VASKÜLER SĠSTEM CERRAHĠSĠ HEMġĠRELĠK VE … · Kaynak: emedicine.medscape.com ekil 6: Kollateral dolaım Kaynak: mugir1.ispace.in.th. VASKÜLER SİSTEM CERRAHİSİ VE HEMIRELIK

HAFTA

11

VASKÜLER SĠSTEM

CERRAHĠSĠ

VE

HEMġĠRELĠK BAKIMI

HEDEFLER

Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

Arterlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarını

tanımlayabilecek

Arterlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında

hemşirelik bakımını verebilecek

Venlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarını

tanımlayabilecek

Venlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında hemşirelik

bakımını verebilecek

Periferik damar hastalıklarında hemşirelik bakımının temel

hedeflerini söyleyebilecek

Lenfatik sistemin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında

hemşirelik bakımını yürütebileceksiniz.

HEMġĠRELĠK

BAKIM

YÖNETĠMĠ

VASKÜLER SİSTEM CERRAHİSİ VE HEMŞIRELIK BAKIMI

Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

2

VASKÜLER SĠSTEM CERRAHĠSĠ VE HEMġĠRELĠK BAKIMI

1. GĠRĠġ

Damarlar

Lenfatik damarlar

2. ARTERLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI VE

HEMġĠRELĠK BAKIM YÖNETĠMĠ

Anevrizmalar

Periferik Arter Hastalıkları

-Kronik Arter Tıkanıklığı

-Buerger Hastalığı

-Raynoud Hastalığı

3. VENLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI VE


Koroner Arter Hastalıklarında Cerrahi Tedavi Yöntemi

Kapak Hastalıklarında Cerrahi Tedavi Yöntemi

Kalp Nakli

4. PERIFERIK DAMAR HASTALIKLARINDA HEMġIRELIK BAKIMI

5. PERĠFERĠK VASKÜLER HASTALIĞI OLAN HASTANIN HEMġĠRELĠK BAKIM

PLANI ÖRNEĞĠ

6.LENFATĠK SĠSTEMĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI VE


7. SONUÇ

8.DEĞERLENDĠRME

9.KAYNAKLAR



3

1.GĠRĠġ

Damar hastalıkları toplumda oldukça yaygın görülen bir hastalık grubudur. Orta yaştan

itibaren yaşlanmayla birlikte periferik damar sorunlarında da artış görülmektedir. Bu ünitede

ana arter olan aortanın, periferik arterlerin, venlerin ve lenfatiklerin cerrahi girişim gerektiren

hastalıkları ve hemşirelik bakım yönetimi ele alınacaktır.

DAMARLAR

Damarlar altı grupta incelenir

1. Aorta ve arterler

2. Arteriyoller

3. Mikrosirkülasyon (Kapillerler)

4. Venüller

5. Venler

6. Lenfatikler

Arteriyoller kapiller ağdan hemen önceki

damarlardır. Kapillere kan akımını

düzenlerler. Dokularda yer alan, arter ve

venöz sistemi birbirine bağlayan kapiller

damarlar, besinlerin ve metabolik artık

ürünlerin dolaşım sistemi ile dokular

arasında değiştirildiği yerdir. Hücresel

düzeyde değişim kapillerler de

gerçekleşir.

Şekil 4: Sistemik dolaşım

Kaynak: cps.ci.cambridge.ma.us

Şekil 4: Kapiller yatak

Kaynak: daviddarling.info



4

Lenfatik Damarlar

Lenfatik sistemin asıl işlevi

hücreler arası boşluktaki

ekstraselüler sıvıyı, kan

dolaşımına geri taşımaktır.

Lenfatik system immune

sistemle uyumlu çalışarak,

yabancı cisimlere karşı

koruyucu bir filtre görevi de

görür.

Lenf damarları büyük

moleküllere karşı geçirgendir

ve bu sayede proteinden zengin

interstisyel sıvı vene

kazandırılmış olur. Lenfatik

sistem yağların ince

bağırsaklardan emilimini de

kolaylaştırır.

Şekil: Lenfatik sistem

Kaynak:library.thinkquest.org



5

2.ARTERLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI

VE


Anevrizmalar

Arter duvarının yapısının bozulması sonucu damarın lokal olarak zayıflaması ve

dialatasyonu ile sonlanan ilerleyici ve geri dönüşsüz bir hastalıktır.

Abdominal aort anevrizması, anevrizmaların %80’nini oluşturur

Şekil 6: Anevrizma

Kaynak: huntervascular.comt

Şekil 6: Abdominal aort anevrizması

Kaynak: lifebridgehealth.org



6

Periferal anevrizmalar daha çok alt ekstremite

arterlerinde görülür.

Cerrahi teknik olarak anevrizmalı kısma

eksizyon yapıldıktan sonra yerine yapay greft

konur.

Periferik Arter Hastalıkları

Kronik Arter Tıkanıklığı: Periferik

arterlerin tıkayıcı hastalıkları genellikle

atheroskleroz, emboli, thrombus, travma,

vozospazm, inflamasyon nedeniyledir.

Belirtiler, arterial sistemdeki daralma ve

tıkanmalara bağlı olarak gelişen iskemi

sonucu ortaya çıkar.

İntermittent klaudikasyon, dinlenme ağrısı,

periferik nabızların kaybı, pozisyona bağlı

olarak ekstremitede renk değişikliği, trofik

değişiklikler, ülserasyon, kronik arter

tıkanıklıklarında görülen belirti ve

bulgulardır.

Şekil 6: Periferal anevrizması

Kaynak: kicvi.com

Şekil 6: Arter tıkanıklığı

Kaynak: farooqmd.com



7

Arteriyel tıkanıklıklarda cerrahi olarak atherom plağı çıkarılır.

Akut Arter Tıkanıklığı: Travma, emboli ya da trombüs nedeniyle sağlıklı ya da hastalıklı

arterde tıkanma olmasıdır. % 90 oranında alt ekstremite arterlerinde görülür. Akut arteriyel

trombüs, sıklıkla atherosklerotik arterde pıhtı oluşumuna bağlı tıkanmadır. Arteriyel embolide

ise genelde arter duvarı sağlamdır ve sıklıkla kalpte bulunan trombüsten kopan parça damarı

tıkar. Akut arter tıkanması belirti ve bulguları ani olarak ortaya çıkar.

Akut arter tıkanıklığı belirti ve bulguları:

Ekstremite iskemi ve doku nekrozu nedeniyle ağrılıdır.

Sinir dokusu iskemisi varsa, ekstremitede parestezi ve anestezi oluşur.

Kanlanmanın azalmasına bağlı, tıkanıklığın distali soğuktur.

Kan akımı, kollateraller tarafından kısmen sağlansa da ekstremiteler soluk renktedir.

Olay ilerledikçe cilt nekrozu sonucu siyanoz görülür.

Tıkalı arterin distalinde nabızlar alınamaz.

Cerrahi tedavi mümkün olan en kısa zamanda uygulanır. Cerrahiye karar verildikten

sonra hasta ılık ortamda tutulur ve ekstremite travmalardan korunur. Embolektomi yapılır.

İşlemden sonra genellikle 2-10 gün antikoagülan tedavi uygulanır. Cerrahi girişim dışında,

Balon

anjiyoplasti

Lazer

anjiyoplasti

Atherektomi

Şekil 6: Athereom plağının çıkarılması

Kaynak: msdlatinamerica.com



8

fibrinolitik ilaçlarla da trombüs ve emboli çözülmeye çalışabilir .

Buerger Hastalığı:Üst ya da alt ekstremitelerdeki orta

boydaki arter ve venlerin inflamatuar, trombotik bir

hastalığıdır. Ekstremitelerin distalinden başlayan

hastalık, yukarı doğru ilerler.

Hastalığın belirti ve bulguları inflamatuar lezyonlara ve

iskemi sonrası doku yıkımına bağlı olarak değişir.

Damarlarda tıkanmayla birlikte, tıkanıklığın etrafında kollateral

dolaşım gelişimi olur.

Buerger hastalığı belirti ve bulguları:

Ayak tabanında ve parmaklarda ağrı en tipik erken belirtidir.

“Yürüme kekemeliği” olarak intermittent klaudikasyonda, hasta yürürken baldırında

oluşan ağrı nedeniyle durmak zorunda kalır.

Yürüme mesafesi hastalık ilerledikçe kısalır ve dinlenme ağrısı daha önemli bir sorun

olmaya başlar.

Ağrı geceleri fazladır ve ayağı yükseltmekle artar.

Ekstremite soğuktur ve soğuğa duyarlıdır.

Ekstremiterin distali, özellikle parmaklar kırmızı-mor renktedir.

Posterior tibiyalis ve dorsalis pedis nabızları ya zayıftır ya da hiç alınamaz.

Tırnaklarda kalınlaşma, deformite, deride İncelme ve kıllarda dökülme şeklinde trofik

değişiklikler görülür.

Hastalığın ileri dönemlerinde parmak uçları ya da ayakta ülser ve gangren olabilir.

Şekil 6: Buerger

Kaynak: emedicine.medscape.com

Şekil 6: Kollateral dolaşım

Kaynak: mugir1.ispace.in.th



9

Tedavi ve bakım:

Amaç;

Hastalığın ilerlemesini önlemek

Vazodilatasyonu sağlamak

Ağrıyı gidermek

Hastaya duygusal destek olmak

Bakım

Ayak hijyeni önemlidir.

Dinlenme ağrısı olanlarda ağı kontrol edilmelidir.

Ağrıya bağlı, uykusuzluk, İştahsızlık gibi sorunlar kontrol edilmelidir

Ağrı için hastaya Buerger-Allen egzersizleri yaptırılabilir. Bu egzersizlerin ya-

pılması kollaterallerin gelişmesinde rol oynar.

Hasta, vazokonstriktör etkisi nedeniyle soğuktan korunmalıdır.

Bacak travmalardan korunmalıdır

His kaybı varsa yanıklar oluşabileceğinden ekstremiteye doğrudan sıcak uygulama

yapılmamalıdır.

Buerger-Allen egzersizleri



10



11

Tedavi

Tıbbi tedavi

Sigarayı bıraktırma

Ekstremiteye kan akımının sağlanmasına yardımcı olacağı için vazodilatatörler

Trombositlerin yapışmasını önleyici fibrin çözücü ilaçlar

Cerrahi tedavi

Vazomotor aktiviteyi kaldırırarak vazodilatasyonu sağlamak ve kan akımını artırmak

için, sempatektomi yapılabilir

Yara iyileşmesi olmuyorsa ya da yara enfekte olduysa, ağrı kontrol edilemez

boyutlarda ise, gangren geliştiyse amputasyon yapılır



12

Raynoud Hastalığı: El ve ayaklarda küçük arter ya da

arteriyollerin konstriksiyonu sonucu ekstremitede

intermittent solukluk, siyanoz ve ısı değişikliği ile ka-

rakterizedir. Bu değişiklikler, soğuğun etkisi ya da

emosyonel stres ile ortaya çıkar.

Raynoud hastalığı belirti ve bulguları:

Başlangıçta her iki elde bir ya da iki parmak ucu hastalıktan etkilenirken, olay

ilerledikçe parmakların daha proksimal kısımları ve eller de etkilenebilir.

Önce parmak uçlarının rengi solar, daha sonra buna siyanoz, soğukluk, uyuşma ve ağrı

eşlik eder,

Son dönemde zonklama, karıncalanma ve kırmızılık olaya hakim olur.

Ataklar 10-15 dk surer ve 30-60dk içinde geriler.

Ataklar kendiliğinden düzelebildiği gibi hasta sıcak ortama girdiğinde gerileyebilir.

Soğuk mevsimlerde tablo şiddetlenir. İleri devrelerde basit bir stres ve hafif soğuk

nöbetin ortaya çıkmasına neden olur

Solukluk; vazokonstrüksiyona bağlı azalmış cilt kan akımına; siyanoz; vazospastik venüllerin

genişlemesi ve bunun sonucunda siyanotik kanın venüllere geri dolumuna ve hiperemi;

arteryel spazmın çözülmesi sonucu arteriollerin kanla dolmasına bağlıdır.

Tedavi ve Bakım

Tedavi

Tıbbi tedavi:

Amaç, düz kaslarda relaksasyon sağlamak, spazmı çözmek ve arteriyel kan akımını

artırmaktır.

Öncelikle altta yatan bir hastalık varsa tedavi edilmelidir.

Kalsiyum antagonistleri, vazospaztik atakları geciktirdiği ve süresini kısalttığı için

tercih edilir.

Şekil 6: Raynoud hastalığı

Kaynak: healthinplainenglish.com



13

Sempatik sinir aktivitesini azaltmak amacıyla vazodillatatörler ve alfa adrenerjlk

reseptör blokörleri verilir

Cerrahi tedavi:

Sempatektomi, parmaklarda nekroz ve yara olması durumunda yara debridmanı ile bir-

likte servikotorasik sempatektomi önerilmektedir .

Bakım

Hastaya stresli ve güvensiz ortamlardan korunması konusunda eğitim verilir ve stres yönetimi

öğretilmelidir

Kış aylarında hastanın olabildiğince dışarı çıkmaması ya da çıkacaksa sıkı giyinmesi, kapı

kolu, direksiyon vb soğuk yüzeylere temas etmemesi, buzdolabını temizlerken, hatta

buzluktan donmuş bir yiyecek alırken eldiven giymesi söylenmelidir.

Yaz aylarında klimalı ortamlar için yanında bir hırka bulundurması söylenir.

vazokonstriksiyona neden olan doğum kontrol hapı, Beta adrenerjik blokörler gibi

ilaçları almamaları hatırlatılmalıdır

Hastalara sigara kullanımından kaçınmaları söylenir.

Hastalar güvenlik açısından dikkatli olmalı, örneğin kesici aletleri dikkatli kullanmalıdır.

Kalsiyum kanal blokeri kullanan hastalarda postural hipotansiyon gelişebileceği için bu

konuda uyarılmalıdır.



14

3.VENLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI

VE


Derin Ven Trombozu (DVT) Venler, derin,

yüzeyel ve perforan venler olmak üzere üç gruba

ayrılır. Perforan venler yüzeyel ve derin venöz

sistemi birbirine bağlarlar.

Venöz trombozda, venöz staz, damar duvar hasarı ve kan pıhtılaşma sürecinin

değişmesinin rol oynadığı düşünülmektedir.Venöz staz kan akımı azaldığında, bazı ilaç

tedavilerinde vazodilatasyon meydana geldiğinde, hareketsizlikte, ekstremitelerin

paralizisinde ve anestezi nedeniyle olmaktadır. Ayrıca yatak istirahati bacaktaki kan akımını

en az %50 azaltmaktadır. Yine damarın iç tabakasında oluşan hasar pıhtı oluşumuna neden

olmaktadır. Antikoagülan tedavisi aniden kesilen hastalarda da kanın pıhtılaşma özelliği

artmaktadır.

Şekil 6: Derin ven trombozu

Kaynak: compression-therapy.com

Şekil 6: Venler

Kaynak: veincentre.com



15

Belirti ve bulgular:

Alt ekstremitede tek taraflı ağrı, ödem kızarıklık, ısı artması.

Ekstremitede güçsüzlük ve uyuşma da olabilir.

Olay ilerledikçe konjesyon nedeniyle ödem aşırı boyutlara ulaşır, örneğin ekstremite

çapı normalin 1,5-2 katına çıkar

Korunma:

Tromboz riski taşıyan 40 yaş üzeri, şişman, venöz hastalığı, kalp yetmezliği olan,

büyük cerrahi girişim yapılacak hastalarda venöz staz ve koagülabiliteyi azaltmaya yönelik

bazı önlemler alınmalıdır. Risk altında olan bireylerin; kilo vermesi, uygun egzersizler

yapması, elastik çorap giymesi, uzun süre aynı pozisyonda oturmaması, kontraseptif ilaç

kullanmaması, sigara içmemesi, dehidrate olmaması ve sık sık bacaklarını yukarı kaldırması

gerekir. Ayrıca uzun süren ameliyatlarda ameliyat süresince bacaklara elastik bandaj

Şekil 6: Derin ven trombozu

Kaynak: topnews.in



16

uygulanması, ameliyat sonrası bacak elevasyonu, hastanın yatakta hareketli tutulması ve varis

çorabı giymesi de önlemler arasında yer alır.

Tedavi ve bakım:

Tıbbi tedavi: Heparin, oral antikoagülanlar ve fibrinolitik ajanlar yer alır.

Cerrahi tedavi: Trombusu çıkartmak (trombektomi)

Bakım

En önemli noktalar:

Yatak istirahati,

Bacak elevasyonu, ılık uygulama

Antikoagülasyon tedavinin sürdürülmesi.

Hastaların 4-7 gün kesin yatak istirahati yapmaları gerekir . İstirahat tam bir hareketsizlik

şeklinde uygulanmamalıdır. Sık sık pozisyon değiştirilmeli ve bacak kaslarını çalıştıracak

şekilde aktif hareketler yapılmalıdır. Yedi gün içinde pıhtının ven duvarına iyice yapışması

nedeniyle yürüme sırasında pıhtı parçalarının kopması ve emboli ihtimali minimuma

inmektedir.

Bacak sağa atrium seviyesini geçecek şekilde takriben 300’lik bir elevasyona

getirildiğinde periferik venöz basınç düşerek ödem ve ağrı azalabilir. Ödem azaldıktan sonra

hastanın mobilize edilmesinin düşünüldüğü devrede ise elastik çorap mutlaka kullanılmalıdır.

Böylece yüzeyel venler komprese edilerek derin venlerde akım oranı artar. Varis çorapları

bacak ve dolayısıyla damarlar üzerine homojen baskı yaptığından tercih edilmelidir. Çorabın

boyu mutlaka tıkanıklık bölgesinin en az 20–25 cm yukarısına kadar olmalıdır. Akut

tromboflebitik lezyonların gerilemesi için sıcak veya antiseptik solüsyonlarla pansumanlar

yapılabilir. Cilt masarasyonunu önlemek için lasalanolinli kremlerden yararlanılabilir

Antikoagülan tedavi tromboflebitli, tekrar eden embolisi ya da kalp yetmezliği nedeniyle

sürekli bacak ödemi olan ya da kalça kırığı nedeniyle uzun süre yatağa bağımlı kalacak

hastalarda endikedir. Hastalara yeni bir tromboz oluşumunu engellemek amacıyla antikoagülan



17

tedavi uygulandığında, hemşire kanama açısından hastanın cildini, dişetlerini, idrar ve

dışkısını kontrol etmelidir. Hasta, hastaneden çıkmadan önce antikoagülan tedavi (ilaç dozları,

zamanı, yan etkileri) ve DVT'nin önlenmesi konularında bilgilendirilmelidir.

Antikoagülan ya da Trombolitik Tedavinin Kontrendike Olduğu Durumlar

Hastayla iĢbirliği kurulamadığı durumlar

Sistem kanamaları: gastrointestinal, genitouriner, solunum ve

üreme sistemi kanamaları

Hemorojik kan hastalıkları

Anevrizmalar

Ciddi travmalar

Alkolizm

Yeni geçirilmiĢ ameliyatlar; göz, spinal kord, beyin ameliyati

Ciddi hepatik, renal hastalık

Yeni geçirilmiĢ serebral kanama

Enfeksiyonlar

Açık ülser yaraları

Yaralanma olasılığı yüksek olan meslek çalıĢanları

Yeni doğum yapmıĢ kadınlar

Demir Korkmaz F.(2010). Vasküler hastalıklar ve periferik dolaşım bozuklukları. Ed:Eti Aslan F. Karadakovan A.

Dahili ve Cerrahi Hastalıklarda Bakım. Nobel Kitapevi, 2010

Varis: Venlerin anormal olarak genişlemesi, uzaması ve

kıvrılmasıdır. Yaşlılarda ve kadınlarda daha fazla görülür.

Varisler en sık alt ekstremitelerde görülür. Varislerin

etyolojisinde üç ana faktör vardır. Bunlar; kapakçık

yetersizliği, ven duvarının zayıflığı ve arteriyo venöz

fistüldür.

Kan dolaĢımı



18

Belirti ve bulgular:

Variste belirti ve bulgular her zaman varisin

yaygınlığı ve yetmezliğin derecesi ile

paralellik göstermez. Küçük varisleri olan

hastaların aşırı yakınmaları olabilirken, yaygın

ve büyük varisli hastaların yakınmaları çok

daha az olabilir. Variste en sık rastlanan belirti

ve bulgular, ayakta kalınca varisli vende

yanma, ağırlık, aşağı doğru çekme hissi,

bacakta kaşıntı ve ödemdir. Varikoz vende

inflamasyon varsa ısıda da artış olur.

Tedavi ve bakım:

Tedavi

Konservatif tedavi

Skleroterapi

cerrahi tedavi

Konservatif tedavi-bakım: Küçük ve az sayıdaki varislerin elastik desteklerle belirti ve

bulguları azaltılabilir. Varis çorabı, en iyi elastik desteği sağlar. Varis çoraplarının tedavi edici

etkileri yoktur, varis hastalığının ilerlemesine engel olurlar. Varis çorabı eksternal

kompresyon yaparak kas pompasının etkinliğini artırır ve dilate yüzeyel venlerde venöz

dönüşü kolaylaştırır damarlardaki kan akışını hızlandırırlar, lenf dolaşımını desteklerler,

trombozdan ve emboliden korurlar. Kompresyon tedavisinde “elastik destek için” bandaj da

kullanılabilse de varis çorapları daha çok tercih edilmektedir. Çünkü, bandaj ne kadar dikkatle

sarılırsa sarılsın, istenen baskı bacağın tümünde tam dengeli olarak ayarlanamamaktadır.

Şekil 6: Varis

Kaynak: peninsulavascular.com

Şekil 6: Varisli vende kapakçık

Kaynak: venacure-evlt.com



19

Ayrıca kişinin hareket etmesiyle sargılar kısa zamanda kayarak ve sekil değiştirerek dolaşımı

bozabilmektedirler.

Çorabın, etkin olabilmesi için, bireye uygun ölçülerde olması gerekir. Hasta, varis

çorabını giyerken şu noktalara dikkat etmelidir:

• Yataktan kalkmadan önce, bir süre bacaklar kalp seviyesine getirilerek venler

boşaltılmalı,

• Çorap el içinde toplanmalı, ayaklar yataktan sarkıtılmadan, bacaklar yukarı doğru

sıvazlanarak çorap giyilmeli,

• Külotlu varis çorabı giyiliyorsa, çorap her iki bacakta diz eklemini geçtikten sonra

ayağa kalkarak çorabın kalça kısmı yerleştirilmelidir.

• Gece yatmadan önce çorap çıkarılmalıdır.

Ayrıca varisli hastalar uzun süre ayakta durmaktan kaçınmalı ve günde bir kaç kez bacak

elevasyonu yapmalıdırlar.

Skleroterapi-bakım: Skleroterapi yaygın olmayan lokalize varislerde uygulanan palyatif

tedavi yöntemidir. Varisli venlere sklerozan madde enjekte edilir. Bu madde, venöz intimada

hasar oluşturup aseptik tromboz yaparak venin iptalini sağlar. Estetik bir uygulama olup

hastanın ağrı yakınmasını geçirmez. Enjeksiyon tamamlandıktan bir-iki dakika sonra hastaya

varis çorabı giydirilerek yürütülür. Çorap, işlemden sonra altı hafta kadar giyilmelidir.

Sikleroterapi sonrası hastanın önerildiği şekilde yürüyüş aktivitelerine başlaması istenir.

Cerrahi tedavi-bakım: Varikoz venin çıkarılmasıdır. Varisli venin cerrahi tedavisi için

derin venlerin sağlam ve fonksiyonel olması gerekmektedir.

Varis ameliyatı sonrası bakımda önemli noktalar:

Tüm ekstremiteye elastik destek uygulamak,

Bacağı hareketli tutmak ve egzersiz yaptırmak,

Bacağı kalp seviyesinde tutmaktır.

Ameliyattan 24-48 saat sonra hasta ayağa kaldırılır ve yatmaktan çok yürümeye teşvik

edilir. Yattığı sürelerde bacaklar elevasyona alınmalıdır. Hasta, ağrısı, ödemi yoksa ameliyat

sonrası üçüncü gün hastaneden çıkarılabilir. Hastanın, yürüme egzersizlerini ve elastik desteği

(varis çorabı) ameliyattan sonra üç hafta sürdürmesi gerekir. Yaşlı bireylerde bu süre daha

uzun tutulmalıdır.



20

Cerrahi sonrası görülebilen komplikasyonlar; kanama, enfeksiyon, sinir harabiyeti ve

DVT'dir. Ameliyat sonrasında bacak iyi sarılırsa kanama riski azalır. Hasta ameliyattan sonra

koruyucu önlemler olarak; aşırı kilo almamalı, kiloluysa zayıflamalı, uzun süre oturmamalı ya

da ayakta durmamalı, bacaklarını günde en az iki kez yükseltmeli, dolaşımı hızlandırıcı

egzersizler yapmalı, bacak bacak üstüne atarak oturmamalı, zorunlu olarak uzun süre

oturacaksa ya da ayakta kalacaksa varis çorabını giymelidir.

Antikoagulan Ġlaç Kullanan Hastanın Eğitimi

Antikoagülan ilacınızı saat 08.00-09.00 arası her gün ayni saatte alınız

Antikoagülan ilaç kullandığınızı gösteren bir kimlik taĢıyınız

Kan testlerinizi önerildiği Ģekilde yaptırınız

EtkileĢime gireceği için, hekime danıĢmadan - herhangi bir ilaç, vitamin bitki

vb desteğe baĢlamayınız.

Alkolden kaçınınız. Alkol vücudun antikoagulanlara vereceği yanıtı degistirir.

Yemek alıĢkanlığınızı değiĢtirmeyiniz, katı diyetten kaçınınız

Reçete edilmediyse, coumadin kullanmayınız. Hekiminiz soylemeden coumadini

bırakmayınız.

BaĢka bir hekime, tedaviye (örn; diĢ hekimi vb) gittiğinizde Antikoagülan

kullandığınızı söyleyiniz

DiĢ tedavisi ya da diğer bir elektif cerrahi tedavi gerekiyorsa, öncelikle sizi izleyen

hekiminize baĢvurunuz

AĢağıdaki belirtilerden birini yaĢarsanız hemen hekiminize bildiriniz

1. Baygınlık, eziklik, baĢ dönmesi, halsizlik

2. Kırmızımsı, kahverengi idrar

3. Kanama, örn; bir yerinizi kestiğinizde kani durduramama

4. Büyük berelenmeler, burun kanaması ya da vücudun her hangi bir yerinin kanaması

5. Kırmızı ya da siyah dıĢkılama

6. Ġsilik, döküntü

Kanamaya yol açacak yaralanmalardankacininiz

Gebe olduğunuzu düĢünüyorsanız hekiminize danıĢınız





21

4.PERIFERIK DAMAR HASTALIKLARINDA HEMġIRELIK BAKIM

YÖNETĠMĠ

Damar hastalıklarında hemşirelik bakımının temel hedefleri

Dokulara, yeterli kan akımını sağlamak,

Cilt bütünlüğünü korumak,

İskemik ağrıyı azaltmak,

Hastaya sağlığı koruyucu davranışlar kazandırmak

Dokulara Yeterli Kan Akımını Sağlamak

Hastaya uygun pozisyon verilmesi

Pozisyon verebilmek için, hastalığın arter ya da ven kaynaklı olduğunun bilinmesi

gerekir.

Arter hastalıklarında sorun, oksijenlenmiş kanın yeterince ekstremitelere

ulaşamamasıdır. Arteriyel hastalıklarda kan akımının ayaklara doğru olması is-

tendiğinden, hastanın başını yatarken 15-20 cm kadar yükseltilmesi önerilir. Herhangi

bir egzersiz, önerilmediyse, arter kaynaklı hastalarda ayaklar kalp seviyesine

kaldırılmamalıdır.

Venöz yetmezliklerde ise kalbe venöz dönüşte sorun olduğundan, oksijensiz kanın

ekstremitelerde göllenmesi nedeniyle bacak ağrıları ve ödem olur. Venöz dönüşü

kolaylaştırmak için bu hastalar bacaklarını sık sık kalp seviyesine (12-15 cm)

yükseltmeli ve bu pozisyonda uyumalı, uzun süre oturmamalı ya da ayakta

kalmamalıdırlar.

Damar hastalığı olan tüm hastalar, aynı pozisyonda uzun süre kalmamaya; otururken

bacak bacak üstüne atmamaya özen göstermelidirler.

Ekstremitenin ılık tutulması

Damar hastalığı olan bireyler, serin ve soğuk ortamlarda bulunmamaya dikkat

etmelidirler. Bulunan ortamın ısısı 21-22 °C'den düşük olmamalıdır. Ekstremiteye doğrudan

sıcak uygulamanın sakıncaları vardır. Yüksek ısı doku metabolizmasını artıracak, ancak

yeterince dilate olamayan arterlerin ekstremiteye kan akımı sağlamaları da yetersiz olacaktır.



22

Bunun sonucunda dokularda iskemi gelişecektir. Bu nedenle sıcak su şişesi, termofor ve

elektrikli ısıtıcılar vazodilatasyonu sağlamak amacıyla kullanılmamalıdır.

Vazokonstriksiyonun önlenmesi

Hastaların nikotin, kafein, soğuk gibi vazospazma (vazokonstriksiyona) neden olan; stres

gibi sempatik sinirleri uyarıcı faktörlerden uzak durmaları gerekir. Sigara içen hastalara

nikotinin özellikle damarlar üzerine zararları açıklanmalı ve sigarayı bırakmalarına yardımcı

olunmalıdır. Ayrıca hastaya mental ve fiziksel olarak rahatlaması için gevşeme teknikleri

öğretilmelidir .

Vazodilatasyonun sağlanması

Vazokonstriksiyonu önlemeye yönelik tüm önlemlerin alınması vazodilatasyon için ye-

tersiz kalıyorsa ve hastalık arter kaynaklı ise, vazodilatatör ilaçlar verilebileceği gibi hastanın

durumuna göre sempatektomi yapılabilir. Hastalara bu tedavilerin özellikle ağrılarının

azalması açısından önemi anlatılmalı, sempatektomi işlemi konusunda bilgi verilmeli, ancak

bu tedavilerin radikal olmayıp konservatif (durumu koruyucu, ilerlemeyi önleyici) olduğu da

açıklanmalıdır.

Cilt Bütünlüğünü Korumak

Dolaşım yetersizliği nedeniyle, ekstremitelerde enfeksiyon ve arteriyel ülserasyonlar

gelişebilir. Bu durumda doku iyileşmesi ya çok yavaş olur ya da hiç olmaz.

Genel olarak ülserli bölgenin temiz ve kuru tutulması, basınç ve iritasyondan ko-

runması gerekir. Dokuların oksijen gereksinimini azaltmak amacıyla hastalar yatak istirahatine

alınabilir. Ülserler gerekirse debride edilmeli, sonra yaraya steril pansuman yapılmalıdır.

Periferik arter hastalığı olan birey, travmalardan korunmayı öğrenmelidir. Ayakkabılar

rahat, kısa topuklu olmalı. Yapay deriden yapılmış ayakkabılar giyilmemelidir. Tırnaklar

batmayacak şeklide düz kesilmeli, tırnak keserken cildi zedelememeye dikkat edilmelidir.

Kalınlaşmış ve sert tırnakları rahat kesebilmek için, ayaklar ılık suda bir süre bekletilerek

tırnaklar yumuşatılmalıdır. Ayakta nasır, ülser, tırnaklarda şekil bozukluğu varsa, hasta bu

durumu doktoruna bildirmelidir. Hergün; ayaklar yıkanmalı, parmak araları iyi kurulanmalı,

sıkı olmayan pamuklu çoraplar giyilmeli ve çoraplar değiştirilmelidir. Hasta cildinde lezyon

olup olmadığını sık sık kontrol etmeli, göremediği yerlere aynayla bakmalı, haftada 3-4 kez

banyo yapmalıdır. Cilt iritasyonunu önlemek için banyoda nötral pH'1ı sabun kullanılmalı,



23

keselenilmemeli, cilt aşırı ovalanmamalı ve tüylerden arınmak için jilet yerine tüy dökücü

kremler kullanılmalıdır. Cilt kuruluğunu önlemek için alkolsüz nemlendiricilerin kullanılması

önerilebilir. Bunların yanı sıra hasta güneş yanıklarından da korunmalıdır.

Ġskemik Ağrıyı Azaltmak

Periferik arter hastalıklarında iskemik ağrı süreklidir ve ağrının önlenmesi oldukça, güçtür.

Ağrı, hastanın aktivitelerini ve uykusunu engeller. İskemik ağrıya karşı; ekstremitelerin ılık

tutulması, uygun pozisyon, vazodilatatörler, sigaranın bırakılması, morfin türevi ağrı kesiciler

ve bypass cerrahi önerilse de çoğu kez bu önlemlerin yetersiz kaldığı ve şiddetli ağrılara

dayanamayan bazı hastaların amputasyonu tercih ettikleri görülmektedir. .

Sağlığı Koruyucu DavranıĢlar Kazandırmak

Egzersiz: Dolaşımı mümkün olduğunca artırabilmek amacıyla, hasta için egzersiz ve dinlenme

program planlanmalıdır. Ancak, selüliti, ülseri, dinlenme ağrısı, derin ven trombozu ve

gangreni olan hastaların egzersiz yapmaları sakıncalıdır. Egzersiz, dokuların metabolik

gereksinimlerini artıracak ancak yukarıda sayılan sorunlar nedeniyle dokulara yeterli kan

akımı sağlanamayacaktır.

Özellikle periferik arteriyel hastalığı olan bireylere önerilen egzersiz, Buerger Alien

egzersizledir. Bu egzersizin yapılmasında şu sıra izlenmelidir:

Kilo düzenlenmesi: Periferik damar hastalığı olan şişman hastaların kilo vermeleri gerekir. Bu

hastalara, yağ ve kolesterolden fakir, sebze ve meyveden zengin diyet önerilir.

Sigaranın bıraktırılması: Daha önce birçok kez sözü edildiği gibi damar hastalığı olan

hastaların sigarayı bırakmalarına yardımcı olunmalıdır. Gerekirse hasta değişik teknikler ile

sigara bırakma programları uygulayan merkezlere götürülerek gerekli yardımı alması

sağlanmalıdır.



24

Periferik Vasküler Hastalığı Olan Hasta ve Yakınları Ġçin Ayak ve Bacak Bakımı Evde

Bakım Rehberi

Evde Bakım eğitimi tamamlandıktan sonra hasta ve yakınları aĢağıdaki önerileri

yapabiliyor olmalıdır.

Günlük ayak bakımını yapıyor, parmak aralarını nötral bir sabun ve ılık su ile

yıkayıp , ovalamadan , hafifçe okĢar gibi kurulayabiliyor olmalı.

Isı hasarının farkında olmalı

Temiz, yumuĢak, gevĢek, pamuklu çorap giyiyor olmalı.

Soğuk havalarda fazladan bir çorap daha giyerek daha geniĢ ayakkabılar

kullanıyor olmalı.

Isıtıcı ped kullanımından kaçınıyor olmalı.

GüneĢ yanığından kaçınıyor olmalı.

Güvenlik kontrolünü tanımlayabiliyor olmalı

Bir ayna yardımıyla ayaklarını kızarıklık, kuruluk, kesik, kabarcıklar açısından

gözlemliyor olmalı.

Yatak dıĢındayken sürekli yumuĢak ayakkabı, çorap giyiyor olmalı.

DuĢtan sonra tırnaklarını düz olarak kesiyor olmalı.

Ayaklarda kabarcık, nasir, tırnaklarında büyümeme vb. sorunlar olduğunda

hekime baĢvuruyor olmalı.

Evin içinde yürünülen alanlardaki eĢyaları travmayı önleyecek Ģekilde

yerleĢtiriyor olmalı.

Tokyo. Ģeritli ayakkabı, sandal giymekten kaçınıyor olmalı.

Ayak parmaklarını birbirine sürtüyorsa parmak aralarına önerilen, yünden

yapılmıĢ. yastıkçıklar kullanıyor olmalı.

Rahatlığı için önerileri yerine getiriyor olmalı

Ayak parmaklarının rahat ettiği deri ayakkabılar giyiyor olmalı.

ayak kuruduğu için lanolinli losyonlar kullanıyor olmalı.

Parmak aralarına krem sürmemesi gerektiğini biliyor ve sürmüyor

Kan damarlarının baskılanma riskini önleyecek yetenekte olmalı

Ayak ya da dizlerdeki damarlan baskılayacak (örneğin; diz, uyluk yüksekliğinde

çorap giyilmesi) uygulamalardan" kaçınıyor olmalı

Bacak bacak bacak üstüne atmaktan kaçınıyor olmalı.

Nikotin vazospazm ve vazokonstrüksiyona yol açtığı için, nikotin kullanmayı

bırakmıĢ olmalı.

DolaĢımı uyarmak için düzenli egzersiz program) uyguluyor olmalı.

Hangi durumlarda hekime baĢvuracağını biliyor olmalı.

Ekstremitelerde abrazyon, kabarcık, atlet ayağı ya da ağrı olduğunda hekime

baĢvuruyor olmalı.

Reçete edilmeyen ilaçlan ayağı/bacağına sürmüyor olmalı.

Hekime sormadan; iyot, alkol, nasır çıkarıcı bileĢik v.b. kullanmıyor olmalı Demir Korkmaz F.(2010). Vasküler hastalıklar ve periferik dolaşım bozuklukları. Ed:Eti Aslan F. Karadakovan A.




25

5. PERĠFERĠK DAMAR HASTALIĞI OLAN HASTANIN BAKIM PLANI ÖRNEĞĠ

HemĢirelik Tanısı: DolaĢımın kısıtlanması ile iliĢkili Yetersiz periferik doku

perfüzyonu

Hedef: Ekstremitelere giden kan akımını artırmak.

GiriĢim Gerekçe Beklenen Sonuçlar

1.Eğer arteriyel hastalık ise bacak

kalp seviyesinden aĢağıya

indirilir.

Kan akımını artırmayı ve

kollateral dolaşımı geliştirmeyi

sağlar.

-Ekstremiteler

dokunulduğunda ılık

olmalı

-Ekstremiteler normal

renkte olmalı

-Egzersize bağlı ağrı

azalmış olmalı

-Alt ekstremiteler

istem doğrultusunda

elevasyona alınmış

olmalı

-Ekstremite ödemi

azalmış olmalı

-Hasta uzun sure

ayakta kalmaktan ve

uzun sure oturmaktan

kaçınıyor olmalı

-Aşamalı olarak her

gün yürüyüşünü

artırarak sürdürüyor

olmalı

-Ekstremiteleri

soğuktan koruyor

olmalı

-Nikotin kullanmıyor

olmalı

-Stres yönetimi

programına katılıyor

olmalı

-Dar sıkı giysiler

giymiyor olmalı

-Bacak bacak üstüne

atmaktan kaçınıyor

olmalı

-İlaçlarını reçete

edildiği şekilde

kullanıyor olmalı

2.Hasta yürümesi ya da aĢamalı

olarak egzersiz yapması için

teĢvik edilir

3.Eğer venöz hastalık ise bacak

kalp seviyesinden yukarı

kaldırılır.

Yerçekimine karşı etki oluşarak

venöz dönüşü sağlar, venöz

staz önlenmiş olur. Uzun sure

ayakta kalma, oturma venöz

staza yol açar. Yürüyüş, kas

pompasını harekete geçirerek

venöz dönüşü sağlar.

4.Uzun sure ayakta kalmaması ya

da oturmaması söylenir.

5. Yürümeye cesaretlendirilir

6.Ekstremitenin ılıklığının

devamlılığı sağlanır, titreme

önlenir.

Ilık, arteriyel akımı geliştirerek,

titremenin vazokonstrüktör

etkisini önler.

7.Nikotin kullanımı önlenir Nikotin vazospazm yaparak

periferik dolaşımı zorlaştırır.

8.stres yönetimi için danıĢmanlık

alınır

Emosyonel stress sempatik

sinir sistemini uyararak

peripheral vazokonstrüksiyona

yol açar.

9.Sıkı giysi ve aksesuardan

kaçınılır

Dolaşımı baskılayarak venöz

staza yol açar.

10.Bacak bacak üstüne atması

önlenir

Damarlarda baskı oluşturarak,

dolaşımı engeller ve venöz

staza yol açar.

11.Reçete edildiği Ģekilde

vasodilator ve adrenerjik bloker

ajanları kullanılır

Vazodilatörler kas gevşeticidir.

Adrenerjik blokerler ise

sempatik sinir uyarılaraya da

kateşolaminlere verilen tepkiyi

bloke eder.





26

HemĢirelik Tanısı: Öz bakım aktivitesine iliĢkin Bilgi eksikliği

Hedef: Öz bakım programına uyum sağlaması

GiriĢim

Gerekçe Beklenen Sonuçlar

1.Eğitim programına ailenin de

katılımı sağlanır

1.Aileleri tarafından

desteklenen hastalar öz bakım

grubuna daha iyi uyum sağlar

-Sık sık pozisyon

değiştiriyor olmalı

-Doktor istemine

gore egzersiz

yapmalı

-Reçeteye gore

ilaçlarını kullanmalı

-Travmayı önlemek

için önlemler alıyor

olmalı

-Stres yönetimi

programına katılıyor

olmalı

-Durumun kronik

olduğunu Kabul

ederek, belirtileri

azaltacak tedavilere

uyum sağlamalı

2.Ayak ve bacak bakımı ve

egzersiz program yazılı olarak

verilir.

2.Yazılı açıklamalar hatırlatıcı

ve teşvik edicidir.

3.Uygun giysi, çorap ev ayakkabı

seçimi için yardımcı olunur

3.Sıkı dar giysiler dolaşımı

zorlaştırır ev evnöçz staza yol

açar.

4.Sigara bırakma merkezi, stress

yönetimi, kilo yönetimi, egzersiz

program vb. konularda

danıĢmanlara yönlendirilir.

4.Risk faktörlerin azaltılması

semptomları azaltır ya da

yavaşlatır.

HemĢirelik Tanısı: Periferik damarların dokulara oksijen götürme yetisinin

azalmasıyla iliĢkili Kronik Ağrı

Hedef: Ağrının giderilmesi

GiriĢim Gerekçe Beklenen

Sonuçlar

1.Ağrı skalası kullanarak hastanın

ağrı düzeyi belirlenir

Ağrının derecesini belirler. -Ağrı skalasına

göre ağrının

azaldığı

kaydedilir.

-Yeterli protein,

vitamin A ve C

içeren diyet

tüketiyor olmalı

-Hasta hastaneden

taburcu olmadan

önce ağrının

azaldığını ifade

eder.

2.DolaĢımın artırılması sağlanır Yetersiz beslenen dokular

travmaya ve bakteriyel

invazyona karşı daha

duyarlıdır, yara iyileşmesi

egcikir ve baskılanır

3.Reçete edildiği Ģekilde analjezik

verilir

Ağrıyı azaltmayı sağlar.

4.Analjezikler dıĢında ağrıyı

azaltan diğer teknikleri hastaya

öğretmek

Bu teknikler farmakolojik

olamayan yöntemlerdir ve

hastayı rahatlatır.

5.Buerger Allen egzersizlerinin

uygulanmasını sağlamak

Dolaşımı artırarak ağrının

azalmasına neden olur.



27

6.LENFATĠK SĠSTEMĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI

VE


Lenf Ödem: Lenfatik sistemin obstrüksiyonu ve disfonksiyonu sonucunda, interstisyel

mesafede aşırı miktarda sıvı birikiminin olduğu bir hastalıktır

Primer Lenfödem: lenfatik anomalilere ve defektlere bağlı gelişen lenfödem. Ortaya çıktığı

yaş gruplarına gore alt gruplara ayrılır

Milroy hastalığı: Doğumda ortaya çıkan, alt ekstremitelerde görülen lenf ödem

Lenfödem prekoks: Adolesan dönemin hastalığıdır.

Lenfödem tarda: 35 yaşın üzerinde ortaya çıkan lenfödemdir

Şekil: Lenfödem tarda Kaynak: ivanlt.wordpress.com

Şekil Milroy hastalığı Kaynak:methodsofhealing.com

Şekil: Lenfödem prekoks Kaynak: dermatology.cdlib.org



28

Sekonder Lenfödem (Akkiz lenfödem): Travmalar, malign lezyonlar, inflamasyon,

filariazis, yanık ve cerrahi girişim gibi nedenlerle, lenfatik sistemde hasar ve obstrüksiyon

oluşmasına bağlı gelişen lenfödemdir.

Filariazis (elefantiazis), lenf damarlarının filarial nematode cinsi parazitlerle tıkanması

sonucu lenf akımının bozulmasıdır.

Belirti ve Bulgular

Erken dönemde ayakta başlayan ve giderek yukarı doğru ilerleyen ödem

Zamanla ödem artar ve ekstremitelerde ağırlık, yorgunluk

cilt altı dokusunda fibrozis gelişmesi nedeniyle ciltte kalınlaşma

Nadiren akut lenfanjit ve selülit görülebilir

Tedavi ve Bakım

Tıbbi tedavi: Belirti ve bulgulara yöneliktir. Bacağın elevasyonu ve elastik çorapla

desteklenmesi, tuzdan kısıtlı diyet, aralıklı kompresyon yapan hava pompalı çoarplar ev

zaman zaman diuretic ilaçlar tıbbi tedavide önerilir.

Cerrahi tedavi: Cerrahi tedavilerden biri etkilenen bölgenin subkutanöz dokusu ve fasyasını

çıkararak defekti kapamak için deri grefti konur. Başka yöntem, yüzeyel lenf damarlarının

cerrahi olarak yeniden lokalizasyonu ile derin lenf sistemine dökülmesini sağlamaktır.

Şekil : Elefantiazis Kaynak: steviegh.blogspot.com



29

Bakım: Ameliyattan sonra 5-7 gün profilaktik amaçlı antibiyotik verilir. Etkilenen

ekstremitenin elevasyona alınması ve komplikasyonlar açısından izlenemsi gerekir. Hasta

oturmaya, yatmaya değil, yürümeye teşvik edilmeli, yatan hastalara ise yatak içi egzersizler

öğretilmelidir. Özellikle genç kadın hastalar, görüntüleri açısından rahatsız olabilirler. Hastaya

uygun giysilerle görüntüsünü kapatabileceği gösterilmelidir. Hastaya grfet alanında his kaybı

olabileceği, yanık oluşturabileceği için ısıtıcı ped kullanmaması, güneşlenmemesi açıklanır.

7.SONUÇ

Periferik dammar hastalıkalrı konusunda hemşirenin görevi, öncelikle bu hastalıkların

önlenmesi, hastalıkla en iyi şekilde yaşamaya ve dolaşımı mümkün olan en iyi biçimde

sürdürmeye yönelik hasta eğitimi konularında yoğunlaşmak olmalıdır.



30

8.DEĞERLENDĠRME

1- Aşağıdakilerden hangisi hem arter hem de venlerde görülen hastalıktır?

a. Raynoud hastalığı

b. Buerger hastalığı

c. Anevrizma

d. Varis

e. Hepsi

2- Buerger hastalığının bakımı için verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Buerger-Allen egzersizlerinin yapılması kollaterallerin gelişmesinde rol oynar.

b. Ağrıyı azaltmak için hastaya soğuk uygulama yapılmalıdır.

c. Bacak travmalardan korunmalıdır

d. Ekstremiteye doğrudan sıcak uygulama yapılmamalıdır.

e. Ayak hijyeni önemlidir.

3- Aşağıdakilerden hangisi derin ven trombozu tedavi ve bakımında yer alan uygulamadır?

a. a.Yatak istirahati

b. Bacak elevasyonu

c. Ilık uygulama

d. d.Antikoagülasyon

e. Hepsi

CEVAP ANAHTARI

1. B

2. B

3. E



31

9. KAYNAKLAR

Sadıkoğlu G. ve ark.(2002) Periferik Arter Hastalıklarında Risk Faktörleri ve Klinik Bulgular

Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 28 (3): 77-80

Özhan ElbaĢ N. (2001). Periferik damar hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ed: Erdil F. Özhan

Elbaş N. Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği. Aydoğdu Ofset. IV. Baskı Ankara

Demir Korkmaz F.(2010). Vasküler hastalıklar ve periferik dolaşım bozuklukları. Ed:Eti

Aslan F. Karadakovan A. Dahili ve Cerrahi Hastalıklarda Bakım. Nobel Kitapevi, 2010

Akdemir N.(2005). Vasküler sistem hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ed:Akdemir N. Birol

L. İç hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ankara 477-478

Eryiğit N.(2006). Hemşirelerin derin ven trombozu konusundaki bilgi düzeylerinin

saptanması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisan Tezi,

Afyon

Erkal-Ġlhan S. (2007). Kronik Periferal Arter Tıkanıklığı/ Tromboflebit Ed: Akbayrak N. ve

ark. Hemşirelik Bakım Planları alter yayıncılık Ankara

Documents

VASKÜLER SĠSTEM CERRAHĠSĠ HEMġĠRELĠK VE … · Kaynak: emedicine.medscape.com ekil 6: Kollateral dolaım Kaynak: mugir1.ispace.in.th. VASKÜLER SİSTEM CERRAHİSİ VE HEMIRELIK