Vakıflar dergisi sayı 47.pdf

7/24/2019 Vakflar dergisi say 47.pdf

1/198

Vakflar DergisiYl: Haziran 2013 - Say 39

Vakflar Genel Mdrl Yaynlar

Ankara - 2013

Yl: Haziran 2015 Say:43


2/198

Vakar Dergisi 43 - Haziran 2015

2

VAKIFLAR DERGSYl: Haziran 2014 - Say 41 Hakemli Dergidir.

Haziran ve Aralk olmak zere ylda iki kez yaynlanr.

Serka No: 16651ISSN: 1011-7474

Sahibi

Vakar Genel Mdrl AdnaDr. Adnan ERTEM

Yayn KoordinatrRifat TRKER

Sorumlu Yaz leri MdrAdnan TZEN

Yayn YnetmeniMehmet KURTOLU

EditrlerHseyin INAR, Fah MDERRSOLU

ngilizce EditrMiyase KOYUNCU KAYA

TashihHasan DEMRTA

Dergi SekreteryasHasan DEMRTA

Yayn Kurulu Prof. Dr. Hseyin nar Yldrm Beyazt niversitesi Prof. Dr. Abide DOAN Haceepe niversitesi Prof. Dr. Yunus KO Haceepe niversitesi Prof. Dr. Mehmet Z Haceepe niversitesi Prof. Dr. Musa YILDIZ Ahmet Yesevi niversitesi Prof. Dr. Evgenia NAL Haceepe niversitesi Yrd. Do. Dr. Fah MDERRSOLU Haceepe niversitesi Dr. Murat YILMAZ SDE Uzman Mehmet ETN Yazar

Yayn Danma Kurulu Prof. Dr. Hakk ACUN Gazi niversitesi Prof. Dr. Mehmet AK stanbul niversitesi Prof. Dr. Ahmet AKGNDZ Amsterdam niversitesi Prof. Dr. Enver akar Frat niversitesi

Prof. Dr. Gza DAVID Macar Bilimler Akademisi Prof. Dr. Abdullah EKNC Harran niversitesi Prof. Dr. zer ERGEN Bilkent niversitesi Prof. Dr. Sreyya FAROQHI Bilgi niversitesi Prof. Dr. Halil NALCIK Bilkent niversitesi Prof. Dr. Mahmut KAYA stanbul niversitesi Prof. Dr. Zekeriya KURUN Marmara niversitesi Prof. Dr. Heath W. LOWRY Baheehir niversitesi Prof. Dr. lber ORTAYLI Galatasaray niversitesi Prof. Dr. Hsrev SUBAI Fah Sultan Mehmet Vakf niversitesi Prof. Dr. Ayl TKEL YAVUZ Emekli rem yesi Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Emekli rem yesi Yrd. Do. Dr. Vefa OBANOLU stanbul niversitesi Dr. Rhoads MURPHEY Birmingham niversitesi Evangeila BALTA Ulusal Yunan Ararma Vak / Yunanistan

Yayn ve Danma Kurullarndaki isimler nvan ve soyadna gre alfebek olarak sralanmr.

Dergimize gnderilen yazlar, nce yayn kurulunca incelenir ve uygun bulunanlar, deerlendirilmek zere alannda almasile tannm iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Dergide kan yazlarkaynak gsterilerek ikbas edilebilir. Yaynlanan yaz, belge ve fotoraarn her trl hukuk mesuliye yazarna air.

Yazma AdresiT.C. BABAKANLIK

Vakar Genel Mdrl Kltr ve Tescil Daire BakanlVakar Dergisi Atatrk Bulvar No: 10 06050 Ulus / ANKARA / TRKYE

Tel: (0312) 5096000 - Faks: (0312) 324 47 22e-posta: [email protected] - web: www.vgm.gov.tr

YapmSemih Ofset S.E.K. Yaynclk

Kapak ve Sayfa TasarmM. Edip ERDOAN

Baskwww.semihofset.com.tr - 0312 341 40 75

VAKIFLAR DERGSYl: Haziran 2015- Say: 43 Hakemli Dergidir.

Haziran ve Aralk olmak zere ylda iki kez yaynlanr.

16651ISSN: 1011-7474

SahibiVakflar Genel Mdrl Adna

Dr. Adnan ERTEMYayn Koordinatr

Rifat TRKER



Editrler

Evgenia NAL

T

Hasan DEMRTAas

Yayn Kurulu

Yayn Danma Kurulu

Dergimize gnderilen yazlar, nce yayn kurulunca incelenir ve uygun bulunanlar, deerlendirilmek zere alannda almas ilekanyakralzaynakedigreD.rnalkaselyerslyebralroparevrulututilzigirelmisinirelmekaH.riliredngemekahikimnnat

Prof. Dr. Hseyin INAR Yldrm Beyazt niversitesi

Prof. Dr. A. Nezihi TURAN Anadolu niversitesiProf. Dr. Musa YILDIZ Ahmet Yesevi niversitesi

ProfDo. Dr. Evgenia NAL Bilkent niversitesi

Dr. Murat YILMAZ Cumhurbakanl Gen. Sek. DanmanMehmet ETN Yazar

Prof. Dr. Hakk ACUN Gazi niversitesiProf. Dr. Mahmut AK stanbul niversitesi

Prof. Dr. Ahmet AKGNDZ Amsterdam niversitesiProf. Dr. Ali Fuat BLKAN pek niversitesi

Prof. Dr. Enver AKAR Frat niversitesi

Prof. Dr. Gza DAVD Macar Bilimler AkademisiProf. Dr. Abdullah EKNC Harran niversitesi

Prof. Dr. zer ERGEN Bilkent niversitesiProf. Dr. Sreyya FAROQH Bilgi niversitesi

Prof. Dr. Halil NALCIK Bilkent niversitesiProf. Dr. Mahmut KAYA stanbul niversitesi

Prof. Dr. Zekeriya KURUN Marmara niversitesiProf. Dr. Heath W. LOWRY Baheehir niversitesi

Prof. Dr. lber ORTAYLI Galatasaray niversitesi

Yrd. Do. Dr. A. Vefa OBANOLU stanbul niversitesiDr. Rhoads MURPHEY Birmingham niversitesi

16651ISSN: 1011-7474

Sahibi

Vakflar Genel Mdrl AdnaDr. Adnan ERTEM

Yayn KoordinatrRifat TRKER



Editrler

ngilizce EditrEvgenia NAL

Tashih

Y

aynK

urulu

Yayn Danma Kurulu

Dergimize gnderilen yazlar, nce yayn kurulunca incelenir ve uygun bulunanlar, deerlendirilmek zere alannda almas ilekanyakralzaynakedigreD.rnalkaselyerslyebralroparevrulututilzigirelmisinirelmekaH.riliredngemekahikimnnat

Prof. Dr. Hseyin INAR Yldrm Beyazt niversitesi

Prof. Dr. A. Nezihi TURAN Anadolu niversitesiProf. Dr. Musa YILDIZ Ahmet Yesevi niversitesi

ProfDo. Dr. Evgenia NAL Bilkent niversitesi

Dr. Murat YILMAZ Cumhurbakanl Gen. Sek. DanmanMehmet ETN Yazar

Prof. Dr. Hakk ACUN Gazi niversitesiProf. Dr. Mahmut AK stanbul niversitesi

Prof. Dr. Ahmet AKGNDZ Amsterdam niversitesiProf. Dr. Ali Fuat BLKAN pek niversitesi

Prof. Dr. Enver AKAR Frat niversitesiProf. Dr. Gza DAVD Macar Bilimler AkademisiProf. Dr. Abdullah EKNC Harran niversitesi

Prof. Dr. zer ERGEN Bilkent niversitesiProf. Dr. Sreyya FAROQH Bilgi niversitesi


Prof. Dr. Zekeriya KURUN Marmara niversitesiProf. Dr. Heath W. LOWRY Baheehir niversitesi

Prof. Dr. lber ORTAYLI Galatasaray niversitesi

Yrd. Do. Dr. A. Vefa OBANOLU stanbul niversitesiDr. Rhoads MURPHEY Birmingham niversitesi


Editrler

ngilizce EditrMiyase KOYUNCU KAYA

Dergi SekreteryasHasan DEMRTA

TashihRdvan Enes AKATEPE

Yayn Kurulu

Prof.Dr. Mehmet BULUT stanbul SabahaProf.Dr. Hseyin INAR Yldrm Beyazt niversitesi

Prof.Dr. Ylmaz KURT Ankara niversitesiProf.Dr. Mehmet Z ersitesi

Prof.Dr. Ali YILMAZ Ankara niversitesiYrd.Do.Dr. Miyase KOYUNCU KAYA Yldrm Beyazt niversitesi

Yrd.Do.Dr ersitesiDr. Murat YILMAZ SDE Uzman

Yayn Danma KuruluProf. Dr. Hakk ACUN Gazi niversitesiProf. Dr. Mahmut AK stanbul niversitesi

Prof. Dr. Ahmet AKGNDZ Amsterdam niversitesiProf. Dr. Enver AKAR Frat niversitesi

Prof.Dr. Abide DOAN ersitesiProf. Dr. Gza DAVID Macar Bilimler Akademisi

Prof. Dr. Abdullah EKNC Harran niversitesiProf. Dr. zer ERGEN Bilkent niversitesi

Prof. Dr. Sreyya FAROQHI Bilgi niversitesi


Prof.Dr. Yunus KO ersitesiProf. Dr. Zekeriya KURUN Marmara niversitesiProf. Dr. Heath W. LOWRY Baheehir niversitesi

Prof. Dr. lber ORTAYLI Galatasaray niversitesiProf. Dr. Hsrev SUBAI an Mehmet Vakf niversitesi

Prof.Dr. Eugenia KERMEL NAL ersitesiProf. Dr. Ayl TKEL YAVUZ esi

Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ esiProf.Dr. Musa YILDIZ Gazi niversitesi

Yrd. Do. Dr. Vefa OBANOLU stanbul niversitesiDr. Rhoads MURPHEY pek niversitesi

Evangeila BALTA Ulusal Yunan Ara

TBTAK ULAKBM


3/198


3

Gemiten ald tarihi, kltrel ve sosyal birikimi bugnden gelecee tayan Vakar

Dergisi, kararl bir biimde yryne devam etmektedir. Vakf, yalnzca bir hayr ii

veya tarihte kalm bir olgu deil, kadim medeniyemizin, din, kltr, sanat, iksat,

salk vs. birikimini birok ynden gnmze tayan bir messese olarak ne kmak-

tadr. te vakn bu zengin birikimini, kurumlarmzla sosyal hayata, dier yandan belli

bir konu erevesinde Vakf Haalarmz ile geni kitlelere ve Vakar Dergisiyle de

akademik anlamda kltr dnyamza tamaktayz.

Vakar Dergisi, yayn hayana balad gnden bu gne, vakf kltrn hikye ola-

rak anlatmaktan daha ok vakn ruhunu ortaya koyacak deerlendirmeler yapmaya

zen gstermi, belge yaynndan daha ok belge yorumuna nem vermir. mpa-

ratorluun ktadaki vakarnn muhafaza edildii arivimizdeki belgeler, el yazma

eserler dergimizin beslendii temel kaynaklarn banda gelmektedir. Vakar GenelMdrl olarak ariv ve ktphanemizde bulunan el yazma eserleri yaynladmz

gibi vak konu alan eserlerin de yaynna nem vermekteyiz. Gerek matbu gerek dijital

yaynlarmz devam etmekte, mevcudu kalmayan eserlerimizi dijital ortama aktararak

www.vgm.gov.tr adresinde yaynlamaktayz.

Vakar Dergisinin bu saysnda vakyelere ve ariv belgelerine dayanarak kaleme al-

nan makalelere bakmzda, geni bir corafyay ierisine alan imparatorluk ehirle-

rinin farkl ynlerinin anlaldn grrz. rnein, Evkaf Deerlerine Gre Antakya

Vakar, Midillide Zeynya remi, Tokaa Vakf daresinin Oluumu, Rus gali

Sonrasnda Silistre Vakarnn Vaziye ve Urfada Vakf Kitaplar gibi konulara yer veril-

diini grrz. Vakf tarihi ve ehir tarihi asndan byk neme sahip bu almalar,

ayn zamanda kltr ve dnce hayamza byk katklar salamaktadr. Yine vakf

yaplarnda estek kavramlar ile vakf hakknda yaynlanm kitap tanmlar dergimi-

ze ayr bir zenginlik katmaktadr.

Yaynlarmz arasnda en uzun soluklu ve en iskrarl ekilde devam eden Vakar Der-

gimizin zamannda kmasna nem vermekteyiz. zellikle akademik dnyada nemli

ve zel bir yere sahip olan Vakar Dergisi, Haziran 2015 43. Sayya ulam, gerek

ekil gerek ierik balamnda belli bir izgi oluturmutur. Dergimizin bu seviyeye gel-

mesinde emei geen yayn kuruluna, yazlaryla destek veren hocalarmza teekkr

ederim.

Dr. Adnan ERTEM

Vakar Genel Mdr

TAKDM


4/198


5/198

NSZ

Vakar Dergisinin 43. Says ile yeniden karnzdayz. Vakar Dergisi, bir yl nce, 41 say dan sonra

TBTAK ULAKBM, Sosyal Bilimler Veri Taban (SBVT) tarandan taranmaya balamr. Amacmz

daha ok veri tabanlarnda yer almak, okuyucuya ve ararmaclara daha kolay ulaabilmektedir.

Ayn zamanda, ararmaclardan gelen destekle, derginin ieriini zenginlermek, gemi saylar-

da vakarla ilgili yaymlanm ve adeta klasiklemi makaleler arasna yenilerini eklemekr. Tiz ve

zenli almz bu yolda, hem kurumsal hem de bilim insanlarnn desteine ihya duymaktayz.

Vakar Dergisinin 43. Says, daha nceki saylarda olduu gibi tema olarak ncelikle vakf kurumu-

nun eitli ynlerine ve uygulamalarna deinen makalelerden olumaktadr. Bu saydaki ilk makale

Enver akara air. akar, 1550 Tarihli Evkf Deerini kaynak olarak Antakya ehrinin merkez ve

kylerinde yer alan hayrat vakarn isimlerini, bulunduklar yerleri ve alan personel ile yllk gelir

ve giderlerini,16. Yzylda Antakya Vakar balkl almada ele almr. Yeni sayda yer alan ikin-

ci makale Ali Akelin Tokat Tokat Kazasnda Vakf Tekili (1835-1890) baln tamaktadr. Akel

almasnda, Osmanl topraklarndaki btn vakarn tek a alnda topland Evkf- HmynNezre sonras dnemde, Tara vakarnn bir idar tekilata kavuturulma srecini, yeni yapy an-

lamaya katk salama dncesiyle, Tokat rnei zerinden, yaklak elli yllk bir dnem zerinden

incelemir. Ahmet Kn, 1828-1829 Rus gali Sonrasnda Silistre Vakarnn Vaziye baln

tayan ararmas ise, son saymzn nc makaledir. K bu almada, 1828-1829 Osmanl-Rus

Sava esnasnda, Edirneye kadar gelen Ruslarn yakp yk ve harabeye evirdii ehirlerden olan

Silistredeki vakf hayran durumunu ve bunlarn yeniden ihya edilme abalarn Osmanl ve Vakar

arivlerinden sondaj metoduyla elde ei belgelerle ortaya koymaya almr. Hem gda hem de

aydnlatmada sektrnn, bir dnemin vazgeilmezleri arasnda yer alan zeynya ve zeynlikler

konusu, Midilli/Lesbos Adasndaki Mihriah Valide Sultann vakf zeynlikleri balamnda, bra-

him Ouzun XIX. Yzyl Ortalarnda Midillide Zeynya remi ve Mihriah Valide Sultana AitZeynlikleri balkl almas, bu saynn drdnc makalesini oluturmaktadr. Ouz almada,

Mihriah Valide Sultan vakf zeynlikleri zelinde, Midillinin XIX. yzyl ortalarndaki sosyo-eko-

nomik yaps hakknda da ksaca bilgi vermektedir. Krknc saynn beinci makalesi efaan

Denize ait Sultan Abdlmecid Vakarndan raan Mecidiye Camii baln tamaktadr.Yazar

bu almasnda, Sultan Abdlmecidin yaprd hayratlar arasnda ayr bir yere sahip olan ra-

andaki Mecidiye Camiini, vakar, grevlileri, devlet protokolndeki yeri gibi eitli ynlerden

deerlendirmir. Osmanl dneminde vakf hayrat arasnda nemli bir yere sahip kitap ve ktp-

hane vakar, anlurfa rnei zerinden Mehmet Kurtolu ve Enver Karakeilinin,Urfada Vakf

Kitaplar zerine Bir Deerlendirme bal alnda, ortak bir alma ile bu saynn alnc makalesi

olarak yerini almr. Ararmaclar Kurtolu ve Karakeili yeni almalarnda Urfada kurulan kitapvakar ve bunlarn vkar hakknda bilgi vererek Ekler ksmnda vakfedilen kitaplar listelemi-

lerdir. Bu saynn yedinci ve son makalesi Orhan Cezmi Tuncerin Vakf Yaplarnda Estek Kavram-

lar baln tamaktadr. Tuncer almasnda, estek kavramlar, vakf eserlerden yola karak

incelemi ve Platondan Plausa, Farabiden bn-i Sinaya lozoarn gzellie bakn ve estek

anlaylarn tanmlamr.

Ark son saylarla gelenek haline gelen kitap tanmlar blmn, Kitbiyt bal alnda su-

nuyoruz. Bu saydaki ilk kitap tanm smail Alnze air. Alnz, 21-24 Aralk 2009 tarihleri

arasnda Gaziantep niversitesi, Babakanlk Vakar Genel Mdrl - Gaziantep Vakar Blge

Mdrl, Halep niversitesi ve Halep Vakar Mdrl birlii ile dzenlenen Uluslararas


6/198

Antep-Halep Vakar Sempozyumunun cilt halinde kitaplarlan, Uluslararas Antep-Halep

Vakar Sempozyumu Bildirileri (I-II-II, Sempozyum Koordinatr: Yrd. Do.Dr. smail Alnz, Ga-

ziantep niversitesi-Gaziantep niversitesi Vakar Blge Mdrl Yay., stanbul 2014, 862 s.)

isimli sempozyum bildiri kitabn tantmr. Miyase Koyuncu Kaya, Vakf Gelirlerine Bir rnek

bal alnda, zen Tokun XIX. Yzyl Ortalarnda Kayseri Vakarnn Arazi Gelirleri, balkl kitab-

n; Hasan Demirta ise Sedat Baykaraln Hurft Deerlerinde Isparta Kazs, Trih Eserler, Kyler,Mahalleler, Meslekler adl kitablar tantmlardr. Vakar Genel Mdrl tarandan her sene bir

tema zerinden kutlanan Vakar Haasnn 1915 yl iin temas Vakf ve Sanat idi. Bu etkinlikler

kapsamnda 12 Mays 2015 tarihinde Vakar Genel Mdrl Konferans SalonundaVakf ve Sa-

nat konulu bir panel dzenlenmir. Panelde sunulan bildiriler ve izlenimler Ahmet Kl tarandan

kaleme alnarak okuyucu ile paylalmak istenmir.

44. sayda, gerek ekil gerek ierik ynnden daha zengin ve doyurucu Vakar Dergisi ile yeniden

sizlerle beraber olmak midiyle.

Editrler


7/198

NDEKLER

Takdim ................................................................................................................................ ........................................... 3

nsz .................................................................................................................................. ........................................... 5

16. Yzylda Antakya Vakar (1550 Tarihli Evkaf Deerine Gre)

The Waqfs of Anoch in the 16th Century (According to Awqaf Register Dated 1550)

Enver akar .......................................................................................................................................................... 9

Tokat Kazasnda Vakf daresinin Tekili Ve Geliimi (1835-1890)

The Foundaon and Development of Waqfs Administraon in the District of Tokat (1835-1890)

Ali Akel ............................................... .................................................... .................................................... ..... 41

1828-1829 Rus gali Sonrasnda Silistre Vakarnn Vaziye

The Condion of the Silistra Waqfs Following the Russian Occupaon of 1828-1829

Ahmet K ............................................. .................................................... ................................................... ...... 59

XIX. Yzyl Ortalarnda Midil lide Zeynya remi ve Mihriah Valide Sultana Ait Vakf Zeynlikleri

Olive Oil Products and Mihrishah Valide Sultans Vaqf Olive Groves on Lesbos in the Middle of the 19th Century

brahim Ouz ...................................................................................................................................................... 77

Sultan Abdlmecid Vakarndan raan Mecidiye Camii

From the Waqfs of Sultan Abdulmecid: Mecidiye Mosque in raan

efaan Deniz .............................................. .................................................... ............................................... 105

Urfada Vakf Kitaplar zerine Bir Deerlendirme

An Evaluaon of the Waqf Books in Urfa

Mehmet Kurtolu-Enver Karakeili ............................................................................................ ....................... 119

Vakf Yaplarnda Estek KavramlarAesthecal Concepts on Waqf Structures

Orhan Cezmi Tuncer .............................................. .................................................... ....................................... 143

Kitbiyt ................................................ .................................................... .................................................... ... 173

Uluslararas Antep-Halep Vakar Sempozyumu Bildirileri ....................................................................................... 174

smail Alnz

Vakf Gelirlerine Dair Bir rnek ................................................................................................................................. 179

Miyase Koyuncu Kaya

Hurft Deerlerinde Isparta .................................................................................................................................... 182

Hasan Demirta

Vakf ve Sanat Paneli ........................................................................................................................................... ....... 185

Ahmet Kl

Vakar Dergisi Yayn lkeleriThe Foundaons Journal Publicaon Principles ......................................................................................... ....... 177


8/198


9/198


9

* Prof. Dr.;Frat niversitesi nsani ve Sosyal Bilimler Fakltesi Tarih Blm rem yesi/Elaz.

Abstract

Anoch, an ancient city, remained under the rule of many states throughout history, but it cameunder the dominaon of the Ooman Empire in 1516. Even the city has become sanjak in someperiods, generally it took its place in the administrave organisaon of Ooman Empire as Sanjakof Aleppos district during the 16thcentury. Ancoh had 6 sub-districts: Anoch, Suvayda, Kusayr,Altunozu, Jabal Akra ve Shugur.

As it is understood from awqaf records; there were ve mosque, twenty three masjid, one maqam,one muallimhane (primary shchool), one madrasa, one buka and one lodge which had their ownwaqf in the middle of 16th century. Also there were one mosque, one school, three lodges andthirteen masjids in village and town of Antoich.

In this study, relying on Aleppos awqaf records of 1550 which is available at the Archive of GeneralDirectorate of Land Registry and Cadastre, waqfs names, locaon, ocers, annual income andexpenses in the city of Anoch and its villages have been studied.

Keywords:Anoch, Altunouzi, Kusayr, Shugur, Suvayda, Jabal Acra, waqf, Habb al-Naccr.

z

Kadim bir ehir olan Antakya, tarih boyunca birok devlen idaresi alnda kalm, 1516 ylnda iseOsmanl hkimiyene girmir. Baz tarihlerde sancak yaplsa da 16. yzyl boyunca genellikle HalepSancann bir kazas olarak Osmanl idari tekila iindeki yerini almr. Antakya Kazasnn Antakya,Sveyde, Kuseyr, Altunz, Cebel-i Akra ve uur olmak zere 6 nahiyesi vard.

Evkaf kaytlarndan anlaldna gre, 16. yzyln ortalarnda Antakya ehrinde vakar olan toplambe cami, 23 mescit, bir makam, bir muallimhane, bir medrese, bir buka ve bir zaviye yer almaktayd.Ayrca Antakyann kasaba ve kylerinde de bir cami, bir mektep, zaviye ve 13 mescit bulunuyordu.

Bu almada, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Arivinde muhafaza edilen 1550 tarihli Halep Evkaf

Deeri kaynak olarak kullanlmak sureyle, Antakya ehri ve kylerinde yer alan hayrat vakarnisimleri, bulunduklar yerler ve personelleri ile yllk gelir ve giderleri zerinde durulmutur.

Anahtar Kelimeler:Antakya, Altunz, Kuseyr, uur, Sveyde, Cebel-i Akra, vakf, Habbn-Neccr.

Enver akar*


The Waqfs of Anoch in the 16th Century

(According to Awqaf Register Dated 1550)


10/198



10

Giri

1516 ylnda Osmanllar tarandan alnan An-takya, ilk zamanlarnda sancak1 statsy-le am Beylerbeyiliine balanm (akar

2003-2: 359), fakat ok gemeden sancak olmak-tan karlarak Halep Sancana dhil edilmi-r2. 1581 ylnda tekrar sancak olarak yaplan-drlm (BOA, KK, Ruus 239: 147, 179, 235) isede ksa bir mddet sonra yeniden kaza3 statsile Halep Sancana balanmr. Antakya Kaza-s, 16. yzylda Antakya ehri ile idari bakmdanona bal olan Antakya, Kuseyr, Altunz, Cebel-iAkra, Sveyde ve uur nahiyelerinden4meyda-na geliyordu (Gndz 2009: 48-49).

1526 ylndan ibaren Antakya Kazasnn btn

tahrirleri Halep ile birlikte ve ayn tarihlerde ya-plmr. Dolaysyla, Halepin 1526, 1536, 1550,1570 ve 1584 tarihli tahrir deerlerinde Antak-ya ehri ve nahiyeleri de yer almaktadr. HalepSancann ok sayda tahrir deeri olmasnaramen, evkaf deerleri ynnden ayn eyi sy-lemek pek mmkn deildir.

te taraan, Osmanl idaresine girdii 1516 y-lndan 1549 ylna kadar am Beylerbeyiliinebal bir sancak statsyle ynelen Halep, bu

tarihten ibaren bir beylerbeyilik merkezi halinegerilerek vilayete (eyalet) dntrlmtr.Bu srada daha nce am Beylerbeyiliine ba-l olan Hama, Humus, Adana, Blis, Kilis, Birecik,Selemiye ve Maarra sancaklar da Halep Beyler-beyiliine balanmr (akar 2003-2: 360-361).Bu idar yaplanmadan hemen sonra beylerbeyi-

1 Sancak, Osmanl tara idar taksimann ana ynem biri-mi olup, kaza, nahiye ve kyler gibi belli cora snr vard.Beylerbeyilikleri tekil eden sancaklarn en yksek idarecisi

sancakbeyi (mrliv) idi. Sancak hakknda daha fazla bilgi iinbkz. ahin 2009: 97-99; Deny 1997: 186-189.

2 1526 tarihli Halep tahrir deerinde Antakya ve nahiyeleriniHalep Sancana bal olarak grmekteyiz. Bkz. akar 2003-1: 29.

3 Kaza, kadnn idar ve adl blgesi olup, her sancakta birsancakbeyinin yan sra bir kad da bulunurdu (nalck 2004:122).

4 Szlkte taraf, cihet, yre, kenar, blge anlamlarna gelennahiye kelimesi, Osmanl idar sistemi iinde bazen bir yne-m nitesini ve blgeyi, bazen de cora bakmdan kkveya byk bir evreyi, yreyi ve haa sem ifade etmek-teydi. Bir kazaya ve sancaa bal idar birimleri tekil edennahiyelerin eitli sayda ky ve mezras vard. ahin 2004:

306-307.

lik dhilinde genel bir saym (tahrir) da yaplm-

r. Bu saymla birlikte Halep ve ona bal sancak-

larn ayr ayr mufassal deerleri dzenlenmir.

Fakat beylerbeyilik dhilinde yer alan btn va-

kar farkl deerlere kaydedilmeyip sadece bir

deerde toplanmr. Dier dnemlerde yaplantahrirlere ait baka evkaf deeri bulunmad iin

de 1550 tarihinde hazrlanan bu deer, Antakya

vakar konusunda ayrnl bilgi veren elimizde-

ki tek evkaf deeri zelliini tamaktadr.

Bahse konu olan deer, Tapu ve Kadastro Genel

Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde yer almak-

ta ve 556 numarada kaytl bulunmaktadr. Def-

terin hibir yerinde ne zaman kaleme alndna

dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu se-

beple deer, 992 hicri (1584 miladi) tarihli ola-rak tespit edilmi ve bu ekilde ariv katalouna

kaydedilmir (bkz. Ik-Kadolu-Yldrm 2012:

156; 998 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i

Bekr ve Arab ve Zl-Kdiriyye Deeri 1999: 17;

lhan 1991: 434). Ancak deerdeki veriler 1584

tarihli Halep Sanca Mufassal Tahrir Deeri ile

karlarldnda, bu iki deerin ayn dnem-

de hazrlanmad sonucu ortaya kmaktadr.

nk evkaf deerinde yer alan ky ve mezra

gelirleri sadece 1550 tarihli mufassal tahrir def-terindeki bilgilerle rtmektedir5. Bu mufassal

tahrir deeri de Babakanlk Osmanl Arivinde

Tapu-Tahrir Deerleri Tasninde 454 numarada

kaytl bulunmaktadr6. Ayrca evkaf deerinde

Halepte 1550-1584 yllar arasnda kurulan va-

karn (mesela 1555te Dukakinzade Mehmed

Paa, 1574te Hanzade Mehmed brahim Paa ve

1583te Behram Paa vakar) kayd da yer alma-

maktadr. Dolaysyla bunun 1550 tarihli olduu

hususunda hibir phe yoktur.

Bu almada, 1550 tarihli Halep Evkaf Deeri

5 Mesela Halep Evkaf Deerinde 500 ake olan Kuseyre balFerik adl mezrann hsl (bkz. TKA, Evkaf 556: 138a), 1550tarihli Halep Tahrir Deerinde (BOA,TD 454) yine 500 ake,1584 tarihli Halep Tahrir Deerinde (BOA, TD 610) ise 800akedir (bkz. Gndz 2009: 224).

6 Bu deerde de ne zaman kaleme alndna dair herhangi birbilgi mevcut deildir. Fakat bu tahririn necesinde hazrla-nan mar icmal deeri hicri 957 (1550 miladi) tarihlidir (bkz.BOA, TD 271: 57). Ayrca 7 Cumdel-ul 957 tarihli bir ruuskaydnda da Halep Sanca tahririnin bu tarihte tamamland-

ifade edilmektedir. Bkz. BOA, KK, Ruus 209: 52.


11/198

Enver akar


11

kaynak olarak kullanlmak sureyle7, Antakyadayer alan vakf eserleri ile bunlarn gelir ve giderkalemleri hakknda bilgi verilmir. Ayrca vakfkaytlar8 nda, Antakya ehrinin 16. yzylnortalarndaki genel grnm ile sosyal ve eko-

nomik yaps da tespit edilmeye allmr.

1. Evkaf Kaytlarna Gre Antakya ehri

Evkaf deerinde, baz arazi ve bahelerin yeri ta-rif edilirken der dhil-i sr- Antakya denilmesi(TKA, Evkaf 556: 129b, 135a) Antakya ehrinin16. yzyln ortalarnda surlarla evrili olduunugstermektedir. Bal seyyahlarn9 yan sra 17.yzyl seyyahlarndan olan Evliya elebi de Seya-hatnamesinde ehir surlarndan bahsetmekte,yarsnn dou tarandaki dalardan geini, di-

er yarsnn ise aadaki dzlk alanda yer ald-n ifade etmektedir (Evliya elebi 1999: 35-36).Tabii olarak bu surlarn darya alan kaplar davard. Bu kaplarn says ve isimleri konusundafarkl grler olmakla birlikte, en kapsaml ola-nna gre Antakyann sekiz kaps olup, bunlarBb- Bulus (Aziz Pol Kaps), Bb- Dk (Dk Kap-s), Bb- Kelb (Kpek Kaps), Bbl-Cisr (KprKaps), Bb- Zeytun (Zeyn Kaps), Bbl-Hadd(Demir Kap), Bb- Sveydiye (Sveydiye Kaps)ve Bb- Cor (Aziz Corc Kaps) adl kaplard10.

Evliya elebi ise sadece Halep ve am kaplarn-dan bahsetmektedir (Evliya elebi 1999: 35-36).Fakat depremlerin etkisi ve askeri kuatmalarsebebiyle sur ve kaplardan gnmze pek fazlabir ey kalmamr. ehrin i kalesinin ise ehrindou tarandaki tepelerin birinde bulunduu ve14 burlu olduu kaynaklarda ifade edilmektedir(Erolu-Babuolu-Ker 2007: 113).

Eski Antakya ehri si Nehri ile Habbn-Neccr

7 Varak halinde dzenlenmi olan deerde, Antakya ile ilgiliksm 128b-140a. sayfalar arasnda yer almaktadr.

8 Evkaf deerinde yer alan Antakyadaki hayrat vakarn vak-yeleri mevcut deildir. 19. yzylda hazrlanan MuhasebeDeerlerinde de 1550 tarihli Evkaf Deerinde adlar geenvakarla ilgili kayda deer bir bilgi bulunmamaktadr (me-sela bkz. BOA, EV 14902; BOA, EV 38966). Ayrca Babakan-lk Osmanl Arivi ve Vakar Genel Mdrl Arivindekikaytlar da daha ziyade imam, hap, mezzin, mtevelli vb.atamalarla ilgilidir.

9 Antakya surlarnn 16-19. yzyllardaki durumu hakknda Ba-l seyyahlarn gzlemleri iin bkz. Konuku 2001: 275-285;Gndz-Hiloolu 2010: 27-37.

10 Antakya kaplar hakknda geni bilgi iin bkz. Tozlu 2009: 30-

34.

Da arasnda yer ald iin ehre giri si Nehrizerinde kurulan bir kpr sayesinde oluyordu.Bu kprden gemek iin de muayyen bir cretdemek gerekiyordu. Antakyadaki kprdendevlet hesabna tahsil edilen verginin toplam

miktar 1550 ylnda 10 bin ake, 1570 ve 1584yllarnda da 12 bin ake idi (Gndz 2009: 166).1730 tarihli iki ayr kayan anlaldna gre,kprbanda zbekiyye Tekkesi Camii veyazbekhane adyla bilinen bir yap vard11. Fakatbu caminin sonraki yllarda yaplm olmas damuhtemeldir. nk 1550 tarihli evkaf deerin-de bu camiden bahsedilmemektedir.

Antakyann bir meydan vard. Bu meydan aynzamanda bir mahalleye de isim olmutur. Antak-

ya Meydannda Kansu ve nal Efer adl iki kiininmezar bulunuyordu. Bunlardan vakf kurucusuolan nal Efer Memlk Devlende Emir-i ahur(mirahur) olarak grev yapyordu. Kansu ise bu-nun ya babas ya da kardei idi. nal Efer her ikimezar iin iki ayr deirmenden hisseyi vak-fetmir. Yine Meydan Mahallesinde Maribiyeadl bir zaviye yer alyordu (TKA, Evkaf 556: 136b).Ayrca 1550 ylndan sonra burada Meydan ady-la bilinen bir hamam da yaplmr12. 1720 tarihlibir kaya Meydan Kennsndan bahsedilmesi

(VGMA, HD 1067: 180), burada bir tuvalen demevcut olduuna iaret etmektedir.

ehir Meydanndan baka, Antakyada ehre ge-len hububat vb. eylerin tarlarak vergisinin aln-d Arsa olarak adlandrlan bir alan da mevcutolup, bu alanda tar veya lm ilerine bakanbir keyyl13 vazife yapyordu.

te taraan Antakyada kale iinde, suyu siNehrinden dolaplarla temin edilen hamam-lar vard. Nitekim 16. yzyl tahrir deerlerinde

Meydan Hamamile sur dhilinde olup ismi be-lirlmeyen baka bir hamamdan bahsedilmek-

11 Antakyada kpr banda zbekhnede vakt-i zuhur veasrda ber vech-i hasb imm olan Ahmed Halfeye bermcebince tahrr-i inyet (VGMA, HD 1068: 155); Antak-yada Nehr-i si zerine bin olunan hric-i cisrde zbekiyyeTekkesi Cmiinde vakt-i zuhur ve vakt-i asrda hasb imm. VGMA, HD 1068: 161.

12 Bu hamamn 1570 ylnda 5.200 ake, 1584 ylnda ise 5.000ake yllk geliri vard. Gndz 2009: 166.

13 Mesela, 1703 ylnda keyyl vazifesi ber vech-i hasb tari-kiyle Ramazan adl birine tevcih edilmir. VGMA, HD 1159:

22.


12/198



12

tedir14. Yine si Nehri zerinde kurulu Sabuniye,Cnd, Merea, Rikbiye, Sultan,bn-i Muallve

Cedid (Yeni) adlarn tayan yedi deirmen bu-lunmaktayd. Ayrca 1536 ylnda Zerniye adlbir deirmen de harap durumdayd (BOA, TD

397: 320; BOA, TD 454: 564, 566).

1550 ylnda Antakyann esas byk ars Sk-Antakya (TKA, Evkaf 556: 132b, 135a) olarak ad-landrlan Antakya ars idi15. Kk arlardanolan Skl-Halvan (TKA, Evkaf 556: 130b) yaniTatlclar arsnda tatl imalatlar rgtlenmi-16. Debba Mescidi iin bir debba dkknnnvakfedilmesi (TKA, Evkaf 556:130b) dericilerin bucivarda bulunduuna iaret etmektedir. NitekimAntakya tabakhanesinin 1550 ylnda 1.200 ake

vergi geliri vard (BOA, TD 454: 565). Arlar, yanigzel koku, kuruyemi, baharat ve benzeri rn-ler satan esnaar Skl-Arn (Arlar ars)olarak bilinen arda faaliyet gsteriyorlard veburada bulunan 11 dkkn Frisiye Medrese-sine vakfedilmi (TKA, Evkaf 556:130a). UncularMeydannda da uncu esna bulunuyordu17. Di-er vakf kaytlarnda (17-18. yzyllar) ise Klah-lar Sku (VGMA, HD 1140: 85), Skt-Tahtn

(Aa ar) (VGMA, HD 1140: 85), Uzun ar

14 17. yzylda Antakyadaki hamamlarn says daha fazlayd.Bkz. Evliya elebi 1999: 36.

15 Sahilliolu yakn dnemlerdeki Antakyann ar yapsn uekilde tasvir etmir: ehri boydan boya kesen cadde ilenehir arasnda kalan ksmn orta yerindeki ar, uzun ar-dan balar kprye uzanrd. ar kuzeye doru paralelcadde ile kprye ular, en soldaki uzun arnn devamolan cadde zerinde kunduraclar, nalburlar, terziler, nec-carlar (marangoz) ikinci paralel caddede tenekeciler, mani-faturaclar; sol taraaki handa ise kuyumcu ve tuhayecilerbulunurdu. Aar ve manifaturaclar ars hububat salanmeydana ular, dier taraan ikinci bir cadde olarak da sa-ralar ve kkerlerle (yemenici) devam ederdi. Sa taraaeski elbise saclar, ikinci ve daha geni caddede demirciesna, yine sada bir cadde zerinde kei kl ileyen esnaf

yer alrd. Kefger esnann i yerlerinin biminde krk es-na, onun nnde saa alan cadde zerinde kilim ve abadokuyan esnaf, paralel nc caddede yourtu, peynirci,bakrc ve baklar vard. Baklarn karsnda Debbaha-ne Camii ve ardndaki caddede tabak esna bulunuyordu.Kpr ars denen yerde bakkal, manav, kasap, kebap es-na kark olarak yerlemi. si kysndaki cadde zerindeoteller ve kahvehaneler sralanm. Sahilliolu 1991: 232.

16 Antakyada Sks-Semnn (Seksenler ars) olarak bilinenbir ar da vard. Fakat bu arnn ne amala kullanld bil-gisi evkaf deerinde yer almamaktadr. Bkz. TKA, Evkaf 556:133a.

17 Antakyada Uncular Meydannn ve uncularn hamml ba-s Seyyid Mehmed bern zyi itmekle inyet. VGMA, HD

1067: 178.

(Hmmre Mahallesinde) (VGMA, HD 1061:

194), Muytab (Kl Dokuyanlar) ars (VGMA, HD

1068: 162), Neccr Sku/Neccr Bazar (mran

Mahallesinde) (VGMA, HD 1140: 83;VGMA, HD

1168: 156; VGMA, HD 1067: 175), Sipahi ars

(VGMA, HD 1017: 178), kzvt Bazar (VGMA,HD 1017: 179) ve Sk-ir (VGMA, HD 1067:

178) adl arlardan da bahsedilmektedir.

Evkaf deerinde, Antakya ehri mahallelerinden

11inin ad gemektedir ki bunlar; Debbs, m-

ran, Kastel, Mahsen, Maslaba, Meydan, Mukbil,

Saru Mahmud, Sveyka, enbek (bn enbek) ve

irince adl mahallelerdir18. Ayrca Hayyk (Diki-

i) ve Henrik adl iki mahalleden daha bahsedil-

mektedir. 16. yzyl tahrir deerlerinde bu isim-

lerin yer almamas, bunlarn mahalleden ziyadebelirli bir grubun oturduu alan ifade ei izle-

nimini vermektedir. Fakat bunlarn farkl isimde

kaydedilmi mahalleler olmas da muhtemeldir.

Mukataa kaytlarndan19 anlaldna gre, An-

takyada teksl sanayisi zellikle 16. yzyln ikin-

ci yarsnda nemli gelime kaydetmir. plikle-

rin boyand boyahanenin yllk mukataa geliri

1550 ylnda 5.000 ake iken 1570 ylnda 7.000

akeye, 1584 ylnda da 8.000 akeye ykselmi-

r. Yine Antakyada teksl sanayisinin olmazsaolmaz olan ipliin sald bir pazar yeri vard ve

bu pazarn vergi geliri, dellaliyesi ile birlikte, 1550

ylnda 6.000 ake iken 1570 ylnda 8.000 akeye

ykselmir. Ayrca Antakyada teksl sanayisinin

hammaddesi olarak ipekilik de yaygn20 olup,

18 Mufassal tahrir deerinde, Antakyann 1550 ylnda 22mahallesinin olduu grlmektedir. Bunlar; Cami-i Kebr,Cullahn, Drt Ayak (Debbs), Gllk (bn-i Seya), HaramiBekir, mranolu, Kanavat, Kastel, Kekekolu, Maslaba (Hal-lbn-Nemle), Baklar, Meydan, Mahsen, Mukbilolu,

Paaolu, Saha, Saru Mahmud, Soler, Sveyka ibn-i Hm-mre, enbekolu, eyh Kasm Camii (Soyan- Erdebil) veirince Pnar adl mahallelerdi. Bkz. BOA, TD 454: 555-564.

19 Mukataa kaytlar iin bkz. BOA, TD 454: 564-567; BOA, TD493: 632-634; BOA, TD 610: 628-629.

20 1772 ylnda Antakyay ziyaret eden ngiliz Seyyah AbrahamParsons burada ok miktarda ipek reldiini, bir ksmnnHalep ve Antakyada ilendiini, bir ksmnn da Fransa vengiltere gibi Avrupa lkelerine ihra edildiini belirtmek-tedir. 19. yzyl seyyahlarndan olan Kinneir de Antakyadahalkn balca geim kaynann ipekbcekilii olduunu,ham veya ilenmi ipek ihracandan byk gelir salandntespit etmir (Gn 2010: 71). Antakyada relen ipek, ba-ta Halep olmak zere imparatorluun muhtelif blgelerine

gnderiliyordu (Erolu-Babuolu-Ker 2007: 113).


13/198

Enver akar


13

ipein ip haline gerildii tezghtan (dolab- ha-

rir) 1550de 1.500 ake, 1570te de 2.000 ake

yllk vergi geliri salanyordu (Gndz 2009:

166).

Antakyada bir mahalle adnn Hayyk (TKA, Ev-kaf 556:132a) olmas burada dikiiler esnann,

Mescid-i eyh Hamza Mahallesinin de Bak-

lar adyla bilinmesi (BOA, TD 397: 317; BOA, TD

454: 560) burada bak satan ve imal eden esna-

n oturduuna iaret etmektedir. Hamamcolu

Mescidi vakar arasnda bir halla dkknnn

olmas (TKA, Evkaf 556:133a), halla esnann

olduunu, bir mahallenin Cullhn21 adn ta-

mas da cullh yani bez dokumacl yapan ulha

esnann burada oturduunu gstermektedir.Zira Antakyada ulhaclarn Sk- ulha adyla

bilinen bir arlar vard ve buradaki 17 dkkn

Frisiye Medresesine vakfedilmi (TKA, Evkaf

556: 136a). Ayrca Saru Mahmud Mescidi vakar

arasnda iki, Kubbeli Mescid vakar arasnda da

bir cullh dkkn bulunuyordu (TKA, Evkaf 556:

131a-b).

Antakyada faaliyet gsteren dier esnaf grup-

lar ise; abac, arpac, bahvan, basmac, bazir-

gn, berber, boyac, bozac, algc, eri, bk(ubuku), krk, deirmenci, demirci, destari

(sark ve tlbent satan), ekmeki/habbz, eskici,

fahreci (anak-mleki), hamamc, hammal,

hasrc, havlucu, kakeci (kurabiyeci), kalayc,

kahveci, karc, kasap, kaa (p), kavuku,

kazanc, kazzaz, kebap, keeci, klc, kuyum-

cu, knefeci, krk, kker/kefger (ayakkab-

c), leblebici, lehimci, masarac, mimar, nalbant,

neccr (marangoz), oturak, penbeci (pamuku),

saka (sucu), sarra, sellah, semerci, tarak, ter-zi ve yorganc gibi esnaard22. malat ve rem

sektrnde faaliyet gsteren ulha, kker, deb-

b, ekmeki ve bahvan kesimi esnaf gruplar

21 Cullahn 1550 ylnda Antakyann Kanavattan sonra nfusbakmndan en kalabalk ikinci mahallesiydi. Bkz. Gndz2009: 35-39; ztrk 1996: 329.

22 Bu esnaf gruplar, sonraki dnemlere ait (18 ve 19. yzyllar)belgelerden tespit edilmi olmakla birlikte, byk ounlu-unun 16. yzylda da mevcut olduu sylenebilir. Zira bun-lar bir ehirde hemen her dnemde olmas gereken esnaf-

lardr.

iinde sayca daha kalabalk (zdemir 2002: 50-

51; Gl 2008: 177-178; Kara 2004: 153-154).

Evkaf kaytlarndan anlaldna gre, 1550 y-

lnda Antakyada mlkiye vakara ait olan veya

vakf arsa zerine ina edilen 201 dkkn vard.17. yzyl seyyahlarndan olan Evliya elebiye

gre ise ehirde 350 dkkn, dokuz adet de tc-

car han mevcuu (Evliya elebi 1999: 36).

te taraan Antakya ve nahiyelerinde ok sayda

zeyn aac bulunmaktayd. Nitekim 1550 ylnda

sadece vakara ait veya vakf arazilerde ekili olan

3.949 zeyn aacnn varln tespit edebilmek-

teyiz. Zeyn ve buna bal olarak zeynya re-

mi, sabun sanayisinin de gelimesini salamr.

Mesela 1550 ylnda vakf deirmenlerinden biri

Sbniye ismini tayordu (BOA, TD 454: 564).

Muhtemelen bu deirmen sabuncularn olduu

seme kurulmutu23. Antakyada relen sabun-

lar, zellikle Adana, Kayseri ve Sivas vilayetlerine

gnderiliyordu (Erolu-Babuolu-Ker 2007:

113).

16. yzyln ilk yarsnda ehirde eitli mallarn

sald pazarlar da vard. Bunlarn balcalar;

iplik (rite) pazar, at pazar, hayvan (koyun vekei) pazar, kle ve cariye pazar ile kepenek pa-

zar idi. Ayrca ehirde ya, bal, pekmez, incir ve

hububan sald bir kapan ile bir meyhane, bir

boyahane, bir tabakhane, bir bahane, bir dal-

yan, bir elk dibei, bir ipek dolab, iki hamam

ve biri harap olmak zere sekiz adet de deirmen

bulunuyordu (BOA, TD 397: 320-321; BOA, TD

454: 564-566). Yine ehirde, Cebel-i Ahmerde-

ki (Kzlda) karlklardan gerilen ve ieceklerin

soutulmasnda kullanlan buz ve kar salyor vegeni bir alc kitlesi buluyordu (Sahilliolu 1991:

231).

Esnaar, ahi ya da lonca tekila erevesinde r-

gtlenmilerdi. Her esnaf grubunun banda dev-

let ile temsil ei esnaf grubu arasnda mna-

sebe salayan bir liderleri vard. Antakyada de-

riciler esnann reisine ahi baba, ar, neccr,

23 Antakyada daha sonra Sabun Han adyla bilinen bir han da

ina edilmir.


14/198



14

karc ve halla esnann ynecilerine eyh,

bakkal esnann ynecisine de bazarba de-

niyordu (zdemir 2002: 19). 17. yzyln sonlar

ile 18. yzyln ilk yarsnda hazrlanan belgeler-

den anlaldna gre, Antakyada demirci, k-

rk, kuyumcu, terzi, krk, kavuku, yorganc,penbeci (pamuku), abac, boyac, cullh, serrc,

kirii, kefger (ayakkabc), saka (sucu), bahvan

ve berber esnann eyhleri de vard (VGMA, HD

1061: 16, 189, 193, 194; VGMA, HD 1067: 175,

176, 177, 178; VGMA, HD 1068: 157; VGMA, HD

1017: 179).

1550 ylnda Antakya ehrinde vakar olan

toplam be cami, 23 mescit, bir makam, bir mu-

allimhane, bir medrese, bir buka ve bir zaviye

bulunmaktayd.

Antakyann en nemli ziyaret mekn olan Ha-

bbn-Neccr Makam24 bir imaret olarak bir-

ok insana hizmet veriyordu25. Ulu Camii (Ca-

mil-Kebr) de ehrin en eski yaplarndan biriydi

ve arlarn olduu ana merkezinde yer alyordu.

ehirde bulunan dier nemli ibadet meknlar

ise Habbn-Neccr Camii, eyh Aladdin Camii,

Erdebili Camii ve Yunus Fakih Camii idi. Bu cami-

lerden baka, ehrin hemen her mahallesinde bir

mescit vard. Bunlar da; Aca, Alolu, Debba,

Gaziolu, Hamamcolu, Hmmareolu, bn Ru-

teyl, bn So, mran, Kastel, Kubbel, Maslaba,

Meydan, Mukbil, Numan, Saru Mahmud, am,

enbek, eyh Ahmed enbek, eyh Halilolu,

eyh Necm ve uurluolu adlarn tayordu.

Ayrca Cafer Aa Mektebhanesi, Frisiye Medre-

sesi, Gziliyetl-Berrniye Bukas ve MaribiyeZaviyesi de 16. yzyl Antakyasnn en nemli

eim kurumlar olarak karmza kmaktadr.

24 Evliya elebinin tespitlerine gre Antakyada dokuz tanetekke vard. Bunlardan ikisi (biri Habbn-Neccr Danda,dieri aa ehirde) Habbn-Neccr Tekkesi olarak bilini-yordu. Bkz. Evliya elebi 1999: 36.

25 Genellikle muak, yemekhane, kiler ambar, ahr ve misa-rlerin yatacaklar odalardan meydana gelen imaretlerdeklliye alanlarna, mektep ve medrese rencilerine, der-vilere, yrenin fakirlerine ve btn yolculara parasz yemek

veriliyordu. Yediyldz: 2013: 481.

Fakat btn bu yaplardan sadece Ulu Camii, Ha-

bbn-Neccr Camii, Aca Mescit (Aca Camii),

Meydan Mescidi (Meydan Camii) ve eyh Alad-

din bin eyh brahim el-Halve Camii (eyh Ali

Camii) gnmze ulaabilmi, dier vakf eserleri

ise bata depremler olmak zere, eitli sebep-

lerden dolay yklarak ortadan kalkmr. Ayrca

bazlarnn da ad deiiklie uradndan bunla-

r tespit etme imkn kalmamr.

Antakya ehrinin hricinde kaza dhilindeki krsal

yerlemelerde de bir cami, bir mektep, zaviye

ve 13 mescit bulunmaktayd. Buna gre, Cebel-i

Akra Nahiyesinin Ordu adyla bilinen kasaba-

snda Kasm Bey Camii ve Mektebi ile Ferec BeyMescidi, Kuseyr Nahiyesinde eyh Areseddin

Halil es-Samed Zaviyesi, Fenk kynde Fenk Za-

viyesi ve Zeryol kynde bir zaviye, yine Kuseyr

Nahiyesinin Mekbiros, Com, Madeletn-Na-

sar, Kayack, Fkiye, Bekreni, Kanbalit, Filin-

car, Aklans ve Meshn kyleri ile ur Nahi-

yesinin Kandn ve orakiye kylerinde de birer

mescit vard.

Antakya Kazasnda yer alan din, ilim ve hayr ku-rumlar iin ok sayda gayrimenkul vakfedilmi-

r. Bu balamda, vakfedilenler arasnda 25 ky,

23 mezra, dokuz hkre (kk bahe), 18 irs,

11 bahe yeri (arazi), 17 ev yeri (arsa), 80 ev, 201

dkkn, 35 dkkn zemini, sekiz hav (avlu), drt

oda, yedi deirmen, iki bahe, bir bostan, 1.965

adet zeyn aac26, 16 dut aac, iki ceviz aac ve

600 adet de zm asmas bulunuyordu. Meyve

aalarnn mhim bir ksm irs denilen -

danlk mahiyende idi27. Ky, mezra ve deirmen

gelirlerinin bazlar tamamen, bazlar da hisse

halinde vakfedilmi (bkz. Tablo-1).

26 irs olarak adlandrlan zeynlikler buna dhil deildir. Ay-rca baz vakf zeynliklerdeki aa says da evkaf deerindebelirlmemir. Dolaysyla Antakyada vakf olan zeyn aa-c says bu rakamdan ok daha fazlayd.

27 Bu irslarda, takriben 1.984 adet zeyn, 40 adet incir ve 6

adet de ceviz aac yeriliyordu.


15/198

Enver akar


15

Vakf gayrimenkulleri arasnda sekiz tane hav28

ve dokuz tane de hkre vard. Antakyadaki hav-

lar bir avlu etrandaki evler veya odalardan olu-

uyordu. 2-8 ev veya 3-36 odadan oluan havlar

olduu gibi, muhtelif sayda kulbelerden mey-

dana gelen havlar da vard. Bunlar, daha ziyade

ehir dndan gelen fakir insanlarn kullandmeknlar olup, evlerde aileler, bir odal yerler-

de ise bekr olanlar kalyordu (akar 2005: 450-

451). Her havn ortasnda byk bir ak avlu yer

alyordu ve evlerin (veya odann) kaplar buraya

alyordu. Avluda ortaklaa kullanlan kuyular

ve tuvaletler de bulunuyordu (Raymond 1995:

230-232). Hkreler ise, iinde birka aacn bu-

28 Hav, Arapada kapal, kapal alan ve avlu anlamnda kul-

lanlmaktadr. Wehr 1976: 214.

lunduu kk bahelerdi (Wehr 1976: 195)29.

Bir caminin veya hamamn yannda da olabilen

bu kk bahelerin sadece arazisi vakfa ai ve

bunlar ahslara kiraya veriliyordu30.

Yine vakf mal olup, belirli bir kira karlnda

zerinde dkkn veya ev yapmna msaade edi-

len arsalar vard. Bu arsalarn kirasna da vakfterminolojisinde hikr veya hukr deniyordu

(Wehr 1976: 195). Zeyn, incir ve ceviz dan

yerilen vakf arazilere ise irs31 deniyordu

29 Mesela hkre-i tut 5 aded sene 20, TKA, Evkaf 556:134a.

30 Adanada da hakredenilen baheler vard. Bkz. Kurt-Erdo-ru 2000: 30.

31 irs (veya grs) Arapada bitki, ekim zaman anlamndakullanlmaktadr. Mesela irsetz-zeytn, zeyn yeri-cilii demekr (Wehr 1976: 670). Bu durumda, evkaf def-terinde yer alan irs kelimesinin meyve dan yerilen

alanlar ifade etmek iin kullanld sylenebilir.

Tablo 1. Antakya Kazasnda Vakf Akarlar (1550)

Ky Hisse Tamamen Toplam (Adet)

Ky 16 9 25

Mezra 16 7 23Hakre - 9 9

irs - 18 18

Dkkn 1 200 201

Ev - 80 80

Hav - 8 8

Oda - 4 4

Deirmen 4 3 7

Dkkn Zemini - 35 35

Ev Yeri (Arsa) - 17 17

Bahe Yeri (Arazi) 2 9 11

Zeyn Aac - 1.965 1.965

Dut Aac - 16 16

Ceviz Aac - 2 2

zm Asmas - 600 600

Bahe - 2 2

Bostan - 1 1


16/198



16

ve Antakyada vakf gayrimenkulleri arasnda 18tane irs mevcuu32. Bu arazilerde daha ziyadezeyn dancl33 yaplyor ve her zeyn aaciin vakfa muayyen bir cret deniyordu. Fakatbu cret sabit olmayp vakfa gre deiiyordu.

Mesela baz vakarda her aa iin bir ake al-nrken, bazsnda iki ake, bazsnda da daha faz-la cret alnyordu34. ayet zeyn aac vakfa aitise her aa iin yllk bir veya drt ake arasndadeien kira bedeli alnyordu35. Bazen de zeynmahsul vakf adna toplanyor ve salyordu.Fakat bu tr bir ilem sadece e-eyh AladdinCamii vaknda sz konusuydu (TKA, Evkaf 556:129a-b).

Antakyann iksadi ynden geliimi zellikle 16.

yzyln ikinci yarsndan ibaren olmutur. sken-derun Limannn nem kazanmaya balamasylabirlikte Antakya da bundan nasibini almr. 16.yzyln ilk yarsnda Halepin uluslararas care-nde Trablusam en nemli liman olarak hizmetverirken, bu yzyln sonlarna doru, deta onabir rakip olarak skenderun Liman ne kmayabalamr36. Zira Trablusam Liman, skende-runa nazaran hem Halepe daha uzak (eek veyadeveyle sekiz gn) hem de yollar daha gvensiz-di. Ayrca Akdeniz ile Halep arasnda bir konakla-

ma yeri olarak Antakyann bulunmas tccarlarbu liman kullanmaya tevik ediyordu. Yine sken-derunun Halep Paasnn kontrolnde olmasburaya ayrca bir avantaj salyordu. Hkmenaksi yndeki emirlerine ramen, Halep valileriAvrupallarn mallarn skenderun Limanna bo-altmalarna gz yumuyorlard. Bylece Avrupaile yaplan transit caree, Halep ve skende-runda olmak zere, iki defa gmrk vergisi al-yorlard. yle ki 1590l yllarda Avrupallar Halep

32 Bunlarn 16snda zeyn aac, iki tanesinde de dut ve cevizaac yeriliyordu.

33 Adanada da ba ve bahe irs mevcut olmakla (bkz.Kurt-Erdoru 2000: 32) birlikte, evkaf deerinde vergilen-dirmenin ne ekilde yapld belirlmemir.

34 Mesela, irs- ecr- zeytn der Kuseyr aded 190, sene190 (TKA, Evkaf 556: 132a); irs- ecr- zeytn der kar-ye-i mezbr aded 40, sene 80 (TKA, Evkaf 556: 139b).

35 Mesela, Ecr- zeytn der karye-i Hlisiye aded 15, sene60 (TKA, Evkaf 556: 133a); Ecr- zeytn Kuseyr aded600, sene 600 (TKA, Evkaf 556: 130a).

36 skenderunun liman olarak kullanlmaya balanmasndansonra Halep carende Trablusam ve skenderun limanlararasnda bir rekabet ortaya kmr. Bu rekabet ve sonular

hakknda ayrnl bilgi iin bkz. Tekin 2000: 33-34.

carende neredeyse tamamen skenderun Li-mann tercih ediyorlard. Haa ilerini kolayla-rmak maksadyla, burada 1593te bir gmrkmerkezi dahi kurmulard (Masters 2003: 32-33).

skenderundan nce, Halepe yaplan nakliyat-ta genellikle Payas skelesi kullanlyordu37. Pa-yastan Antakyaya uzanan yol ise Amanos Da-larndan geiyor ve burada Belen38 denilen birgeit bulunuyordu. Fakat buras ekya yataolmas sebebiyle tccar iin olduka emniyetsizbir yerdi. Bundan dolay, Kanuni Sultan Sleymanburada bir han ve imaret ina ederek bu yolunemniyeni salamak istemir. Bu maksatla Be-len Kasabasnn yerli ve perakende halk derben-dci yaplm, hizmetlerine karlk olarak da avrzvergisi ile dier r vergilerden muaf tutulmu-

lardr (BOA, KK, Mevkfat 2684: 39b). ByleceBelen Kasabas hzla byyerek nemli bir yer-leim birimi haline gelmir39. Nitekim 1678dekasabann yedi mahallesi ile 380i Mslman ve255i de Hrisyan olmak zere 635 yekin er-kek nfusu vard (akar 2006: 111).

Belenin kurulmas ve burada han ve imarenmeydana gerilmesi Antakya careni de olum-lu ynde etkilemi ve Debbs Mahallesinde birhan (Sabun Han) ina edilmir40. 1570 ylnda

bu hann, alt kanda 28, st kanda da 22 olmakzere, toplam 50 odas ve iki dkkn vard. Yineehirde iinde 101, dnda ise iki dkkn olanbir bedesten de bulunuyordu (Sahilliolu 1991:231; Gndz 2009: 43). Belenin kurulmasndansonra Antakyada cari faaliyetlerden alnan ver-gilerin miktarnda da ar meydana gelmir.Mesela, 1550de 5.000 ake olan ihsab mahsu-l 1570te 8.000 akeye ykselirken, 10.000 akeolan Antakya Kprs damga vergisi de 12.000akeye ulamr (Gndz 2009: 166).

37 Payasta bulunan kale harap olduundan 1567 ylnda ye-niden inasna balanm ve 1571 ylnda tamamlanmr.Tekin 2000: 25-26.

38 Bilan veya Beylan eklinde de telauz olunan belen keli-mesi Trkede iki da arasndaki yer, geit anlamna gelirve bir yerleim birimi olarak Belen adna ilk olarak KanuniSultan Sleyman dneminde rastlanr. Halaolu 1992: 403.

39 Belende 1551 ylnda bir han ve imaren yan sra bir camive bir hamam da ina edilmir. Halaolu 1992: 403.

40 Antakyann ekonomik gelimesine paralel olarak, sonrakiyllarda, Kurunlu Han, Ylak Han, Zincirli Han, Kaside Han,Srack Han, Kssa Han, Menzil Han, Zanbakiye Han, KkHan ve Parmaksz Han gibi baka hanlar da ina edilmir.

Bkz. Gl 2008: 195-196.


17/198

Tablo 2. Vakf Personeli

Vakf Personeli Antakyaehrinde

Kylerinde

Mtevelli ve Nzr 9 3

mam 28 13

Hap 3 -

Mezzin 20 5

Cuma Mezzini 20 -

Ferr ve rak 6 -

Kurra/Czhan 8 -

Kp 2 -

Cbi 3 1Murakk42 1 -

Kayym 1 -

Trbedar 1 -

Tabbh 1 1

Dekkk 1 -

Nakb-i Taam 1 -

eyh (maree) 1 -

Kennsl-Hela 1 -

Muallim-i Sbyan 1 1

Tilavet-i Cz(Muallimhanede)

2 -

Sbyan Talas43 1 -

Mderris 2 -

eyh (Zaviyede) - 2

Toplam 113 26

3. Antakya ehrindeki Vakar

3.1. Ulu Camii Vak

1536 tarihli Halep Sanca Mufassal Tahrir Def-

terinde Antakya Ulu Camii vakndan sz edilme-

mektedir. Fakat 1550 tarihli Halep Sanca Mu-

Enver akar


17

2. Vakf Personeli

Osmanl ehir ve kr toplumunda eitli devlet

hizmetlerini ifa etmekte olan asker snf men-

suplarnn yan sra yine asker snan olup din,

ilim ve hayr kurumlarnda alan ve maalarnvakardan alan ok sayda personel41de bulun-

maktayd. Bu balamda, Antakyadaki vakar

sayesinde toplam olarak 139 kiiye i imkn sa-

lanm. Bunlarn 113 ehirde, 26s da nahiye-

lerdeki vakarda grev yapyordu. Vakf perso-

neli ierisinde en nemli kesimi (toplam 92 kii)

cami ve mescitlerde grev yapan imam, mezzin,

czhan ve hapler oluturuyordu. Ayrca ferr,

kayym, kenns, rak ve trbedar gibi binalarn

temizlik, gvenlik ve aydnlatma ilerinde alan

personel eitleri mevcut olduu gibi, mtevelli,

nzr, kp ve cbi gibi vakf yneci ve grevli-

leri ile mderris, tabbh, nakb, dekkk, eyh ve

muallim gibi eim, muak vb. ilerde alan

personeller de vard (bkz. Tablo-2).

Vakf alanlarndan olanferrave kayymbina-

larn i ve bahe temizliinden, kenns tuvalet-

lerin temizliinden, rak mum ve kandillerin

yaklp sndrlmesinden, trbedartrbenin ba-

km ve korunmasndan, mtevellive nzrvaknyneminden, kp gelir ve giderlerin kaydn-

dan, cbi ise vakf gelirlerinin toplanmasndan

sorumluydu. Dier vakf personelinden olan tab-

bhaya, nakbmuakla yemekhane arasnda

yemek tayana, dekkkuncuya, eyhimaret y-

necisine, mderrismedrese hocasna, muallim

retmene, czhan da Kuran- Kerimden cz

okuyan kii veya kiilere denirdi.

41 Osmanl resm kaytlarnda erbb- ciht veya ashb-ciht, bazan ayn anlamda ashb- vezif, mrtezika-i ev-kaf eklinde de adlandrlan cihet sahipleri hukuk olarakasker yani memur statsnde sayldndan kendilerine di-er askerler gibi birtakm imyaz ve muayetler tannm(pirli 1993: 547).

42 Murakk ( ), Arapada ykselten demekr. 16. yzyl-da Antakyada, bir vakf personeli olarak murakkye sadeceHabbn-Neccr Camiinde rastlanmaktadr. Murakknincamideki vazifesi evkaf deerinde aklanmamakla birlikte,maann camide temizlik ilerine bakanferranazaran d-k olmas, bunun daha basit bir grevi ifa eini gster-

mektedir.

43 Talann kelime anlam nc olup (bkz. Develliolu 1998:1231), muhtemelen rencilere ders tekrar yapranlar ifa-

de ediyordu.


18/198



18

fassal Tahrir Deeri ile Halep Evkaf Deerinde

Ulu Camii vak yer almaktadr. Dolaysyla Ulu

Camii (Cami-i Kebir) Vak 1537-1549 tarihleri

arasnda kurulmu olmaldr. Nitekim Antakya

Nahiyesinde bu camiye vakfedilen ky ve mezra

hisselerinin tamam 1536 ylnda evltlk44vakfolup Osman olu AliveAhmedadl iki kardein

tasarrufunda bulunuyordu. yle anlalyor ki

bu iki kardein elinde bulunan gelir kaynann

hissesi camiye vakfedilmir. Mesela 1536da

Hlisiye mezrasnn 12 krat45 hissesi devlen,

evlatlk vakf olan dier 12 krat hissesi de Cnd

lakapl Osman olu Ali ve Ahmedin tasarrufun-

da bulunuyordu (BOA, TD 397: 334). 1550 ylna

gelindiinde bu mezrann 12 kran yine devlete

ait olarak grmekteyiz. Fakat dier 12 krat his-senin 6 kra Antakya Ulu Camii vak, 6 kra ise

bn Cnd evlad vak adna kaydedilmir (BOA,

TD 454: 583). Bu durum, Antakya Nahiyesindebahse konu olan camiye vakfedilen btn ky vemezra hisseleri iin de sz konusudur46.

Antakya Ulu Camiinin vakf gelirleri 1550 ylnda14.011 akeydi. Bu gelirin 750 akesi SveydiyeNahiyesine bal Cevheriye mezrasnn hisse-sinden, 250 akesi yine ayn nahiyeye bal Hac

Hseyinl mezrasnn 3/24 krat hissesinden, 430akesi Antakya Nahiyesine bal Menkliye k-ynn 12/24 krat hissesinden, 300 akesi aynnahiyede yer alan Krd Viran47 kynn 12/24krat hissesinden, 558 akesi yine Antakya Nahi-yesinde yer alan ve Dikmece adyla da bilinenArkd kynn 6/24 krat hissesinden, 500 ak-esi ayn nahiyede yer alan Hancuaz mezrasnn6/24 krat hissesinden, 300 akesi Deyr y mez-

44 Vakan yararlananlarn vakfedenin zengin veya fakir hsm-larndan meydana gelen ve fakirlerin yararlanmas bunlarn

ortadan kalkmas arna bal olan vakara evltlk veyazrr vakf denilmektedir. Gnay 2012: 478.

45 Krat, gelir taksimanda kullanlan bir l birimi olup amEyale Kanunnmesinde u ekilde tarif edilmektedir:Krt, bir kanun- mukarrerdir. Her nesneyi bir miskl ki,yirmi drt krtdr, yirmidrt hisse farz edb taksim iderler.(Akgndz 1994: 22). Bu ifadeden anlalaca zere, ekile-bilir arazisine baklmakszn ky veya mezrann tamam 24krat kabul edilir ve hisseler de buna gre belirlenirdi.

46 Belki de iki kardeten biri kendisine ait olan hisselerini cami-ye vakfetmir.

47 Krd Viran 1536 ylnda mezrayd ve hi nfusu bulunmu-yordu (BOA, TD 397: 334). Fakat bu tarihten sonra burayaSalmlu Trkmenlerinden olan 26 hane yerlerilerek ky

stats kazandrlmr. Bkz. BOA, TD 454: 587.

rasnn 3/24 krat hissesinden, 75 akesi Libbiyemezrasnn 3/24 krat hissesinden, 200 akesiHlisiye mezrasnn 6/24 krat hissesinden, 150akesi orkerek (erakerk48) mezrasnn 3/24krat hissesinden, 50 akesi Meydanck mezra-

snn 4/24 krat hissesinden, 378 akesi MenbicNahiyesine bal Tal Fahhr kynn bir kratve bir kran 21/24 hissesinden, 150 akesi An-takya Kazas nahiyelerinden olan Cebel-i Akrayabal Kemallu mezrasnn 3/24 krat hissesinden,7.920 akesi Antakya ehrinde bulunan 46 adetdkknn kirasndan, 200 akesi de yine Antakyaehrinde olup zerinde 34 dkkn ina edilenarsann kirasndan salanyordu.

Vakn personel maa ile vakyesinde yaplma-s art koulan iler iin ayrlan yllk toplam gi-

deri 13.200 akeydi. Vakf alanlarna denencretler ile dier muayyen harcamalar gnlkolarak hesaplanmaktayd. Bu balamda, mte-velliye drt, habe49, be vakit namaz kldranimama drt, le ve ikindi namazlar cemaatleklndktan sonra camiye gelen cemaate namazkldran ikinci imama iki, be vakit namazda va-zife gren mezzine drt, caminin temizlik veaydnlalmas ilerine bakan ferr ve mnevvi-rin (rakc) her birine birer ake, her sabah Ya-sin suresini okuyana bir, ehr-i hurum olarak

adlandrlan haram aylarda (Muharrem, Receb,Zilkade ve Zilhicce) Buharden hadis okuyanabir, Cuma gnlerinde Kurandan sre okuyanabir, vakn kbine de gnlk bir ake deniyor-du. Cuma gnlerinde vazife yapan 20 mezzineise yllk olarak 200 ake maa takdir edilmi.Ayrca mum, kandil ve hasr iin gnlk iki ake,caminin nceden ngrlmeyen dier masraariin de yllk 4.000 ake ayrlm.

Vkn ar gerei ky ve mezra hisselerinden nehsl olursa caminin ihyalar (mum, hasr, vs.)

iin harcanyordu. Vazife sahiplerinin cretleri isedkknlarn gelirinden deniyordu50. 1550 yln-

48 Bkz. BOA, TD 397: 334; BOA, TD 454: 582.

49 Antakyada bayram namazlar (Ramazan ve Kurban) sur d-nda bulunan ve Musall olarak adlandrlan yerde klnyor-du. Buradaki hitbet vazifesi de Ulu Camii habine mahsus-tu. Fakat bunun iin kendisine ayrca bir cret denmiyordu.Bkz. VGMA, HD 1067: 178; VGMA, HD 1068: 160.

50 Kur ve mezradan olan hisselern cmlesi mhimmtamert iken gir mhimmt olmayub harba mrif olmaya.Min-bad art- vkf zere kur ve mezriden ne hsl olursamhimmta sarf olunub erbb- vezife tayn olunan vazife-

leri dkknlar mahslnden verile. TKA, Evkaf 556: 128b

.


19/198

Enver akar


19

da harcama kalemleri kldktan sonra vakfa 811ake kalyordu.

Muayyen harcamalardan sonra, gelirin artan ks-m kadnn marifeyle yine caminin doabilecekmasraar iin kullanlyordu. Zira cami binasOsmanllardan nce yapld iin 1550 ylndaolduka khne bir durumdayd51.

Gnmze ulam olan Ulu Camii, dou-baynnde uzanan dikdrtgen planl bir yap olup,1271 ylnda Memlk Sultan Baybars tarandanyaprld sanlmaktadr. Dou ve ba ynn-deki ta kaplardan girilen cami avlusu geni, tadeli ve adrvanldr. Birka defa tamir grdanlalan minaresi ise erefeli ve sivri klahldr.Ayrca avluya alan medresesi ve avlu ortasnda

bir adrvan da vardr (anc 2006: 41-47). Hu-rufat kaytlarnda, cami avlusundaki medreseninAhmed Aa binas olduu ifade edilmektedir(VGMA, HD 1060: 171; VGMA, HD 1056: 169).

3.2. Habbn-Neccr Camii Vak

Antakyada 16. yzylda Habbn-Neccr adntayan iki ayr vakf bulunuyordu. Bunlardan biricami, dieri ise makam ve imaret iin kurulmu-tur. Osmanllardan nce de mevcut olan bu va-kar kim veya kimlerin kurduuna dair herhangi

bir bilgi bulunmamaktadr. Fakat caminin Antak-yann Mslman Araplar tarandan alnndanhemen sonra Ubeyde bin Cerrah tarandan yap-rld, daha sonra Memluk Sultan Baybars ta-randan yenilendii tahmin edilmektedir. Ayrcagnmze ulancaya kadar defalarca onarmdangei de bilinmektedir.

Cami, geni gvdeli ve tepesinde ahap erefe-si bulunan yksek minaresi ile tannmaktadr.Minarenin krs ksmnn sa ve solundaki iki

odada ikier azizin mezarlar vardr. lk odadaAntakya halkn imana davet etmek zere Hz.sann gnderdii Yahya (Yuhanna) ve Yunus(Pavlos) adl iki resuln sandukalar bulunmakta-dr. Avlunun gneydousunda bulunan kap, Ha-bbn-Neccr ziyarene almaktadr. Buradakigeni mekndan sada daha kk bir meknageilmekte ve oradan da yine merdivenlerle,

51 Zevid dey kimesneye virilmeyb khne bin olub bu dahimarifet-i kd ile mhimmta sarf oluna. TKA, Evkaf 556:

129a

.

cami tabanndan drt metre kadar aada bulu-nan Habbn-Neccr ve emuna ait mezarlarnolduu ksma inilmektedir. 16. yzylda burasHabbn-Neccr Makam olarak biliniyordu veadna bir vakf kurulmutu. Bu vakf erevesinde

oluturulan imaree, makam ziyarete gelenlerinyan sra medrese rencileri ile fakir ve dervile-re belirli vakitlerde cretsiz yemek veriliyordu ki,bu vakf zerinde ileride durulacakr.

Cami iin kurulan vakn 1550 ylnda 7.689 akegeliri vard. Bu gelirin 4.562 akesi Antakya Kazasnahiyelerinden Kuseyre bal Kozya ky mah-sulnn tamam ile rsmunun tamamndan,1.627 akesi Altunz Nahiyesine bal Buhnky mahsulnn 3/24 krat hissesinden, 1.500

akesi de Antakya surlar ierisinde ba ve bah-eye dntrlen bir arazi kirasnn 12/24 krathissesinden salanyordu (TKA, Evkaf 556: 129a

). Vakf gelirinin 5.940 akesi personel maa iinharcanyor, geriye kalan 1.749 akesi de camininnceden kesrilemeyen dier masraar ile yave hasr ihyacnn karlanmas iin kullanlyor-du. Vakf personelinden ise; mtevelliye drt,imam ve habe drt, ferr ve rakya iki, cbi-ye iki, mezzine iki, ikinci mezzine bir, czhanabir, murakkye de yarm ake gnlk hesabyla

cret deniyordu (TKA, Evkaf 556: 129a

).

Bugn Antakyadaki Habbn-Neccr Camii biravlu iinde yer almaktadr. Bu avluda camininyan sra medrese hcreleri ile bir adrvan dabulunmaktadr52.

3.3. eyh Aladdin bin eyh brahim el-Halve

Camii Vak

Gnmzde Antakyada eyh Ali adyla bilinenbir cami vardr. Yine ayn adla anlan mahallede

(eyh Ali) yer alan bu caminin Halve tarikay-la balans olduu bilinmektedir. Ayrca vakfe-dilen gayrimenkuller arasnda Beyt-i eyh Ali(eyh Ali Evi) olarak isimlendirilen bir evin deolmas, eyh Ali Camii ile evkaf deerinde yeralan eyh Aladdin bin eyh brahim el-HalveCamiinin ayn camiler olduuna iaret etmek-

52 Habibn-Neccr Camii ve klliyesi hakknda ayrnl bilgi

iin bkz. anc 2006: 13-24.


20/198



20

tedir53. Nitekim 16. yzylda Antakyann mahal-lelerinden biri de Soler nam- dier eyh AliHalve adn tayordu (akar 2003-1: 52). Dola-ysyla bu mahalle Halve tarikandan olanlarnfaaliyet gsterdikleri bir iskn alanyd ve adn

burada ina edilen camiden ve tarikan sofula-rndan alyordu. Bugn klliye eklinde olduugrlen ve birok onarm geirdikten sonra ilkeklini kaybei anlalan cami, dzgn kesmeta kullanlarak yaplm sade bir yap olup, aladet odas olan medresesi, ta deli avlusu veadrvan da vardr54.

eyh Aladdin bin brahim el-Halve Camii Vak-nn yllk geliri 1550 ylnda 6.219 akeydi. Bu-nun 150 akesi Sveyde Nahiyesine bal Temu-

riye mezras mahsulnn 6/24 krat hissesinden,50 akesi yine ayn nahiyeye bal Aca Pnarmezras mahsulnn 6/24 krat hissesinden, 300akesi Antakya Nahiyesine bal ardekiye mez-ras mahsulnn tamamndan, 350 akesi Altu-nz Nahiyesine bal Ernita adl mezrann 6/24krat hissesinden, 660 akesi Antakya Nahiyesinebal Bacaklu ky mahsulnn tamamndan,250 akesi yine ayn nahiyeye bal Bereket adlmezra mahsulnn 6/24 krat hissesinden, 100akesi dut ve incir aalar mahsulnden, 192

akesi eyh Ali Evinden, 852 akesi dokuz adetdkkndan, 126 akesi zerinde al adet ev inaedilen arsalarn kirasndan, 144 akesi evinkirasndan, 1.200 akesi 1.200 adet mteferrikzeyn aalarndan, 200 akesi mteferrik cevizaalarndan, 80 akesi bn-i Seh Hakresi ola-rak adlandrlan bir bahenin kirasndan, 20 ake-si de Maslaa (dorusu Maslaba) Mahallesindeyer alan bir kk bahenin (hkre) kirasndansalanyordu (TKA, Evkaf 556: 129a-b).

Toplam 6.219 ake olan yllk vakf gelirinin 5.940akesi personel maa iin harcanyordu. Bu ba-lamda; mtevelli ve nazra55 drt, habe bir,

53 1857 tarihli bir vakf muhasebe kaydnda da bu camideneyh Ali Camii olarak bahsedilmektedir. Bkz. BOA, EV 14902:6b.

54 eyh Ali Camii ve klliyesi hakknda ayrnl bilgi iin bkz.anc 2006: 69-75.

55 Mtevelli-nzr, ferr-rak ve imam-hap rneklerindeolduu gibi, bazen bir kii ayn vaka iki farkl grevi birdenstlenebiliyordu. Bylece, bir yandan personel giderlerin-den tasarruf salanrken bir yandan da baz personelin daha

dolgun cret almasna rsat tannyordu.

imama drt, iki mezzinin her birine bir buuk,ferr ve rakya bir, cbiye de gnlk bir akezerinden hesap edilen yllk cret deniyordu.Ayrca caminin aydnlalmasnda kullanlan mumve 10 adet kandil ile sergisinde kullanlan hasr

iin de yllk 720 ake harcanyordu. Bu harcama-lardan sonra geriye kalan 279 ake ise kimseyeverilmeyip yine vakn doabilecek dier masraf-lar iin kullanlyordu.

3.4. Erdebil Camii Vak

Antakyadaki mahallelerden birinin Cami-i eyhKasm el-marf Soyn- Erdebil adn tama-s (akar 2003-1: 52), mahallenin adn buradakicamiden aldn ve Erdebil Camiinin eyh KasmCamii adyla da bilindiini gstermektedir. Bura-

da ad geen eyh Kasmn kimlii hakknda bilgisahibi olmamakla birlikte, onun Osmanllardannce burada faaliyet gsteren ve adna bir camiina edilen Erdebil56eyhlerinden biri olduunusyleyebiliriz.

Erdebil Camiinin yllk vakf geliri 1550 ylnda2.837 akeydi. Bunun 1.300 akesi Antakya ar-snda yer alan 17 dkkndan, 120 akesi uurNahiyesine bal Kantna kynde yer alan birtahl deirmeninin hissesinden, 550 akesi 19

ev ve sahalarndan, 60 akesi Sr adl ky mah-sulnn hissesinden, 100 akesi bir bahe ilecaminin yanndaki be arazisinin kirasndan, 600akesi Kuseyr Nahiyesinde bulunan 600 zeynaacndan, 15 akesi ceviz aacndan (irs),12 akesi 40 incir aacndan, 80 akesi de 600asmann olduu zm bandan salanyordu(TKA, Evkaf 556: 129b-130a).

Toplam 2.837 ake olan yllk vakf gelirinin 2.525akesi cami ve vakf personeli iin harcanyor-

du. Buna gre; mtevelli ve nazra iki, imam ve

56 Erdebil, randa Dou Azerbaycan idar blgesinde yer alanbir ehirdir. Buras lhanl hkmdar Gazan Mahmud Handneminde Azerbaycann en gelimi blgelerinden biriydi.Erdebildeki eyh Sayyddn-i Erdeblnin kurucusu oldu-u s ocann blgenin mnev hayanda nemli bir yertuuu, Gazan Hann ve vezirinin onun faaliyetlerini des-tekledikleri bilinmektedir. 1334te vefat eden Sayyddin,Erdebildeki derghnn avlusuna defnedilerek sonradankabri stne trbe, yanna da yeni bir cami yaplmr. eyhSayyddin ve mridleri mezhebine mensup olmaklabirlikte tarikat daha sonralar i bir temayl kazanm vetrbesi i ziyaretgh haline dnmtr. Muhammedolu

1995: 276-277.


21/198

Enver akar


21

habe , mezzine bir, kayyime de yarm akegnlk hesab zerinden cret deniyordu. Buharcamalardan sonra geriye kalan 317 ake isecaminin aydnlalmasnda kullanlan ya ve ser-gisinde kullanlan hasr iin sarf ediliyordu.

3.5. Yunus Fakih Camii Vak

Habbn-Neccr Mahallesinde57yer alan ve g-nmze ulamay baaramayan Yunus Fakih Ca-miinin 1550 ylnda 1.420 ake yllk geliri vard.Bunun 120 akesi Sem Dkknnn yar hisse-sinden, 16 akesi bir dkkn zemini kirasndan,234 akesi cami yaknndaki be evin kirasndan,730 akesi Kuseyr Nahiyesindeki 730 zeyn aa-cndan, 320 akesi de Antakyada yer alan Bey-tl-M adl deirmenin yar hissesinden salan-

yordu (TKA, Evkaf 556: 130a).

Yllk vakf gelirinin 1.350 akesi ile cami ve vakfpersonelinin maalar deniyordu. Buna gre;habe bir, imam ve mtevelliye de bir buuk akegnlk hesabyla cret denirken, mezzine 300ake, ferr ve kayyma da 150 ake yllk maatakdir edilmi. Personel cretlerinden sonra,yllk gelirden arta kalan 70 ake ise caminin yave hasr ihyac ile caminin nceden hesap edile-meyen dier masraar iin kullanlyordu.

3.6. am Mescidi Vak

Evkaf deerinde hangi mahallede olduu belirl-meyen, gnmze ulamad iin de bulunduuyeri tespit edilemeyen bu mescidin 1550 ylnda459 ake toplam vakf geliri vard. Bunun 40 ak-esi bir havtan, 204 akesi drt dkkndan, 60akesi ehirdeki bir ev bahesi kirasndan, 80 ak-esi Kuseyre bal Bayst kynde yer alan birzeynliin kirasndan, 60 akesi yine Kuseyrebal Ercms mezrasnda yer alan bir zeynli-in kirasndan, 15 akesi de bir ev yeri kirasndansalanyordu. Bu gelirden; yllk 300 ake imamave 100 ake de mezzine maa olarak dendik-ten sonra kalan 59 ake ise ya ve hasr ihyac-nn karlanmas iin sarf ediliyordu (TKA, Evkaf556: 130b).

57 Evkaf Deerinde yeri belirlmemekle birlikte, Hurufat kayt-larnda bu caminin Habbn-Neccr Mahallesinde olduuifade edilmektedir. Bkz. VGMA, HD 1140: 84; VGMA, HD

1061: 193; VGMA, HD 1067: 173.

3.7. Debba Mescidi Vak

smini Antakyadaki dericiler esnandan alan bumescit58gnmze ulamamr. Debba Mes-cidinin 1550 ylndaki vakf gelirlerini Halvn

arsnda bulunan bir dkkn ve bir debb

dkkn ile ehir yaknnda bulunan bir bahede-

ki 12 meyve aac ve Abdi Bey civarndaki bir ara-

zinin kiras oluturuyordu (TKA, Evkaf 556: 130b).

Vakn gelir kaynaklarn arlkl olarak iki dk-

kn oluturuyordu. Zira bu dkknlarn ilkinden

144 ake, bir derici tarandan kullanlan ikinci-

sinden de 96 ake yllk kira geliri salanyordu.

Vakn dier gelir kaynaklarndan ise; aalardan

25 ake, arazi kirasndan da 30 ake yllk kazan

elde ediliyordu. Buna gre, 1550 ylnda vaknyllk toplam geliri 295 ake olup, bunun 180 ak-

esi imama, 100 akesi de mezzine yllk maa

olarak dendikten sonra, kalan 15 akesi ise

mescidin aydnlalmas ve sergisinde kullanlan

mum ve hasr ihyacnn karlanmas iin kulla-

nlyordu.

3.8. bn-i So Mescidi Vak

Bugn Antakyada plikpazar Mahallesinde So-

fular olarak bilinen bir cami vardr. 1872 dep-

reminden sonra, eski binann malzemesi de

kullanlarak yeniden ina edildii tahmin edilen

(anc 2006: 61, 63) bu cami, bn-i So Mescidi

deildir. nk 1864 ylna ait bir vakf muhasebe

kaydnda Sofular Mahallesinde yer alan Sofular

Camiinin akarlar ile bn-i So Mescidinin akar-

lar tamamen birbirinden farkldr (bkz. BOA, EV

38966: 8). Yine 1864 ylnda Tabi-i Sofular Mahal-

lesinde de Tabi-i Sofular Mescidi adl baka bir

mescit daha bulunuyordu (bkz. BOA, EV 38966:

48). Bu mescidin de vakar bn-i So Mescidin-den farkldr. Dolaysyla bn-i So Mescidi gn-

mze ulamayan bir yapdr.

1550 ylnda bn-i So Mescidine vakfedilenler

arasnda ev, iki hav ve dkkn ile drt dut

aac bulunuyordu. Toplam miktar 392 ake olan

yllk vakf gelirinin 384 akesi ev, hav ve dkkn-

58 Hurufat kaytlarnda Debbahane Mescidi olarak bahsedil-diine gre (VGMA, HD 1140: 85; VGMA, HD 1061: 192;

VGMA, HD 1056: 70), bu mescit tabakhanede olmaldr.


22/198



22

lardan, sekiz akesi de dut aalar mahsulnden

temin ediliyordu. Vakn yllk gelirinden her yl

360 ake mescidin imamna maa olarak de-

niyor, kalan 32 ake ise mescidin mum ve hasr

ihyacnn karlanmas iin kullanlyordu (TKA,

Evkaf 556: 130b-131a).

3.9. enbek Mahallesi Mescidi

Antakyann enbek Mahallesinde yer alyor-du59. Mescidin vak bir bakkal dkkn ile aynmahallede bulunan iki evden oluuyordu. Kira-ya verilerek ilelen bu yerlerden, 1550 ylndavakfa toplam 416 ake gelir salanyordu. Bunun240 akesi bakkal dkknndan, 176 akesi de evkiralarndan temin ediliyordu. Vakf gelirinin 250akesi mescidin imamna, 100 akesi de mezzi-nine yllk maa olarak deniyor, kalan 66 akesiise mescidin mum ve hasr ihyacnn karlan-mas iin sarf ediliyordu (TKA, Evkaf 556: 131a).

3.10. Kubbel Mescit Vak

Kubbel Mescid gnmze ulamad gibi, ev-kaf kaytlarnda yeri de belirlmemir. Mescidinvakar arasnda adet dkkn, bn-i Eyne Beyadyla bilinen bir hav, Kara Mercmek adylabilinen baka bir havn hissesi ile bir cullh

dkkn ve saman salan bir veya birka dkknbulunuyordu. Bunlardan vakfa 1550 ylnda top-lam 638 ake yllk gelir salanyordu. Bu gelirin360 akesi mescidin imamna, 150 akesi de m-ezzinine maa olarak deniyordu. Yine vakf geli-rinden 58 ake mescidin mum ve hasr ihyacnntemini iin harcanyor, kalan 60 ake de mescidinnceden ngrlmeyen ilerinde kullanlmakzere ayrlyordu (TKA, Evkaf 556: 131a).

3.11. Sar Mahmud Mescidi Vak

Antakyann Sar Mahmud adl mahallesindebulunan bu mescidin vak yedi dkkn, mescityanndaki iki oda, bir halla dkkn ve baka birhalla dkknnn hissesi ile Hac Hseyin ady-la bilinen bir hav ve Kara Mercmek adyla bili-nen baka bir havn hissesinden oluuyordu(TKA, Evkaf 556: 131b). Kara Mercmek Havnndier yar hissesi ise Kubbeli Mescide vakfedil-

59 Gnmze ulamamakla birlikte, 18. yzyln balarna aithurufat kaytlarnda bu mescidin mevcut olduu grlmek-

tedir. Bkz. VGMA, HD 1159: 19, 22.

mi. Vakfedilen gayrimenkul kiralar arasndaiki halla dkknnn olmas, Antakyadaki hallaesnann bu mahallede rgtlendiini gster-mektedir.

1550 ylnda mescide vakfedilen gayrimenkul-lerden toplam olarak 904 ake yllk gelir sala-nyordu. Bu gelirin 720 akesi mescidin imamnave 130 akesi de mezzinine yllk maa olarakdendikten sonra kalan 54 akesi ise mescidinaydnlalmas ve sergisinde kullanlan mum vehasr iin harcanyordu.

3.12. rr(?) Saray Mescidi Vak

Evkaf deerinde yeri belirlmeyen ve gnmzeulamayan bu mescidin vak yedi dkkn ve

hav ile Kuseyrde bulunan bir zeynlikten oluu-yordu. Bunlardan vakfa, 1550 ylnda toplam 824ake yllk gelir salanyordu. Bu gelirden gnlkbir ake mescidin imamna, yllk 180 ake demezzinine maa olarak deniyordu. Yine vakfgelirinden yllk 180 ake mescidin temizlik veaydnlalmas ilerine bakan ferra maa olarakdendikten sonra, kalan 104 ake de ya ve hasrsan almak iin kullanlyordu (TKA, Evkaf 556:131b).

3.13. Kastel Mescidi Vak

Evkaf deerinde bu mescidin nerede bulunduubelirlmemir. Fakat 16. yzylda Antakya ma-hallelerinden biri Kastel adn tayordu (akar2003-1: 52). Dolaysyla bu mescidin de KastelMahallesinde olmas kuvvetle muhtemeldir.Mescide vakfedilenler arasnda dkkn ve alev bulunuyordu. 1550 ylnda bu gayrimenkul-lerden vakfa toplam 772 ake yllk gelir salan-yordu. Bu gelirin 500 akesi mescidin imamnave 150 akesi de mezzinine yllk maa olarak

dendikten sonra kalan 122 ake ise ya, hasr vesair ihyalarnn temininde kullanlyordu (TKA,Evkaf 556: 132a).

3.14. bn Ruteyl Mescidi Vak

Antakyada Sks-Semnn denilen arnn bataranda yer alan bu mescit gnmze ulama-mr. Mescide vakfedilenler arasnda sadece dkkn bulunuyordu. Bunlardan vakfa, 1550ylnda toplam 432 ake yllk gelir salanyordu.Bu gelirin 300 akesi mescidin imamna ve 100


23/198

Enver akar


23

akesi de mezzinine yllk maa olarak dendik-

ten sonra kalan 32 akesi ile mum ve hasr san

alnyordu (TKA, Evkaf 556: 132a).

3.15. Aca Mescid Vak

Bu mescit, bugn allk Mahallesindeki Dut-dibi Sokakta yer almaktadr. Dikdrtgen bir alan

zerine oturtulmu, iki sahnl ve krma al bir

yapdr. 1842 tarihli olan bir onarm kitabesi de

mevcuur. Meyilli bir arazide kurulduu iin, ie-

riye merdivenle klan bir kapdan girilmektedir

(anc 2006: 158-160). Bu yap 1864 ylnda cami

olarak hizmet gryordu (BOA, EV 38966: 10).

Evkaf deerinde, Aca Mescidin Hayyk Mahal-

lesinde bulunduu ifade edilmektedir. Ancakyukarda da ifade edildii gibi, Antakyann bu

isimde bir mahallesi mevcut deildi. Dolaysyla

bunun bir mevki ad olmas kuvvetle muhtemel-

dir. Nitekim Hurufat kaytlarnda Aca Camiinin

Tut Mahallesinde olduu aka ifade edilmekte-

dir (VGMA, HD 532: 112; VGMA, HD 1056: 169;

VGMA, HD 1067: 175).

Aca Mescide yine ayn mahallede yer alan 10

ev ve 5 dkkn ile Kuseyrde bulunan 190 zey-

n aac vakfedilmir. Bunlardan vakfa 1550ylnda toplam 190 ake yllk gelir salanyordu.

Bu gelirden, gnl bir akeden olmak zere,

yllk 360 ake vakn mtevellisine ve 620 ake

de mescidin imamna maa olarak deniyor, ka-

lan 146 ake ise mescie kullanlan ya ve hasr

ihyacnn karlanmas iin kullanlyordu (TKA,

Evkaf 556: 132a).

3.16. Numan Mescidi Vak

Numan Mescidi Antakyann Mahsen Mahalle-

sinde yer alyordu. Gnmzde mevcut olma-

yan bu mescide sekiz dkkn ve drt ev ile bir-

ka ev zeminin kiras vakfedilmi. Bunlardan

vakfa 1550 ylnda toplam 1.474 ake yllk gelir

salanyordu. Bu gelirden gnlk hesab zere

2,5 ake mescidin imamna ve bir ake de m-

ezzinine maa olarak deniyor, kalan 214 ake

ise mescidin ya ve hasr ihyacnn karlanmas

maksadyla kullanlyordu (TKA, Evkaf 556: 132b).

3.17. eyh Ahmed enbek Mescidi Vak

Gnmzde mevcut olmayan bu mescidin yeri

evkaf deerinde de belirlmemir. Mescide

vakfedilenler arasnda, Meydan Mahallesindeki

bir kk bahe ile 10 dkkn ve 4 ev bulunu-yordu. Bunlardan vakfa 1550 ylnda toplam 254

ake yllk gelir salanyordu. Bu gelirden, 230

ake mescidin imamna maa olarak verildikten

sonra geriye kalan 230 ake ile mescit iin mum

ve hasr san alnyordu (TKA, Evkaf 556: 132b).

3.18. Meydan Mescidi Vak

Meydan Mescidi, bugn sklal Caddesindeki

Meydan Hamam Sokanda yer almaktadr. Yine

tarihi Meydan Hamam da burada bulunmakta-

dr. adrvanl olan avlusunun kuzeyinde yan yana

sralanm medrese hcreleri ile bir muvakkitha-

ne mevcut olup, avluya minare alndaki ta kap-

dan girilmektedir. Daha sonraki tarihlerde kkl

bir onarmdan gei anlalan bu yap, yaplan

yeni ilavelerle klliyeye dntrlmtr60.

16. yzylda Meydan Mahallesinde yer alan bu

mescidin vakn ehrin arsnda bulunan bir

dkkn ile yine Meydan Mahallesindeki ev

oluturuyordu. 1550 ylnda bu gayrimenkuller-den vakfa 280 ake yllk gelir salanyordu. Bu

gelirden yllk 250 ake mescidin imamna maa

olarak dendikten sonra kalan 30 ake de mesci-

din mum ve hasr ihyacnn karlanmas maksa-

dyla sarf ediliyordu (TKA, Evkaf 556: 132b).

3.19. Mukbil Mahallesi Mescidi Vak

Antakyann Mukbil adl mahallesinde yer alyor-du. Gnmzde mevcut olmayan61bu mescidinvakarn ehrin arsnda bulunan dkkn

ile Hac mer Evi olarak bilinen bir binann yak-nndaki bir zeminin kiras oluturuyordu. 1550 y-lnda bu gayrimenkullerden vakfa 280 ake yllkgelir salanyordu. Bu gelirden 250 ake mesci-din imamna maa olarak dendikten sonra ge-riye kalan 30 ake ile mescit iin mum ve hasrsan alnyordu (TKA, Evkaf 556: 133a).

60 Cami ve medrese hakknda ayrnl bilgi iin bkz. anc 2006:98-103.

61 17. yzyln sonlarna ait kaytlarda bu mescidin mevcut ol-

duu grlmektedir. Bkz. VGMA, HD 1159: 23.


24/198



24

3.20. Hamamcolu Mescidi Vak

Bugn Antakyada bu isimde bir mescit bulun-

mamaktadr. Evkaf deerinde ise Hamamcolu

Mescidinin Henrik adl mahallede bulunduu

ifade edilmektedir. Fakat mufassal tahrir def-terlerinde Antakyada bu isimde bir mahalle-

nin mevcut olmad grlmektedir. Dolaysyla

Henrik ad, bir mevki ad olabilecei gibi, bir

mahallenin halk tarandan kullanlan ikinci ad

da olabilir. Mescide vakfedilen gelir kaynaklarn,

birka cullah dkkn, iki ev, Sura kynde bu-

lunan 40 zeyn aac ve Hlisiyye62kyndeki 15

zeyn aac ile mescidin bulunduu mahalledeki

bir arazinin kiras oluturuyordu. 1550 ylnda bu

gayrimenkul kiralar ile zeyn aalarndan vakfa

576 ake yllk gelir salanyordu. Bu gelirden yl-lk 360 ake mescidin imamna, 100 ake de m-

ezzinine maa olarak verildikten sonra kalan 116

ake ise mescidin ya, hasr ve dier ihyalar-

nn san alnmas iin kullanlyordu (TKA, Evkaf

556: 133a).

3.21. eyh Necm Mescidi Vak

Gnmze ulamayan ve evkaf deerinde Hen-

rik Mahallesinde olduu ifade edilen bu mesci-

de, ayn mahallede bulunan 11 ev, arda bulu-nan birka dkkn ve Bern63kynde bulunan

14 zeyn aac ile Kabb64 kyndeki 4 zeyn

aac vakfedilmi. 1550 ylnda her zeyn aa-

cndan vakfa yllk 4 ake (toplam 72 ake) gelir

salanyordu. Gayrimenkul kiralarndan elde edi-

len toplam gelir miktar ise 696 ake idi. Bunun

432 akesi ev kiralar, 264 akesi de dkkn ki-

ralarndan elde edilmir (TKA, Evkaf 556: 133a).

Toplam 768 ake olan yllk vakf gelirinden, gn-

l bir buuk akeden olmak zere, yllk 540ake mescidin imamna ve 150 ake de mezzi-

nine maa olarak verildikten sonra kalan 78 ake

ise mescide mum ve hasr san almak iin sarf

ediliyordu.

62 Hlisiye ve Sura adl kyler, 1550 ylnda Antakya KazasnnAltunz Nahiyesine balyd. akar 2003-1: 341, 342.

63 Bern, 1550 ylnda Antakya Kazasnn Altunz Nahiye-sine balyd. akar 2003-1: 341.

64 Kabb, 1550 ylnda Antakya Kazasnn Altunz Nahiye-

sine balyd. akar 2003-1: 342.

3.22. Gaziolu Mescidi Vak

Bugn mevcut olmamakla birlikte, 18. yzyldaisminden Abdullah Gazi Camii olarak bahsedil-mektedir (VGMA, HD 532: 113; VGMA, HD 1056:169; VGMA, HD 1060: 171; VGMA, HD 1067:174). Antakyann Hayyk Mahallesinde65 yeralan bu mescidin vakf kaynaklarn dkkn ileayn mahallede yer alan bir zeminin kiras olu-turuyordu. Bunlardan vakfa 1550 ylnda toplam260 ake gelir salanyordu. Bu gelirden, 230ake mescidin imamna maa olarak verildiktensonra, kalan 30 ake ile mescide mum ve hasrsan alnyordu (TKA, Evkaf 556: 133b).

1750 ylna gelindiinde Yeen Mehmed Aa ta-randan camiye iki dkkn daha vakfedilmir.

Bu dkknlarn gelirinden denmek zere, gn-lk bir buuk ake maala Sazade Hasan Efendibu camide vaaz ve nasihat etmesi iin grevlen-dirilmir (VGMA, HD 1061: 193).

3.23. uurluolu Mescidi Vak

Bugn mevcut olmayan uurluolu66 Mescidi,Antakya ehrinin Debbs Mahallesinde yer al-yordu. Bu mescidin vakar, mescidin yanndakibir oda (dar) ile Hac Ahmed Evinden oluuyor-du ve bu gayrimenkullerden vakfa 1550 ylndatoplam 190 ake gelir salanyordu. Bunun 160akesi mescidin imamna maa olarak verildiktensonra, geriye kalan 30 ake ile mescit iin mumve hasr san alnyordu (TKA, Evkaf 556:133b).

3.24. eyh Halilolu Mescidi Vak

Evkaf deerinde hangi mahallede bulunduu be-

lirlmeyen, gnmze ulamad iin de yeri bi-

linmeyen eyh Halilolu Mescidine drt dkkn,

birka ev, bir hav ve baz ev arsalarnn kiras ile

Byk Bur67

kyndeki 8 zeyn aac vakfedil-mi. 1550 ylnda dkkn kiralarndan 336 ake

gelir salanrken, hav ve ev kiralarndan 100

ake, ev yeri kiralarndan 74 ake, zeyn aa-

larndan da 32 ake gelir elde ediliyordu. Genel

toplam 542 ake olan vakf gelirinin 360 akesi

65 Hurufat kaytlarnda bu mahalleden Tut Mahallesi olarak bah-sedilmektedir. Bkz. VGMA, HD 532: 113; VGMA, HD 534: 30.

66 uur, Antakya Kazasna bal nahiyelerden biri olup, nahiyemerkezi de uur adn tayordu. Bkz. akar 2003-1: 54.

67 Byk Bur ky, 1550 ylnda Antakya Kazasnn Altunz

Nahiyesine balyd. akar 2003-1: 341.


25/198

Enver akar


25

mescidin imamna ve 182 akesi de mezzine

maa olarak deniyor, kalan miktar ise mescidin

mum ve hasr ihyacnn karlanmas iin kulla-

nlyordu (TKA, Evkaf 556: 133b).

3.25. Maslaba Mescidi VakMaslaba, Antakyann bir mahallesi olup, Halla-

bn-Nemle adyla da biliniyordu (akar 2003-1:

52). Dolaysyla, evkaf deerinde yeri belirl-

memekle birlikte, bu mescidin ayn mahallede

olmas kuvvetle muhtemeldir. Mescide, Hanya

adyla bilinen kk bir bahe vakfedilmi ve

yllk geliri 1550 ylnda 360 akeydi. Bunun 330

akesi mescidin imamna maa olarak verildikten

sonra kalan 30 ake ile mescit iin mum ve hasr

san alnyordu (TKA, Evkaf 556: 134a).

3.26. mran Mescidi Vak

Bugn mevcut olmayan mran Mescidi, Antak-

yann bn enbek Mahallesinde yer alyordu.

Bern68 mezrasndaki 70 zeyn aac, Miryas69

kyndeki 18 zeyn ve 2 ceviz aac ile enbek

Mahallesindeki iki ev ve ardaki dkkn m-

ran Mescidine vakfedilmi. Vakn 1550 ylnda

toplam 762 ake geliri vard. Bu gelirin, gnl

bir buuk akeden olmak zere, 540 akesi mes-

cidin imamna ve 180 akesi mezzinine yllkmaa olarak verildikten sonra, geriye kalan 42

akesi de mescidin mum ve hasr ihyacnn kar-lanmas iin ayrlyordu (TKA, Evkaf 556: 134a).

3.27. Alolu Mescidi Vak

Antakyann irince Mahallesinde yer alan, fakatgnmze ulamayan bu mescide, birinde tu-run ve narenciye, dierinde de be dut aacnnolduu iki kk bahe ile drt ev vakfedilmi.Bu gayrimenkullerden vakfa 1550 ylnda toplam

228 ake gelir salanyordu. 192 akesi evlerden,dier ksm da bahelerden salanan vakf geli-rinin 200 akesi mescidin imamna maa olarakveriliyor, kalan 28 ake de yine mescide mum vehasr san alnmas iin kullanyordu (TKA, Evkaf556: 134a).

68 Bern, 1550 ylnda Antakya Kazasnn Altunz Nahiye-sine balyd. akar 2003-1: 341.

69 Miryas, 1550 ylnda Antakya Kazasnn Altunz Nahiye-

sine balyd. akar 2003-1: 342.

3.28. Hmmreolu Mescidi Vak

16. yzylda Antakya ehrindeki mahallelerdenbiri Sveyka ibn-i Hmmre70 adn tayordu.Dolaysyla bu mescidin Sveyka Mahallesinde71olmas kuvvetle muhtemeldir. Bugn mevcut ol-

mayan Hmmreolu Mescidine drt dkkn vebir ev zemini kiras ile Sefa Hamam yanndaki biradet kk bahe vakfedilmi. Bu gayrimenkul-lerden vakfa 1550 ylnda toplam 280 ake gelirsalanyordu. Bunun 240 akesini dkkn kirala-r, 24 akesini bir zeminin kiras, 16 akesini debir bahenin kiras oluturuyordu. Vakf gelirinin250 akesi ile mescit imamnn yllk maa de-niyor, geriye kalan 30 ake ise mescidin mum vehasr ihyacnn karlanmasnda kullanlyordu(TKA, Evkaf 556: 134b).

3.29. eyh Habbn-Neccr Makam Vak

Kuran- Kermde anlalan bir hadiseye dayan-larak Habbn-Neccrn slamiyetten nce An-takyada yaayan ve burada medfun olan mminbir kii olduuna inanlmaktadr. Fakat Kuran-Kermde ne Habbn-Neccr isminden ne deAntakyadan bahsedilmektedir. Burada, karyehalkn Hakka davet etmek iin gelen iki eliyedestek olmak zere bir ncsnn gnderildi-

i, halkn bunlara kar k, sadece ehrin uzakbir yerinden gelen bir kiinin iman edip onlardestekledii ve bu yzden ehir halk tarandanldrld ve iman sayesinde cennete girdii,kendisine ktlk eden ehir halknn ise bir say-ha ile helak edildii anlalmaktadr (bkz. Kuran-Kerm, Ysin 36/13-29). Mfessirlere gre eli-lerin adlar Yuhanna, Pavlus ve emuns-Saf(Simun Petrus), gnderildikleri ehir de Antak-yadr. Bunlarn tebliini kabul eden mmin kii-nin ad ise Habbn-Neccr olarak bilinen Habb

b. Musa, Habb b. srail veya Habb b. Merdir.Habbn-Neccrn dlger, ipeki veya ayakka-bc olduu ve kazancnn yarsn ailesine ayrpdier yarsn da sadaka olarak da, czzamhastalna yakaland iin ehirden uzak bir yer-de oturup ibadetle megul olduu, iman einiaklayp halk da iman etmeye arnca talana-

70 Bu mahallenin ad Hmmre ve Hammre olarak okunmaklabirlikte, Halep Salnamesinde Hamrre eklinde harekelen-mir. Bkz. 1288 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi: 107.

71 17. yzyl ve sonrasna ait kaytlarda bu mahalleden sadece

Hummre olarak bahsedilmektedir. Bkz. VGMA, HD 1159: 20.


26/198



26

rak, lin edilerek veya hzarla kesilerek ldrl-d, kesilmi ban eline alp yrd rivayetedilir. Fakat bu hadisenin ne zaman meydana gel-dii ve iman ei bildirilen ahsn kimlii konu-sunda Kuran- Kermde ve hadislerde aklayc

bir bilgi bulunmamaktadr. Hrisyan kaynakla-rnda da Hz. sann tebli faaliye esnasnda An-takyaya eli yolladna dair bir bilgi yoktur. Hz.sann semaya ykseliinden sonra KudstekiHrisyanlar tarandan Antakyaya gnderilenBarnaba, Tarsusta bulunan Pavlusu da yannaarm, ikisi birlikte bir yl sreyle orada yenidini yaymlardr. Pavlus ile Barnaba Antakyadaiken daha sonra Simun Petrus da oraya gitmi-r. Ahd-i Ceddde sz edilen Agabusun Hab-bn-Neccr olduu ileri srlmse de bunu is-pat edecek hibir delil yoktur. Grekler AgabusunHz. sann sei yetmi kirdden biri olduunave Antakyada ehid edildiine inanrlar. Antak-yada Habbn-Neccr Dann eteklerinde, aslbir Roma tapna iken Bizans dneminde kilise-ye, slam dnemde de camiye evrilen ve aynad tayan binann alndaki mezardan birininona ait olduu ileri srlmektedir (Ate 1996:373-374).

17. yzyl seyyahlarndan olan Evliya elebi, Seya-hatnmesinde Habbn-Neccrn bann aa

ehirde merdiven ile inilen bir tekke

Documents

Vakıflar dergisi sayı 47.pdf