VISOKA KOLA ZA USLUNI BIZNIS

ISTONO SARAJEVO-SOKOLAC

SEMINARSKI RADPREDMET: SAVREMENI SISTEMI BEZBJEDNOSTI

Tema: Ugroavanje bezbjednosti

MENTOR: STUDENT:Doc. dr Aco Bobi

Broj indexa : Sadraj

- 3 -1.Uvod

- 4 -2.Pojam bezbjednosti

- 4 -2.1.Pojam ugroavanja bezbjednosti

- 5 -3.Savremeni rizici i prijetnje bezbjednosti

- 7 -3.1.1.Oruana agresija

- 8 -3.1.2.Oruana intervencija

- 8 -3.1.3.Vojni pritisci

- 8 -3.1.4.Oruana pobuna

- 9 -3.1.5.Graanski rat

- 9 -4.NEVOJNI RIZICI I PRIJETNJE BEZBJEDNOSTI

- 9 -4.1.Bezbjednosni rizici i prijetnje prirodnog porijekla

- 10 -4.2.Bezbjednosni rizici i prijetnje ljudskog porijekla

- 10 -4.2.1.Politki pritisci

- 11 -4.2.2.Mjere ekonomske prinude

- 11 -4.2.3.Organizovani kriminal

- 11 -4.2.3.1.Fenomenologija savremenog organizovanog kriminala

- 12 -4.2.3.2.Ugrozavajui efekti organizovanog kriminala

- 12 -4.2.4.Ekonomski criminal

- 13 -4.2.5.Ugroavanje energetske bezbjednosti

- 13 -4.2.6.Politiki criminal

- 14 -4.2.6.1.Terorizam

- 15 -4.2.6.2.Diverzija

- 15 -4.2.6.3.Sabotaa

- 15 -4.2.6.4.Nasilni prevrat

- 15 -4.2.6.5.Subverzivna dejstva

- 16 -4.2.6.6.Destruktivna psiholokopropagandna djelatnost

- 16 -4.2.7.Ekoloki rizici i prijetnje bezbjednosti

- 17 -5.Bezbjednosni rizici i prijetnje tehniko-tehnolokog porijekla

- 19 -5.1.INDUSTRIJSKI UDESI KAO RIZIK U IVOTNOJ SREDINI

- 19 -5.1.1.Pojam i karakteristike udesa

- 21 -5.1.2.Mjesta nastanka udesa

- 22 -5.1.3.Analiza i procjena rizika

- 24 -5.1.4.Kontaminacija hrane organskim tetnim stvarima

- 25 -5.1.5.Poari

- 25 -5.1.6.Saobraajne nesree

- 26 -5.1.7.Jonizujue i nejonizujue zraenje

- 27 -6.Zakljuak

- 28 -Literatura

1.Uvod

ivotna sredina je prirodni okvir u kome sva iva bia ive i djeluju, mnogostruko povezana uzajamnim uticajima, a oznaava prostor u kojem organizmi provode svoj ivot u stalnim meusobnim odnosima i interakcijama.

Vrijednost ovjekove ivotne sredine uslovljena je nizom elemenata koji su nastali prirodnim razvojem i djelovanjem ovjeka, uslovima za ivot, stanovanje, rad i odmor u prirodnoj i izgraenoj sredini.

ivotna sredina podrazumijeva ukupnost prirodnih faktora i drutvenih inilaca koji obrazuju ovjekov okvir ivota kao prirodno-kulturno-sociopsiholokog bia. U tom smislu, od pomoi su nam brojne prirodne i humanistike naune discipline, kako bi se poveala kvaliteta ovjekovog okvira ivota.

ovjek je osnovni faktor ivotne sredine, tako da je ovjekova ivotna sredina manje zavisna od svih unutranjih i spoljanjih faktora, ukljuujui tu i sav ivi svijet, jer je ovjek razvojem svoje tehnologije uspio da mnoge odnose i procese u sredini prilagodi, stvori ili usmjeri u korist zadovoljenja sopstvenih potreba i elja.

Savremeni privredni razvoj odvija se u uslovima prostorne disperzije zagaujuih materijala kroz bilo koji element ivotne sredine, a ako se on odvija izvan kontrole, onda ovjek vie nije u stanju da utie na zakonitosti razvoja prirode.

Ekologija pokuava da pronae odgovor i rjeenje brojnim problemima ivotne sredine koji nas sve vie okruuju. Naalost, mnogi problemi dananjice su ljudskog porijekla. Prevoz, termoelektrane i sagorijevanje fosilnog goriva za razne svrhe su odgovorni za vie od 50% zagaenja zraka. Vode i tla sadre sve vee koliine raznih tekih metala i pesticida. Nuklearne elektrane proizvode velike koliine radioaktivnog otpada ija manipulacija i odlaganje zahtijeva vrlo precizne mjere i standarde. Ovakvi problemi su samo par primjera ugroavanja ovjekove ivotne sredine.

Socijalna ekologija kao najira drutvena nauka u ijem je naunom fokusu ovjekova ivotna sredina, prouavajui komponente ovjekove sredine, ima zadatak da otkriva ovjeku nepodnoljivu sredinu, otkriva one koji ugroavaju i naruavaju zdravlje ljudi, a time i njihov ivotni integritet.2.Pojam bezbjednosti

ovjeanstvo je okupirano bezbjednou. Nikada nije bilo vie, raznovrsnijih i efikasnijih ljudskih materijalnih kapaciteta za zatitu bezbjednosti, i nikada se drutvo nije osjealo bespomonijim i ranjivijim na ugroavajue pojave, koje su sve destruktivnije. esto se postavlja pitanje ta je bezbjednost i ta znai biti bezbjedan?

Bezbjednost je jedna od osnovnih ljudskih potreba: garancija opstanka, napretka i blagostanja, ekonomske sigurnosti i mogunosti, humanosti i poretka, slobodnog ivota bez straha ili tekoa, dobro na koje svi imaju pravo.

Bezbjednost je kada postoji i nesmetano se ispoljava ono to je vrijedno i znaajno, i kada je takvo stanje oigledno izvjesno, predvidivo i kontrolisano, to podrazumijeva sposobnost da ga zatitimo od neeljenih uticaja.

Bezbjednost se moe smatrati procesom, a prije svega proizvodom tog procesa stanjem. Biti bezbjedan znai biti zatien od uticaja nepoeljnih pojava, i osjeati se zatienim u predvidivom i zatienom ambijentu.

Bezbjednost je rezultanta odnosa-balansa izmeu stvarne i potencijalne ugroenosti referentnih vrijednosti i interesa i postojeih kapaciteta koji ih tite. Apsolutna bezbjednost je idealna kategorija.

Bezbjednost je djelatnost i funkcija, zatim stanje, pa organizacija i najzad, odsustvo ugroavajuih pojava i straha (bezopasnost, sigurnost), a u njenom sreditu su izvjesne vrijednosti i interesi.

2.1.Pojam ugroavanja bezbjednostiUgroavanje bezbjednosti je suprotnost bezbjednosti. Rije je o svim pojavama i procesima koje su destruktivne po referentne vrijednosti i interese jer onemoguavaju ili oteavaju njihovo dostizanje, postojanje, uivanje i razvoj. Ugroavanje bezbjednosti se u raznim naukama i sferama prirodne i drutvene stvarnosti razliito tumai i odreuje.

Ugroavanje bezbjednosti postoji uvijek kada se dovodi u pitanje postojanje, ispoljavanje i uivanje onog to je vrijedno i znaajno, odnosno kada se na referentnim vrijednostima javljaju ili se mogu javiti neeljene promjene ili se ne mogu nesmetano uivati.

Ugroavanje bezbjednosti, ljudi, materijalnih dobara i ivotne sredine svrstava se u:

prirodne (elementarne ) opasnosti i nesree, koje se dijele na litosferske-seizmoloke (zemljotresi), amosferske (vjetar,grad), hidrosferske (poplave,lavine) i biosferske (sue);

tehniko-tehnoloke opasnosti koje se manifestuju kao pojave praene jonizujuim zraenjem, hemijske kontaminacije i udesi u hemijskoj industriji, poari, saobraajne nezgode i nesree na radu;

ratne opasnosti i nesree koje se manifestuju kao oruana dejstva sa kopna, vazduha i mora, odnosno prirodne i tehniko-tehnoloke nesree izazvane ratnim dejstvima.

3.Savremeni rizici i prijetnje bezbjednostiZa razliku od tradicionalnog pristupa bezbjednosti po kome su vojne prijetnje i subverzije najvee opasnosti po drutva i drave, danas su bezbjedosni izazovi, rizici i prijetnje prije unutranji, nego spoljni i prije nevojni, nego vojni; prije dolaze od nedravnih aktera, nego od suverenih drava.

Danas dominiraju politike prijetnje, ekonomske prijetnje, ovjekom izazvane ekoloke prijetnje i drutvene prijetnje.

Savremene pojave ugroavanja bezbjednosti odlikuju brojne karakteristike. Neke od njih svojstvene su veem broju ugroavajuih pojava: protivpravnost, nemoralnost, multikauzalnost, multimanifestnost, indikativnost, individualnost, dinaminost, elastinost, interaktivnost, (ne)mjerljivost, (ne)predvidivost, viestrukost standarda kvalifikovanja i tretiranja, destruktivnost, sloenost i nedovoljna istraenost.

Protivpravnost je protivnost pravnim normama pozitivnog meunarodnog i unutranjeg prava, a protivzakonitost je protivnost normama zakonskih propisa.

Pojave ugroavanja bezbjednosti su najee multikazualne, odnosno multifaktorske prirode, to je jedan od razloga njihove imunosti na reakciju drutva i sistema bezbjednosti.

Multimanifestnost podrazumijeva mnotvo pojava ugroavanja prisutnih u bezbjedosnoj praksi, kao i multivarijantnost njihovog ispoljavanja.

Indikativnost je mogunost identifikacije i kvalifikacije pojave, te njene diferencijacije od drugih, pa i istorodnih ugroavajuih pojava.

Individualnost je nemogunost ponavljanja pojave u apsolutnoj istovjetnosti, ak i pri istim uslovima i okolnostima; svaka se pojava razlikuje od bilo koje druge, pa i istovrsne pojave.

Dinaminost ugroavanja je posljedica dinaminosti drutva i drutvenih pojava, ali i povratniog dejstva posljedice na izvor i nosioce ugroavanja.

Elastinost je druga strana dinaminosti ugroavanja. Podrazumijeva mogunost njihovog prilagoavanja stanju aktuelnih drutvenih pojava i promjena, to doprinosi njihovom opstanku i razvoju, uprkos nastojanjima sistema bezbjednosti da ih neutralie.

Pojave ugroavanja bezbjednosti su u izvjesnom odnosu interakcije i kombinacije sa drugim slinim ili istovrsnim pojavama. Stoga je esto teko razluiti posljedicu jedne pojave po zatiene vrijednosti od posljedica koje nastaju djelovanjem drugih pojava. Ovaj odnos je multivarijantan, i moe da bude tzv. nula odnos, paralelan i neposredan.

Kod nula odnosa ne postoji veza izmeu pojava ugroavanja bezbjednosti; one se odvijaju nezavisno i ne utiu jedna na drugu. Paralelan odnos postoji kada se vie pojava odvija uporedo, u isto vrijeme i od strane istog nosioca,ali realizacija jednih ne zavisi od realizacije drugih pojava.

Neposredan odnos ugroavajuih pojava postoji u situacijama kada je jedna pojava u direktnoj funkciji nastanka i razvoja druge pojave. Taj odnos moe da bude labav i vrst, nezavisan i zavisan.

(Ne)mjerljivost pojava ugroavanja podrazumijeva (ne)mogunost objektivnog sagledavanja njihovog obima, sadraja i efekata. Potpuna mjerljivost podrazumijeva postojanje metodologije pomou koje se, na osnovu precizno utvrenih i uoljivih indikatora, mogu sagledati obim, sadraj i efekti ugroavajuih pojava.

(Ne)predvidivost je (ne)mogunost sagledavanja razvoja obima i sadraja konkretnih vidova i oblika ugroavanja bezbjednosti u buduoj vremenskoj i prostornoj dimenziji.

Jedno od bitnih obiljeja mnogih bezbjedosnih pojava je i njihova nedovoljna istraenost.

U bezbjedosnoj praksi se mogu uoiti i sljedee odlike veine savremenih bezbjedosnih problema:

- organizovanost, kao sve organizovanije djelovanje vie nosilaca ugroavanja bezbjednosti;

- masovnost. Uoljiv je trend po kome je masovnost ugroavajuih pojava obrnuto srazmjerna stepenu njihove destruktivnosti;

- konstantno poveanje obima i sadraja pojava ugroavanja bezbjednosti, kao i broja njihovih nosilaca.

-rasprostranjenost.

Nema drave ni drutva koji nisu suoeni sa nekim ugroavanjima prirodnog, drutvenog ili tehniko-tehnolokog karaktera;

-internacionalnost.

Sve vie ugroavajuih pojava se priprema u jednoj, a realizuje u drugoj dravi; nosioci ugroavanja su lica iz vie zemalja, ili su iz jedne a djeluju na podrucju vise drava;

- mobilnost, koja se ogleda u lakoj i brzoj prostornoj pokretljivosti nosilaca ugroavanja kojima su dostupna savremena saobraajna telekomunikaciona sredstva;

- velika profitabilnost, protivpravnim ostvarivanjem enormnih prihoda. Tako je organizovani kriminal postao neformalni centar transnacionalne finansijske moi;

- porast destruktivnosti, odnosno sve vee tetne posljedice po meunarodnu bezbjednost, bezbjednost drave, drutva i pojedinaca;

- nasilnost, tijesno povezana sa destruktivnou, odnosi se prvenstveno na sve brutalniju realizaciju ugroavanja. Podrazumijeva porast nasilnikog kriminala;

- latentnost, odnosno tajnost djelovanja nosilaca ugroavanja bezbjednosti, koja dovodi do njihove nevidljivosti i stvaranja privida da ne postoje;

- velika tamna brojka koja, kao posledica latentnosti, podrazumijeva da veliki broj ugroavajuih pojava ostaje nepoznat subjektima bezbjednosti.

- nedovoljna efikasnost nacionalne i meunarodne neformalne i formalne socijalne reakcije, koja se javlja kao posljedica navedenih karakteristika, i druge

3.1.Vojni rizici i prijetnje bezbjednostiVojne rizike i prijetnje bezbjednosti karakterie prijetnja da e se upotrijebiti ili masovna upotreba kenvencionalnog naoruanja, pa i oruja za masovno unitavanje, ime se ugroava bezbjednost ovjeka, drava, meunarodne zajednice i planete.

Ovu grupu rizika i prijetnji bezbjednosti ine oruana agresija, oruana intervencija i oruani pritisci, koji po pravilu dolaze spolja (izvan zemlje) i oruana pobuna i graanski rat koji se odvijaju unutar zemlje.

3.1.1.Oruana agresijaOruana agresija je jedno od najdestruktivnijih ugroavanja bezbjednosti drava i njenog stanovnitva, ali i meunarodne, pa i globalne bezbjednosti.

Agresija (lat. aggression napasti, pristupiti) znai napad s ciljem osvajanja, upotreba sile u meunarodnim odnosima.3.1.2.Oruana intervencijaOruana intervencija je nedozvoljeno mijeanje u unutranje stvari jedne drave primjenom oruane sile, kojim se negiraju njena suverenost i samostalnost.

Dominantni oblik oruane intervencije je oruana pomo strane drave jednoj strani u unutranjem sukobu.

Poseban vid oruane intervencije predstavlja tzv. humanitarna intervencija. Preduzima se s ciljem stvarnog ili navodnog izbavljenja iz ivotne opasnosti grupe ljudi koje strana vlada ugroava ili nije u stanju da titi, bez obzira na to jesu li njeni dravljani, ime se naruava princip nemijeanja u unutranja pitanja drave.3.1.3.Vojni pritisciPrinuda je kombinacija neposrednog fizikog pritiska s tekim prijetnjama, sraunatim na to da subjekte potpuno onesposobe za otpor.

Prinuda moe da bude vojna oruana, politika i ekonomska. Oruana prinuda manifestuje se kao zastraivanje, samopomo i iznuda.

Zastraivanje je prijetnja upotrebom instrumenata za razaranje oruanom silom. Kao i kod svake prijetnje, oekuje se postizanje cilja bez izvrenja.

Primjena sile ispoljava se kao samopomo kada prinuditelj sam, umjesto prinuenog, postie eljenu promjenu. Najblai primjer samopomoi je svreni in, koji se ostvaruje kada prinuditelj svojevoljno i bez iijeg pristanka mijenja postojee stanje, ne nailazei pri tom ni na kakav otpor.

Samopomo se zamjenjuje iznudom kada se prinudno ne prisvaja konkretan, opipljiv predmet, podloan fizikom zahvatanju i odvojiv od ostalih odnosa s prinuenim, ve se pojavljuje potreba da se skri volja druge strane, da se ona primora na postupke koje jedino ona moe sama preduzeti.

3.1.4.Oruana pobunaPobuna je masovna akcija individualno i po broju neodreene grupe ljudi radi nasilnog obaranja nekog drutvenog ili dravnog sistema ili radi suprotstavljanja nekom organu ili nekoj mjeri dravne vlasti.

Cilj je nasilna promjena ustavnog ureenja ili poretka vlasti, ime se napada na vitalne vrijednosti drutva i drave.

3.1.5.Graanski ratGraanski rat je oruana borba izmeu klasnih, nacionalnih, politikih ili drugih antagonistikih drutvenih grupa unutar jedne drave, za ostvarenje izvjesnih politikih i ekonomskih ciljeva. Javlja se kao posljedica nagomilanih i nerijeenih socijalnih, ekonomskih, politikih i drugih protivurjenosti u drutvu.

Od oruanog ustanka razlikuje se duim trajanjem i boljom organizacijom zaraenih strana, koje raspolau svojim snagama, komandovanjem, teritorijom itd. Moe da se vodi za napredne ili nazadne ciljeve, za promjenu i obaranje ili ouvanje postojeeg sistema, odnosno za njegov povratak ako je oboren.

Graanski rat je po obiljejima slian oruanoj pobuni, a po destrukcijama oruanoj agresiji. Graanski ratovi mogu da budu secesionistiki, revolucionarni i kontrarevolucionarni, meunacionalni ili meuetniki, meuvjerski, dinastiki i mjeoviti.

4.NEVOJNI RIZICI I PRIJETNJE BEZBJEDNOSTINevojni rizici i prijetnje bezbjednosti su pojave ugroavanja bezbjednosti koje ne karakterie masovna upotreba oruja niti prijetnja njegovom upotrebom. Iako se neki od njih sprovode orujem, takva upotreba nije masovna i nije usmjerena protiv cjelokupnog ili veeg dijela stanovnitva.

U ovu grupu spadaju pojave ugroavanja bezbjednosti prirodnog, tehniko-tehnolokog i ljudskog porijekla.

4.1.Bezbjednosni rizici i prijetnje prirodnog porijekla

Destrukcije koje dolaze od prirode (djelovanjem prirodnih pojava) najstariji su vidovi ugroavanja bezbjednosti ljudi, njihovih materijalnih i kulturno-civilizacijskih tvorevina i ivotne sredine.

Pojave ugroavanja bezbjednosti prirodnig porijekla nazivaju se jos i elementarnim nepogodama. Ove pojave su, naelno, polimorfnog karaktera, prati ih fenomen paralelizma i specifinih, najee masovnih posljedica.

Sve prirodne elementarne opasnosti mogu da se dijele na:

-seizmoloke opasnosti, koje su posledice direktnih promjena strukture zemljine kore i tla. One se manifestuju kao:

-zemljotresi, tj. podrhtavanje tla koje za posljedicu ima destrukciju svega to se nalazi na povrsini zemljita i ispod njega;

-klizita, odnosno pomjeranje velikih kolina zemljita i ogromnih masa stijena na veoj povrini;

-atmosferske meteoroloke nepogode, odnosno prirodni ekstremi koji usljed osjetljivosti urbanih sredina i prirodnih potencijala ozbiljno ugroavaju ljudski ivot i uzrokuju velike tete;

-hidrosferske nepogode, tj. razne destrukcije koje izaziva voda;

-biosferske nepogode, odnosno nanoenje velikih teta ljudima i drugim ivim organizmima. Manifestuju se kao:

a) epidemije, tj. porast oboljenja uzrokovanih zaraznim bolestima, neuobiajenih po broju sluajeva, vremenu, mjestu i zahvaenom stanovnitvu, zatim neuobiajeno poveanje broja oboljenja sa komplikacijama ili smrtnim ishodom, pojava novih bolesti ili bolesti koje se dugo nisu pojavljivale, ili pojava veeg broja oboljenja iji je uzrok nepoznat;

b) epizootije, tj. neuobiajeno poveanje oboljenja ivotinja od zaraznih bolesti, uz mogunost uzrokovanja velike materijalne tete i

v) sue, tj. izostanak dovoljnih koliina padavina u odreenom vremenskom razdoblju da se onemoguava normalna razvoj poljoprivrednih kultura, to uzrokuje manjak prinosa i materijalnu tetu.

Ugroavajui afekti zavise od intenziteta pojave, od njenog vremenskog trajanja, odnosno od obima i lokacije na kojoj se odigrava.

4.2.Bezbjednosni rizici i prijetnje ljudskog porijekla

4.2.1.Politki pritisci

Politiki pritisci su zloupotreba mehanizama politike moi, odluivanja i uticaja prema ciljnoj dravi radi postizanja ciljeva onog ko pritiske vri ili ih podstie.Sprovode se neposredno ili posredno.Najee se manifestuju kao javne izjave, prijetnje, upozorenja i uslovljavanja, savjeti i uputstva visokih zvaninika drava, meunarodnih organizacija, meunarodnih misija, pregovarakih i posmatrakih tijela na javnim forumima, debatama, sastancima, zasjedanjima skuptinskih tijela meunarodnih organizacija, diplomatskim sastancima koji su, najee, medijski praeni.4.2.2.Mjere ekonomske prinudeMjere ekonomske prinude podrazumijevaju da jedna ili vie zemalja, odnosno meunarodne organizacije zastrauju zemlju ili grupu zemalja time to e im zabraniti uvoz robe, prava i kapitala, njihov izvoz ili i jedno i drugo, odnosno onemoguiti raspolaganje njihovim sredstvima u inostranstvu ili izriu i sprovode mjere zabrane uvoza ili izvoza i raspolaganja imovinom u inostranstvu, kako bi se one kroz mogue ili stvarne ekonomske tete i osiromaenje prinudile na politike ustupke koji se od njih zahtijevaju.

Ekonomski pritisci se manifestuju kao prijetnja i politika uslovljavanja ucjenjivanje i iznuivanje.

Ekonomske sankcije se najee manifestuju kao:

embargo, kada se zemlji onemoguava uvoz;

bojkot, kada se zemlji onemoguava izvoz i

ekonomska blokada, u sluajevima istovremene primjene mjera embarga i bojkota.

4.2.3.Organizovani kriminal

Uz terorizam, organizovani kriminal je najozbiljnija nevojna prijetnja ovjeanstvu.To su oblici kriminalnog djelovanja koje odlikuju postojanje kriminalnih organizacija i organizovanog pristupa u vrenju krivinih djela, s ciljem pribavljanja protivpravne imovinske koristi. U uem smislu, to su oblici organizovanog kriminalnog djelovanja kod kojih su uspostavljene veze izmeu efova kriminalnih organizacija i pojedinaca iz strukture dravne vlasti.

4.2.3.1.Fenomenologija savremenog organizovanog kriminala

Forme organizovanog kriminalnog djelovanja su brojne. Naelno, mogu da se razvrstaju u dvije grupe:

krivino djelo organizovanja kriminalne grupe udruenja;

skup krivinih djela koja ine pripadnici kriminalnog udruenja.

Zloini iz druge grupe mogu da se podijele na:

kriminal tzv. prvog prstena, koji je usmjeren ka sticanju protivpravne imovinske koristi, zbog ega se naziva i krimi biznis;

kriminal tzv. drugog prstena, usmjeren ka zastraivanju, uspostavljanju monopolskog poloaja na odreenoj teritoriji ili ilegalnom tritu i eliminisanju opasnosti po kriminalno udruenje;

kriminal tzv. treeg prstena ima za cilj uklanjanje posledica i onemoguavanje otkrivanja krimi biznisa i instrumentalnog kriminala;

tzv. kolateralne delikte koje lanovi organizovane kriminalne grupe ine nezavisno od cilja postojanja i djelovanja grupe.

4.2.3.2.Ugrozavajui efekti organizovanog kriminala

Negativni efekti organizovanog kriminala manifestuju se kroz najmanje 3 dimenzije dravnog i drutvenog ivota: ljudsku, ekonomsku i bezbjednosnu:

ljudska dimenzija vezana je za krenje ljudskih prava mnogih direktnih i indirektnih rtava organizovanog kriminala;

ekonomska dimenzija odnosi se na efekte organizovanog kriminala koji dodatno produbljuju nepovoljne inioce ekonomske tranzicije koji su uzrok ii uslov njegovog nastanka;

bzbjednosna dimenzija odnosi se na ugroavanje nacionalne bezbjednosti usporavanjem procesa demokratizacije tzv. tranzicijskih drutava, podrivanjem demokratskih institucija i vladavine prava, i stvaranjem brojnih socioekonomskih problema.

4.2.4.Ekonomski criminal

Ekonomski kriminal obuhvata kriminalno ponaanje i djelatnost koje nastaju u ekonomskim odnosima i u vezi sa tim odnosima u privrednom i vanprivrednoj djelatnosti, usmjereni su protiv ekonomskog sistema bez obzira na zastupljene oblike svojine, a kao takvi su inkriminisani krivinim zakonodavstvom.

Ekonomski kriminal generie jos vie kriminala i korupcije, poveavajui stepen korienja mita na kljunim kapijama sistema, kao to su radnici i uprava finansijskih institucija, pravnici i raunovoe, zakonodavstvo, agencije za implementaciju zakona, supervizijske institucije, policijske vlasti, tuioci i sudovi. Negativno utie na finansijsku bezbjednost zemlje i stabilnost finansijskih institucija, prvenstveno bankarskog sektora, firmi za hartije od vrijednosti, osiguravajuih drutava i firmi za investicioni menadment.

4.2.5.Ugroavanje energetske bezbjednosti

Ugroavanja i disfunkcije energetskog sistema su razliite, kao i njihove primarne i sekundarne tetne posledice. Mogu da se podijele na ona koja nastaju unutar sistema, na ona koja dolaze spolja i na ugroavanja kombinovanog porijekla.

Posljedice ugroavanja energetskih sistema su razliite po obliku i intenzitetu, pa ih je i besmisleno nabrajati i opisivati. Iz aspekta nacionalne bezbjednosti, prigodna je njihova podjela prema znaaju tetnih afekata na primarne, sekundarne i tercijalne.4.2.6.Politiki criminal

Nasilje je negativan uticaj na osnovne ljudske potrebe, koji ograniava potencijalnu mogunost njihovog zadovoljenja, a koji se moze izbjei. Kod direktnog nasilja prepoznajemo nasilnika, a kod strukturnog nasilja nema prepoznatljivog nasilnika.

Politiko nasilje je vid drutvenog nasilja, direktna ili indirektna primjene sile u sferi politike i politikog. Tj. direktna ili indirektna primjena sile nad svijeu, tijelom, ivotom, voljom ili materijalnim dobrima stvarnog ili potencijalnog, odnosno pretpostavljenog politikog protivnika.

Politiki ekstremizam moe da se manifestuje kao:

totalitarizam;

autoritatizam;

nacionalovinizam i separatizam;

kleroovinizam i vjerski fanatizam;

ideolokostranaki ovinizam;

regionalni partikularizam;

mafijakogangsterski ekstremizam.

Prema bezbjednosnokriminolokoj teoriji, politiki kriminal ine specifini oblici krivinih djela koja su izvrena iz politikih pobuda i ugroavaju spoljnu i unutranju bezbjednost drave.

Ovaj vid zloina karakteriu dvije grupe krivinih djela:

djela kojima se ugroava unutranja ili spoljna bezbjednost zemlje;

djela koja predstavljaju zloine zloupotrebe moi.

4.2.6.1.Terorizam

Terorizam je metod smiljene i sistematske upotreba nasillja s ciljem razvijanja straha kod ljudi i predstavnika vlasti, radi ostvarivanja linih politikih i drugih ideolokih ciljeva. Subjektivni faktori su ekstremistika ubjeenja da se postojei objektivni problemi mogu rijeiti iskljuivo primjenom nasilja: da se dobije ono to je nepravedno uskraeno zemlja, sloboda, ljudska prava, ravnopravnost; da ponovo uspostave identitet, status ili legitimni posjed tamo gdje su ugroeni ili izgubljeni; da se zatite ivot, ast, ugled i opstanak tamo gdje su ugroeni ili loe tretirani; da se povrate prava, privilegije i vrijednosti tamo gdje su oduzeti itd.

Primarni cilj terorista je ostvarivanje proklamovanih interesa i vrijednosti raspoloivim sredstvima:

teror;

strahovlada;

gerila.

Kao dominantne karakteristike ove dinamine pojave mogu da se izdvoje:

multikauzalna priroda;

upotreba nasilja;

mulltimanifestnost;

efekat iznenaenja;

ideolokopolitika motivisanost;

prenoenje izvjesne poruke;

simbolinost;

oekivani efekti i reakcije.

4.2.6.2.Diverzija

Diverzija je smiljena, prikrivena i neoekivana akcija pojedinaca, grupa ili organizacija, dravnih organa ili oruanih snaga u miru i ratu, koji upotrebaljavaju ekspoloziv radi unitavanja ljudi, nanoenja materijalne tete ili postizanja politikih i psiholokih efekata.Razlikuju se politike diverzije, psiholoke diverzije, ekonomske diverzije i vojne diverzije.4.2.6.3.Sabotaa

Sabotaa je smiljeno i prikriveno izazivanje materijalne tete radnim organizacijama i privredi, napadom na privredna dobra od strane pojedinaca ili grupa koje rade na objektima na kojima se ini teta. Saboteri svojim radom i neradom izazivaju to veu i iru tetu prikazujui je kao posljedicu sluajnosti, nepanje, nemara ili loeg materijala. Posebni oblici sabotae su izazivanje epidemije zaraznih bolesti ljudi, ivotinja i biljaka.

Sabotae su opasnije ukoliko se izvode na sistemima od vitalnog znaaja za funkcionisanje drustva (npr. energetski sistemi), ija bi disfunkcija mogla da izazove ozbiljne posledice (npr. havarija nuklearnog postrojenja, industrije za preradu hemikalija ili nafte), koja bi mogla da oslabi nacionalni sistem bezbjednosti (npr. sabotae u vojnoj industriji) itd.

4.2.6.4.Nasilni prevrat

Nasilni prevrat je nasilna promjena dravne vlasti, ustavnog i drutvenog poretka. Manifestuje se kao dravni udar, revolucija ili pu, a najee se oslanja na graanski rat, oruanu pobunu, terorizam, masovne graanske nerede, ispoljavanje graanske neposlunosti ili subverzivna dejstva obavjetajnih slubi. Vre ga zavjerenici koji su tajno organizovani.4.2.6.5.Subverzivna dejstva

Subverzija je skup djelatnosti koji treba da podriju (destabilizuju) dravu i da dovedu do promjene njenog ustrojstva, odnosno drutvenopolitikog i ustavnog poretka, ili bar vlade.

Rije je o sistemu osmiljenih, planskih i organizovanih aktivnosti drave, pokreta ili grupe organizacije u miru i u ratu, koja se sprovodi tajno, direktno ili indirektno, radi ruenja i unitenja drave ili pokreta.

4.2.6.6.Destruktivna psiholokopropagandna djelatnost

Propaganda (lat. propagare irenje ideja, uvjerenja i uenja ) je svaki sistematski napor da se manje ili vee grupe ljudi pridobiju za stav koji odgovara onome koji taj napor preduzima. Time se bave drave, politike stranke, crkve, privredna preduzea, a nerijetko i posebno opremljene slube koje zapoljavaju naroito obueno osoblje.

Propagandna djelatnost je organizovana i smiljena aktivnost i tehnika sprovoenja irenja miljenja, ideja i raspoloenja da bi ih ljudi usvojili i ubudue postupali u skladu sa njima.

Destruktivno psiholokopropagandna djelatnost manifestuje se i kao medijski rat. Rije je o zbiru tehnika psiholokog pritiska koji upotrebljavaju politiki lobiji, organizacije i pojedinci s ciljem da postignu sopstvene politike ciljeve, pri tom koristei sredstva masovnog informisanja protiv izabrane ciljne gupe u vlastitoj zemlji ili u drugim zemljama u irokom vremenskom razdoblju.4.2.7.Ekoloki rizici i prijetnje bezbjednosti

Ekoloski rizik je rizik za bioloki opstanak ovjeka i njegove ivotne sredine, koji nastaje iz procesa zagaivanja ivotne sredine. Ekoloka prijetnja je pojava kojom se u znaajnijem obimu ugroava ivotna sredina, pri emu se nastale posljedice reflektuju na bezbjednost ovjeka, drave, meunarodnih regiona ili planete.

ivotna sredina moe da bude ugroena:

pojavama prirodnog porijekla;

pojavama tehnikotehnolokog porijekla;

pojavama koje potiu od ovjeka.

Posljedice ugroavanja ivotne sredine su razliite, a mogu da budu materijalne i nematerijalne, odnosno popravljive i nepopravljive.

Kod materijalnih posljedica nastalo injenino stanje moe se nedvosmisleno kvantifikovati u novanom iznosu. Nastala teta moe da bude:

direktna;

izmakla dobit;

indirektna.

Nematerijalne tete se ne mogu automatski kvantifikovati i izraziti u novanim jedinicama, iako su njihovi efekti u krajnju ruku takoe finansijski. Rije je o:

zagaenju pojedinih ili svih konstituenasa ivotne sredine;

ugroavanju zdravlja ljudi, pri emu efekti degradirane ivotne sredine po zdravlje ljudi mogu da budu toksini, mutageni, kancerogeni i teratogeni.

Sve posljedice ugroavanja ivotne sredine mogu da budu:

popravljive, i to u nekom kraem periodu ili duem periodu, djelimino ili u potpunosti;

nepopravljive u dogledno vrijeme, kao u sluajevima nuklearnih ili hemijskih katastrofa.

5.Bezbjednosni rizici i prijetnje tehniko-tehnolokog porijekla

Razne su vrste rizika poznate: Finansijski;

Tehnoloki;

Zdravstveni;

Ekotoksikoloki.

Rizik moe biti:

nepredvidiv; predvidiv.

Rizik je funkcija verovatnoe nastanka i moguih posljedica opasnog dogaaja, pojave ili procesa koji se deava ili se moe desiti i koji izaziva opasnosti

i tete po ivot, zdravlje ljudi, ivotnu sredinu i materijalna dobra.

Smanjivanjem jednog ili oba elementa (verovatnoe nastankaV ili moguih posledica-P) smanjuje se i veliina rizika: R= (V,P).

ivot veeg dijela modernog ovjeanstva gotovo je nezamisliv bez tehniko-tehnolokih dostignua koja su u funkciji ekonomskog prosperiteta i kvaliteta ivota. Meutim, i za njih, naalost, kao i za vatru i vodu, vai stara izreka da su dobre sluge, a zli gospodari.

Sve tehniko-tehnoloke opasnosti mogu da se klasifikuju kao:

tehniko tehnoloke opasnosti praene jonizirajuim zraenjem i izvorima zraenja prirodnog i vjetakog porijekla, koje dolazi od probnih nuklearnih eksplozija i nezgoda s nuklearnim orujem, nuklearnih energetskih reaktora, nuklearnih istraivakih reaktora, postrojenja za preradu i proizvodnju nuklearnog goriva, odgajalita za radioaktivni otpad i materijale, neznanja i neopreznog rukovanja radioaktivnom materijom, kao i disfunkcije navedenih tehnolokih sistema;

hemijska kontaminacija vode, vazduha i tla do ega dolazi djelovanjem irokog spektra pojava i materija kojima se zagauje voda (spiranjem s poljoprivrednih ili industrijskih povrina kiom ili topljenjem snijega...), vazduh (prirodnim i antropogenim materijama, u gasovitom, tenom i vrstom stanju) i povrine zemljita (industrijskim i metalurkim postrojenjima...);

udesi u hemijskoj industriji, odnosno u proizvodnim i drugim pogonima u kojima se proizvode ili upotrebljavaju opasne supstance, u industrijskim i drugim skladitima opasnih supstanci, na sredstvima i putevima za prevoz opasnih materija i u stovaritima, odnosno skladitima opasnih materijala.

nestruno odlaganje vrstog otpada, tako da mnoge deponije, naroito ako su locirane blizu naselja, ugroavaju bezbjednost ljudi poarima, eksplozijama gasova koji nastaju raspadanjem materija otpada, zadimljavanjem okoline, smradom deponije i kontaminacijom ivotne sredine;

poari koji mogu da nastanu usljed dejstva prirodnih pojava (sunce, munja...) tehnikih fenomena (greke na dalekovodima i instalacijama...) i ljudskog faktora (namjerno, nenamjerno) u stambenim naseljima, na poljoprivrednim dobrima, u industrijskim kompleksima, umama i poljima gdje mogu da uzrokuju velike ljudske i materijalne gubitke;

saobraajne nezgode u drumskom, eljeznikom, avionskom i saobraaju na vodi;

rudarske nesree koje nastaju usljed dejstva rudnikih gasova, eksplozija ugljene praine, prodora vode, i itkih materijala u rudnike, poara endogenog i egzogenog porijekla, iznenadnih izboja gasa i materijala i agresivne mineralne praine.

5.1.INDUSTRIJSKI UDESI KAO RIZIK U IVOTNOJ SREDINI5.1.1.Pojam i karakteristike udesa

Postoji mnogo razliitih definicija pojma udes i akcident i u zavisnosti od pristupa, pravnih sinonima i definicija koje su usvojile odreene meunarodne organizacije, moe se zakljuiti da se udes ili akcident definie kao: nekontrolisani dogaaj nastao prilikom procesa proizvodnje,transporta ili skladitenja, u kojem je dolo do oslobaanja odreenih koliina hemijskih opasnih materija u vazduh, vodu ili zemljite, i to na razliitom teritorijalnom nivou, to za posljedicu moe imati ugroavanje ivota i zdravlja ljudi, materijalna dobra i posljedice po ivotnu sredinu.Prema usvojenoj Direktivi Evropske zajednice, akcident predstavlja pojavu velike emisije, poara ili eksplozije nastale kao rezultat neplanskih dogaaja u okviru neke industrijske aktivnosti, koja ugroava ljude i ivotnu sredinu, odmah ili nakon odreenog vremena, u okviru ili van granica preduzea, i to ukljuujui jednu ili vieopasnih hemikalija.Svaki hemijski udes ima odreene specifinosti tako da se svaki mora pojedinano posmatrati u zavisnosti od vrste, jaine tj. prostornog obuhvata, obima posledica i vremenskog trajanja.

Mogu se izdvojiti neke osnovne karakteristike hemijskih akcidenata:

1. Specifini su s obzirom na mogunost nastanka, prevenciju, obim moguih posljedica i nain sanacije;

2. Relativno su nepredvidivi u odnosu na vrijeme i vrstu udesa, kao i lokaciju kada se radi o transportu;

3. Zahtijeva se trenutno reagovanje prema ranije utvrenim organizacionim mjerama;

4. Po mjestu nastanka mogu biti vezani za fiksne instalacije ili za transport;

5. esto se ne raspolae potrebnim ili dovoljnim informacijama i opremom za brzo reagovanje na procjeni vrste i stepena opasnosti to poveava prostornu ugroenost, obim posljedica po ljude i ivotnu sredinu kao i dimenzije teta;

6. Uee na otklanjanju posljedica i sanaciji tete je veoma teko i zahtijeva dugotrajan proces;

7. Spreavanje nastanka akcidenata zahtijeva kompleksne mere prevencije,razraen informacioni sistem i adekvatne mjere smanjenja negativnih posljedica.

U odnosu na trajanje i tok udesa mogu se definisati odreene faze to moe biti od znaaja prilikom odgovora na udes i aktivnosti koje treba preduzimati u cilju prevazilaenja negativnih posljedica udesa. To su:-prva faza, vrijeme prije nastanka udesa i u njoj je potrebno preduzeti sve preventivne mjere da bi se spreio udes;-druga faza, vrijeme trajanja udesa odnosno kada je potrebno obezbijediti spaavanje ivota i preduzeti mjere zatite najugroenijih;-trea faza se odnosi na vrijeme neposredno nakon udesa kada se prua prva pomo i medicinska u okviru zdravstvene slube i obezbjeuje opstanak u nepovoljnim uslovima;-etvrta faza predstavlja vrijeme poslije udesa kada se preduzimaju mjere sanacije i otklanjanja posljedica udesa. Na osnovu analize i procjene rizika, mogue je za svaki konkretan sluaj odrediti zone ugroenosti nakon nastanka udesa. Glavne zone su sljedee:-prva zona je zona u kojoj je nastao udes i u kojoj se pruanje prve pomoi ugroenom stanovnitvu svodi na efikasnu primjenu zatitnih sredstava;-druga zona se moe definisati vremenskom kategorijom u intervalu od 10 do 30 minuta od momenta nastanka udesa i za koje vrijeme dolazi do intenzivnog rasprostiranja toksinih materija. Prostorni obuhvat ove zone zavisi od obima udesa, vrste opasnih materija i uslova koji vladaju na tom prostoru (meteoroloki, topografski i dr.). U ovoj zoni je mogue sprovoenje odreenih mjera u cilju smanjivanja prodora toksinih materija u prostorije, uz istovremenu evakuaciju ugroenog

stanovnitva;

-trea zona je odreena teritorijom na kojoj e se hemijske materije pojaviti nakon 30 minuta pa sve dok se bude osjeao njihov uticaj. Ova zona predstavlja definitivnu zonu ugroenosti teritorije nekim hemijskim udesom. U njoj se takoe preduzimaju mjere zatite stanovnitva, evakuacija i druge mjere i postupci odreeni planovima zatite.

5.1.2.Mjesta nastanka udesaRizik od nastanka hemijskog udesa postoji tokom cijelog procesa proizvodnje, transporta i skladitenja hemijski toksinih materija. Iz ovoga proizilazi da se kao mejsta nastanka udesa mogu identifikovati:

1. proizvodna i tehnoloka postrojenja u kojima opasne materije uestvuju u procesu proizvodnje;

2. skladita, magacini i objekti u kojima se deponuju ili uvaju opasne materije;

3. sredstva i komunikacije kojima se prevoze opasne materije.

Prema podacima Meunarodne organizacije za rad (ILO) u svijetu se, procentualno, oko 40% od ukupnog broja udesa dogodi u proizvodnim pogonima, oko 35% udesa se deava pri transportu, a oko 25% se odnosi na udese prilikom skladitenja.

Pratee pojave se mogu podijeliti na sljedee kategorije:

-isputanje opasnih polutanata u vazduh, vodu ili zemljite toksini gasovi, zapaljive ili eksplozivne supstance;-eksplozije materija kojima se izbacuju u atmosferu velike koliine toksinih, zapaljivih i eksplozivnih materija;

-poari koji imaju za posljedicu stvaranje oblaka opasnih i bezopasnih gasova, estica i drugih proizvoda sagorijevanja.

Udesi vezani za fiksne instalacije obuhvataju eksplozije materija u procesu proizvodnje i skladitenja, poare opasnih materija i isputanje toksinih materija u ivotnu sredinu. Udesi u transportu su vezani za drumski, eljezniki i vodeni saobraaj, s tim to su procentualno najzastupljeniji udesi u drumskom saobraaju.

Prema podacima kojima se raspolae u Jugoslaviji je prije uvoenja sankcija 1992. godine, godinje registrovano od 20-25 hemijskih udesa manjeg obima, koji u najveem broju sluajeva nisu prelazili okvire industrijskog kompleksa. Proizvodnja i potronja opasnih materija je u stalnom porastu. Kod nas postoji veliki broj postrojenja kod kojih se u okviru redovne djelatnosti proizvode i primjenjuju opasne materije, vri transport, njihovo skladitenje i uvanje, pa tako postoji stalna potencijalna opasnost od njihovog nekontrolisanog dospijevanja u ivotnusredinu. Lokacijski, opasne materije su uglavnom vezane za vee gradove, industrijske centre i uz znaajnije saobraajnice.

Poseban problem predstavlja injenica da se ne moe predvidjeti kada e nastati i lokacija gdje e do udesa doi.

Zbog toga su industrijski najrazvijenije zemlje, uz pomo meunarodnih organizacija, donijele brojne programe, prijedloge, preporuke i konvencije koji se odnose na prevenciju, pripravnost, odgovor na udes, mjere zatite i sanacije.

5.1.3.Analiza i procjena rizikaMetod analize i procjene rizika ima za cilj da identifikuje i kvantifikuje podruja gdje potencijalno moe doi do nastanka hemijskog udesa. To je istraivaki proces koji mora biti struno i nauno zasnovan sa multidisciplinarnim pristupom. Dobro uraena procjena rizika je preduslov za adekvatno planiranje prevencije, pripreme, reagovanja na udes i sanacije posljedica. Ujedno, ova procjena prua dovoljno relevantnih podataka za proces upravljanja rizikom jednim industrijskim postrojenjem i njegovim okruenjem. Mogunost nastanka hemijskih udesa irih razmjera, ugroavanje ivota ljudi i opasnost od trajnog naoruavanja ivotne sredine i materijalnih dobara uticali su na pokretanje i usavravanje odreenih postupaka i aktivnosti kako bi se preventivnim djelovanjem rizik od udesa smanjio na najmanju mjeru, a ako do udesa doe bude pripremljen adekvatan odgovor na udes i efikasno sanirana ugroena teritorija. Proces procjene rizika se moe podijeliti prema razliitim kriterijumima i u zavisnosti od obima kompleksnosti sagledavanja problema. Svaki od dijelova, svojim kvalitativnim karakteristikama, zasebno ini kompleks postupaka i aktivnosti koje se preduzimaju u cilju procjene rizika i slui kao osnova za dalje usavravanje saznanja iz ove oblasti. To su :

1. Identifikacija opasnosti od udesa. Predstavlja osnovu za proces upravljanja rizikom jer je u ovoj fazi potrebno obezbijediti sve informacije o postrojenju u kojem potencijalno moe doi do akcidenta. Neophodno je prikupiti podatke o tehnolokom procesu i prisustvu tj.bilansima opasnih materija. Glavni cilj identifikacije je da ukae na sve slabe take u procesu proizvodnje, skladitenja i transporta opasnih materija, gdje moe doi do nastanka udesa. U ovoj fazi prikupljaju se svi potrebni podaci o opasnim aktivnostima i opasnim materijama neophodnim za analizu posljedica i procjenu rizika;

2. Modelovanje razvoja udesa i posljedica. Ova faza ima za cilj da predvidi obim moguih posljedica udesa i veliinu tete. Na osnovu prikupljenih podataka o opasnim materijama, rizinim aktivnostima i moguim takama nastanka udesa u procesu proizvodnje i postrojenjima, potrebno je simulirati mogui razvoj dogaaja koji obuhvata sagledavanje mogueg obima udesa i posljedica po ivot i zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, kao i veliinu tete;

3. Analiza povredivosti. Analiza povredivosti predstavlja veoma znaajnu fazu koja treba da identifikuje sve osjetljive objekte u okolini industrijskog postrojenja, odnosno sve ono to moe biti pod nepovoljnim uticajem nekontrolisano osloboenih hemijskih materija. Pored povredivih objekata, u ovoj fazi, potrebno je odrediti mogui obim tj. nivo udesa i procijeniti irinu ugroene oblasti. Cilj je da se dobiju podaci o moguim posljedicama hemijskog udesa;

4. Ocjena rizika. Ocjena rizika predstavlja etvrtu fazu u kojoj sledi kvantifikovanje svih rezultata iz prve tri faze. Ocjena rizika predstavlja proces kojim se odreuje rizik na osnovu vjerovatnoe nastanka udesa i obima moguih posljedica po ivot, zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. Radi lakeg odreivanja vjerovatnoe nastanka udesa koristi se identifikacija opasnosti dok se obim moguih posledica utvruje na osnovu modelovanja razvoja udesa i podataka dobijenih analizom povredivosti.

5. Plan zatite i prevencije od udesa. U ovoj fazi predlau se aktivnosti za otklanjanje mogunosti nastanka udesa kako bi rizik bio prihvatljiv. Pod ovim se podrazumijeva preduzimanje preventivnih mjera kao i definisanje sadraja planova zatite od udesa. Donoenjem planova zatite obezbjeuje se organizovanje i priprema svih subjekata, opreme i tehnike radi najadekvatnijeg odgovora u sluaju udesa uz najmanje mogue posljedice. Da bi planovi zatite odgovorili postavljenom zadatku donose se na osnovu rezultata iz prethodne etiri faze.

6. Postupak reagovanja (odgovora) na udes. Ovaj postupak obuhvata skup mjera i aktivnosti koji se preduzimaju na osnovu rezultata faza analize povredivosti i ocjene rizika a u skladu sa planom zatite.Ova faza ima imperativ da definie sve aktivnosti sa ciljem da se udes zaustavi i izoluje, ogranie njegovi efekti i minimiziraju posljedice kao i da se stvore uslove za praenje postudesne situacije. Postupak odgovora na udes zapoinje onog trenutka kada se dobiju prve informacije o udesu, koje sadre podatke o mjestu i vremenu udesa, vrsti opasnih materija koje su prisutne, procjeni toka udesa, procjeni rizika po okolinu, procjeni obima udesa i obima posljedica i druge znaajne podatke za odgovor na udes. Postupak odgovora na udes mora se odvijati u skladu sa planom zatite na mjestu udesa i u skladu sa situacijom na terenu.

7. Monitoring postudesne situacije. Praenje i sistem kontrole odreenih tetnih materija na podruju na kome je dolo do udesa predstavlja sistem monitoringa koji se sprovodi sa ciljem da se dobije precizna slika zagaenja na ugroenoj teritoriji.

Praenje kvaliteta sredine na podruju na kojem se dogodio udes je jedan od prvih koraka koji prethodi sanaciji podruja i ima za cilj kontrolu sadraja tetnih materija, odnosno odreivanje njihovog nivoa.

Mjere otklanjanja posljedica udesa. Mjere za otklanjanje posljedica udesa (sanacija) su dio procesa upravljanja rizikom koje imaju za cilj praenje postudesne situacije, obnavljanje i sanaciju ivotne sredine, vraanje u prvobitno stanje, kao i uklanjanje opasnosti od mogunosti ponovnog nastanka udesa. Da bi se sanacija uspjeno sprovela mora da obuhvati izradu plana sanacije i izradu izvjetaja o udesu.

Navedeni metodoloki pristup kvalitativno otvara mogunost definisanja pod kojim uslovom e rizik od rada opasnih postrojenja na odreenom prostoru biti prihvatljiv i na koji nain se moe obezbijediti dobro upravljanje rizikom od udesa.

Potreba za procjenom rizika u ivotnoj sredini nastala je kao rezultat poveane svesti o nunosti zatite ivotne sredine. Postalo je oigledno da mnogi industrijski i razvojni projekti izazivaju neeljene posljedice u ivotnoj sredini, koje bi se mogle sprijeiti postojanjem razraenog mehanizma upravljanja rizikom od hemijskog udesa.

5.1.4.Kontaminacija hrane organskim tetnim stvarima

Veina hrane koju konzumiramo sadri odreene potencijalno tetne tvari, bilo da se radi o stvarima koje su prirodni sastojci hrane ili se radi o tvarima koje su namjerno dodane u hranu odnosno stvarima koje se nalaze u hrani kao posljedica kontaminacije hrane nekim vanjskim iniocm ili na neki drugi nain. Meutim, prisutnost tetnih stvari u hrani ne znai nuno da je hrana koju konzumiramo tetna za nae zdravlje. Kada govorimo o sigurnosti hrane moramo razlikovati dva osnovna termina - zdravstveno ispravnu i zdravstveno neispravnu hranu. Hrana se smatra zdravstveno ispravnom ukoliko ne moe prouzroiti tetne utjecaje na zdravlje ljudi ako je proizvedena, pripremljena i konzumirana u skladu sa njezinom namjenom dok se hrana smatra zdravstveno neispravnom ukoliko je tetna za zdravlje ljudi i neprikladna za ljudsku konzumaciju.Kako je vanost hrane u naem svakodnevnom ivotu neupitna tako su zdravstvena ispravnost i nekodljivost hrane posljednjih godina postale bezuslovan zahtjev, kako od kupaca tako i domaeg i meunarodnog zakonodavstva. Programi sigurnosti hrane se sve vie fokusiraju na kontrolu hrane tzv. pristupom od farme do stola. Ovakvim pristupom se nastoji kontrolirati svaki korak vezan uz proizvodnju, skladienje, distribuciju i pripravu hrane. Bez obzira na postupke kontrole hrane od proizvodnje do priprave hrane prisutnost tetnih stvari u hrani je neizbjena. Upravo zbog injenice da ne postoji hrana koja ne sadri bar jednu tetnu stvar nuno je za potencijalno tetnu stvar napraviti ispitivanje procjene rizika i odreivanje maksimalno doputene koncentracije koja se smije nai u hrani odnosno vrsti hrane.

Evropska unija: Poveana uestalost kontaminacije hrane upuuje na potrebu za poboljanjem sigurnosnih mjera u industriji proizvodnje i prerade hrane. Evropski potroai sve su vie zabrinuti za sigurnost hrane. Kao rezultat takvog stanja, EU i nadzorne dravne institucije drava lanica poveavaju broj propisa koji se odnose na industriju hrane, to rezultuje veim trokovima, kao i pozitivnijem posmatranju proizvoaa od strane javnosti. Prema nedavno objavljenom izvjetaju u 2004. godini u 25 drava EU prijavljeno je 6.860 sluajeva izbijanja zoonoza s ukupno 42.477 oboljelih osoba. Najuestalije prijavljivane zoonoze su salmoneloza i kampilobakterioza, a najsmrtonosnija listerioza. U 2004. godini bilo je 192.703 prijavljenih sluajeva salmoneloze te 183.961 sluajeva kampilobakterioze. Broj oboljelih u epidemijama vei je nego 2003. godine, a uzrok tome pripisuje se proirenju EU s 10 novih drava lanica. U 2004. godini zamijeen je 22%-tni porast uestalosti salmoneloze u usporedbi s 2003. godinom, te iznosi 42,2 sluaja oboljelih na 100.000 ljudi. U najveem broju sluajeva salmonela je utvrena u peradi i svinja, te u svjeem mesu ovih ivotinja. U izvornih 15 lanica EU, uoen je trend smanjenja pojavnosti salmoneloze. Komisija napominje da je ovo smanjenje najvjerovatnije uzrokovano implementacijom kontrolnih programa za salmonelu u timzemljama. Pojava kampilobakterioze takoe je registrirana u 2004. godini s 47,6 sluajeva na 100.000 ljudi, to je porast od 32% u odnosu na 2003. godinu. Trend porasta uestalosti kampilobakterioze zamjetan je u 13 od 15 izvornih drava lanica EU. Iznimka su bile panija i vedska, gdje se uestalost kampilobakterioze smanjila. Nove, kao i izvorne lanice EU prijavile su pojavu kampilobakterioze unutar istog raspona, s izuzetkon Republike eke, koja je prijavila najveu uestalost pojave humane kampilobakterioze u EU. Meso peradi bilo je glavni izvor infekcije hranom. Na razini maloprodaje Campylobacter spp. je prijavljen u mesu peradi u rasponu od 8,1% do 77%.U 2004. godini prijavljeno je 1.267 sluajeva listerioze, odnosno 0,3 sluaja na 100.000 ljudi, to je slino rezultatima iz 2003. godine. Meutim, u zemljama koje su imale podatke za nekoliko posljednjih godina, evidentirano je poveanje broja sluajeva listerioze u posljednjih pet godina. Listeria monocytogenes izolovana je iz razliitih namirnica, ukljuujui mesne proizvode, sireve i neke readyto-eat mesne proizvode.

5.1.5.Poari

ume su prirodna bogatstva kojima je pokrivena priblino etvrtina Zemljine povrine. Veliko iskoritavanje uma zapoeto tokom proteklih stoljea, kao i kisele kie uzrokovane industrijskim otpadnim plinovima, u nekim dijelovima svijeta su doveli do znatnog smanjenja umskih bogatstava. Uz ve navedene uzroke, vezane iskljuivo uz ljudski faktor, najvei dodatni doprinos smanjenju svjetskog umskog fonda ine poari. Uzroci poara mogu biti raznovrsni: od onih potpno prirodnih-kao to je npr. udar munje u visoko stablo, do onih vezanih iskljuivo za ljudsku nepanju-baeni neugaseni opuak, nepotpuno ugaene izletnike vatre i sl.

5.1.6.Saobraajne nesreeSaobraajna nesreaje pojam koji oznaava nesreu koja se dogodila na jednoj odreenoj saobraajnici izmeu jednog ili vie uesnika usaobraaju. U upotrebi je takoe i nazivudes. Veina udesa su rezultat nepotivanja saobraajnih znakova i neprilagoavanje brzine vremenskim uslovima. 5.1.7.Jonizujue i nejonizujue zraenje

Prema mjerilima Meunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA International Atomic Energy Agency) BiH spada u zemlje tipa B koje imaju iroku upotrebu izvora zraenja u medicini, industriji i istraivanjima. Zbrinjavanje takvog niskoaktivnog i srednjeaktivnog nuklearnog otpada nije trajno rijeeno. Jedan od problema predstavljaju i izgubljeni izvori zraenja kao to su javljai poara, radioaktivni gromobrani, izvori koriteni u medicini i industriji koji su ruenjem objekata i ratnim dejstvima izgubljeni i danas predstavljaju potencijalnu opasnost. IAEA je izdvojila znaajna sredstva za evidentiranje, skupljanje i privremeno skladitenje rasutih radioaktivnih gromobrana i javljaa poara. Takoe se u saradnji sa Federalnom upravom civilne zatite radi na uklanjanju zrna sa osiromaenim uranijumom sa podruja FBiH. Danas je prisutan i problem tehnoloki izmijenjene prirodne radioaktivnosti o kojoj imamo rezultate nekih istraivanja u okolini termoelektrana i rudnika.U Bosni i Hercegovini ne postoji sistematizovana evidencija izvora najnejonizujuegzraenja. Evidencije postoje u pojedinim firmama i vode se uglavnom radi naplate usluga korisnicima kao npr. televizijska pretplata, mobilni telefoni i sl. Istraivanja rizika po zdravlje izazvanog nejonizirajuim zraenjem gotovo da i nema. Zatita od nejonizujueg zraenja nije zakonodavno ureena, niti su razraene mjere i planovi za smanjivanje izloenosti nejonizujuem zraenju.6.Zakljuak

Na kraju se moe zakljuiti da se kao imperativ namee obezbjeivanje sveobuhvatnog pristupa definisanju metodologije za: postupak identifikacije rizinih taaka, ocjenu njegovih karakteristika, procjenu nastanka rizika i razvoj modela za upravljanje rizikom.

Ovo podrazumeva donoenje adekvatnih preventivnih mjera, mjera odgovora na udes nakon njegovog nastanka, kao i mjera saniranja stanja, a sve u cilju efikasnog pristupa ovoj problematici. To, naravno, podrazumijeva primenu niza mera i stvaranje informacionog sistema o rizinim postrojenjima kao i primjenu novih tehnologija u koji moraju biti bazirani na odgovarajuim softverskim paketima a koji su u stanju da daju optimalna i odgovarajua rjeenja.

Nekoliko veih hemijskih akcidenata u svijetu (Bopal, Sevezo, Meksiko Siti i dr.) bio je, naalost, najbolji dokaz da tehnoloki procesi nisu u potpunosti sigurni i da se problemu hemijskih udesa mora posvetiti znaajna panja.

Mogue posljedice hemijskih udesa po ivot i zdravlje ljudi, kvalitet ivotne sredine i materijalna i prirodna dobra su imperativ koji strunjaci iz raznih oblasti moraju uvek imati pred sobom. Utoliko prije to se prema podacima OECD-a (OECD - Organisation for Economic Co-operation and Development) procjenjuje da se u svetu svaki dan dogodi od 30-35 hemijskih akcidenata manjeg ili veeg obima. Na osnovu ovoga moe se, slobodno, rei da se hemijski udesi po razmerama i tetnim posljedicama mogu svrstati meu veoma opasne pojave koje prijete savremenom svetu. Vanost problematike je nesporna i lei u injenici da su u naoj zemlji mnoga industrijska postrojenja i tehnoloki procesi zastarjeli, ili se pak odravaju i remontuju na adekvatan nain, pa je samim tim poveana opasnost od nastanka udesa. O aktuelnosti teme govori i podatak da je Vlada Republike Srbije 1997. godine formirala Koordinacioni tim za hemijske udese irih razmjera, kao i da je predloeno saveznoj vladi formiranje slinog tijela na federalnom nivou.Takoe, prije dvije godine bili smo svjedoci da su ove prostore zahvatila ratna razaranja od strane NATO-a prije jedanaest godina.Meu ciljevima su, izmeu ostalog, bila industrijska, hemijska i petrohemijska postrojenja pa se aktuelnost ove problematike samo poveala. Tokom bombardovanja uniteno ili oteeno je nekoliko stotina postrojenja a moe se rei da je razaranje skoro svakog pogona predstavljalo, u manjem ili veem obimu, industrijski udes. Najuoljivije posljedice na ivotnu sredinu imala su razaranja petrohemijskih kompleksa i rafinerija.

Literatura

1.Filipovi D. (2000): Geoprostornomodelovanje rizika u ivotnoj sredini, doktorska disertacija, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd2.UNEP/UNCHS (1999): The Kosovo Conflict Consequences for the Environment and Human Settlements, Balkan Task ForceGeneve3.http://www.skupstina.me/cms/site_data/ZAKON%20O%20ZATITI%20OD%0JONIZUJUCEG%20ZRACENJA%20I%20RADIJACIONOJ%20SIGURNOSTI.pdf4.http://prezentacije.mup.gov.rs/sektorzazastituispasavanjel/vizija.html5.http://www.centar.ba/ekologija/?jezik=bos&x=517&y=522

6.http://hr.wikipedia.org/wiki/umski_poar

7.http://www.hcjz.hr/clanak.php?id=13104

8.http://bs.wikipedia.org/wiki/Saobraajna_nesrea

9.http://sr.wikipedia.org/sr-el/Terorizam

10. Food Safety,Research Chris Harris, Editor (http://www.meatnews.com)

PAGE - 2 -