcije zavisi podjednako i od javne turističke i kulturne politike grada, od menadžmenta turističke organizacije, kao i od muzejskog menadžmenta. Logično utemeljen redosled bio bi da prve strateške aktivnosti poteknu državni organi. Međutim, ako ovakva inicijativa izostane, moguće su i primarne inicijative od strane muzeja što pokazuje i primer Nacionalnog muzej Tajvana, koji je organizovao klaster koji okuplja različite učesnike turističke ponude.

Socio-ekonomska dobit koju muzeji donose svom okruženju može biti i te kako

merljiva, pod uslovom da se praktično ustale odgovarajući statistički merni instrumenti.

Brojni su primeri koji ukazuju na to da regije koje pored prirodnih bogatstava i

razvijene infrastrukture za odmor omogućuju posećivanje kulturne baštine, u sve jačoj kon-

kurenciji dobijaju turističku utakmicu, a muzeji postaju i generatori razvoja kulturnog i tur-

izma uopšte. Tako je jedna izložba filadelfijskog Muzeja umetnosti doprinela je da se za č-

etiri meseca ostvari dodatnih 10.000 noćenja u gradskim hotelima, a da se ukupan gradski

prihod poveća za 86,5 miliona dolara. Sa druge strane, velika putujuća block-buster izložba

„Tutankamon“ je u muzej u Ontariju dovela skoro milion posetilaca, što je lokalnoj zajednici

donelo prihod od 20 miliona dolara (Krivošejev V., 2012).

Najpoznatiji primer velike ekonomske koristi od muzeja danas se vezuje za muzej

Gugenhajmove fondacije u Bilbaou čije je otvaranje 1997. godine reku turista, koja se

neprestano sliva ka španskim plažama prolazeći pored ovog baskijskog grada, preusmerilo

na njegove ulice i trgove. Atraktivna, nesvakidašnja Gerijeva arhitektura eksterijera je

ovom muzeju, još pre njegovog otvaranja, donela karakter internacionalne atrakcije. „U

poslednje vreme stvar je poprimila takve razmere da se čini da će Bilbao efekat da dospe u

rečnike kao sasvim validna definicija. Za neverovatno kratko vreme Bilbao se našao na

internacionalnoj kulturnoj i turističkoj mapi – muzej i sam grad preplavila je reka turista,

ljudi sa novcem i novac kao takav... Veoma jednostavno, jedan grad je procvetao

(ekonomski, kulturno, socijalno) samo zahvaljujući izgradnji novog Gugenhajmovog

muzeja“ (Mitrović M., 2006). A od svega toga sam muzej imao je najmanje finansijske

koristi. Sredstva koja jedan posetilac ostavlja za ulaznice i druge usluge u samom muzeju,

višestruko su manja od sredstava koje ostavlja na drugim kasama, od hotela i restorana,

preko prodavnica do frizerskih radnji, benzinskih pumpi, taksi vozila...

Razmatrajući ekonomsku dobit od otvaranja novog muzeja u Bilbau Tomislav Šola je

zaključio: „Efekat Guggenheim muzeja u Bilbau je bio ekonomski merljiv, kao i Bilbao pre i

posle muzeja. Razlika u prihodu bila je 100 miliona dolara profita, što je gradu isplatilo

temeljne troškove (2/3 ukupnog iznosa) novog muzeja“ (Šola T., 2002). Konkretnije

pokazatelje iznosi Rut Tausi. Ona navodi da je u izgradnju i u uređenje okoline muzeja

uloženo 84,14 miliona evra, a za nabavku kolekcije dodatnih 48,08 miliona, što je ukupno

132,22 miliona. Samo tokom prve godine rada muzej je imao 1,36 miliona posetilaca, od

kojih je 80% u Bilbao došlo isključivo sa namerom da posete muzej. Tokom prve dve

godine rada posetioci muzeja su u Bilbau potrošili 433 miliona evra, od kojih je samo 23,4

miliona potrošeno na sam muzej, a od ostatka od skoro 95% korist su imali drugi subjekti u

219

gradu i njegovom okruženju. „Regionalne vlasti u Baskiji vratile su svoje investicije u toku

prve godine, sa povećanjem BDP-a u iznosu od 144 miliona evra. Sve u svemu, do 2000.

godine muzej je ovoj regiji doneo prihod od 600 miliona evra.“ (Tausi R., 2012) Pored toga

znatno je smanjena i stopa nezaposlenosti u Bilbau, koja je 1990 iznosila 25%, a 2006 samo

4,1%.

Sličan nagli razvoj, od uspavanog ribarskog mesta do turističkog centra sa stotinama

hotela i pansiona, turski grad Kušadasi duguje muzealizovanoj prezentaciji antičkog Efesa.

Da i manje poznati muzeji mogu da doprinesu razvoju svoga okruženja, svedoči i

primer pomenutog novozelandskog Rotoua muzej umetnosti i istorije. Rotoua je sa svojih

55.000 stanovnika jedanaesti po veličini grad na Novom Zelandu i u njemu je 6.500 žitelja,

odnosno 25% radno aktivnog stanovništva direktno zaposleno u turizmu. Početne tu-

rističke atrakcije Rotoua predstavljale su specifične silikatne geološke formacije u njego-

vom okruženju, kao i činjenica da je reč o centru maorske kulture. Dodatni podsticaj raz-

voju turizma dalo je prvo proširenje prostora muzeja 1970. godine, a potom i njegovo bre-

ndiranje i ciljano pozicioniranje kao turističke atrakcije, što je dovelo do toga da se od po-

lovine poslednje decenije prošloga do polovine prve decenije ovoga veka broj posetilaca

muzeja poveća sa nepunih 40.000 na više od 110.000, a u gradu i okolini se godišnje od

turista prihoduje oko 450 miliona novozelandskih dolara (prema: Krivošejev V., 2012).

Ovakvi primeri ukazuju na druge perspektive razvoja o kojima strateški brinu gradske

vlasti širom sveta. Tako je američki gradić Salemu iskoristio opštu poznatost Veštica iz Sa-

lema, drame Artura Milera, pisane kao kritika makartizma aktuelnog u SAD pedesetih godi-

na prošloga veka a zasnovane na istorijskom događaju iz 17. stoleća i otvorio ne jedan nego

više muzeja koji podsećaju na te događaje. Iako se Salem danas ne ponosi ovom epizodom u

svojoj istoriji, njegovi žitelji imaju i te kako mnogo koristi od veštica. U ovaj grad godišnje

dođe oko milion turista, od kojih skoro polovina tri sedmice pre Noć veštica. Grad se pretv-

ara u sablasnu karnevalsku sredinu u kojoj se ređaju kostimirane parade, organizuje ps-

ihodelični sajam, obilaze mesta gde se pojavljuju duhovi i sl. Ostali znatiželjnici dolaze bar

na dan ili dva ne bi li obišli Muzej veštica, Muzej mitova i monstruma, Muzej voštanih figu-

ra, Veštičju kuću (u kojoj je održano suđenje), kao i muzej sastavljen od malih ćelija u koji-

ma su osuđeni čekali suđenje i presudu. Veštica je postala i svojevrstan brend Salema, tako

da se nalazi i u zaglavlju lokalnih novina, ali i u logou policijske stanice i imenu fudbalskog

tima. Na sličan način i Springfild nastoji da muzealizuje određenu vezu koja predstavlja

potencijalnu atrakciju, pripremajući se da otvori muzej Breda Pita. Tim povodom gradski z-

vaničnik Springfilda izjavio je: „Springfild je porodični grad. Drago nam je što je Bred Pit de-

o naše istorije i kulture. Zapravo, potreban nam je Bred Pit muzej. (prema: Krivošejev V.,

2012)

Vikinški centar u Jorviku (Jorvik viking centre) primer je ciljanog razvoja turizma koji -

je posle planskog razvoja stvorio mogućnost da posredstvom 900.000 posetilaca tokom

godine obezbedi sredstva za svoj dalji napredak, ali i da postane jedan od razvojnih

generatora svoga okruženja. Istovremeno, brojni su i drugi primeri razvoja turizma p-

osredstvom razvoja muzeja. Takvi su Muzej tekstila u italijanskom gradiću Čieri, Nacionalni

muzej Tajvana, muzeji na švedskom ostrvu Gotland ili kanadski muzej u Haltonu, kao i

brojni drugi.

220

Luvr - Lens

Navedeni primeri ukazuju na nove perspektive razvoja o kojima moraju da strateški

brinu gradske i nacionalne vlasti širom sveta. A potvrdu ovakvog strateškog pravca pruža

nam i sledeća studija slučaja iz Francuske, prezentovana na osnovu kratkih novinskih vesti

(Krivošejev V., 2013). Na samom kraju 2012. godine u Lensu, gradiću sa 35.000 stanovnika

na severu Francuske, otvoreno je odeljenje najpoznatijeg svetskog muzeja, Luvra – Luvr II,

odnosno Luvr – Lens ili Severni Luvr (www.louvrelens.fr). Svoj prethodni razvoj Lens je

bazirao na rudarstvu, ali je zatvaranje rudnika dovelo do velikih socijalnih problema. Pored

decentralizacije kulture, na čemu se u Francuskoj aktivno radi tokom nekoliko proteklih

decenija, otvaranje Luvr Lensa je za primarni cilj imalo oživljavanje grada čija stopa

nezaposlenosti je dostigla 24% (prosek Francuske je 9%).

Radovi na izgradnji novog muzejskog objekta su počeli 2004. godine, a neophodnih

150 miliona evra je obezbeđeno uz pomoć Evropske unije, države Francuske i okruga u

kome se Lens nalazi. Od početka radova do otvaranja novog, modernog muzejskog objekta,

nezaposleni stanovnici Lensa su iskazivali otvoreno nezadovoljstvo. Mogle su se čuti reči

poput:

- "Šta će nam muzej i kultura? Potreban nam je novac i posao."

- "Ko je uopšte Da Vinči?".

- "Ljudima je potrebniji posao, a ne muzej".

- "Bolje da su novac uložili u otvaranje fabrike".

Na dan otvaranja muzeja, 4. decembra 2012. upečatljiva je bila i izjava jednog

građanina: "Kažu da je Lans sada živ. Pogledajte okolo, sve je mrtvo. Sve." Ali stanje je vrlo

brzo počelo da se menja. Naime, još prilikom projektovanja muzeja bilo je predviđeno da će

grad oživeti na osnovu dolazaka turista zainteresovanih da vide umetnička dela poznatih

autora koji su ranije, ne našavši svoje mesto u stalnoj postavci pariskog Luvra uglavnom

bili retko izlagani. Pored radova, kada je Luvr u pitanju nezaobilaznog Da Vinčija, ali i

drugih poznatih majstora umetnosti iz različitih perioda (izloženo je 200 radova nastalih

od vremana antike do polovine 19. veka), svojevrstan simbol novog Luvra je postala čuvena

slika Ežena Delakroa Sloboda predvodi narod. Bilo je procenjeno da će tokom prve godine

rada novi muzej imati 700.000 posetilaca, a da će se posle tog „prvog udara” broj posetilaca

ustaliti na oko 500.000 godišnje. Međutim, u gradić sa 35.000 stanovnika polamilioniti

posetilac novoga muzeja je stigao već posle prvih pet meseci rada, i to u Noći muzeja 2013,

18. maja, na Međunarodni dan muzeja, a do decembra 2013. u ovom muzeju je registrovano

više od 900.000 posetilaca, od kojih su 20% bili stranci iz 70 različitih država, s tim da je

najviše bilo stanovnika susedne Belgije (100.000). Broj posetilaca je premašio očekivanja, a

time i količina novca koja se sa njima slila u Lens, što je će neminovno morati da dovede i

do otvaranja brojnih radnih mesta u različitim sektorima, a pre svega u sektoru turističkih

usluga. Umesto grada sa rudnikom uglja, Lens je na putu da postane grad sa rudnikom

novca. Zahvaljujući Luvru.

Posle godinu dana rada, pored neočekivano velike posete novom muzeju, jedan od

prvih poznatih ekonomskih pokazatelja je da je godišnji promet u restoranima povećan za

25%. Sa druge strane poznata je i činjenica da se prosečan posetilac muzeja u Lensu

zadržavao 32 časa, što ukazuje da je većina poset bila ekskurziona, jednodnevna, kao i da

da je 56% posetilaca došlo iz šireg okruženja Lensa, iz oblasti Nord-Pas-de-Calais. Te

221

činjenice su odgovornima pokazale na puteve daljih aktivnosti, usmerene ka cilju

dovođenja još većeg broja posetilaca iz udaljenih krajeva, turista koji će se, po dolasku na

destinaciju na njoj duže zadržati, a time ostaviti i više novca. Između ostaloga odlučeno je

da se i u drugoj godini rada ulaz u muzej ne naplaćuje. Pored toga, već su sa japanskim tur

operaterima ugovorene nove organizovane posete. U nameri da ponuda Luvr-Lensa uvek

bude aktuelna uprava Luvra se opredelila da povremeno zamenjuje pojedina izložena dela,

a da svake godine „udarni eksponat” bude druga slika. Tako će umesto platna Ežena

Delakroa u 2014-toj noseće delo biti Edip i Sfinga Žan Ogist Dominika.

Jedan od realnih otežavajućih faktora za dalji razvoj Lensa predstavljaju neadekvatni smeštajni kapaciteti. Budući da postojeći hoteli, sa 250 soba već sada, u špicu sezone, ne mogu da primi sve zainteresovane gosta, počelo se sa izgradnjom dva nova hotela sa tri i četiri zvezdice, koji bi trebali da budu u funkciji tokom 2016/17. godine, a planira se i izgradnja drugih.

www.nord-pas-de-calais.france3.fr/2013/12/01/le-louvre-lens-un-deja-900000-visiteurs-367375.html

Sa ovim aktivnostima nisu iscrpljeni svi planovi osmišljene kulturne politike. Da bi se

zacrtani ekonomski ciljevi brže ostvarili, preduzeto je niz dodatnih, raznovrsnih mera.

Sprovedene su odgovarajuće marketinške aktivnosti da postojanje muzeja utiče na

povećanje stranih navijača koji će dolaziti na internacionalne utakmice lokalnog fudbalskog

prvoligaša. Istovremeno se brendiraju i druge kulturno – istorijske turističke atrakcije,

poput memorijlnog kompleksa posvećenog Prvom svetskom ratu, čiji je značaj dodatno

povećan u jubilarnoj 2014. godini, kao i uređenje starih rudarskih objekata iz okoline koji

su 2012. godine upisani u listu svetske baštine pod zaštitom UNESCOa.

Na ovaj način, upotrebom kulture kao induktora razvoja, Lens se nalazi na početku

puta ostvarenja zacrtane vizije da dalji razvoj bazira na različitim vidovima turizma

baštine, a sve to zahvaljujući osmišljenoj državnoj kulturnoj politici. Možda bi ovaj primer

mogao da ukaže i na jedan od razloga zbog koga su Arapski Emirati sa Francuskom

državom sklopili ugovor o franšizi, na osnovu koje rade na otvaranju muzeja Louvre - Abu

Dabi. Pored jačanja prestiža i veze sa Evropom, da li se možda i na taj način pripremaju za

vreme kada će naftni izvori da presuše?

Prema zvaničnim izveštajima francuskog Ministarstva ekonomije za 2011. godinu, kulturne delatnosti su, uz državno ulaganje od 13,9 milijardi evra, doprinele stvaranju nacionalnog bogatstva Francuske (BDP) sa 58 milijardi evra, odnosno 3,2%, čime su izjednačene sa poljoprivredom i prehrambenom industrijom. Njihov doprinos ostvarenju BDPa je bio više nego duplo veći od doprinosa telekomunikacija (25,5 milijardi) i sedam puta veća od doprinosa automobilske industrije (8,6 milijarde). U ukupnom učešću u BDPu samo sektor kulturne baštine je učestvovao sa više od osam milijardi evra, što je skoro ekvivalentno učešću auto industrija.

www.liberation.fr/economie/2014/01/03/la-culture-represente-32-de-la-richesse-nationale-francaise_970396

222

3.2.4. MUZEJI U SRBIJI I TURIZAM

Kako smo već naglasili, bez obzira što najpoznatiji, ali malobrojni, svetski mega muzeji

godišnje beleže milionske posete, njihova posećenost nije reper za posete brojnim drugim

muzejima koji su po svojoj veličini, poznatosti, organizaciji, atraktivnosti ponude, kao i

lokaciji potpuno drugačije pozicionirani. Međutim i poseta manjim muzejima, u malim

gradovima može da donese ne samo kulturni, edukativni i identitetski već i ne mali

ekonomski benefit. A to otvara pitanje: kakvo je stanje u Srbiji?

Masovno osnivanje muzeja je u Srbiji počelo sa velikim zakašnjenjem u odnosu na

države zapadne Evrope, tek od pedesetih godina dvadesetoga veka. Briga za kulturni

razvoj građana tadašnje Jugoslavije imala je i veoma izraženu ideološku propagandnu notu

usmerenu ka glorifikaciji novo uspostavljenog sistema. Njegov kasniji pad, raspad

Jugoslavije i kriza koja je usledila tokom devedesetih godina uticali su da svetska praksa

nove muzeologije u Srbiji ne zaživi blagovremeno, što dovodi do svojevrsne lokalne krize

muzeja (Krivošejev, 2011). Analiza stanja stalnih postavki regionalnih muzeja u Srbiji

(Krivošejev, 2012) pokazala je da na samom početku 2010. godine, od 40 nominalno

regionalnih muzeja u Srbiji (bez muzeja na Kosovu i Metohiji):

- više od četvrtine, njih 11, iz različitih razloga (od decenijskog zatečenog stanja, preko

oronulosti objekta, do aktuelnih građevinskih radova) nema aktivnu kompleksnu stalnu

postavku koja prezentuje opšte istorijske vertikale u razvoju njihovog okruženja;

- 4 muzeja (10%) pored toga što ne poseduju kompleksnu, ne poseduju ni tematsku, a ni

memorijalnu stalnu postavku u muzejskim odeljenjima i depandansima, a kojoj bi

prezentovali odabrane teme specifične samo za njihovo okruženje;

- prosečna starost postojećih kompleksnih postavki u regionalnim muzejima Srbije je oko

15 godina, a po klasičnim muzeografskim standardima period zastarevanja jedne stalne

muzejske ekspozicije je 10 godina (bilo zbog novih akvizicija, bilo zbog novih naučnih

saznanja, ili zbog razvoja pomoćnih tehničkih sredstava, a sa njima i načina da se poveća

interesovanje publike).

Shodno navedenim činjenicama nameće se zaključak da na početku druge decenije

21. veka 10% regionalnih muzeja u Srbiji nije imalo nikakav proizvod koji bi ih trajnije

učinio turističkom atrakcijom bilo kog stepena atraktivnosti (četiri muzeja bez

kompleksne i tematskih postavki: u Bečeju, Prijepolju, Rumi i Pančevu), da je 18% muzeja

posedovalo potencijale nižeg (sedam muzeja bez kompleksne, ali sa tematskim

postavkama. To su muzeji u Kragujevcu, Knjaževcu, Vršcu, Beogradu, Užicu, Nišu i

Subotici), a 40% nešto višeg, ali neujednačenog intenziteta atraktivnosti (16 muzeja sa

postavkama čija starost se kreće od 15 do 30 godina). Tako bi tek 32%, odnosno manje od

trećine regionalnih muzeja, posedovalo razvijenije potencijale višeg stepena atraktivnosti

(trinaest muzeja sa postavkama mlađim od 10 godina, a to su muzeji u Smederevskoj

Palanci, Novom Pazaru, Kraljevu, Požarevcu, Loznici, Valjevu, Zrenjaninu, Aranđelovcu,

Somboru, Kikindi, Čačku, Novom Sadu /Muzej grada/ i Jagodini).

223

Poseta stalnim postavkama

Što se tiče posete centralnim, kompleksnim stalnim postavkama regionalnih mu-

zeja, istraživanja (Krivošejev V., 2012) su pokazala da je prosečna godišnja poseta za

period 2006/08. bila oko 5.500, a da se realno kreće od 100, odnosno 182 (Ruma i

Loznica), do preko 14.000 posetilaca (Valjevo, Negotin i Subotica). Sa druge strane,

prosečna poseta muzejskim depandansima sa tematskim postavkama je bila oko 14.000,

što je osetno više od prosečne posete centralnim stalnim postavkama.

Rezultati istraživanja su ukazali i na velike razlike u poseti postavkama različitih

muzeja. Samo tri muzeja imaju prosečnu godišnju posetu svim stalnim postavkama

(kompleksne - centralne i muzejska odeljenja) preko 40.000 (Muzeji u Valjevu, Negotinu i

Zaječaru). Posetu između 30.000 i 40.000 nema nijedan muzej, dok se samo jedan (Muzej u

Aranđelovcu) nalazi u okvirima posete od 20.000 do 30.000, i to na donjoj granici. Četiri

muzeja imaju posetu od 10.000 do 20.000, a preostalih devetnaest muzeja (od onih koji su

dostavili podatke) godišnje registruje manje od 10.000 posetilaca. Kod manje posećenih

muzeja većinski udeo u poseti ima lokalno stanovništvo, dok je kod najposećenijih muzeja

procenat posetilaca van okruženja, turista i izletnika ne retko veći od 90%.

Navedene činjenice ukazuju na zaključak da u aktuelnom trenutku muzeji u Srbiji

generalno ne predstavljaju turističku atrakciju, a da bi to postali neophodne su strateški

osmišljene aktivnosti organa uprave, turističke organizacije i samog muzeja. A upravo

vodeća inicijativa načinjena pre svega od strane muzeja se uočava kod četiri najposećenija

muzeja.

Najveća prosečna godišnja posećenost za period 2006-2008. zabeležena je u

Narodnom muzeju Valjevo, gde je u proseku godišnje 60.000 posetilaca obišlo centralnu

postavku, tematsku postavku u Muselimovom konaku i istorijski spomen-kompleks

Brankovina, s tim što je centralnu postavku videlo prosečno u jednoj godini više od 13.000

posetilaca, postavku u Konaku više od 17.000, a preko 29.000 Brankovinu (u narednom

periodu su uočene i tendencije daljeg rasta, o čemu će naknadno biti više reči).

Muzej u Negotinu, sa prosekom oko 44.000 posetilaca godišnje, imao je relativno

ujednačenu posetu centralne postavke i dve tematske postavke posvećene Mokranjcu i

Hajduk Veljku (po preko 14.000 posetilaca). Relativno sličnu posetu, prosečnih 43.000,

beležio je i muzej u Zaječaru za takođe tri muzejska subjekta, s tim što je glavna poseta, od

oko 35.000, bila usmerena na antički lokalitet Gamzigrad, a preostali posetioci registrovani

su u centralnoj postavci i Radul-begovom konaku. Znatno ispod ova tri muzeja, sa

prosečnom godišnjom posetom od oko 20.000 posetilaca, nalazio se muzej u Aranđelovcu

čiju stalnu postavku godišnje pogleda oko 5.000 gostiju, dok preostalih oko 15.000 obiđe

paleolitski lokalitet u pećini Risovača.

Razlike shodno vrsti postavke

Prezentovane analize poseta regionalnih muzeja nedvosmisleno pokazuju da je

razlika posete različitim tipovima muzejskih postavki u Srbiji slična onoj u svetu. Naime,

muzejski sadržaji na otvorenom prostoru i u prirodnim ambijentima (Feliks Romulijana,

Staro selo Sirogojno, Brankovina, Risovača...) posećeniji su od klasičnih muzejskih postavki

u zatvorenom prostoru, a specifična tematska muzejska odeljenja (Muselimov konak,

224

Mokranjčeva i Hajduk Veljkova kuća) posećenija su od centralnih postavki kompleksnog

tipa. Takvo stanje se uočava i u drugim državama, i vezano je za atraktivnost i

neponovljivost same tematike postavki više nego za njihov sadržaj, pa i kvalitet, s tim što je

ono u Srbiji dodatno izraženo. Postavlja se pitanje: zašto je tako?

Tokom druge polovine prošloga veka, većina kompleksnih, centralnih postavki u

našim muzejima pripremana je po šabloniziranim tematskim planovima, a naglašena

unisonost tematike bila je dodatno pojačana i svojevrsnom vizuelnom uniformisanošću.

Budući da mnogi muzeji u Srbiji nisu imali dovoljno stručnog kadra, veoma značajnu ulogu

u njihovom institucionalnom razvoju, ali i formiranju stalnih postavki, imala je spoljna

služba Istorijskog muzeja Srbije. Zato se u muzejskim postavkama širom Republike, sve do

kraja osamdesetih godina, jasno uočavao šablonski pristup. U većini postavki osnova

koncepcije zasnivana je na opštem istorijskom prikazu sa ciljem da se predstavi širok

hronološki spektar - od praistorije do početka druge polovine dvadesetoga veka. Tako su

se, kao na ikonostasu, znala “kanonska” mesta određenih eksponata opšteg karaktera.

Vinčanske figurine, sablje i jatagani, elementi narodne nošnje, potom tekstovi Obznane i

(kopije ili originali) nemačke poternice za Titom, ali obavezno bez drugog dela poternice

sa nagradom za Dražu Mihailovića, opšta su mesta skoro svih postavki. Sa takvom

koncepcijom, specifični lokalni istorijski procesi, kao i unikatni eksponati, bili su uklopljeni

u prepoznatljive narativne šablone. Naglašena monolitna unisonost tematike bila je

dodatno pojačana i svojevrsnom vizuelnom uniformisanošću. Zato, posle posete nekolikim

ovakvim kompleksnim postavkama posetilac oseti efekat već viđenog (déjà vu efekat), bez

mogućnosti da formira upečatljivu predstavu o specifičnostima muzeja i kraja u koji je

došao.

Što se tiče specijalizovanih tematskih postavki, koje ima manje od polovine naših

regionalnih muzeja, one su po prirodi svoga sadržaja neponovljive i predstavljaju isključivi

specifikum kraja u kome se nalaze. Nenadovići i Seča knezova specifikum su Valjeva,

Mokranjac i Hajduk Veljko Negotina, Boj na Tekerišu Loznice, kuća Bore Stankovića Vranja.

Upravo prezentacija te neponovljivosti i specifičnosti tematskih postavki, naspram efekta

već viđenoga koji ostavljaju kompleksne postavke, razlog je veće posete tematskim nego

kompleksnim postavkama, i to ne samo u Srbiji. Posetioci sa strane slične su centralne

kompleksne postavke već viđali u drugim mestima, pa i u svom gradu i tako stekli

predubeđenje da su sve one svuda više ili manje iste, što utiče na manju posećenost

muzeja. Što se tiče tematskih postavki, posetioci su svesni da takve sadržaje ne mogu videti

na drugom mestu i zato se opredeljuju da radije njih posete, nego centralne, kompleksne

postavke.

Sa druge strane otvoreni prostor i prirodni ambijent razlozi su zbog kojih su

arheološki lokalitet Feliks Romulijana, istorijski kompleks u Brankovini, pećina Risovača ili

skansen u Sirogojnu (poput tvrđave u Belforu u Francuskoj, zamka u Dolna Kubinu u

Slovačkoj i Muzeja železnice u Rozendalu, u Britaniji), kao muzealizovani prostori na

otvorenom, posećeniji ne samo od centralnih kompleksnih postavki, već i od tematskih

postavki u zatvorenom prostoru. Naime, i muzejske postavke na otvorenom i u prirodnom

okruženju predstavljaju tematske izložbe, sa svojim specifikumima, s tim što u njihovom

slučaju otvoren prostor predstavlja dodatnu atraktivnost (atraktivnost plus) u odnosu na

tematske postavke u zatvorenom prostoru.

225

Navedene činjenice ukazuju na neophodnost inovativnog odnosa muzeja prema

stalnim postavkama. Stalne postavke ne predstavljaju, niti smeju da predstavljaju, jedine

programske sadržaje muzeja. Međutim, kao njegov centralni sadržaj trajnog karaktera one

su svojevrsni izlozi i muzeja i grada i njegovog okruženja, a time i bitan činilac

prepoznatljivosti i drugih, povremenih programa.

Razvoj atraktivnog proizvoda

Imajući u vidu stanje stalnih postavki i njihovu posećenost, ako se apstrahuju retki

izuzeci, muzeji u Srbiji ne predstavljaju aktivne turističke atrakcije. Da bi to postali bitna su

dva koraka, koja su vezana za ključne elemente marketing miksa:

- priprema novih postavki kao atraktivnog proizvoda, i

- permanentna marketinška promocija usmerena prema različitim ciljnim grupama

Jedan od uzroka neatraktivnosti stalnih postavki muzeja u Srbiji je tradicionalni

pristup. Tradicionalna pravila u prvi plan ističu predmet i osnovnu informaciju o njemu,

koja više služi da istakne erudiciju autora izložbe nego da zadovolji interesovanja publike.

Čuvajući elitizam i kreirajući postavke po svom ukusu, senzibilitetu i znanju, muzejski

radnici su stvarali proizvode dopadljive, zanimljive i razumljive njima i uskom krugu

njihovih kolega. Usled takvog odnosa, u prvi plan se iznose interesovanja kustosa, a

zapostavljaju želje posetilaca, što nas vraća u začarani krug praznih muzejskih sala. Izložbe

realizovane na ovaj način, koliko god bile informativne, nisu atraktivne.

Imajući u vidu navedene činjenice, prilikom osmišljavanja i realizacije novih postavki

neophodno je, izbegavajući šablone koji doprinose doživljaju već viđenog, prikazati

neponovljive specifikume kraja. Inovativni, kreativni pristup prezentaciji podrazumeva

atraktivnu interpretaciju osmišljene muzeološke naracije usmerene prema interesovanju,

shvatanju i zadovoljstvu posetilaca, sa ciljem podsticanja emocija i stvaranja doživljaja kao

primarnog proizvoda muzeja. Prijateljski usmerenu, prijemčivu narativnu koncepciju mora

da prati atraktivan dizajn i primena savremene tehnologije. Istovremeno, neponovljivosti

okruženja muzeja dodatno se apostrofiraju i realizacijom tematskih postavki u muzejskim

depandansima. Međutim, poželjno je realizovati i depandanse u prirodnom okruženju, po

principu savremenih tematskih parkova i interpretativnih centara.Sa druge strane, od

velikog značaja je i razvoj službe za rad sa publikom koja mora da bude edukovana da

informativnu interpretaciju pretoči u animaciju.

Za razliku od tradicionalnih, savremene muzejske postavke predstavljaju vrhunsku

atrakciju. Njihovo težište u vezi je sa specifičnostima muzeja i okruženja. Sa druge strane,

savremene postavke na pijedestal uzdižu posetioca, podređujući način prezentacije

njegovoj mogućnosti percepcije, potpunijem doživljaju i zadovoljstvu. Na takav način je

osmišljena celokupna interpretacija u arheološkom parku Viminacijum, a ka tome se teži i

na lokalitetu Feliks Romulijana (Gamzigrad), gde je aktivan odnos prema posetiocima

doveo do permanentnog rasta posete, od 20.000 posetilaca godišnje na početku prve

decenije ovoga veka, do preko 35.000 na njenom kraju. Međutim, neophodno je da se

naglasi da to nije dovelo do osetnijeg povećanja posete i u centralnoj postavci ustanove

koja rukovodi Gamzigradom. Stalna kompleksna postavka muzeja u Zaječaru bila je

pripremljena na tradicionalan način, i u početku marketinški skrajnuta, prepuštajući

226

primat arheološkom lokalitetu. Zato je tu u protekloj deceniji godišnja poseta varirala

između 3.000 i 4.500, što je ispod nivoa proseka godišnjih poseta centralnih postavki

regionalnih muzeja (5.500). Slična situacija je uočena i u Narodnim muzejom Aranđelovac

čiju je centralnu postavku prosečno obilazilo oko 5.000 posetilaca, za razliku od njenog

depandansa u atraktivnijem ambijentu pećine Risovača, koji je u skorije vreme načinjen

pristupačnijim i atraktivnijim.

Sa druge strane, Narodni muzej Valjevo je svoje aktivnosti bazirao u tri pravca: ka na

modernizaciji tematske postavke u Muselimovom konaku, ka pripremi potpuno nove

kompleksne centralne postavke i ka aktivnim marketinškim promocijama svojih novih

„proizvoda“. Rezultat ovih aktivnosti su sledeći: broj posetilaca Konaka, u periodu od 2003.

do 2008. permanentno se povećavao od 4.000 do 19.000 godišnje, a istovremeno novu

kompleksnu centralnu postavku je tokom 2008. obišlo preko 14.000 posetilaca (a oko

12.000 tokom 2007. kada je otvorena). U 2009. godini, zbog krize koja je u svim muzejima

u Srbiji uslovila smanjenje poseta turističkog karaktera, došlo je do pada posete i u Valjevu.

Muselimov konak obišlo je oko 14.000, a centralnu postavku 12.000 posetilaca. Međutim,

dok je u većini muzeja trend pada posete nastavljen i u narednoj 2010. godini, u

valjevskom muzeju došlo je do ponovnog rasta posete. Štaviše, broj posetilaca centralne,

kompleksne postavke izjednačio se sa brojem posetilaca tematske postavke u Konaku,

dostigavši brojku od oko 22.000, čime je prestigao broj posetilaca postavki na otvorenom

prostoru u Tekerišu kod Loznice, Takovu kod Gornjeg Milanovca i pećini Risovača kod

Aranđelovca. Detaljnije informacije o aktivnostima preduzetim u Narodnom muzeju

Valjevo date su u daljem tekstu u posebnoj studiji slučaja.

Iznete činjenice ukazuju na to da se mogu prevazići ranije prezentovana opšta pravila

po kojima su i u Srbiji, ali i u svetu, centralne postavke manje posećene od tematskih, a

znatno manje od postavki u prirodnom okruženju. U valjevskom muzeju to je postignuto

delovanjem u dva pravca. Sa jedne strane primenjuju se inovativne tehnike u prezentaciji

gde je, po savremenim principima, vizuelnim i zvučnim animacijama, težište postavke

usmereno prema doživljaju posetilaca. Tako osmišljena postavka kod posetilaca ne izaziva

onaj pominjani efekat već viđenog. Pored toga pripremanje nove postavke u valjevskom

muzeju pratilo je osnivanje i obučavanje zasebne službe za rad sa publikom, spremne da

interpretaciju obogati animacijom, što je postavci dalo dodatnu atraktivnost, ali da

preuzme i dalje razvija i aktivnosti, vezane za marketinšku promociju.

Aktivna marketinška promocija

Realizacijom postavke i drugih muzejskih programa, bez obzira na to koliko oni bili

atraktivni, aktivnost muzeja se ne završava, naročito u današnje vreme kada je sve veća

konkurencija drugih mogućnosti kojima bi potencijalni posetioci muzeja mogli da povere

poverili svoje slobodno vreme. Sami savremeni programski sadržaji nisu dovoljni za

privlačenje nove publike u muzej, naročito kada se ima u vidu postojanje stereotipa o

muzejima kao nezanimljivim hramovima elitne kulture. Zato je neophodno da se

permanentno sprovode različite promotivne aktivnosti, što je posao koji nemože da se

prepusti nekom drugom. Ciljanim marketinškim i PR delovanjem neophodno je ne samo

227

negirati postojeće stereotipe, već i pozicionirati muzej kao značajan gradski, ali i nacio-

nalni brend.

Na nivou Srbije najilustrativniji primer nastanka turističke atrakcije na osnovama

kulturne baštine jeste arheološki lokalitet Viminacijum. Tokom prve decenije 21. veka

Viminacijum je doživeo višestruku revitalizaciju i pretvoren je u svojevrstan arheološki,

antički, tematski park. Pored niza novih istraživanja, došlo je i do većih infrastrukturnih

investicija, koje je pratio moderan način prezentacije, zastupljenost animacije, kao i veoma

aktivna marketinška promocija. Rezultat ovih kompleksnih aktivnosti ogleda se u činjenici

da je Viminacijum tokom 2009. obišlo 72.000 posetilaca, od kojih je 17.000 stranih turista

koji na kruzerima krstare Dunavom (Krivošejev V., 2012). Sličan razvoj je doživeo i

lokalitet Felix Romulijana, koji je dospeo i na listu svetske baštine.

Analiza poslovanja regionalnih muzeja u Srbiji sprovedena na kraju prve decenije

ovoga veka (Krivošejev V., 2012) pokazala je da se marketinški poslovi u velikoj meri

zapostavljaju, i da predstavljaju veliku nepoznanicu muzejskim radnicima, a tamo gde se

marketinškim aktivnostima pristupa osmišljenije on se uglavnom svode na promocije

usmerene ka domicilnom stanovništvu. Od dvadeset dva muzeja koji su bili u fokusu ovih

istraživanja, jedan nije imao nikakve kontakt sa turističkim agencijama, trinaest je kontakt

ostvarivalo na inicijativu agencija, četiri muzeja su kontaktirala samo one agencije sa ko-

jima već sarađuje, a samo četiri muzeja su uz održavnje starih kontakata kontaktiro i

agencije sa kojima ranije nije postojala saradnja.

Pored slabih kontakata sa turističkim agencijama, na zaključke o zapostavljanju

promocije namenjene posetiocima sa strane ukazuju i činjenice da od 40 regionalnih

muzeja u Srbiji, njih sedamnaest (42,5%) nema svoj sajt na internetu, na jedanaest sajtova

nema informacija kako doći do muzeja, koje je njegovo radno vreme i cena ulaznica, a isto

toliko sajtova nema informacije na drugim jezicima osim srpskog.

Kada iz cyber sfere pređemo u realno okruženje, možemo videti da su i tu muzeji

slabo promotivno zastupljeni, čak i kada je reč o klasičnim vidovima odnosa prema

posetiocima. Tako su u samo tri muzeja tablu sa nazivom ustanove ispred objekta ocenila

kao primetnu, kao srednje primetnu u četrnaest, a u pet kao neprimetnu. Istovremeno, u

samo tri grada pored table ispred muzeja postoje i druga, udaljenija informativna sredstva.

U njih ubrajamo panoe, table, bilborde, murale i natpise, čiji je zadatak da potencijalne

posetioce, ponekad samo prolaznike, zainteresuje za obilazak muzeja. Sličnu funkciju imali

bi i prospekti i flajeri muzeja postavljeni na različitim mestima u gradu i njegovoj okolini

gde postoji veća fluktuacija turista, bilo da je reč o hotelima, banjskim ili ski-centrima ili

nekim drugim turističkim odredištima. Međutim, samo jedan od dvadeset dva muzeja

primenjuje ovaj vid promocije i to periodično i selektivno.

Dok flajeri i prospekti pripadaju prevashodno promotivnom materijalu, muzeografija,

kao klasična sredstva namenjena publici, koristi muzejske vodiče i kataloge. Oni bi trebalo

da budu uobičajen pratilac svake muzejske postavke, informativna sredstva namenjena

svim segmentima publike, ali sa dodatnim promotivnim promotivnim namenama kada se

radi o turistima. Međutim, ovakva informativna sredstva čak su i znatno ređa od sajtova

kao pojave koja se u našim uslovima javlja tek u poslednjoj deceniji. Dok sajtove ima 57,5%

muzeja, ponudu muzejskih vodiča i srodnih edukativno-informativnih sredstava je u 2009.

godini, uključujući i obimnije kataloge i monografije, imalo samo 42% regionalnih muzeja.

228

Ovakav neaktivan odnos većine muzeja prema turističkom marketingu ne može da

amnestira neaktivnost lokalnih turističkih organizacija kojima je to primaran posao.

Navedena istraživanja (Krivošejev V., 2012) su ukazala da je prosečna ocena saradnje

muzeja i turističkih organizacija 2,3, ocena zastupljenosti muzeja u gradskim turističkim

vodičima 2,5, a ocena distribucije materijala 2. Naglasivši svoje ne/zadovoljstvo

saradnjom, anketirani muzejski radnici navode da turističke organizacije „rade

kancelarijski, birokratski“ (Zaječar), „usput, pasivno informišu“ (Zrenjanin), „nisu nikada

kontaktirali muzej“ (Sremska Mitrovica), „povremeno najave dolazak poneke grupe“

(Kruševac i Valjevo) ili „sete se muzeja samo pred sajam, kada im zatreba materijal da

popune štand“ (Valjevo i Aranđelovac). Koliko god da su ove ocene subjektivne, činjenica

koja direktno ukazuje na nespremnost turističkih organizacija da budu javni servisi svih

subjekata turističke ponude u okruženju je i ta da od 22 grada u samo osam postoje

putokazi koji upućuju na muzej, a čije postavljanje spada u domen lokalnih turističkih

organizacija.

Narodni muzej Valjevo – studija slučaja O značaju primene savremenih pristupa muzejskoj interpretaciji, koje prati i

aktivan marketing svedoči studija slučaja razvoja Narodnog muzeja Valjevo. Zahvaljujući primeni teorija izgradnje imidža, brendiranja i pozicioniranja, valjevski muzej je za nešto više od pola decenije, od ustanove na marginama nacionalne muzejske mreže postao jedna od vodećih institucija ove vrste u Srbiji, lider u ponudi namenjenoj školskim ekskurzijama i nezaobilazno mesto posete većine gostiju grada. Pored toga što je najposećeniji nacionalni muzej, Narodni muzej Valjevo je i dobitnik dve nagrade Muzejskog društva Srbije, dve nagrade ICOMa Srbije, nagrade Turistički cvet, nagrade Kapetan Miša Anastasijević, i više drugih prznanja.

Na samom početku 21. veka valjevski muzej je imao samo jednu, omanju tematsku stalnu postavku, lociranu u objektu Muselimovog konaka, posvećenu Seči knezova i Srpskoj revoluciji sa početka 19. veka. Postavka je otvorena 1995. godine i nju je godišnje posećivalo prosečno 4.500 posetilaca. Od toga broja okvirno jednu trećinu je činilo domicilno stanovništvo, a dve trećine turisti i izletnici. Sa druge strane postavke koje je Muzej ustanovio u istorijskom spomen kompleksu u Brankovini, a nad kojima nije imao upravne i organizacione ingerencije, beležile su prosečnu godišnju posetu od oko 25.000 posetilaca.

Tokom narednih godina muzej je prošao kroz proces temeljne revitalizacije, koji je podrazumevao rekonstrukciju objekata, pripremu novih postavki, unutrašnju kadrovsku reorganizaciju i praktičnu primenu savremenih teorija menadžmenta i marketinga kulture. Između ostaloga postojeća postavka u Muselimovom konaku je inovirana na savremenim principima muzeologije, otvorena je i veoma atraktivna centralna kompleksna stalna postavka, završen je i proces rekonstrukcije i pripreme stalne postavke u objektu Kula Nenadovića, a muzej je postao staratelj Istorijskog spomen kompleksa u selu Brankovina, gde su inovirane i izmenjene stare postavke i reorganizovano poslovanje.

Inovativan, moredan pristup prezentaciji, sa atraktivnim dizajnom, upotrebom rekonstrukcija (od ambijenta pećine, preko apsane i stare čaršije, do radne sobe) i savremene tehnologije (otvaranje vrata, paljenje svetla i zvuka na senzor, ekrani sa video materijalima i sl) sigurno da je uticao na povećanje posećenosti muzeja, ali prethodno je bilo neophodno da se potencijalnim posetiocima pošalje informacija o novim zanimljivim sadržajima, drugačijim od ustaljene stereotipne slike o muzejima kao dosadnim, prašnjavim skladištima starih stvari, i da se tako ona ohrabri za prvu posetu kao uslov i za ponovljeni dolazak i za preporuku. Zato su uz inovativnu interpretaciju aktivno korišćene

229

marketinške metode. Uredno je evidentirana svaka poseta i analizirano odakele gosti dolaze i posredstvom kojih agencija; istraživano je zadovoljstvo posetilaca, i permanentno se promotivno delovalo na različite ciljne grupe. Putem PR odnosa sa medijima delovalo se na široku javnost, a posebnim kanalima e-mail komunikacije ka stejkholderima kao što su turističke agencije, škole, planinarska i izletnička udruženja, sindikati i sl. Pored toga načinjen je a potom u više navrata menjan sajt muzeja, kao i FB profili, strana i grupa. Muzej je samostalno uradio turističku signalizaciju, odštampao flajere koji se nalaze na različitim punktovima u gradu i okolini, a bio je i jedan od inicijatora formiranja klastera za razvoj kulturnog i drugih vidova turizma (www.valjevozavas.net) i sa drugim članicama klastera učestvovao na sajmovima i drugim umreženim promotivnim akcijama. Paralelno sa ovim aktivnostima u Muzeju je oformljena zasebna služba za rad sa posetiocima, koja je primarno obavlja posao interpretacije, da bi sa daljim razvojem preuzela i druge poslove, od organizacije različitih programa, do marketinške promocije.

Zahvaljujući navedenim preduzetim merama u periodu 2010-2013. godina prosečna godišnja poseta stalnim postavkama Valjevskog muzeja se dalje povećavala u odnosu na onu već iznetu za prethodni period. Prosečna godišnja poseta za navedeni period je bila sledeća: centralna kompleksna postavka – 24.500 posetilaca; tematska postavka u Muselimovom konaku – 21.500 posetilaca; Istorijski spomen kompleks Brankovina – 29.500 posetilaca i Kula Nenadovića – 6.000 posetilaca (postavka u kuli je otvorena u martu 2012. godine i još uvek se nalazi u fazi početnog razvoja). Faktički, jednu, dve, tri ili sve četiri postavke Valjevskog muzeja godišnje je posećivalo preko 35.000 različitih pojedinaca, od kojih je su skoro 85% bili posetioci sa strane – turisti.

Izneti podaci ukazuju da je poseta postavkama Narodnog muzeja Valjevo znatno veća od prethodno uočenog proseka za Srbiju koji je: 5.500 poseta godišnje za kompleksne i 13.000 za tematske stalne postavke. Sa druge strane multidisciplinaran aktivan odnos prema posetiocima anulirao je opšte važeća pravila po kojima su tematske postavke posećenije od kompleksnih. Do 2009. godine ovakva matrica je važila i u Valjevskom muzeju, da bi se potom odnos promenio. Centralna postavka je postala posećenije od lokalne tematske postavke (Muselimov konak) kao i od većine drugih tematskih postavki u Srbiji, računajući i pojedine na otvorenom prostoru, a znatno je smanjena razlika u posećenosti u odnosu na lokalnu tematsku postavku na otvorenom prostoru (Brankovina). Uzrok ovakvog atipičnog razvoja je veoma složen. Na prvom mestu je realizacija moderne, interaktivne kompleksne postavke, čiji obilazak pruža snažan doživljaj i ne pobuđuje pominjani efekat već viđenoga, zatim širok spektar marketinških aktivnosti na njenoj popularizaciji, a pri čemu nije zapostavljena ni popularizacija Konaka i Brankovine, a potom povezivanje različitih sadržaja popustima na ulaznice za vezani obilazak, što je dovelo do efekta „prelivanja” posete od jednog ka drugom sadržaju. Tako se veliki broj posetilaca Brankovine odlučio da dodje i u Valjevo (i obrnuto), a u Valjevu skoro svi posetioci kojima je primaran razlog bila poseta Konaku su se opredelili i za obilazak centralne postavke, a koja je opet imala i samo svoje posetioce (protokolarne delegacije) kao i veći broj ponovljenih dolazaka valjevskih učenika, uslovljen različitim sadržajima, što je dovelo da bude posećenija od tematske postavke u Konaku.

(Krivošejev i Damnjanović, 2014)

Primenjujući navedenu razvojnu politiku Valjevski muzej je u velikoj meri ispunio svoju edukativnu i kulturološku društveno korisnu misiju, ali je istovremeno ostvario i, za uslove koji vladaju u Srbiji, zavidan sopstveni prihod. Tako je tokom 2012. godine prihodovano 6.240.916 dinara. Prihod je muzeju omogućio visok stepen nezavisnosti u realizaciji raznovrsnih programskih aktivnosti. Pored toga, privlačeći posetioce u Valjevo,

230

Muzej je omogućio bolje poslovanje i drugim subjektima u svom okruženju. Od navedenih 35.000 različitih pojedinaca koji su posetili jednu ili više postavki

Valjevskog muzeja njih oko 30.000 su bili posetioci van Valjeva, turisti, a od toga je više od 25.000 njih u Valjevo došlo sa primarnim, a ne retko i jedinim razlogom da posete muzejske sadržaje. Među takve posetioce spadaju đačke ekskurzije, koje dolaze iz različitih gradova Srbije i Republike Srpske, a koje unapred određeni programi ka Valjevu upućuju upravo sa ciljem obilaska muzejskih sadržaja, tako da su im oni ne retko jedini razlog dolaska. Tu spadaju i nešto ređe ekskurzije odraslih (sindikati, udruženja penzionera, izletnika i sl.) kojima postavke muzeja, ako nisu bile jedini, bile su jedan od primarnih razloza za izbor destinacije, što važi i za znatno malobrojnije pojedinačne posetioce. Oni su tokom 2012. godine na teritoriji grada Valjeva ostvarili više od 6.000 polupansiona i više od 8.000 dodatnih obroka, a njihova ukupna pansionska i vanpansionska potrošnja u gradu je procenjena na iznos od 25 do 30 miliona dinara što je osetno više od oko 20 miliona sa koliko je grad Valjevo finasirao rad svoga muzeja u toj godini.

Za razliku od primera kada do povećanja posete dolazi inicijativom i aktivnošću

iznutra, iz samog muzeja, postoje i primeri kada je ono rezultat aktivnostima izvan

muzeja. Koliko god da je to izazivalo oprečne medijske komentare političkih konotacija,

nizom poteza gradskog rukovodstva, uz aktivan angažman lokalne turističke

organizacije, jedan učmali gradić pretvoren je u razvijenu i atraktivnu destinaciju

gradskog turizma. Danas je prva asocijacija na Jagodinu akva-park, zoo-vrt, kao i

„muzej“ voštanih figura. Na prvi pogled, kada se uporede sa sličnim u svetu, ovo su neu-

gledni subjekti. Ipak, oni su jedinstveni u Srbiji. Pored toga, veoma dobro promovisani

su od strane grada i gradske turističke organizacije, zajedno sa gradskim parkom i skejt

poligonom. Međutim, Zavičajni muzej Jagodine zapostavljen je u marketinškom pogledu

i predstavlja sekundarnu atrakciju. Tako, u odgovoru na upitnik za ranije pominjana

istraživanja, u jagodinskom muzeju su saradnju sa turističkom organizacijom ocenili

kao zadovoljavajuću, ali uz napomenu: “Stavlja se akcenat na novoizgrađene turističke

atrakcije grada, dok Zavičajni muzej Jagodine dolazi u drugi plan”. Bez obzira na to,

povećanje broja gostiju novoizgrađenih objekata uticao je i na posete muzeju. Dok je

njegovu postavku 2006. godine obišlo 1.564 posetioca, sa razvojem ukupne turističke

ponude Jagodine broj posetilaca se povećavao, i u 2008. je dostigao broj od 8.906.

***

Ove dve studije slučaja ukazuju na potpuno različite primere primene strategije javnog

delovanja u cilju brendiranja grada kao turističke destinacije. Primer Jagodine ukazuje

na uspešnu organizovanu akciju „sa vrha“ lokalne uprave, gde je muzej bio pasivni

akter i sekundarna ponuda opštih nastojanja stvaranja atrakcije u okvirima ponude

kulturne industrije. Primer Valjeva ukazuje na samoinicijativu „odozdo“, a oba su

rezultirala željenim efektima. Međutim, u oba slučaja reč je o niskobudžetnom, a i dalje

uglavnom sezonskom turizmu, a samo sprega obe metode, proširenjem broja subjekata

i primenom strategija povezivanja, ali i drugih inovativnih strategija kulturne politike,

može da dovede do produžene turističke godine i većih ekonomskih rezultata.


231

BAŠTINA I TURIZAM - PUTOKAZI

Do pre nekoliko decenija aktivnosti razvoja turizma, usmerene ka masovnosti i brzom sticanju profita, bile su u koliziji sa težnjama heritologije i ekologije čiji je osnovni postulat bio: čuvanje nasledja preuzetog od prethodnih i njegovo prenošenje na buduće generacije. Međutim, sa razvojem novog turizma koji inkorporira postulate održivog razvoja i uvodi imperativ zadovoljavanja potreba sadašnjice, bez dovođenja u pitanje sposobnost budućih generacija da zadovolje vlastite potrebe, ove, do skora „suprotstavljene“ delatnosti pronalaze puteve zajedničkog efikasnog i efektivnog delovanja u smeru ostvarivanja kulturne, ekološke, turističke i ekonomske održivosti. Time se dodatni razvojni karakter usmerava ne samo ka problematici baštinske i turističke delatnosti, s akcentom na očuvanje i dalje korišćenje, već i ka pitanjima šire koristi za razvoj okruženja.

Kao što je u više navrata naglašeno, subjekti koji se staraju o prirodnoj i kulturnoj baštini za svoje okruženje koja stvaraju nemerljivu društvenu korist se ogleda u sferama kulture i obrazovanja, ali i sferama izgradnje i jačanja identiteta i brendiranja i pozicioniranja. Pored ovih uobičajenih, nematerijalnih benefita, tokom poslednjih decenija se od baštinskih subjekata očekuju i drugačiji, materijalni doprinosi. Samostalno, ili, što je znatno efikasnije, u sinergiji sa turističkim subjektima, baštinske institucije nude zgodno upakovani turistički proizvod, koji turistima prispelim zbog drugih atrakcija nudi dodatne sadržaje i obogaćujući ukupni doživljaj, produžava vreme njihovog boravka. Međutim, takvi proizvodi sve češće predstavlja i vrhunsku primarnu turističku atrakciju koja na destinaciju privlači posetioce i doprinosi razvoju okruženja, što uzrokuje stavljanje u funkuciju drugih postojećih turističkih resursa, izgradnju prateće suprastrukture i infrastrukture, razvoj uslužnih delatnosti i upošljavanje kadrova. O tome su nam svedočili izneti primeri muzeja Gugenhajm u Bilbau, depandansa Luvra u Lensu ili Pont d Gara. Prezentovana iskustva su ukazala na znatno povećanje dolaska turista i otvaranje novih ugostiteljskih kapaciteta. Tako je po otvaranju Luvra u Lensu, radi njegovog obilaska, u ovaj francuski gradić od 36.000 stanovnika za samo godinu dana došlo 900.000 posetilaca, što je dovelo do povećanog priliva novca, novih investicija i smanjenje nezaposlenosti. Menadžerskom reorganizacijom poslovanja kompleksa Pont d Gar u njegovom seoskom okruženju je aktivirano 1.600 radnih mesta. Izgradnja, opremanje i uređenje okoline muzeja u Bilbau je koštalo 132 miliona evra, a njegovi posetioci su tokom prve dve godine rade u gradu potrošili 433 miliona; na osnovu daljeg opšteg razvoja stopa nezaposlenosti je u periodu od 1997. do 2005, sa preko 20% smanjena na 5%. U svemu tome, pored okruženja, korist imaju i sami neprofitni baštinski subjekti. Zarada koju ostvaruju od naplate ulaznica, pružanja dodatnih usluga, kao i sponzorstava i donacija predstavlja dopunu za budžetska sredstva kojim osnivač finansira njihov rad. Ta dodatna sredstva su u toliko dragoceniju kada se ima u vidu da je ubrzani razvoj društva doveo do svojevrsne krize javnih finansija, usled koje izraženo povećanje javnih rashoda ne prati adekvatno povećanje javnih prihoda. Zato ostvareni sopstveni prihodi predstavljaju neophodnu dopunu za dofinasiranje društveno korisnih neprofitnih poslova baštinskih institucija. U skladu sa tim Jorvik Viking Centar od svog godišnjeg prihoda koji iznosi oko 2,5 miliona funti, jedan milion redovno ulaže u dalja arheološka istraživanja. Navedene činjenice direktno ukazuju na višestruku korist koju od turističke valorizacije baštinskih subjekata imaju i resor baštine i resor turizma, kao i celo uže ili šire okruženje. Međutim, uvek mora da se ima u vidu da baština predstavlja neobnovljiv ili sporo/teško obnovljiv resurse i da njeno neplansko, nestručno, neumereno i/ili neprimereno korišćenje može da dovede do devastacije i/ili degradacije. Zato primarni

232

imperativ pri njenom korišćenju mora da predstavlja konzervacija, kako ona klasična, kojom se baština konsoliduje i dovodi u upotrebno stanje, tako i preventivna, koja onemogućava buduća oštećenja nastala usled javne prezentacije, a koja podrazumeva širok spektar aktivnosti planiranja prostora i njegove upotrebe, uključujući i restiktivne mere, od fizičke zaštite, preko planiranja nosivih kapaciteta, određivanja zona zaštite i ograničenja pristupa, do, kako je slučaj sa pećinama Lasko i Altamira, potpune zabrane, ali uz izgradnju adekvatnih supstituta. Sve to je u potpunom skladu ne samo sa osnovnim postulatima heritologije i ekologije, već i sa sve izraženijim tendencijama savremenog turizma. Posle realizacije poslova klasične konzervacije i restauracije i planiranja mera preventivne konzervacije prvi naredni korak u realizaciji jedinstvenog baštinsko–turističkog proizvoda treba da bude priprema za prijem posetilaca i prezentacija baštinskog dobra. Na prvom mestu potrebe savremene publike, koja nije isključivo turistička, zahtevaju atraktivan, moderan, dinamičan, interaktivan način prezentacije i interpretacije, praćen animacijom, sa ciljem da se baština ne samo upozna, već i doživi, intelektualno ali i emotivno. Te aktivnosti mora da prati i ne samo adekvatno organizovanje prostora prezentovane baštine već i njenog okruženja. Zato je od ključnog značaja izgradnja/uređenje neophodne suprastrukture i infrastrukture, pri čemu se ne smeju zanemariti u savremeno doba nužni interni servisi podrške, kao ni pristupni i uslužni infrastrukturni objekti. Time se stvaraju uslovi da baštinski subjekti, bez ugrožavanja vrednosti, mogu da prime veliki broj posetilaca, a da pri tom susret sa baštinom kod njih izazove doživljaj punog intenziteta koji dovodi do želje za ponovnim obilaskom i preporukom. Primere realizacije ovakvog pristupa srećemo kod novog interpretativnog centra pored Stounhedža, na lokalitetu Pont d Gara, na klifu Mor, kao i u mnogim američkim, australijskim i novozelandskim nacionalnim parkovima. Međutim, kvalitetna zaštita, savremena interpretacija i infrastrukturno uređenje nisu dovoljne mere da baštinski subjekt postane posećena turistička atrakcija koja doprinosi razvoju destinacije.

U vremenu kada građani svakodnevno dobijaju mnoštvo najrazličitijih informacija koje zaokupljaju njihovu pažnju a ponuda za ispunjavanjem dokolice postaje sve bogatija, baštinske institucije moraju da ulože dodatan napor da ukažu na svoje postojanje, programe i misiju i tako privuku posetioce. Zato ne sme da se zanemari ni sve veća uloga marketinga, pre svega njegove funkcije promocije. Potrebno je postojeći baštinski subjekt učiniti poznatim i privlačnim publici. Baština koja je potencijalna turistička atrakcija se razvija u realnu turističku atrakciju koju publika masovno posećuje uvođenjem u funkciju tri atrakcijska faktora i upotrebom atrakcijskih markera. Za uspešan rad baštinskog subjekta od ključnog značaja je i adekvatna unutrašnja organizacija. Nekadašnja praksa postojanja jedinstvene stručne službe, u okviru koje bi se realizovali i poslovi zaštite i poslovi rada sa publikom, pri čemu su ovi drugi uglavnom bili zapostavljeni, je uveliko napuštena. Neophodno je formiranje nezavisne službe za rad sa publikom koja preuzima realizaciju sve brojnijih i raznovrsnijih zadataka javnih aktivnosti, a u koje ne spada samo vođenje posetilaca, već i organizovanje i realizacija niza raznovrsnih edukativnih i animatorskih programa. Ako ne postoje uslovi ili potreba za formiranje posebnog odeljenja za marketing, toj službi se pridodaju i ovi poslovi.

Aktiviranje inovativnih obaveza koje preuzimaju baštinske institucije otvara i pitanje neophodnosti novih vidova obrazovanja kadrova koji svojim znanjima i veštinama moraju da odgovore na savremene izazove. Zato je potrebno uvodjenje baštinskih i ekoloških studija na svim nivoima redovnog i permanentnog obrazovanja, koje uz zaštitarske kurseve podrazumeva i upoznavanje sa veštinama menadžmenta, marketinga, komunikacija, ali i kretanja savremene turističke prakse, dok bi i kadrovi turističkog resora

233

trebali da budu upoznati sa specijalizovanim zahtevima postavljenim pred baštinske institucije. Da bi navedene preporuke mogle da se primene u uslovima koji preovlađuju u Srbiji

neophodne su sveobuhvatne reforme „odozgo“. Retki pokušaji pojedinih institucija da se

one sprovedu „odozdo“ retko donose sistemska rešenja budući da daju izolovane rezultate

čiji uspesi ostaju izuzeci koji zavise od trenutnog entuzijazma, znanja i veštine pojedinaca.

Da bi se došlo do očekivanih trajnih sistemskih repšenja neophodna je inicijativa države

koja mora da delovanjem i po horizontali (međuministarska saradnja) i po vertikali

(međuvladina saradnja različitih nivoa vlasti, od lokalne samouprave, preko regije do

centralne vlasti) stvori okvire budućeg razvoja kroz strateške planove, legislativu, inovacije

obrazovnog sistema, finasiranje, kao i razvoj uslova za širok stepen drugih oblika

operativne saradnje koja podrazumeva različite vidove umrežavanja na drugim nivoima.

Sledeći važan preduslov za razvoj predstavlja umrežavanje subjekata unutar istih resora –

delatnosti, ali od ključnog značaja je razvijena i aktivna međuresorna saradnja, pri čemu

uloga subjekata iz različitih resora mora da bude nedvosmisleno određena. Neprofiti

baštinski resor treba da na prvom mestu preuzme zadatke stvaranja i razvoja proizvoda i

sprovođenja mera zaštite, dok bi profitni resor turizma preuzeo obaveze istraživanja

tržišta, obezbedjivanja dodatnih sredstava i prodaje i promocije. Ono što je takođe bitno to

je da saradnja bude unakrsna, tako da pored unutarresorne i međuresorne bude

uspostavljena i međusektorska saradnja, pre svega subjekata iz javnog i privatnog sektora

(javno – privatno partnerstvo), ali i iz civilnog sektora, što predstavlja ključ uspešnog

održivog razvoja.

234

235

SUMMARY

HERITAGE MANAGEMENT AND SUSTAINABLE TOURISM There is certainly no sphere of human activity in which, during last few decades, there have been no big changes caused and quickened by “the explosion” of technological innovations. New scientific and technological discoveries led to the end of the industrial era and the transfer into a new, postindustrial society which, along with the multiplication of innovations and the change of economic relations, among other things is also characterized by the increase in the quantity of free time, bigger movability of the population, the tendency for the faster approach to knowledge, new quality of leisure implementation… General social changes also cause the appearance of new activities, changes of the manner of action at already existing, as well as more expressed interdisciplinary connecting. Earlier mutually distant, unconnected activities get mutual factors which bring them closer and permeate them. In that way these processes led to the connecting of tourism field with numerous other fields, among which are heritology and ecology. In previous periods, tourism development was based on various types of using natural and cultural resources. By the comparative insight in the list of the registry which classify tourismology in the category of tourist attractions and those elements which are categorized by heritology and ecology as the heritage, i.e. heirdom, there can be seen that they are the same subjects, depending on the approach and aims, various expert activities and scientific disciplines use different terms for them, but they had a bit different relation with them. As it has been emphasized for a few times so far, subjects which take care of natural and cultural heritage, create the immeasurable social benefit which reflects in the spheres of culture and education, but also the activities of building and strengthening identity, branding and positioning. Besides the usual, non-material benefits, during last decades one has expected also different, material benefits from heritage subjects. Individually or, which is more efficient, in the synergy with tourist subjects, heritage institutions offer a nicely packed tourist product, which offers additional content to tourists who came because of other attractions and by enriching the complete experience, it lengthens the time of their stay, but it more often represents also the supreme primary tourist attraction which attracts visitors to the destination and contributes to the environment development, causing the putting in function other existing tourist resources, building of accompanying superstructure and infrastructure, the development of service activities and staff employment. The proof for that were examples of Guggenheim Museum in Bilbao, annex of the Louvre in Lens or Pont du Gara. Presented experience indicated a significant increase in the visits of tourists and opening of new catering capacities. Upon the opening of the Louvre in Lens, because of visiting it, in only one year came 900.000 visitors to this French town with 36.000 citizens, which led to the increased cash flow, new investments and decreased unemployment. By the managerial reorganization of business activities of the complex Pont du Gara in its rural environment, there were activated 1.600 workplaces. Construction, furnishing and arrangement of museum surroundings in Bilbao cost 132 million euro and its visitors spent 433 million in the town during the first year of work; on the basis of further general development, the unemployment rate was decreased from over 20% to 5% in the period between 1997 to 2005. Non-profitable heritage subjects themselves have the benefit in all that. The profit which they achieve by charging entrance tickets, giving additional services as well as sponsorships and donations represent the supplement for budget funds by which the founder finances their work. Those additional funds are insofar more precious when one bears in mind that the quickened society development led to a certain crisis of public finances, because of which the increase in public expenses does not follow the adequate increase in public income, so that gained own income represents the necessary

236

supplement for refinancing socially useful non-profitable work of heritage institutions. In accordance with that, Jorvik Viking Centre has regularly invested one million in further archeological research from its annual income which amounts 2.5 million pounds. The mentioned facts directly imply the manifold benefit which heritage field and tourism field have from the tourist valorization of heritage subjects, as well as the whole narrow or wide environment. Yet, one must always bear in mind that the heritage represents the non-renewable or slowly/hardly renewable resources and that its unplanned, unskilled, immoderate and/or inappropriate usage may lead to the devastation and/or degradation. Because of that the primary imperative at its usage must be presented in the form of conservation, both the classic, preparatory one, by which the heritage is consolidated and brought into the useable state and the further, preventive, which disables later damages emerged because of the public presentation, and which implies the wide spectrum of activities of space planning and their usage, including also restrictive measures, from physical protection, over planning portable capacities, to determining the protection zone and approach limitation, as well as, when it is the case with caves Lascaux and Altamira, the complete ban but also with building adequate approaches. All that is in complete harmony not only with basic postulates of heritology and ecology but also with more expressed tendencies of modern tourism. Until a few decades ago, activities of tourism development, directed towards the massive scale and a quick profit earning, were in collision with the tendencies of heritology and ecology whose basic postulate was: preservation of the heritage taken from previous generations and its transfer to the future generations. However, with the development of new tourism which incorporates the postulates of sustainable development and introduces the imperative of satisfying the needs of the present, without putting in question the ability of future generations to satisfy their own needs, these, recently “opposing” activities find the ways of mutual efficient and effective action with the aim of achieving ecological, tourist and economic sustainability. In doing so, the additional developmental character is directed not only towards the problem of heritage tourist activity, with the accent on preserving and further usage, but also towards the issues of a wide benefit for the environment development. After the implementation of work of classical conservation and restoration and planning of the measures of preventive conservation, the next step in the implementation of a unique heritage-tourist product represents the prevention of heritage good, i.e. the preparation for the acceptance of visitors. In the first place, the needs of modern audience, which is not exclusively tourist one, ask for an attractive, modern, dynamic, interactive manner of presentation and interpretation, accompanied by animation, so that the heritage would be experienced both intellectually and emotionally. These activities must be accompanied not only by the adequate organization of the space of the presented heritage, but also its environment. Because of that the important steps for the development of heritage-tourist product are connected with the construction of the necessary superstructure and infrastructure, whereby one must not neglect, in the modern time, necessary internal services of support as well as the access service infrastructure facilities. In that way, we make the conditions for the heritage facilities, without threatening the values, to accept a big number of visitors and for the encounter with the heritage not to cause the experience of full intensity which leads to the wish of the repeated visit and recommendation. The examples of the realization of such approach are met at a new interpretative centre near Stonehenge, at the site Pont du Gard, at the Cliff More, as well in numerous American, Australian and New Zealand national parks. However, quality protection, modern interpretation and infrastructural arrangement are not sufficient measures for a heritage subject to become a visited tourist attraction which contributes the development of a destination. At the time when citizens, on a daily basis, get numerous various information which occupies their attention and the offer for leisure activities becomes rich, heritage institutions must put an additional effort to point at their existence, programmes and mission and to attract visitors in that way. That is the reason why one must not neglect an increasing role of marketing, above all its function of promotion. It is necessary to make the existing heritage subject famous and attractive for the audience. Heritage which is a potential tourist attraction develops into a real tourist

237

attraction which the audience massively visits by putting into function three attraction factor and by the usage of attraction markers. For the successful work of a heritage subject, the adequate inner organization has the key importance. Former practice of the existence of a unique expert service, within which the work of protection and the work with public could be realized, was largely abandoned, whilst the latter was mainly neglected. It is necessary to form an independent service for the work with the audience which takes over the realization of increasingly numerous and versatile tasks of public activities, but they do not include only leading of visitors but also the organization and realization of a number of various educational and animation programmes. If there are not conditions or a need to form a separate department for marketing, that service gets these jobs, too. Activation of new innovative obligations which take over heritage institutions opens the issue of the necessity of new types of staff education which must respond to the challenges of innovated obligations by their knowledge and skills. The solution for that are introducing heritage and ecological studies on all levels of regular and permanent education, which involves learning the skills of management, marketing, communication and the trends of modern tourist practice, while the staff of the tourist field should be familiar with the specialized work of heritage institutions. If the mentioned recommendations are to be applied in the conditions which prevail in Serbia, comprehensive reforms “from above” are needed. Rare efforts of some institutions for them to apply “from above” give isolated results and their success remains exceptions which depend on the current enthusiasm, knowledge and skill of individuals. If we want to change that, we need the initiative of the state which must, by working both horizontally (inter-ministry cooperation) and vertically (inter-governmental cooperation of various levels of rule, from local administration, through a region to the central authority) set system foundations and make the frames of the future development through strategic plans, legislation, innovations in the education system, financing, as well as the development of conditions for a wide level of other forms of the operative cooperation which implies various types of networking on other levels. The next important prerequisite for the development represents networking of subjects within the same fields – activities, but for strengthening the destination of key importance there was developed the active interagency cooperation, where the role of the subject form various departments must be unambiguously determined. Non-profitable heritage department must, at first place, take over the tasks of creating and development of the product and implementation of protection measures, while the profitable department of tourism would take over the obligations of market research, providing additional funds, the sale and promotion. What is also important is that the cooperation should be criss-cross, so that besides the intra-department and inter-department cooperation, the inter-sector cooperation should be established, above all the subjects from the public and private sector (public – private partnership), but also from the civil sector, which is the key of sustainable development.

238

239

LITERATURA

- Adižes Isak, Idealan menadžer – zašto ne možete biti idealan menadžer i šta možete da uradite tim povodom,

Novi Sad, Asse, 2008

- Adižes Isak, Stilovi dobrog i lošeg upravljanja, Novi Sad, Asse, 2006,

- Adižes Isak, Menadžment za kulturu, Novi Sad, Asse, 2006a

- Adižes Isak, Upravljanje promenama, Novi Sad, Asse, 2008

- Akademica, Kreativne industrije i ekonomija znanja, Beograd, Akademika, 2009

- Akademica, Kulturne industrije i kulturna raznolikost – bela knjiga, Beograd, Akademica, 2013.

- Baletić Zvonimir, Ekonomski leksikon, Zagreb, leksikografski zavod “Miroslav Krleža”, 1995

- Berns, Dž. Vilijam, Menadžment i umetnost, Beograd, CLIO, 2009

- Benderać Ljiljana, Muzeji Srbije, Muzeji Srbije, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2000

- Bitušíková Alexandra, “Cultural Heritage, Identity and Tourism (The Case of a UNESCO World Heritage

Site)”, Revitalisation of traditional culture and local identity, Institute of Social and Cultural Studies Faculty of

Philosophy Matej Bel University in Banská Bystrica &Towarzystwo Słowaków w Polsce, Krakow 2013

- Bulatović Dragan, „Baštinstvo ili o nezaboravljanju“, Leskovački zbornik br 11, Leskovac 2005;

- Burstin Denijel, „Od putnika do turiste – izgubljeno umeće putovanja“, Kultura – časopis za teoriju i

sociologiju kulture i kulturne politike, br. 60/61, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 1983.

- Culture and Heritage Tourism: www.sustainabletourismonline.com

- Cliche Danielle and Wiesand Andreas, „Arts and Artists in Europe: New Challenges“, A briefing paper about

trends, issues and questions for arts policy in Europe commissioned by the International Federation of Arts

Councils and Culture Agencies (IFACCA) for a meeting of its European Members and its Board in Athens, 2007,

- Cohen E, Towards a Sociology of International Tourism, Social Reserch, 39, 1972.

- Colovic G. (2012), Strategic management in garment industry, Woodhead Publishing, Cambridge, Oxford,

New Delhi

- Čačić Krunoslav, Ekonomika turizma, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1999.

- Čatipović Milivoj, Podvale, obmane i zablude u svijetu nauke, Zagreb, Školska knjiga, 1980.

- David, Dominik, “Gradska muzejska služba za rad sa publikom”, Muzeji i publika, Beograd, CLIO, 2005

- Defining ‘Nature Tourism’: meaning, value and boundaries:

http://archive.tourism.nsw.gov.au/Sites/SiteID6/objLib13/2_defining_nature_tourism.pdf

- Defining Ecotourism: http://untamedpath.com/eco-tours/defining-ecotourism.shtml

- Digli Kit, Marketing u umetnosti, Beograd, CLIO, 1998

- Dragićević-Šešić, Milena i Stojković, Branimir, Kultura – menadžment, animacija, marketing, Beograd, CLIO,

2008.

- Dragićević-Šešić Milena, “Turističke potrebe kao kulturne potrebe”, Kultura – časopis za teoriju i sociologiju

kulture i kulturne politike, br. 60/61, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 1983

- Dragićević-Šešić Milena i Dragojević Sanjin, Menadžment umetnosti u turbulentnim okolnostima, Beograd,

CLIO, 2005.

- Dragićević-Šešić Milena, „Izazovi kulturne politike u decentralizovanoj zemlji“, predgovor knjige: Andreas

Joh. Wiesand, Država kulture – Individualni muzej, Beograd, Balkan-Kult, 2001

- Draker Piter, Moj pogled na menadžment, Novi Sad, Adižes, 2006

- Đukić, Vesna, Država i kultura - studije savremene kulturne politike, Beograd, Institut za pozorište, film, radio

i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 2012

- Đukić-Dojčinović Vesna, Kulturni turizam – menadžment i razvojne strategije, Beograd, CLIO, 2005

- Đukić Vesna, „Partnerstva u kulturnom turizmu“, predavanje Vesne Đukić na Regionalnoj radionici o

kulturnom turizmu, koju su Zavod za proučavanje kulturnog razvitka (Beograd) i Narodni muzej Šabac

organizovali 29. i 30. novembra 2010. u Šapcu

- Eagles, Paul F.J., Bowman, Margaret E., and Tao, Teresa Chang-Hung. Guidelines for Tourism in Parks and

Protected Areas of East Asia.IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK, 2001.

- Eagles, Paul F.J., McCool, Stephen F. and Haynes, Christopher D.A. Sustainable Tourism in Protected Areas:

Guidelines for Planning and Management. IUCN Gland, Switzerland and Cambridge, 2002.

240

- Ecotourism vs Nature Based Tourism:

www.tourism.wa.gov.au/Publications%20Library/Growing%20Your%20Business/Ecotourism%20vs%20N

ature%20Based%20Tourism%20v3%20260706%20%28final%29.pdf

- Encesberger Hans Magnus, „Jedna teorija turizma“, Kultura – časopis za teoriju i sociologiju kulture i

kulturne politike, br. 60/61, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 1983;

- Edson Gary, “Museum Management”, Running a Museum: A Practical Handbook, Paris, ICOM, 2004

- Fajol Anri, Opšti i industrijski menadžment, Novi Sad, Adižes, 2006

- Garača Vuk, Noseći kapaciteti i njihova uloga u turizmu, www.turizmologija.com

- Gavrilović Ljiljana, Kultura u izlogu – ka novoj muzeologiji, Beograd, Etnografski institut SANU, 2007

- Gavrilović Ljiljana, O politikama, identitetima, i druge muzejske priče, Beograd, Srpska akademija nauka,

Etnografski institut, 2009

- Gavrilović Ljiljana, „Nomen est omen: baština ili nasleđe – (ne samo) terminološka dilema“, Etnoantropološki

problemi, n.s. god. 5, br. 2, Beograd 2010

- Gavrilović Ljiljana, O politikama, identitetima i druge muzejske priče, Beograd 2009

- Gobe Andre i Druge Noemi, Muzeologija – istorija, razvoj i savremeni izazovi, Beograd, CLIO, 2009.

- Gulam Ivan, Katastar i atlas turističkih atrakcija općine Pirovac, Pirovac 2010

- Gunn, C.A., Vacationscape: developing tourist areas, 3rd edition, Taylor & Francis, 1997

- Habrovski Eva Tomić, Selektivni oblici turizma, Sremska Kamenica, 2008

- Hadžić, Olga, Kulturni turizam, Novi Sad, Prirodno – matematički fakultet, Departman za turizam i

ugostiteljstvo, 2005

- Heritage tourism Handbook: A How-to-Guide for Georgia, Atranta 2010

- Honey, Martha Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise? (Second ed.). Washington,

DC: Island Press, 2008.

- House of Lords, Science and Heritage – Report with Evidence, London, House of Lords, 2006.

- Howard Peter, Heritage: Management, Interpretation, Identity, London – New York 2003

- ICOM, Etički kodeks za muzeje, Sarajevo – Beograd, ICOM Nacionalni komiteti Bosne i Hercegovine i Srbije,

2007

- Inskeep, E., Tourism Planning: An Integrated and Sustainable Development Approach, John Wiley & Sons,

New York, 1991, 73

- Jelinčić Daniela Angelina, Abeceda kulturnog turizma, Zagreb 2009;

- Jelinčić Daniela Angelina i dr, Kultura, turizam, interkulturalizam, Zagreb 2010,

- Jović Borislav, “Organizacija kulturnih delatnosti u turizmu”, Kultura – časopis za teoriju i sociologiju kulture

i kulturne politike, br. 60/61, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 1983

- Jovanović Verka, Tematski turizam, Univerzitet Singidunum, Beograd 2013

- Jovičić Dobrica i Brankov Jovana, „Turističke atrakcije – ključni elementi turističke resursne osnove“, Glasnik

Srpskog geografskog društva, 2009, br. 1

- Jovičić, Dobrica, Turizam i životna sredina, Beograd, Zadužbina Andrejević, 2000

- Karlzon, Jan, Trenuci istine – motivacija zaposlenih od gubitka do profila, Beograd, CLIO, 1997

- Klarić Vlasta, Laszlo Želimir, i Nevidal Renata, Muzeji turizam – turistički posjeti muzeju: upravljanje

posjetiteljima, Zagreb, Globtour Event, 2011

- Konstantios Dimitrios, Konstantios Nikolas, Tsombanoglou Liana, A Manual for Museum Management, Concil

of Europe, Department of Culture and Cultural Heritage, Brukseles 2005

- Krivošejev Vladimir, Muzeji, publika, matketing – Stalne muzejske postavke i Njegova Visost Posetilac,

Valjevo, Narodni muzej Valjevo, 2009.

- Krivošejev Vladimir, „Muzejska politika u Srbiji: Nastajanje, kriza i novi početak“, Kultura, časopis za teoriju i

sociologiju kulture i kulturnu politiku, broj 130, Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2011,

- Krivošejev Vladimir, Muzeji, menadžment, turizam – ka savremenom muzeju, od teorije do prakse, Valjevo

2012

- Krivošejev Vladimir, „Neprofitne ustanove kulture i razvoj turizma“, Uspon – preduzetništvo kao šansa –

zbornik radova, Valjevo, Poslovni fakultet Univerziteta Singidunum, 2013

- Krivošejev Vladimir i Damnjanović Ivana, 2014, “Visits to local museums in Serbia - the average model and

programmed exception”, American Journal of Tourism Management (p-ISSN: 2326-0637; e-ISSN: 2326-0645;

3 (1B): 26-33; doi:10.5923/s.tourism.201402.04)

241

- Kolber Fransoa, Marketing u kulturi i umetnosti, Beograd, CLIO, 2010

- Kotler, P.; Haider, D.; Rein, I., Marketing Places, Free Press, New York, 2002.

- Kušen Eduard, „Turizam i prostor – klasifikacija turističkih atrakcija”, Prostor: znanstveni časopis za

arhitekturu i urbanizam, Vol.9 No.1(21), Zagreb, Arhitektonski fakultet, 2002

- Kušen Eduard, Turistička atrakcijska osnova. Zagreb, Institut za turizam, 2002.

- Lazarević Ljubiša i dr, Priručnik za polaganje pravosudnog ispita 2, Beograd, Savremena administracija,

1998.

Lavery, P. (1971), Recreational geography, Newton Abbot: David and Charles, London

- Leiper, N., “Tourist Attraction Systems”, Annals of Tourism Research, Vol. 17, 1990

- Leiper, N., Tourism Management, 3rd edition, Pearson Education Australia, Frenchs Forest, 2004

- Maksin Mićić Marija, Turizam i prostor, Beograd, Univerzitet Singidunum, 2008

- Maksin Marija i dr, Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu, Beograd, Univerzitet Singidunum,

2010

- McKercher Bob, Du Cross Hillary: Cultural tourism: The partnership between Tourism and Cultural Heritage

Management, 2002

- McManus, Greg, Community facility or tourism product - Managing the multiple identities of a small museum,

preuzeto sa: www.intercom.museum/documents/2-2McManus.pdf

- Milutinović Jovana, Humanistički pristup vaspitno-obrazovnoj ulozi muzeja, Novi Sad 2003

- Mihaela Mitrović, Arhitektura muzeja – forma više ne sledi funkciju, DANS – časopis za arhitekturu i urbani-

zam, br. 55, Novi Sad, Društvo arhitekata Novog Sada, 2006

- Mnemosyne, Kulturno nasleđe – izbor najznačajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblasti kulturnog nasleđa,

Beograd, Mnemosyne, 2004

- Maroević Ivo, Uvod u muzeologiju, Zagreb, Zavod za informacijske studije, 1993

- Mat, Gerald, Flac, Tomas i Lederer Judita, Menadžment muzeja – umetnost i ekonomija, Beograd, CLIO, 2002

- Matić Branko, Menadžment, Valjevo, Visoka poslovna škola strukovnih studija, 2008

- Matić Branko, predgovor novom izdanju knjige Anri Fajol, Opšti i industrijski menadžment, Novi Sad, Adižes,

2006

- Mc Kercher B., Du Cross H.: Cultural tourism: The partnership between Tourism and Cultural Heritage Mana-

gement

- Mintzberg H, The nature of managerial Work, Harper&Row, 1973

- Miler, Žoel i Miler, Žan-Luj, Menadžment biblioteke, Beograd, CLIO, 2006

- Milićević Vesna, Strategijsko poslovno planiranje – menadžment pristup, Beograd, Fakultet organizacionih

nauka, 2001

- Molar, Klod, Kulturni inženjering, Beograd, CLIO, 2000.

- Muzejsko društvo Srbije, Statut ICOM-a sa kodeksom profesionalne etike, Beograd, Muzejsko društvo Srbije,

Društvo istoričara umetnosti Srbije i Seminar za muzeologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1993

- Nadić Darko, „Održivi razvoj i principi održivog razvoja u strateškim elementima republike Srbije“,

Godišnjak, br. 6, Beograd, Fakultet političkih nauka, 2011.

- Nikolić Vesna, Verski turizam i Srpska pravoslavna Crkva, doktorska disertacija odbranjena 2010. na Fakul-

tetu za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum.

- О Хер Мајкл, „Цена улазница и радно време музеја“, Култура, часопис за теорију и социологију културе

и културну политику, бр. 41, Београд, Завод за проучавање културног развитка, 1978

- Pasinović M. Milenko, Menadžment prirodnih i kulturnih resursa, Bar, Fakultet za turizam, hotelijerstvo i

trgovinu, 2006

- Popesku Jovan, Menadžment turističke destinacije, Beograd, Univerzitet Singidunum, 2011

- Popadić Milan, „Kulturno nasleđe: ogled iz filozofije baštine“, Etnološko – antropološke sveske, 15 (n.s.), 4,

Beograd 2010

- Popović Živančević Mila, Intergrativna zaštita sa metodama preventivne konzervacije, Beograd Centralni

institute za konzervaciju, 2012

- Rabotić Branislav, “Teorijski koncepti turističke atrakcije”, Singidunum revija, Vol. 7, br. 2, 2010

- Rabotić Branislav, Turističko vođenje u savremenom turizmu, doktorska teza odbranjena 2009. na Depart-

manu postdiplomskih studija Univerziteta Singidunum

- Rabotić Branislav, Selektivni vidovi turizma, Visoka turistička škola Beograd

242

- Rot Peter, Sponzorisanje kulture, Beograd, CLIO, 1996

- Rut Tausi, Ekonomika kulture, Beograd: CLIO, 2012

- Službeni list, „Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne i baštine“, Službeni list SFRJ - Međunarodni

ugovori, br. 56/74

- Službeni glasnik, „Zakon o potvrđivanju Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa“, Službeni

glasnik RS -Međunarodni ugovori, br. 1/2010

- Službeni glasnik, „Ustav Republike Srbije“, Službeni glasnik RS, br. 98/2006

- Službeni glasnik, „Zakon o zaštiti prirode“, Službeni glasnik RS, br. 36/2009 i 88/2010

- Službeni glasnik, „Zakon o kulturnim dobrima”, Službeni glasnik RS, br. 71/1994

- Službeni glasnik, „Zakon o zadužbinama, fondacijama i fondovima”, Službeni glasnik SRS, br. 59/1989

- Službeni glasnik, Zakon o zadužbinama i fondacijama, Službeni glasnik RS, br. 88/2010

- Službeni glasnik, Zakonom o javnim službama, Službeni glasnik RS, br 42/1991

- Sustainable Cultural Tourism: http://icom.museum

- Stojanović Vladimir, Turizam i održivi razvoj, Novi Sad 2011

- Stojković Milan, „Šta je turizmologija”, Turizam i putovanja, 2.05.2013: www.turizamiputovanja.com

- Stransky Zbinek, „Temelji opće muzeologije“, Muzeologija br. 8, Zagreb 1970

- Subotić Irina, “Stvoriti i voleti publiku”, predgovor knjizi Klod Žilber, Muzeji i publika, Beograd, CLIO, 2005

- Šećerović Vuk, Načelo održivog razvoja i njegove moralne implikacije, www.filozofijainfo.com

- Tejlor Frederik, Naučno upravljanje, Beograd, Rad, 1967

- Tilden F., Interpreting our Heritage, Chapel Hill, University of North Calolina Press, 1977

- Timothy Dallen and Boyd Stephen, Heritage Tourism, Prentice Hall, 2003

- Tomka Dragica, „Obrazovanje stanovništva i kulturne navike kao osnova uspešnog kultrunog turizma“,

Kultura - časopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku, br. 103/104, Beograd, Zavod za

proučavanje kulturnog razvitka, 2002

- Tomka Dragica, Osnove turizma, Novi Sad, Fakultet za sport i turizam Tims, 2007

- Šamatović Josip, Nautički turizam i menadžment marina, Split 2002

- Šećibović Refik i dr, Uvod u geografiju turizma sa osnovama prostornog planiranja, Beograd, Centar za

izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta Beograd, 2006

- Šola Tomislav, Marketing u muzejima ili vrlina i kako je obznaniti, Beograd, CLIO, 2002

- Šola Tomislav,“Kulturna raznolikost u kulturnim industrijama i baštini“ Kulturne industrije i kulturna

raznolikost – bela knjiga, Beograd, Akademica, 2013

- Šola Tomislav, „Ustanove javne memorije i njihova priroda”, Čitalište – naučni časopis za teoriju i praksu

bibliotekarstva, br 22, Pančevo – Novi Sad, Gradska biblioteka Pančevo i Filozofski fakultet Novi Sad, 2013

- UNESCO, Cultural Heritage & Local Development – A guide for African Local Goverments, UNESCO

- Unković S i Zečević B, Ekonomika turizma, Ekonomski fakultet, Beobrad 2009, prema

- Vujošević Nikola, Održivi razvoj turizma i integralna zaštita nepokretnog kulturnog nasleđa, Master rad

odbranjen na Departmanu za poslediplomske studije Univerziteta Singidunum 2010

- Vukonić Boris i Čavlek Nevenka, Riječnik turizma, Zagreb, Masmedia, 2001

- Wall, G., Tourist attractions: points, lines and areas, Annals of Tourism Research, 24(1), 1997

- Weaver D., Sustainable tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., Oxford, 2006.

- Weaver David & Laurai Lawton, Tourism management, John Wiley&Sons, Sidney, 2002

- What is Nature Tourism?

www.tpwd.state.tx.us/landwater/land/programs/tourism/what_is/http://www.tpwd.state.tx.us/landwater

/land/programs/tourism/what_is/

- Wiesand Andreas, Država kulture i individualni muzej, 2001.

- Woollard Vicky, „Caring for the Visitor“, Running a Museum: A Practical Handbook, Paris, ICOM, 2004.

- World Tourism Organization, (1992), Tourism Carrying Cappacity: Report on the Senior – Level Expert

Group Meeting held in Paris, June 1990, WTO, Madrid

- Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, Kulturne politike gradova Srbije - Kulturni resursi gradova

(uporedni prikaz), Beograd, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2010.

243

KORIŠĆENI I PREPORUČENI SAJTOVI

www.1812panorama.ru www.aboutkusadasi.com www.aecom.com www.agenda21culture.net www.agora21.org www.ahi.org.uk www.alaskanative.net www.archeocalabria.beniculturali.it www.archeologiaindustriale.net www.artisansatwork.ca www.atlanterhavsveien.no www.atlantisthepalm.com www.bartlett.ucl.ac.uk www.batana.org www.bmw-welt.com www.brankovina.rs www.britanniaminemuseum.ca www.broads-authority.gov.uk www.centrepompidou.fr www.cliffsofmoher.ie www.coe.int www.contemporarytorinopiemonte.it www.culturalheritagetourism.org www.culture-routes.lu www.culturology.com www.dailymail.co.uk www.dartmoor.gov.uk www.discover-uzes.com www.djavoljavaros.com www.doc.govt.nz www.ecomusee-de-la-bresse.com www.economusee.eu www.economusee.no www.economusees.com www.eden-palm.com www.english-heritage.org.uk www.erih.net www.euronatur.org www.europanostra.org www.europarc.org www.fcbarcelona.com www.ffzg.unizg.hr www.fruskagora.biz www.fruskagora.rs www.ftmac.org www.gizapyramids.org www.gsmheritagecenter.org www.guggenheim.org www.guggenheim-bilbao.es www.heritage.gov.rs www.heritage.interp.com www.heritageinterp.com www.heritagepark.ca www.heritageparkmuseum.com www.historic-towns.org www.icom.museum www.icomos.org www.icom-see.org

www.inhp.com www.intercom.museum www.interpcan.ca www.interpcan.ca www.iucn.org www.ivybridge.gov.uk www.jumeirah.com www.kalynacountry.com www.kultura.gov.rs www.kws.org www.lascaux.culture.fr www.liberation.fr www.liverpoolmuseums.org.uk www.lochlevenheritagetrail.co.uk www.louvre.fr www.louvrelens.fr www.ludas.rs www.madametussauds.com www.mercedes-benz-classic.com www.metelkovamesto.org www.mhz.hr www.mij.rs www.miningmuseum.org www.mkn.mhz.hr www.mnn.com www.museedelalavande.com www.museedestempsbarbares.fr www.musee-orsay.fr www.museewellington.be www.museodealtamira.mcu.es www.museum.org.rs www.museumjobs.com www.museumsassociation.org www.museumsfriends.com www.muzej.mod.gov.rs www.muzejzivanovic.com www.nasljedje.org www.national-army-museum.ac.uk www.nationalpark.co.nz www.natmus.dk www.natureprotection.org.rs www.natureprotection.org.rs www.ncm.org.uk www.neanderthal.de www.ne-mo.org www.newjerseycoastalheritagetrail.com www.nhm.ac.uk www.nkns.rs www.nord-pas-de-calais.france3.fr www.noto.ca www.nparkovi.me www.npfruskagora.co.rs www.npfruskagora.co.rs www.nps.gov www.nytimes.com www.nytimes.com www.orient-express.com www.ot-saint-tropez.com

www.parkprirodemokragora.org www.paroute6.com www.pc.gc.ca www.pokrajinskimuzejkoper.si www.pontdugard.fr www.prazdrojvisit.cz www.preservationnation.org www.putvinasrbije.rs www.pzzp.rs www.rajackepivnice.com www.rekagradac.org www.resavskapecina.rs www.ribesvikinger.dk www.rideauheritageroute.ca www.rom.on.ca www.rotary3060dolls.org www.rotarycluboffortcollins.org www.saint-tropez.fr www.sites.google.com/site/heritagefbg/index www.skansen.se www.spartanburghistory.org www.srbijasume.rs www.stonehengefacts.org www.sustainabletourismonline.com www.sydneyoperahouse.com www.tanzaniaparks.com www.teslaways.rs www.tolstoy.ru www.tongarironationalpark.com www.tourism.wa.gov.au www.towerbridge.org.uk www.trapholt.dk www.travelandleisure.com www.turizamiputovanja.com www.ucl.ac.uk www.unesco.org www.untamedpath.com www.unwto.org www.us12heritagetrail.org www.us23heritageroute.org www.uvac.org.rs www.valjevozavas.net www.via-regia.org www.victoriaregionalmuseum.com www.viminacium.org.rs www.vlkolinec.sk www.vojvodinasume.rs www.vojvodinasume.rs www.vulcania.com www.vulkanija.si www.waterloo1815.be www.whc.unesco.org/en/list www.wikipedia.org www.wildlifeart.org www.wuk.at www.ypmuseum.ru www.zasavica.org.rs www.zzps.rs

http://www.aecom.com/

http://www.atlantisthepalm.com/

http://www.bartlett.ucl.ac.uk/

http://www.bmw-welt.com/

http://www.brankovina.rs/

http://www.britanniaminemuseum.ca/

http://www.broads-authority.gov.uk/

http://www.centrepompidou.fr/

http://www.cliffsofmoher.ie/

http://www.contemporarytorinopiemonte.it/

http://www.culturology.com/

http://www.dailymail.co.uk/

http://www.dartmoor.gov.uk/

http://www.discover-uzes.com/

http://www.interpcan.ca/

http://www.ivybridge.gov.uk/

http://www.kalynacountry.com/

http://www.kws.org/

http://www.liberation.fr/

http://www.liverpoolmuseums.org.uk/

http://www.mercedes-benz-classic.com/

http://www.mhz.hr/

http://www.mij.rs/

http://www.mnn.com/

http://www.museedelalavande.com/

http://www.museedestempsbarbares.fr/

http://www.musee-orsay.fr/

http://www.museewellington.be/

http://www.museum.org.rs/

http://www.muzejzivanovic.com/

http://www.national-army-museum.ac.uk/

http://www.natmus.dk/

http://www.ncm.org.uk/

http://www.newjerseycoastalheritagetrail.com/

http://www.nord-pas-de-calais.france3.fr/

http://www.nparkovi.me/

http://www.npfruskagora.co.rs/

http://www.paroute6.com/

http://www.pc.gc.ca/

http://www.pokrajinskimuzejkoper.si/

http://www.pontdugard.fr/

http://www.prazdrojvisit.cz/

http://www.preservationnation.org/

http://www.putvinasrbije.rs/

http://www.pzzp.rs/

http://www.rajackepivnice.com/

http://www.rideauheritageroute.ca/

http://www.sites.google.com/site/heritagefbg/index

http://www.skansen.se/

http://www.srbijasume.rs/

http://www.stonehengefacts.org/

http://www.sustainabletourismonline.com/

http://www.sydneyoperahouse.com/

http://www.tanzaniaparks.com/

http://www.teslaways.rs/

http://www.tolstoy.ru/

http://www.trapholt.dk/

http://www.travelandleisure.com/

http://www.turizamiputovanja.com/

http://www.us23heritageroute.org/

http://www.valjevozavas.net/

http://www.vojvodinasume.rs/

http://www.vulcania.com/

http://www.vulkanija.si/

http://www.waterloo1815.be/

http://www.wildlifeart.org/

http://www.wuk.at/

244

ISBN: 978-86-84893-30-9

245

Vladimir Krivošejev je rođen u Valjevu 1963. Diplomirao je na grupi za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu gde je započeo postdiplomske studije. Magistrirao je na Fakultetu za medije i kulturu, a doktorirao na Fakultetu dramskih umetnosti Univerziteta umetnosti Beograd na katedri za menadžment u kulturi. Zaposlen je u Narodnom muzeju Valjevo od 1990. g. kao kustos pedagog, potom kustos istoričar, a od 2000. g. direktor. Stekao je najviše stručno zvanje muzejskog savetnika. U zvanju docenta je angažovan na Poslovnom fakultetu Valjevo Univerziteta Singidunum.

Kao istoričar Krivošejev se aktivno bavi temama vezanim za zapadnu Srbiju krajem 18. veka i tokove Prvog i Drugog srpskog ustanka, urbanističke aspekte istorije i razvoj lokalne istoriografije. Kao muzealac obrađuje zbirke oružja, vojne opreme i odlikovanja, i teoretski i praktično se bavi pitanjima odnosa muzeja i publike i nizom aspekata modernizacije muzejskog rada. Kao univerzitetski nastavnik se teoretski, a kao direktor muzeja i praktično bavi problematikom menadžmenta i marketinga baštinskih institucija i kulturnog turizma. Krivošejev je autor više desetina naučnih I stručnih radova (monografija, priručnika, kataloga, vodiča, članaka, rasprava, prikaza, kritika...) na teme istoriografije, muzeologije, menadžmenta, marketinga i kulturnog turizma, a autor je i koautor i više stalnih muzejskih postavki i tematskih izložbi. Bio je predsednik Izvršnog odbora Muzejskog društva Srbije, potpredsednik Izvršnog odbora ICOM-a Srbije, rukovodilac tima za baštinu u okviru aktivnosti izrade strategije kulture Srbije, član tima za izradu Nacrta zakona o muzejima, predsednik Saveta za kulturu grada Valjeva i koordinator aktivnosti izrade gradske strategije razvoja kulture. Dobitnik je ICOM-ove nagrade Najbolji kustos, za 2012. godinu.

Documents

Upravljanje bastinom i odrzivi turizam – Vladimir Krivosejev bzkt