1

VISOKA STRUKOVNA ŠKOLA ZAPREDUZETNIŠTVO

Priručnik

PRAVNE OSNOVE BEZBEDNOSTI

Priređivač: Predrag Ćeranić

Beograd, 2012.

2

Reč priređivača

Priručnik iz predmeta Pravne osnove bezbednost, urađen za potrebe studenata drugegodine Visoke strukovne škole za preduzetništvo, pisan je s namerom da se razlikuje odpriručnika za predmet Uvod u bezbednost, koji studenti proučavaju na prvoj, i priručnika zapredmet Sistemi bezbednosti, s kojim se studenti susreću na trećoj godini studija. Uzgred,predmet pod ovim nazivom ne proučava se ni u jednoj visokoobrazovanoj ustanovi uRepublici Srbiji, niti u zemljama koje su nekada činile jedinstveno srpskohrvatsko govornopodručje. Ta činjenica je u znatnoj meri otežala naš zadatak, nismo mogli pronaći uzor, niti seposlužiti tuđim iskustvima.

Projekat je ipak okončan, a naša zamisao je bila da se ne upuštamo u način rada ni uorganizacijsku arhitekturu sistema i podsistema bezbednosti. Pravna regulativa, koja je okvirza delovanje agencija za provođenje zakona, sa težištem na kontroli sistema bezbednosti –bila je naša vodilja. U ovom smislu objasnili smo pravni osnov za delovanje sistemabezbednosti u razvijenim zemljama, članicama Evropske unije, kao i u susednoj Bosni iHercegovini. Naravno, pravni osnov bezbednosti u Republici Srbiji objašnjen je u posebnompoglavlju.

Priručnik je nastao kao kompilacija delova knjiga u kojoj je ova tematika obrađena(Ćeranić, Predrag: Ko kontroliše obavještajne službe, Besjeda, Banja Luka, 2008. i Ćeranić,Predrag: Ko čuva čuvare – kontrola sistema bezbjednosti u BiH, BLC-Besjeda, Banja Luka,2011.) i zakonske regulative kojom je ova oblast uređena u Republici Srbiji.

Beograd,25. 02. 2012.

3

I PRAVNE OSNOVE SISTEMA BEZBJEDNOSTI U ZEMLJAMAEVROPSKE UNIJE

Uvodne napomene

Važnost koja se danas daje bezbjednosti prevazišao je njen tradicionalni okvir i daojoj šire, višedimenzionalno značenje. Dominantno prisutna u društvenom životu, bezbjednostse pojavljuje u različitim oblicima: pojedinačna i kolektivna, javna i tajna, privatna i državnabezbjednost. Integrativni procesi u svim oblastima društvenog života zahvatili su i ovu oblastdruštvenog života. Ujedno, brojni bezbjednosni izazovi, rizici i prijetnje, postali su tolikonepredvidivi, s tendencijom da budu dugoročno prisutni, da je sistem bezbjednosti državepostao pojam od prvorazrednog značaja.

Govoriti o pravnom poretku u kojem nije sistemski riješeno pitanje demokratskognačina odlučivanja i uopšte, demokratskih odnosa, kao i temeljnih ljudskih prava i sloboda,nije moguće ako ta pitanja nisu institucionalno riješena. Isti je slučaj i sa bezbjednošću, odkoje se ne može očekivati da stvara društvene vrijednosti, naročito ne materijalne, alibezbjednost stvara uslove za egzistiranje svake društvene zajednice, odnosno uslove zaostvarenje svih vrijednosti.

Da bi mogla štititi svoje vitalne resurse i interese, država osniva i organizujemehanizme svoje zaštite. Tako govorimo o sistemu bezbjednosti koji se, opet, račva upodsisteme bezbjednosti. Uloga sistema i podsistema bezbjednosti sastoji se u tome da pružebezbjednosne usluge, koje se pri tome ostvaruju dozvoljenim pravnim sredstvima.Funkcionisanje podsistema bezbjednosti je dinamičan, složen i specifičan proces koji ne bismio da dovede u pitanje zagarantovane slobode i ljudska prava svih građana. „Demokratskinadzor nad bezbjednosnim strukturama bi trebao započeti jasnim i izričitim zakonskimokvirom, kojim se uspostavljaju bezbjednosne organizacije putem državnih zakona, kojeodobrava parlament. U zakonima bi trebalo odrediti granice nadležnosti sistema bezbjednostii njegovih podsistema, metode rada i način na koji će podnositi izvještaje u sklopu svojeodgovornosti."1

Autonomnost djelovanja elemenata sistema bezbjednosti treba da se odvija uustavno-pravnim okvirima savremenih država, a pod civilnom kontrolom i nadzoromdemokratski izabranih institucija društva. Razumljivo, ako je društvo izloženo brojnimopasnostima, prva reakcija države biće da posegne za mjerama koje ograničavaju, tj.suspenduju određena prava i slobode, kako bi se lakše oduprla uočenim opasnostima. Uslučaju da opasnosti nema, prava i slobode zagarantovane ustavom se ne ograničavaju. S ovimse pokreće pitanje legitimiteta mjera za kojima poseže država.

Jedna od najvažnijih demokratskih procedura odnosi se na uspostavljanje kontrolnihmehanizama nad radom sistema bezbjednosti. Kako uspostaviti efikasan sistem bezbjednosti,učiniti ga značajnim segmentom zaštite države i njenih građana, kako obezbijediti efikasnost,a ujedno jedan specifičan aparat učiniti otpornim na političke zloupotrebe?

„Izgradnja savremenog, transparentnog društva traži odgovarajuću ravnotežu izmeđupotreba zaštite političkog i ustavnopravnog uređenja s jedne, te načela pravne države opoštivanju osnovnih prava i sloboda građana, s druge strane.“2

Suština ovog viđenja sastoji se u potrebi za izgradnjom sistema bezbjednosti koji ćemoći da odgovori na savremene izazove, rizike i prijetnje s jedne strane, a da se s druge straneuspostavi efikasna upravljačka kontrola i parlamentarni nadzor nad elementima sistema

1 Born, Hans: Parlamentarni nadzor nad sektorom sigurnosti: Principi, mehanizmi i prakse, Interparlamenetarnaunija – Centar za demokratsku kontrolu nad oružanim snagama, Sarajevo, 2003., str. 83.2 Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001., str. 2.

4

bezbjednosti i realizuje zaštita društva od strane zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, temedija, nevladinog sektora i civilnog društva.

Bezbjednost je osnovni društveni postulat bez kojeg nema ni opstanka društva, aliistovremeno treba imati u vidu da se svakim redukovanjem i ograničavanjem ostvarenih pravai sloboda građana, dovode u pitanje demokratska dostignuća društva.

Država mora kontrolisati sisteme državne uprave, posebno sistem bezbjednosti i svenjegove podsisteme, jer su oni latentna opasnost za zloupotrebu od strane političkih centaramoći, moćnih pojedinaca ili grupa. U različitim raspravama o sistemu bezbjednosti često sekritikuje kontrola i nadzor nad ovim osjetljivim društvenim sistemom, ali se rijetko nakonstruktivan način postavlja pitanja funkcionisanja postojećih modela kontrole. U prvomplanu su vlast i sistem bezbjednosti, odnosno njegova zloupotreba, pri čemu se akcenat stavljana pojedinačne slučajeve, često i one lične prirode.

„Unutarnja (ili javna) sigurnost i javni red su ključno javno dobro. Oni sunamijenjeni širokoj javnosti, bez ikakvog mogućeg oblika diskriminacije, uključujućiimigrante i strance na državnom teritoriju. Njih ne treba usmjeriti u pravcu služenja spornimciljevima nekog političkog vođe ili sile, ili interesa samog sektora sigurnosti, čiji zadatak jeisključivo da bude instrument njihovog očuvanja.“3

Stavljanje sistema bezbjednosti u službu građana, i njegovo pretvaranje u instrumentzaštite države i društva od svih oblika ugrožavanja i ugroženosti, najbolji je doprinosstvaranju prosperitetnog demokratskog društva, odnosno društva građana jednakih predzakonom i društva u kojem svi – građani, države i nacije – moraju biti podložni zakonu.

Period tranzicije je specifičan. U bivšim socijalističkim zemljama stvaraju sedemokratske institucije, ali one nose mnoga obilježja prethodnog vremena. Elementi sistemabezbjednosti, naročito službe bezbjednosti u ovim zemljama, pojavljuju se sada kao oruđepolitičke borbe, što povećava izglede da u određenoj mjeri i dalje budu zavisne u odnosu nasve političke aktere, građane i samu državu.

Posmatramo li osnovnu državnu konstrukciju savremenog društva kroz princippodjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, uvidjećemo da nema posebnihsuštinskih razlika u ostvarivanju kontrole i nadzora nad sistemom bezbjednosti u odnosu naostale društvene sisteme, osim što je rad podsistema sistema bezbjednosti specifičan inajčešće obavijen velom tajne. U stvarnom životu, podsistemi sistema bezbjednosti su dubokointegrisani u društvo. Njihovo politički osjetljivo djelovanje podliježe nešto strožijojdemokratskoj kontroli iz razloga što postoji opasnost njihove zloupotrebe od strane političkeelite na vlasti.

Pitanje koje se u tom kontekstu nameće jeste: koji model kontrole sistemabezbjednosti izgraditi? Da li je dovoljno preuzeti model kontrole koji se pokazao efikasan unekoj razvijenoj zemlji Evropske unije ili je, shodno političkim i bezbjednosnim prilikama,potrebno graditi vlastiti način kontrole sistema bezbjednosti? Pomenuta pitanja, koja se svodena dilemu u kojoj mjeri se osloniti na tuđa iskustva, a koliko se uzdati na sopstveno viđenjekontrole sistema bezbjednosti, osnovni je pokretač našeg istraživanja.

3 Born, Hans: Parlamentarni nadzor nad sektorom sigurnosti: principi, mehanizmi i prakse, Interplanetarna unija– Centar za demokratsku kontrolu nad oružanim snagama, verzija izdata u Sarajevu, Sarajevo, 2003., str. 133.

5

1.ISKUSTVA I DOSTIGNUĆA U KONTROLI SISTEMA BEZBJEDNOSTIRAZVIJENIH ZEMALJA EVROPSKE UNIJE

Da bi se razumjelo određenje dato na kraju prethodnog poglavlja, u smislu kako bi udobro uređenom društvu sistem bezbjednosti trebalo da bude kontrolisan, u poglavlju oiskustvima mehanizama kontrole sistema bezbjednosti u Velikoj Britaniji, Njemačkoj iFrancuskoj razmotrićemo:

pravni (zakonski) okvir za djelovanje podsistema bezbjednosti; kontrolu od strane izvršne vlasti; parlamentarni nadzor podsistema bezbjednosti i njegovu efikasnost; sudsku provjeru zakonitosti djelovanja; transparentnost rada i elemente građanske kontrole, ako postoje.Države čije ćemo sisteme bezbjednosti da analiziramo birane su ciljano, kako bi se

obavilo poređenje između mehanizama kontrole i nadzora u političkim sistemima zapadnedemokratije koje karakteriše visok nivo razvoja demokratskih institucija.

Za analizu mogle su da budu odabrane i druge zemlje, ali i u jednom i u drugom i utrećem slučaju, riječ je o državama gdje sistemi bezbjednosti imaju, a imali su i ranije,značajnu društvenu ulogu. Tri zemlje zapadne demokratije koje smo odabrali politički su iekonomski među najmoćnijim zemljama svijeta, a njihovi sistemi bezbjednosti su međunajbolje organizovanim sistemima na planeti. Zbog prirode spoljne politike koju vode, a onaje u potpunosti okrenuta širenju njihovog uticaja u svijetu (u nekim segmentima ta politika jeveoma agresivna) u Velikoj Britaniji, Francuskoj, a i Njemačkoj, sistemi bezbjednosti imajuznačajnu ulogu kao instrument ostvarivanja takve politike, a ujedno i zaštite građana čijubezbjednost mogu da ugroze reakcije na agresivnu spoljnu politiku koje njihove državerealizuje.

Iz različitih razloga, građani, civilno društvo, pa i političari, u odabranim zemljamapokreću organizovane kampanje koje za cilj imaju stvaranje višeg nivoa kontrole podsistemabezbjednosti, odnosno kontrolisanje njihove moći i upotrebe. Pravni okvir djelovanjapodsistema bezbjednosti treba da bude proučen kako bismo mogli porediti djelokrug rada iovlaštenja koja su zakonom data podsistemima kao i njihovu poziciju prema ključnimcentrima vlasti: vladama, sudstvu i parlamentu. Postojanje posebnih zakona koji određujuokvir djelovanja podsistema bezbjednosti veoma je važno pitanje i ono je zapravo prvimehanizam kontrole i preduslov dalje kontrole podsistema. Postojanje zakona u ovoj oblastipodrazumijeva da su djelokrug rada podsistema, njihovo ustrojstvo, te mehanizmi kontrole inadzora, prethodno utvrđeni u jednoj otvorenoj društvenoj raspravi. Takođe i da je djelatnostpodsistema bezbjednosti, prvenstveno njihov odnos prema građanskim pravima, javna stvar, a

6

ne ekskluzivno pravo izvršne vlasti, stvar predsjedničkih ili premijerskih direktiva, uredbi inaredbi. Načelo zakonitosti, kako još pravni okvir za djelovanje podsistema bezbjednostinazivaju neki od analitičara ove oblasti, novijeg je datuma i razvija se u drugoj polovini XX.vijeka.

Da bismo jasnije izložili ono što želimo reći, prvo što je nužno preduzeti je dadefinišemo ključne riječi koje ćemo koristiti u ovom poglavlju. To su:

- mehanizmi - u smislu državnih tijela, komisija ili odbora u sastavuizvršne ili zakonodavne vlasti, kojima su zakonom povjerene određeneingerencije nad radom podsistema bezbjednosti;

- kontrola - u užem smislu, odnosi se na aktivnosti koje izvršna vlastpreduzima u procesu upravljanja sistemom bezbjednosti putem mehanizamakoje s tim ciljem osniva;

- nadzor – u smislu mjera zakonodavne vlasti preduzetih radi sprečavanjazloupotrebe podsistema bezbjednosti;

- provjera – u smislu nadležnosti koju sudska vlast u određenim zemljamaima i koristi da bi osigurala zakonitost djelovanja podsistemabezbjednosti.

1.1.Sistem bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Sjeverne Irske

1.1.1.Elementi sistema bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i SjeverneIrske

A. Policijski sistem

Robert Pil, inače tadašnji ministar unutrašnjih poslova, Parlamentu Velike Britanijeje 1829. godine predstavio Povelju - dokument kojim se konstituiše policija u širem područjuLondona, odnosno Akt o Metropoliten policiji. Donošenjem Zakona o policiji za područjeLondona, osnovana je Metropoliten policija koja je u skladu sa novom organizacijom počelasa radom daleke 1829. godine. Prihvaćenim Zakonom o policiji su naznačeni i principi pokojima organizacija policije treba biti po uzoru na vojne formacije, sa kontinuiranim radom, anadzor nad radom policije treba da obavlja Vlada.

Shodno usvojenim principima, obučavanje i uvjeravanje pristojnih građanapredstavlja značajan element sposobnosti policajaca. Javna bezbjednost zahtijeva da svakipolicajac dobije svoj broj. Policijski štabovi treba da budu smješteni u centru i na taj načinlako dostupni građanima. Angažman policajaca treba da se odvija na selektivnoj osnovi,policijski dosijei treba da predstavljaju fundament u boljem operativnom pokrivanju terena, aodsustvo kriminala će biti najbolji pokazatelj o stručnosti i sposobnosti policijskih snaga. 4

Metropoliten policija (Metropoliten police ili Scotland Yard) i danas jenajorganizovanija i najbolje osposobljena u kadrovskom i tehničkom pogledu, kao i drugimsegmentima relevantnim za efikasno izvršavanje zadataka iz oblasti bezbjednosti.Metropoliten policija zadužena je za šire područje Londona (1572 kvadratna kilometra, 7 512400 stanovnika5) i ne obuhvata uže područje Londona ("square mile"6) koje je u nadležnostiPolicije grada Londona (City of London Police). Na čelu Metropoliten policije nalazi sekomesar (Commissioner of police of the metropolis) sa pet pomoćnika, kojeg, na prijedlog

4 http://www.met.police.uk/ History of the Metropolitan Police 02. 01. 2010.5 prema popisu iz 2006.6 kvadratna milja

7

ministra unutrašnjih poslova, imenuje kraljica. Komesar je za svoj rad odgovoran ministruunutrašnjih poslova. Metropoliten policija ima 31460 uniformisanih policajaca.7

U Velikoj Britaniji policija je decentralizovana. Prisutna je raznovrsnost uorganizovanosti, tako da decentralizovanu policijsku strukturu Velike Britanije čine policije:Engleske i Velsa, Škotske i Sjeverne Irske. Policija Engleske i Velsa prema teritorijalnojorganizaciji podijeljena je na grofovije i gradove, što znači da je organizacija policijeustanovljena u skladu sa teritorijalnom organizacijom na administrativne okruge. Možemogovoriti o nekoliko organizacijskih nivoa policijskih snaga: okružna (grofovijska) policija;policija velikih gradova; kombinovana policija; metropolitenska policija; ostale policijskesnage.

Organizacija grofovijske policije je direktno vezana za administrativne okruge, čijaje isključiva nadležnost unutar granica grofovija. Na čelu ovih policijskih snaga nalazi se šefpolicije, kojeg imenuje Komisija za policiju, uz saglasnost ministra unutrašnjih poslova.Sastav Komisije za policiju grofovije čine dvije trećine lokalnih odbornika, a jednu trećinusudije lokalnog suda opšte nadležnosti.

Organizacija policije u Škotskoj ima velike sličnosti sa organizacijom policije uEngleskoj i Velsu. Razlika je u tome što u organizacijskoj strukturi Škotska nemaMetropolitensku policiju, nego samo grofovijsku, gradsku i kombinovanu. U Irskoj su policijai vojska bile duži vremenski period međusobno uvezane. Sporazumom između Engleske iIrske iz 1921. godine Irska je podijeljena na nezavisnu republiku na jugu, dok je sjeverni,znatno manji dio, ušao u sastav Velike Britanije. Tada dolazi do reorganizacije tadašnjeKraljevske Irske policije, tako da je na sjeveru 1922. godine osnovana Kraljevska ulsterskapolicija Sjeverne Irske.8

B. Agencija za organizovani kriminal - SOCA

Agencija za organizovani kriminal - SOCA (Serious Organized Crime Agency)konstituisana je 01. 04. 2006. godine, nakon što je Parlament Velike Britanije usvojio Zakon opoliciji za organizovani kriminal (Serious Organized Crime and Police Act 2005). Iako je umedijima predstavljena kao britanski FBI, pokazalo se da je SOCA mnogo bliža američkimagencijama koje se bave nelegalnom trgovinom narkoticima, cigaretama, alkoholom ioružjem.9 SOCA se ne bavi problemima koji se tiču nacionalne bezbjednosti i nema anti-terorističku i kontraobavještajnu ulogu u sistemu bezbjednosti velike Britanije kao što to imaFBI u sistemu bezbjednosti SAD.10 Preteča SOCA je bila Britanska Nacionalnakriminalistička obavještajna služba - NCIS osnovana 1992. godine, s ciljem objedinjavanjainformacija o teškim zločinima i većim kriminalnim organizovanim grupama, koje su predmetinteresa na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom planu.11

7 http://www.met.police.uk/ 02. 01. 2010.8 http://www.psni.police.uk/ The Police Service of Northern Ireland 03.01.2009.9 DEA (Drug enforcement administration) i ATF (Bureau of Alcohol, Tobaco, Firearms and Explosives)10 http://www.soca.gov.uk 03.01.2009.11 U sklopu Nacionalne kriminalističke obavještajne službe - NCIS nalazile su se Međunarodna divizija,

Divizija za Veliku Britaniju i Glavni štab. U Glavnom štabu se nalazila jedinica za operativnu podršku,jedinica za međunarodnu koordinaciju, jedinica za unutrašnju politiku, službe za istraživanje te strateško ispecijalističko obavještajno odjeljenje. Kancelarija EUROPL-a je organizacijski bila smještena u Glavnomštabu NCIS-a.

8

C. Obavještajno-bezbjednosni sistem

Iako Velika Britanija već decenijama nije kolonijalna i svjetska sila, ona je država sanajdužom tradicijom vladavine zakona i odgovornog odnosa prema državnim poslovima.Ujedno, Velika Britanija je država i sa najdužom tradicijom institucionalizovane obavještajneaktivnosti. Ipak, i u Velikoj Britaniji donošenje posebnih zakona kojima se reguliše oblastrada obavještajnih službi, novijeg je datuma.

Obavještajno-bezbjednosni sistem Velike Britanije uređen je kada su usvojena dvazakonska akta: Zakon o službi bezbjednosti od 27. aprila 1989. i Zakon o obavještajnimslužbama od 26. maja 1994. Vrh piramide obavještajno-bezbjednosnog sistema VelikeBritanije predstavlja Vlada.

Sa aspekta civilne kontrole sistema bezbjednosti najzanimljivija je Službabezbjednosti (Security Service - MI 5). Početne organizacijske forme djelovanjakontraobavještajne službe uočavamo početkom 1909. godine. Naime, veliki obavještajniinteres Njemačke i prisustvo njenih obavještajaca na prostoru Velike Britanije s težištem navojno-pomorske luke, stvorio je potrebu za konstituisanjem organizacije koja je preteča MI5 -Biro tajne službe (The Secret Service Bureau).12 Zahvaljujući Birou tajne službe u toku Prvogsvjetskog rata otkriveno je 35 njemačkih agenata koji su djelovali na teritoriji VelikeBritanije.

Stvaranje shvatanja o značaju obavještajne dimenzije i drugi razlozi bezbjednosneprirode doveli su do toga da MI-5 od 15.10.1931. godine, preuzme odgovornost zasuprotstavljanje svim prijetnjama nacionalnoj bezbjednosti, kada je MI 5 promijenjen naziv uSlužba bezbjednosti (Security Service) ali je naziv MI 5 ostao u nezvaničnoj upotrebi. Uperiodu između dva svjetska rata MI 5 se bavio komunističkom prijetnjom, koja je dolazila izSovjetskog Saveza, i nacističkom Njemačkom. U toku Drugog svjetskog rata MI 5 je imalaistaknutu ulogu. Posebno efikasan se pokazao "Double cross system", odnosno stvaranjedvostrukih agenata čiji rad je bio djelotvoran tokom pripreme za iskrcavanje na Normandiju.13

U skladu sa Zakonom o službi bezbjednosti iz 1989. godine, i njegovim dopunamakoje su donesene 1996. godine, službom bezbjednosti rukovodi ministar unutrašnjih poslovaVelike Britanije, odnosno ona je pod njegovom direktnom jurisdikcijom. Na čelu službenalazi se generalni direktor. Njega postavlja ministar uz prethodno pribavljeno mišljenjepredsjednika vlade. Generalni direktor ima jednog zamjenika. On je odgovoran za ostvarenjepotrebnog nadzora u odvijanju svih planiranih i odobrenih obavještajnih operacija. Službabezbjednosti je 1993. godine objavila brošuru pod nazivom "MI - 5 The Security Serious,London edit by HMSO, 1993."U Velikoj Britaniji postoje sljedeće obavještajne i bezbjednosne službe:

- Tajna obavještajna služba u Ministarstvu inostranih poslova (SIS – SecretIntelligence Service, Forein Office-MI 6);

- Služba bezbjednosti u Ministarstvu unutrašnjih poslova (Security Service- MI 5);

- Vladin Komunikacijski glavni štab u Ministarstvu spoljnih poslova(GCHQ – Government Communications Headquarters);

- Obavještajna služba u Ministarstvu odbrane (DIS – Defense Intelligenceservice, Departments of Defense).

12 http://www.mi5.gov.uk13 D - Day

9

D. Odbrambeni sistem

Odbrambeni sistem V. Britanije uspostavljen je kroz ministarstvo odbrane i kreira seshodno strategiji nacionalne bezbjednosti koja se realizuje na nivou države. Velika Britanijase zalaže za fleksibilniju odbrambenu politiku, tako što ohrabruje svoje partnere u stvaranjukoalicije koja će biti garant regionalne i globalne bezbjednosti. Vlada je preko ministraodbrane, koji je civilno lice, odgovorna za stanje i borbenu gotovost oružanih snaga.Zakonskim aktima je naglašeno da oružane snage ne smiju biti uključene u političkeaktivnosti.

Britanija se danas suočava sa širokim spektrom bezbjedonosnih prijetnji u čijemsuzbijanju značajnu ulogu ima unutrašnja kohezija svih podsistema u sistemu bezbjednosti.NATO savez u Evropi i partnerstvo sa SAD kao globalnom silom su noseći stubovi britanskeodbrambene politike.

1.1.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije iSjeverne Irske

U Velikoj Britaniji predsjednik Vlade je odgovoran za sva pitanja koja se tiču radasistema bezbjednosti. U tom smislu, naročito je naglašena njegova odgovornost u pogleduobavještajnih i službi bezbjednosti. Tako, Predsjednik Vlade predsjedava Ministarskimkomitetom za nadzor i upravljanje obavještajnim i bezbjednosnim službama (MinisterialCommittee on Intelligence – CSI) koji predstavlja najviši organ rukovođenja obavještajno-bezbjednosnim aktivnostima.

Obavještajni nadzor u Velikoj Britaniji intezivno se razvija potkraj 80-ih godina. Dotada, Vlada nije zvanično ni priznala postojanje glavnih poluga unutrašnje bezbjednosti ispoljne politike – Službe bezbjednosti (MI5) i Obavještajne službe (Secret Intelligence). Svedo 1994, kada je Vlada uspostavila Obavještajno-bezbjednosni odbor (CSI), Domu komuna jeobezbjeđena tek vrlo ograničena saradnju sa izvršnom vlasti u pokušaju da se nadgledajuobavještajne i bezbjednosne agencije. Pomenuti odbor sastavljen je od parlamentaraca ipokrenuo je niz pitanja o prirodi i efikasnosti nadzora obavještajnih i bezbjednosnih službi uVelikoj Britaniji, posebno u vezi sa istragom o predratnim obavještajnim izvještajima oiračkom oružju za masovno uništenje. Istraživanja koja se odnose na Irak u razdoblju od1992. sagradila su korisnu prizmu kroz koju se lako moglo sagledati i ocijeniti stanjeobavještajnog nadzora u Velikoj Britaniji, i relativna efikasnost različitih tijela koja supokušali da ga obave - u rasponu od odbora CSI, sudskih i drugih pitanja, koja su postavljanaBleru o Vladinoj, i ulozi službi bezbjednosti u ratu u Iraku.14

CSI nadzire i obezbjeđuje funkcionisanje obavještajnih i bezbjednosnih službi uokviru zacrtane politike i strategije nacionalne bezbjednosti. Članovi CSI su premijer (usvojstvu predsjedavajućeg) ministri odbrane, unutrašnjih, spoljnih poslova i finansija.

Stvarnu funkciju upravljanja obavještajno-bezbjednosnim sistemom ima Komitetstalnih podsekretara za usmjeravanje obavještajnog rada (Permanent Secretaries SteeringCommittee on Intelligence – PSIS). PSIS pomaže resornim ministrima u stalnom nadgledanjurada obavještajnih i bezbjednosnih službi.

Na planu koordiniranja i rukovođenja obavještajnim i bezbjednosnim aktivnostima uVelikoj Britaniji djeluje još nekoliko tijela, koja takođe pripadaju izvršnoj vlasti. Najvažniji jeZdruženi obavještajni komitet (Joint Intelligence Committee – JIC) koji je dio Kabineta

14Šire o tome: Phuthian, Mark: Intelligence oversight in the UK – The case of Iraq, rad objavljen u studijiHandbook of intelligence studies, koju je priredio Loch K. Johnson, Taylor&Francis, 2007., New York, USA

10

premijera i pod neposrednom kontrolom Sekretara kabineta. JIC je tijelo koje odobravageneralne obavještajne zahtjeve i zadatke koji se stavljaju pred obavještajne i službebezbjednosti. Ti zadaci se godišnje razmatraju u procesu koji nadgleda Koordinatorobavještajnih službi (Intelligence Coordinator). Ovaj proces kombinuje rigoroznu analizupotreba za djelovanjem tajnih obavještajnih službi. Združeni obavještajni komitet imazaduženja da: usmjerava i provjerava organizaciju i rad britanskih obavještajnih službi uzemlji i inostranstvu, u cilju osiguranja efikasnosti, ekonomičnosti i brzog prilagođavanjanovim zahtjevima.

Obavještajno i bezbjednosne ustanove Velike Britanije locirane su u ministarstvima ishodno tome, logično je očekivati da su nadležni ministri i neposredno odgovorni za njihovrad. To je samo djelimično tačno jer je zakonima (o bezbjednosti, prisluškivanju i sl.)predviđena direktna komunikacija između šefova službi i premijera čime se „zaobilaze“ministri i njihova odgovornost umanjuje. Ovo istovremeno Koordinatora u Kabinetupremijera stavlja u prvi plan i objašnjava zašto prilikom smjene Vlade, ili u uslovimapromjene partija na vlasti, ne dolazi do promjene šefova službi koji su formalno pomoćniciministara (stalni sekretari). Ovakav sistem upravljanja i koordinisanja obavještajno-bezbjednosnim poslovima, iako na prvi pogled komlikovan, pruža dugoročnu garancijustabilnosti i obezjeđuje profesionalizam u postizanju željenih ciljeva.

Najznačajnija i najbitnija osnova obavještajnog sistema Velike Britanije, na koji suBritanci izuzetno ponosni, jeste zapravo visok stepen bezbjednosne kulture svih slojevabritanskog društva (što je rezultat Drugog svjetskog rata) i zakonske regulative kojaobavezuje sve pravne i fizičke subjekte da učestvuju u zaštiti britanskih interesa, odnosno dapruže pomoć državnim institucijama koje se pomenutim aktivnostima bave.

Parlamentarni nadzor nad radom obavještajnih i bezbjednosnih službi u VelikojBritaniji ima Komitet za obavještajne i bezbjednosne poslove (Intelligence and SecuritiCommittee – CSI) koji je osnovan Zakonom o obavještajnim službama iz 1994. godine.Komitet ispituje usklađenost rada, efikasnost administracije i obavještajnu politiku MI-5, MI-6, GCHQ i DIS. Djeluje u tajnosti, sastavljen je od devet članova i ima širok pristupinformacijama do kojih službe dođu u okviru svog obavještajnog rada. Članove Komitetaimenuje predsjednik Vlade nakon što prethodno njihove nominacije dobije od Parlamenta inakon što po po tom pitanju obavi konsultacije sa liderima dvije opozicione partije. ČlanoviKomiteta, shodno Zakonu o službi bezbjednosti iz 1989. godine imaju pristup povjerljivimmaterijalima. S druge strane, isti zakon obavezuje Komitet da piše godišnje izvještaje idostavlja ih Vladi i Parlamentu. Komitet ima pravo da traži od Predsjednika Vlade izvještaj onjegovom radu na planu organizacije i nadzora aktivnosti britanskih službi.15

Komitet za odbranu britanskog parlamenta nadležan je za rad ministarstva odbrane,uključujući i nadzor nad oružanim snagama. Komitet se sastoji od 14 članova, koji se biraju uDomu komuna iz redova poslanika tri najveće političke partije. Komitet istražuje sporneslučajeve i nakon što sprovede istragu, izvještaj dostavlja Vladi koja ima obavezu da napišeodgovor u roku od dva mjeseca.16

Budući da je policija decentralizovana, odnosno da policijske komesare imenujeKomisija za policiju (uz saglasnost ministra unutrašnjih poslova) a kako sastav Komisije zapoliciju čine dvije trećine lokalnih odbornika, a jednu trećinu sudije lokalnog suda opštenadležnosti, to je i kontrola rada policijskih komesara i policije, u nadležnosti pomenutekomisije.

Imajući u vidu da Parlament ima ograničenu vlast nad podsistemima bezbjednosti, uVelikoj Britaniji je predviđena i kontrola sa aspekta poštovanja zakonitosti. Kao posebneinstitucije stvorene su komisije i sudovi, nezavisni od izvršne vlasti, koji u radu podsistema

15 http//:statewatch.org - Intelligence and Security Committee 07.01.2010.16 http://www.parliament.uk/parliamentary_committees/defence_committee.cfm 07.01.2010.

11

bezbjednosti ispituju poštovanje zakona, naročito kada su u pitanju povrede ljudskih prava,imovine i slično. Tako je Zakonom o Službi bezbjednosti predviđeno osnivanje nezavisnogTribunala, sa načelnikom (sudija najvišeg ranga) koji istražuje žalbe građana koje se odnosena Službu bezbjednosti.17 Načelnik je takođe odgovoran za nadgledanje izdavanja naloga zapretres od strane ministra unutrašnjih poslova.

Zakon o presjecanju komunikacija (Zakon o prisluškivanju) iz 1985. godine, takođe,predviđa osnivanje i rad Tribunala sa načelnikom (takođe sudija visokog ranga) radi istragežalbi u vezi sa prisluškivanjem telefonskog i poštanskog saobraćaja. Načelnik je odgovoran iza izdavanje naloga za prisluškivanje od strane ministra unutrašnjih poslova.

1.2.Sistem bezbjednosti Savezne Republike Njemačke

1.2.1.Elementi sistema bezbjednosti Savezne Republike Njemačke

A. Policijski sistem

Okvir za funkcionisanje policijskog sistema Njemačke čini njeno federalno uređenjesa veoma preciznim zakonodavnim razgraničenjima između savezne države i pokrajina.Danas SR Njemačku čini 16 federalnih jedinica sa 80 miliona stanovnika. Na nivou Saveznedržave je uspostavljeno Federalno ministarstvo unutrašnjih poslova, u čijoj su nadležnostiposlovi i zadaci iz savezne nedležnosti. Na čelu ministarstva se nalazi ministar koji je za svojrad odgovoran Saveznom kancelaru.

U okviru Saveznog ministarstva unutrašnjih poslova uspostavljene su sljedećeslužbe: Savezna služba za zaštitu ustavnog poretka - BfV, Savezna kriminalistička služba -BKA, Savezna granična služba - BGS.

Savezna kriminalistička služba osnovana je s ciljem uspostavljanja jače veze isaradnje između saveza i pokrajina u oblasti sprečavanja i otkrivanja kriminaliteta.Konstituisana je 1951. godine a njene nadležnosti su utvrđene Zakonom o uređenju Saveznekriminalističke službe od 29. juna 1973. godine, koji je modificiran 1974. i 1993. godine.

Radi se o policijskoj instituciji na saveznom nivou, u čijoj je nadležnosti otkrivanjekrivičnih djela međunarodnog kriminala: trgovina oružjem, municijom, eksplozivima,narkoticima, pranje novca, korupcija, krijumčarenje nuklearnih i drugih opasnih energenata,trgovina bijelim robljem, terorizam, diverzije, sabotaže, te istraživanje prisustva stranihkriminalnih organizacija na prostoru Njemačke.

Savezna granična služba je policijska organizacija zadužena za zaštitu granica SRNjemačke. U njenoj nadležnosti je suzbijanje, presijecanje organizovanog kriminala, odnosnotokova pranja novca, otkrivanje falsifikovanih putnih isprava i drugih dokumenata,krijumčarenja ljudima, krijumčarenja raznih vrsta oružja, ilegalna trgovina opojnim drogama,nuklearnim, eksplozivnim i drugim materijama, motornim vozilima.

17 „U sudskom predmetu Harman i Hjuit protiv Ujedinjenog Kraljevstva, koji se poziva na Europsku konvencijuo ljudskim pravima, nepostojanje izričitih statutarnih odredabi o djelovanju Bezbednosne službe UjedinjenogKraljevstva (MI5) pokazalo se presudnim za nemogućnost dokazivanja da su postupci službe bili „u skladu sazakonom, a u vezi s pritužbom na tajni nadzor i vođenje dosijea, što se kosi s članom 8. Konvencije, kojigovori o pravu na privatnost. Postojeća upravna odredba, Direktiva Maksvel – Fajf iz 1952., nije bila dovoljanargument za tajni nadzor i vođenje dosijea, jer nije imala snagu zakona i jer njezin sadržaj nije bio pravnoobavezujući ili provediv“. Izvor: Hans Born, Jan Li: Podizanje odgovornosti u obaveštajnoj reformi – Pravnistandardi i najbolji načini nadzora obavještajnih službi, Ženevski centar za nadzor nad oružanim snagama,Ženeva, 2005., str. 19. preuzeto sa internet adrese http:// www.dcaf.ch

12

Na čelu ove službe se nalazi savezni ministar unutrašnjih poslova. U organizacijskojstrukturi centralno mjesto pripada Predsjedništvu granične zaštite, koji predstavlja osnovupolicijskog rada ove službe. Predsjedništva su uspostavljena na Sjeveru, Jugu, Istoku, Zapadui Centru, čime Savezna granična služba operativno pokriva čitav teritorij SR Njemačke.

B. Obavještajno-bezbjednosni sistem

Zakoni kojima je u Njemačkoj regulisana obavještajna djelatnost su Zakon oosnivanju Službe za zaštitu ustavnog poretka i Zakon o saradnji Saveza i pokrajina upitanjima zaštite Ustava u pogledu Službe za zaštitu ustavnog poretka.

Sa stanovišta civilne kontrole najinteresantnija je Služba za zaštitu ustavnog poretka.Organizacijski je smještena u Ministarstvu unutrašnjih poslova. Predsjednik te službe za svojrad odgovara saveznom ministru unutrašnjih poslova. Služba je zadužena za zaštitu države,tako da ima kontraobavještajnu ulogu. Ima ovlaštenja za tajno prisluškivanje, opservaciju,audio i video snimanje, korištenje tajnih dokumenata.

Na teritoriji Njemačke Služba za zaštitu ustavnog poretka ima 16 kancelarija, kojedjeluju na nivou njemačkih federalnih jedinica, a stacionirane su u sklopu policijskihdirekcija. Sjedište Službe je u Kelnu. Najvažnije aktivnosti Službe za zaštitu ustavnog poretkasastoje se u tome da prikuplja, analizira i procjenjuje sve podatke o djelatnostima koje suusmjerene protiv ustavnog uređenja Njemačke, kao i njene bezbjednosti; otkriva, prati ipresjeca aktivnosti stranih obavještajnih službi, koje su usmjerene na ugrožavanje nacionalnebezbjednosti.

Da zaključimo, u obavještajno-bezbjednosnom sistemu Njemačke ključne su četiriobavještajne agencije čije su nadležnosti i teritorija rada, kao i međusobni odnosi, preciznozakonski definisani:

- Savezna obavještajna služba (Bundes Nachrichten Dienst - BND) predstavljasaveznu obavještajnu ustanovu Njemačke;

- Služba za zaštitu ustavnog poretka (Bundesamt für Verfassungsschutz – BfV)djeluje u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova;

- Obavještajna kancelarija Bundesvera (Amt für Nacrichtenwessen derBundeswehr - ANBw) prikuplja informacije i izrađuje studije o stranimoružanim snagama;

- Vojna kontraobavještajna služba (Militärischer Abschirmdienst –MAD), bavise preventivnom špijunažom u cilju zaštite njemačkih oružanih snaga.

C. Odbrambeni sistem

Nakon ujedinjenja u jednu državu, odbrambeni sistem Njemačke našao se u potpunoizmijenjenim okolnostima. Zbog uloge u Drugom svjetskom ratu, njemačka vojska dugo nijeimala Generalštab. Kao jedna od komponenti NATO saveza Njemačka nije bila ravnopravnaostalim članicama, čak nije imala samostalnost ni u ratnim planovima koji su se ticali odbraneteritorije Njemačke. Njemačko rukovodstvo tražilo je veću autonomnost u vođenju nacionalneodbrambene politike, čemu je udovoljeno od strane NATO-a, nakon čega je uslijedila reformaodbrambenog sistema Njemačke. Sprovedena reforma nije do kraja razjasnila niz pitanja ukonceptu njemačke uloge u okviru strategije NATO-a.

Dominantnu poziciju u pogledu odbrane imaju kancelar i ministar odbrane. Ministarodbrane je civilno lice i najodgovornija ličnost kada je po srijedi rukovođenje vojnimpotencijalima u mirnodopskim uslovima. U složenim prilikama komandu preuzima kancelar auloga NATO saveza u tim prilikama postaje dominirajuća. Ključna pitanja odbrambenog

13

karaktera kao i pitanja od bezbjednosnog značaja razmatraju se na sjednicama Savjetaodbrane.

1.2.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti Savezne Republike Njemačke

U Njemačkoj ključnu ulogu u kontroli i nadzoru nad sistemom bezbjednosti imaParlament. Svoju ulogu u tom smislu Parlament ostvaruje preko više kontrolnih tijela,odnosno komisija. Određivanje broja komisija, kao i utvrđivanje broja članova pojedinihkomisija, leži u slobodnoj procjeni njemačkog Parlamenta. Njemački parlament može daformira istražne komisije, koje se angažuju aktuelnim povodom, i uz saglasnost najmanje25% parlamentaraca. Istražne komisije imaju zadatak da provjere i razjasne političke ibirokratske nesuglasice u Vladi, Parlamentu i upravi. Rad ovih komisija sastoji seprikupljanju dokaza; komisije mogu da ispituju svjedoke, aksperte, da ostvare uvid u akte,posjete sudove i upravne organe. Nakon istrage slijedi podnošenje izvještaja i debata uParlamentu.

Parlamentarni nadzor obavještajnih poslova regulisan je posebnim zakonima,Zakonom o parlamentarnoj kontroli obavještajne djelatnosti i Zakonom o kontrolnim tijelima,koji su na snagu stupili 1999. godine. Zakonodavnim aktima je naglašeno da „zaštita Ustavasluži za zaštitu slobodnog demokratskog osnovnog poretka“.18 Zakon o BND i BfV iz 1994.godine, članom 8 koji predstavlja poseban Zakon o ograničavanju tajnosti pisama, pošte itelekomunikacijskog saobraćaja, reguliše oblast prisluškivanja i narušavanja privatnosti ucilju zaštite Ustava. Ovim zakonom je dozvoljeno da Služba za zaštitu ustavnog poretka„može da koristi metode, predmete i instrumente za tajno pribavljanje informacija, kao i daangažuje ljude od poverenja i lica za koja ima garanciju, da vrši prismotru, snima fotografije ipravi tonske zapise, da koristi lična dokumenta i maskirne oznake“.19

Prilikom primjene mjera Služba za zaštitu ustavnog poretka je “dužna da odabereone mere, za koje postoji verovatnoća da će lice koje je u pitanju najmanje da ugroze. Mere nesmeju da izazovu štete koje su u očiglednoj nesrazmeri sa uspehom koji se nameravapostići.“20

Služba se još nekim članovima Zakona obavezuje da bude pažljiva u izboru mjerakojima će se koristiti. Na primjer „reči koje se nejavno izgovore u nekom stanu mogu sepomoću tehničkih sredstava tajno prisluškivati ili snimati samo ako je to u pojedinačnomslučaju neizbežno u cilju suzbijanja neke postojeće opšte opasnosti ili neke postojećeopasnosti po život pojedinih lica“.21 Nakon primjene navedenih mjera Služba je obavezna dapodnese izvještaj Parlamentarnoj kontrolnoj komisiji.

Funkciju koordinacije i kontrole rada obavještajno-bezbjednosnih ustanova od straneizvršne vlasti u Njemačkoj obavlja posebno tijelo Kancelarije saveznog kancelara, poznatokao „Odjeljenje br. 5“. Koordinaciju rada i međusobne saradnja njemačkih obavještajnih ibezbjednosnih službi obavlja opunomoćeno lice – Koordinator. Koordinator i Odjeljenje br. 5zajedničkim naporima ostvaruju kontrolu i koordinaciju obavještajnih i bezbjednosnihposlova.

Parlamentarni nadzor obavještajnih djelatnosti obavlja Parlamentarni kontrolniodbor (Parlamentarisches Kontrollgremium - PKGr). Odbor je obavezan da sredinom ikrajem godine dostavlja njemačkom Bundestagu izvještaj o svojim aktivnostima na planu

18 Zakon o saradnji Saveza i pokrajina u pitanjima zaštite Ustava i u pogledu Službe za zaštitu ustavnog poretka;Andreja Savić - Milan Delić - Mladen Bajagić: Bezbednost sveta od tajnosti do javnosti, Institut bezbednosti,Beograd, 2002., str. 211.

19 Isto, str. 214.20 Isto21 Isto, str. 215.

14

obavještajne kontrolne djelatnosti. Članove Parlamentarnog kontrolnog odbora, kojih utekućem izbornom periodu ima 11,22 bira Parlament iz svojih redova na početku svakogizbornog perioda. Sjednice Odbora su zatvorene a njegovi članovi su obavezni da čuvajutajnost informacija sa kojima se upoznaju tokom rada u Odboru. Parlamentarni kontrolniodbor nadzire rad Savezne obavještajne službe (BND), Služba za zaštitu ustavnog poretka(BfV) i Vojne kontraobavještajne službe (MAD).

Savezna vlada je obavezna da izvještava Parlamentarni kontrolni odbor o opštimdjelatnostima obavještajnih službi. Vlada je obavezna i da obezbijedi sve potrebnepretpostavke za eventualna saslušavanja zaposlenih u obavještajnim službama od straneOdbora, kao i zvanične posjete tim institucijama. U pojedinačnim slučajevima Parlamentarnikontrolni odbor može angažovati i stručnjake koji će obavljati istrage u cilju sprovođenjakontrolne funkcije Odbora. Posebno rigorozan i složen nadzor provodi se nad radom Službeza zaštitu ustavnog poretka. Parlamentarni odbor se po konkretnim pitanjima rada ove službesastaje najmanje jednom u tri mjeseca i ima gotovo neograničenu kontrolnu nadležnost, ajedini izuzetak su izvori, odnosno zaštita izvora podataka.

Drugu liniju kontrole sprovodi Kontrolna komisija G1023, koja je nadležna za nadzornad primjenom mjere presretanja komunikacija. Komisija broji četiri člana (predsjednik i tričlana) i sastaje se najmanje jednom mjesečno. Resornog ministra Komisija obavještava omjerama koje preduzima u slučaju utvrđivanja nepravilnosti u radu. Svi članovi Komisiju nemoraju biti iz sastava Parlamenta, Komisija može da angažuje i eksperte iz pojedinih oblasti.Naime, obrazloženim zahtjevom za primjenom mjere presretanja komunikacija(prisluškivanje) svaka od tri službe koje komisija nadzire (BND, BfV, MAD) obraća seministru unutrašnjih poslova. Po odobrenju ministra, traži se i saglasnost Komisije G10. Tu seuloga Komisije G10 ne iscrpljuje, jer ona ima nadležnost i da nadzire primjenu mjere i uvid udobijene podatke. Kada se proces prisluškivanja završi, Komisija G10 donosi procjenu da liće se prisluškivana osoba obavijestiti da je bila izložena ovoj mjeri i od strane koje službe.Komisija zaprima i žalbe građana.

Komisiji G10 se u svako doba mora omogućiti pristup svim službenim prostorijama.Zakonsko uporište za svoj rad Komisija G10 ima u Zakonu o ograničenju tajnosti pisma idrugih vidova komuniciranja kao i u Zakonu o suzbijanju terorizma koji je donesen nakonterorističkog akta od 11. septembra (rušenje Kula bliznakinja u Njujorku).24

Konačno, treći oblik kontrole povjeren je direktno Bundestagu, na čijim sjednicamase kroz parlamentarnu debatu analiziraju redovni izvještaji o unutrašnjem poslovanju i raduSlužbe. Pored parlamentarne kontrole, rad Službe za zaštitu ustavnog poretka podliježe ikontroli ministra unutrašnjih poslova, kao i kontroli od strane građana (pisane molbe i žalbe,prijedlozi, prijemi i sl) i medija. Konačno, sudsku provjeru provode savezni sudovi, posebnopo pitanju rješavanja žalbi građana na preduzete mjere Službe. Podrazumijeva se da ministarunutrašnjih poslova, osim nad Službom za zaštitu ustavnog poretka, ima ingerencije dakontroliše i rad policije. Međutim, to je vid unutrašnje kontrole, a ne civilne, kojom sebavimo.

S druge strane, građani su skeptični prema unutrašnjim organima kontrole policije(pretposavljeni, nadzornici ili supervizori koji se nalaze u sastavnom dijelu policije) pogotovou slučajevima kada se rješava o eventualnom pogrešnom ponašanju policajaca u provođenjukontroverznih političkih odluka. Pogođeni (žrtve) i kritičari sumnjaju u neophodnuneutralnost i objektivnost unutrašnjih istraga. Javni tužilac, s obzirom na funkcionalnupovezanost sa policijom, neće uvijek biti neutralan organ kontrole.To posebno važi u

22 http://www. bundestag.de 22. 01. 2010.23 Komisija je naziv dobila po članu 10 Ustava Njemačke.24Zanimljivo je da je navedenom zakonu ograničeno vrijeme primjene (na snazi će biti do 2012. godine).

http://www. bundestag.de 22. 01. 2010.

15

slučajevima u kojima lica protiv kojih se vodi istraga, optužuju policajce zbog njihovogponašanja prilikom hapšenja, pretrage, saslušanja i sl.

Nadzor nad radom policije provodi parlamentarna Komisija za unutrašnje poslove.Najveća komisija u Parlamentu25 uglavnom se bavi pitanjima unutrašnjih poslova (unutrašnjabezbjednost, migracija, poslovi civilne zaštite...). Sa aspekta kontrole policije od stranecivilnog društva pažnju zaslužuje "Bonski forum građana i policije", osnovan 24.1.1995 kaoeksperiment dijaloga izmedju građana i policije, a na političku inicijativu. Njegova djelatnostbi trebalo da bude nešto slično djelatnosti Ombudsmana, odnosno "Bonski forum građana ipolicije" bi kontrolisao pritužbe građana na rad policije.26 Osnivači Foruma polaze od toga daje kontrola državne vlasti konstitutivni elemenat demokratske i pravne države i da pripadnicipolicije koji su od države i društva snabdjeveni širokim spektrom ovlaštenja treba da shvateda će prilikom obavljanja svojih zadataka biti pod kontrolom s vana, tj. od strane civilnogdruštva. Efektivna kontrola policije nije samo pravo, nego i dužnost jednog društva. S drugestrane, jedna opštepriznata neutralna kontrolna instanca bi ojačala poziciju policijskihslužbenika koji se često neosnovano okrivljuju.

Iako određivanje broja komisija kao i utvrđivanje broja članova pojedinih komisijaleži u slobodnoj procjeni Parlamenta, način konstituisanja Komisije za odbranu regulisan je injemačkim Ustavom, te kada je riječ o ovoj komisiji, Parlament u tom smislu nema slobodnogprostora. Tako, Komisiju za odbranu čine 34 člana, a svaki član Komisije ima svogzamjenika.

Komisija za odbranu je gremijum koji se nalazi na strani njemačkog Parlamenta, anasuprot Saveznom ministarsvu odbrane i njemu podređene oblasti – oružanih snaga i uprave.Nijedna druga komisija u Parlamentu nije suprotstavljena tako velikom dijelu izvršne vlasti.Potencijalna moć oružanih snaga, iz upravno-pravnih razloga, zahtijeva naročito intenzivnukontrolu. Upravo zbog toga Komisija za odbranu ima višestruku ulogu. Ona je jedinakomisija njemačkog parlamenta koja ima pravo da se sama stavi u ulogu Istražne komisije27.

Komisija za odbranu igra važnu ulogu i u davanju preporuka za vođenje budžetaodbrane. Konačno, i institucija Supervizora za odbranu je kroz čl. 45 a Opšteg zakona,postavljena kao pomoćni organ Parlamenta. Supervizorovo poznavanje stanja u trupama,izloženo u njegovom godišnjem izvještaju, predstavlja važan izvor informacija Komisiji zaodbranu. Komisija za odbranu, kao i sve ostale komisije, ima pravo da i bez inicijativePlenuma, dakle samoinicijativno da iznosi pitanja iz svoje nadležnosti, i u vezi s tim dajepreporuke. Stavovi zauzeti nakon sjednica članova Komisije za odbranu za Vladu su pravnoneobavezujući, ali imaju značajnu političku težinu.

Standardni zadaci Komisije za odbranu su razmatranje dostavljenih prijedlogazakona, zahtjeva i ostalih podnesaka, nakon čega komisija Plenumu podnosi konačnupreporuku sa izvještajem u kojoj se savjetuje, npr. prihvatanje ili odbijanje prijedloga.Međutim, Komisija uglavnom daje svoje savjete na osnovu zahtjeva Saveznog ministarstvaodbrane.

Komisija za odbranu zasjeda svake srijede u sedmicama zasjedanja koje određujeParlament za tekuću godinu. Pošto je to tzv. „zatvorena komisija“ pristup njenim sjednicamaje ograničen na odredjen krug osoba. U taj krug ulaze članovi komisije, njihovi zamjenici,Supervizor za odbranu, stranački predsjednici i predsjednik Parlamenta. Takođe, učešće uradu sjednica Komisije za odbranu dozvoljeno je predstavnicima ministarstava i pokrajinskih

25Ima 37 članova, iz reda svih parlamentarnih stranaka.26Peter Lessmann-Faust: Policija i političko obrazovanje, VS Verlag - Izdavač za socijalne nauke, Wiesbaden,

2008. (skraćen izvod dužeg priloga autora Udo Behrendes i Manfred Stenner. Prilog je u knjizi pod nazivomGrađani kontrolišu policiju?

27 Da se samostalno angažuje i djeluje kao Istražna komisija.

16

Vlada kao i određenim saradnicima političkih stranaka i uprave, za koje se prethodno obaveodređene bezbjednosne provjere.

Na upravnom nivou, Komisiji za odbranu stoji na raspolaganju Sekretarijat kojegčini 8 saradnika i koji pruža podršku radu Komisije. Sekretarijat priprema, provodi i vršiobradu (analizu) zasjedanja – priprema potrebnih dokumenata, dostavljanje dnevnog reda,izradu konacnih preporuka i izvještaja Plenumu i vođenje protokola sjednice. Pored toga,Sekretarijat je odgovoran i za obradu od Komisije postavljenih zadataka,pripremu iprovođenje delegacijskih putovanja i vanrednih sjednica kao i vođenje brige o gostima izunutrašnjosti i inostranstva.

Posebno uzvišenu poziciju zauzima Komisija za odbranu kroz pravo da sesamostalno angažuje kao Istražna komisija28. Kod svih ostalih komisija za to je potrebanposeban zaključak Parlamenta. Istražna komisija je najjače oružje Parlamenta u kontroliponašanja Vlade. Istražna komisija može pokrenuti rasvjetljavanje predočenjem dokaza, npr.posredstvom ispitivanja svjedoka ili uvida u dokumente.

Komisija za odbranu ima uticaj i na usvajanje budžetskih sredstava, a kroz obavezuSaveznog ministarstva odbrane da, bez obzira na prava koja proističu iz Zakona o budžetu,podnese na razmatranje Komisiji za odbranu, kao stručnoj komisiji, planirane nabavke odposebnog bezbjednosnog i vojno-političkog značaja, kao i sve nabavke u iznosu većem od 25miliona evra. Prema dosadašnjoj parlamentarnoj praksi, nabavke ove vrste neće se vršiti bezodobrenja Komisije za odbranu, čak i kad su planirane Zakonom o budžetu.

Presudom Saveznog ustavnog suda od 12. jula 1994, iako u suštini pravnodozvoljeno, za svako angažovanje njemačkih oružanih snaga, potrebna je prethodnasaglasnost njemačkog Parlamenta. Savezni ustavni sud naglasio je specifičan karakter vojskekao "parlamentarne armije" i njemačkom parlamentu u pravom smislu riječi dodijelioodlučujuću ulogu po pitanju angažovanja njemačkih oružanih snaga van teritorije Njemačke.

Parlament nema pravo da inicira angažovanja oružanih snaga. Može samo da sesuprotstavi odluci o pokretanju ili da zahtijeva prekid tekuće akcije (vojne intervencije).Unutar Parlamenta Komisija za odbranu se posebno intenzivno konstantno bavi svimplaniranim i tekućim međunarodnim vojnim intervencijama, i to ne samo sa vojnog aspekta,jer se pripadnici njemačke vojske u zemljama u kojima su angažovani, po ocjeni Parlamente,nalaze u bezbjednosno-politički teškom okruženju. Razmatranje različitih aspekatameđunarodne politike bezbjednosti u radu Komisije za odbranu ima rastući značaj. Komisijeza odbranu na taj način zadire u domen rada Komisije za vanjske poslove što čini neophodnimusku saradnju dviju komisija. Komisija za odbranu se u okviru svog domena preko Vladeredovno informiše o stanju u područjima angažovanja njemačkih trupa. U tom cilju članoviKomisije za odbranu odlaze i na putovanja u ta područja radi stvaranja sopstvene slike ostanju na licu mjesta.

U donošenju odluke Parlamenta o angažovanju njemačkih oružanih snaga vanteritorije Njemačke, ili produžavanja angažovanja, pored Komisije za vanjske poslove (kojapo ovom pitanju ima vodeću riječ) savjetodavno učestvuje i Komisija za odbranu.

28 Posljednja dva puta se Komisija za odbranu konstituisala kao Istražna komisija 1999. i 2006. godine. Pri tomese radilo o istrazi desno-ekstremnih ispada u vojsci (1998) kao i optužbi Murata Kurnaza da je bio zlostavljanod strane pripadnika vojske u Avganistanu (2006). Komisija za odbranu 16.12.2009. godine se ponovokonstituisala kao Istražna komisija sa zadatkom da istraži nalog za vazdušni napad koji su njemačke trupeizvele na dvije od Talibana otete cisterne u noći, između trećeg i četvrtog septembra. Komisija je dobilaobavezu da u vezi s tim, podnese razjašnjenje, i informiše Saveznu Vladu. Ujedno, zadatak Komisije sastojaose i u tome da istraži usklađenost tog akta sa odobrenim načinom postupanja sa nacionalnim,multinacionalnim, političkim, pravnim i vojnim ciljevima, misije njemačkih trupa angažovanih uAvganistanu.

17

Dr Volfgang Hajnc (Wolfgang S. Heinz), naučni saradnik Njemačkog instituta zaljudska prava i docent na odsjeku Političkih nauka Univerziteta u Berlinu, u svojoj studijiBorba protiv terorizma i zaštita ljudskih prava u Evropi29 analizira polje nadzora nadslužbama bezbjednosti u Njemačkoj i ističe da su se "u prošlosti i sadašnjosti naročito su seorganizacije za građanska prava kao sto je Humanistička unija, zatim mediji i nekolicinaistraživača kritički bavili istraživanjem aktivnosti tajnih službi. Sumnjive operacije su običnokroz medije bile otkrivene i javnosti prenijete, ne kroz kontrolne instance30.

Autor podsjeća da su u stručnim diskusijama već od ranije poznate kritike na računkontrole službi u smislu nedostatka ili nedovoljne kontrole i stoga daje preporuku: Saveznavlada i Bundestag bi trebalo da poboljšaju administrativnu i parlamentarnu kontrolu tako dase kršenja ljudskih prava što je moguće potpunije rasvijetle, a naročite da se spriječi da ubudućnosti do toga dolazi.

Dr Volfgang Hajnc dalje ukazuje da bi orjentacione tačke efektivne kontrolepostojećih obavještajnih službi31, prije svega kroz djelotvoran kontrolni organ, trebalo dabudu: (1) zakonom zagarantovana nezavisnost kontrolnog organa; (2) isključiva vezanost zazakone; (3) dovoljna opremljenost organa personalnim i tehničkim sredstvima, uključujuci istručnu podršku; (4) sveobuhvatna (široka) prava dobijanja informacija i provođenja kontrole,takođe i u pogledu kooperacije domaćih (njemačkih) i stranih tajnih službi, i (5) dužnostpodnošenja izvještaja Parlamentu i javnosti u slučaju prekršaja (kršenja) ali i obaveza tajnostiu vezi sa legalnim tajnim operacijama.

Kao prvi praktičan korak autor predlaže ili odgovarajuće proširivanje ovlaštenja ikadrovska oprema PKG-a (Parlamentarni kontrolni gremium) ili formiranje kancelarijepredstavnika tajnih službi od strane Parlamenta. U svojoj studiji dr Volfgang Hajnc navodi ineke primjere npr. slučaj Zammar i Kurnaz, slučaj El-Masari, a radi se o ispitivanju tih lica idobijanju informacija pod sumnjivim okolnostima (mučenje, maltretiranje i sl.) o čemu sediskutovalo u njemačkom parlamentu, vodili su se procesi itd.32 Dr Volfgang Hajnc praviosvrt i na kontrolu stranih službi u nekoliko zemalja Evrope, pa spominje kako u BiH uopštene postoji Zakon o kontroli stranih tajnih službi.

1.3.Sistem bezbjednosti Republike Francuske

1.3.1.Elementi sistema bezbjednosti Republike Francuske

A. Policijski sistem

I u periodu monarhističkog državnog uređenja policija je u Francuskoj imala posebnuulogu, sa organizacijom po uzoru na vojnu strukturu. Sukobljavanje koje se odvijalo u dužemvremenskom periodu, a vodilo se na pravno-političkoj platformi, dovelo je i do kreiranjapolicije u savremenom smislu te riječi. Građanskim revolucijama srušena je političkadominacija plemstva, što je dovelo do diferencijacije i razvoja državnih institucija kao ipotrebe za jačanjem organa koji će imati monopol na upotrebu fizičke sile u smisluobezbjeđenja javnog reda, opšte bezbjednosti i očuvanja pravnog poretka.

29 Heinz,Wolfgang S.: Borba protiv terorizma i zaštita ljudskih prava u Evropi, 2006., Njemački institut zaljudska prava, http://www.institut-fuer-menschenrechte.de/uploads/tx_commerce/studie_terrorismusbekaempfung_und_mrschutz_in_europa.pdf13.09.2010.

30 U tekstu se navodi da su ranije tajne službe Njemačke regrutovale novinare u svoje redove.31 Misli se na domaće, njemačke, ali i na strane obavještajne službe koje su u Njemačkoj prisutne.32 Njemački obavještajci su putovali u strane zemlje da bi provodili ispitivanje navedenih lica.

18

Danas u Francuskoj djeluje više policijskih službi, kao što je to slučaj i u drugimdržavama velikim po teritoriji i stanovništvu. U Francuskoj se, tako, izdvajaju Nacionalnapolicija i Nacionalna žandarmerija.

a) Nacionalna policija

Početne organizacijske forme Nacionalne policije nalazimo još 1032. godine, kadaje predstavnik jedne pariške podgrofovije preuzeo jurisdikciju za područje Pariza,objedinivši u svojoj ličnosti upravna, vojna i sudska ovlaštenja. Prvi istražitelji, koji su bilizaduženi za istraživanje zločina i svih drugih nezakonitih radnji uvode se 1306. godine, a1570. godine ustanovljena je funkcija sekretara Kraljevske kuće, što se smatra začetkombudućeg ministarstva unutrašnjih poslova.

Građanska revolucija je dovela do promjena u organizaciji dotadašnjih policijskihsnaga, pa se od 1790. godine umjesto termina dvorski sekretar koristi naziv ministarstvounutrašnjih poslova. Ministarstvo se počinje polako teritorijalno ustrojavati, formiraju sepolicijske prefekture33 kojima rukovode prefekti. Formira se u tom periodu i policija u civilu,čije je uloga bila da prati raspoloženja građana i da otkriva počinioce krivičnih djela. Danas,Nacionalna policija djeluje kao policija u gradovima sa preko 10.000 stanovnika i poddirektnom je ingerencijom Ministarstva unutrašnjih poslova.

Organizacijsku strukutru Nacionalne policije čini više direkcija, odnosnoorganizacijskih jedinica, od kojih su najvažnije Snage za borbu protiv terorizma - UNCLAT iSnage za istraživanje, pomoć, intervenciju i odvraćanje - RAID.

Snage za borbu protiv terorizma obrazovane su uz odobrenje direktora Nacionalnepolicije, s ciljem mobilizacije i koordinacije svih službi koje su angažovane u borbi protivterorizma. Osnovni zadatak ovih snaga jeste da u što kraćem roku obezbjede transfer podatakadrugim službama, angažovanih u antiterorističkoj borbi, radi pravovremenog reagovanja.

Prikupljanje podataka je u nadležnosti dviju Direkcija nacionalne policije: Direkcijaobavještavanja za interni terorizam i Direkcija za nadzor teritorija, zadužena za međunarodniterorizam. UNCLAT-om rukovode direktor Nacionalne policije i generalni inspektorNacionalne policije.

Snage za istraživanje, pomoć, intervenciju i odvraćanje obrazovane su od straneUNCLAT-a. Ove se snage mogu aktivirati samo po nalogu direktora Nacionalne policije ilipo nalogu šefa UNCLAT-a, a imaju nedležnost na cijeloj teritoriji Francuske.

RAID interveniše protiv izvjesnih vidova terorističkih akcija, kao što sukidnapovanja, pobune, promjena leta aviona. Isto tako, RAID preduzima delikatna hapšenja iučestvuje u zaštiti visokih funkcionera. Ujedno, bavi se prekvalifikacijom osoblja drugihslužbi kao i istraživanjem načina i tehnika koje se primjenjuju u konkretnim antiterorističkimintervencijama.

b) Nacionalna žandarmerija

Nacionalna žandarmerija je jedna od najstarijih institucija u Francuskoj. Kao posebnaorganizacijska struktura formirana je 1720.god, a statut je utrvđen i ozakonjen 1791. godine.Zakonom od 1798. god. precizirani su njeni zadaci a danas predstavlja jednu od četiri silefrancuske vojske. Nacionalna žandarmerija djeluje na području opština sa manje od 10.000stanovnika, odnosno izvršava policijske zadatke na lokalnom nivou.

33Prefektura (lat. praefectura) starešinstvo, načelstvo, uprava grada, uprava policije, čin, zvanje, nadležnost isedište (kuća) prefekta (Vujaklija, Milan: Leksikon stranih reči i izraza, 6. Dopunjeno i redigovano izdanje,Prosveta, Beograd, 2003., str. 718)

19

Žandarmerija obezbjeđuje javni red i mir, sa posebnim akcentom na zaštitu lične iimovinske sigurnosti građana, te je angažovana u hvatanju počinioca krivičnih djela. Ujedno,obezbjeđuje generalnog inspektora i direktora žandarmerije. Na čelu žandarmerije se nalazidirektor, koji je civilno lice.

U strukturi nacionalne žandarmerije učestvuju:- mobilna žandarmerija;- žandarmerija pojedinih departmana.

Mobilna žandarmerija je zadužena za održavanje javne bezbjednosti, javnog reda imira, ostvaruje saradnju sa žandarmerijskim departmanima. U njenog organizacijskojstrukturi nalaze se specijalizovane snage za borbu protiv terorizma, konjički eskadroni,republička garda, žandarmerija na vodi. Žandarmerija pojedinih departmana obavlja nadzornad seoskim zonama, te gradskim zonama za koje nije nadležna Nacionalna policija. Ovesnage, takođe, vrše lišavanje slobode i obavljaju druge policijske aktivnosti, u čemu impomaže 30.000 istražnih sudskih agenata.

B. Obavještajno-bezbjednosni sistem

Uspostavljanje obavještajno-sigurnosnog sistema možemo pratiti od početka Drugogsvjetskog rata. Naime, 1940. godine, po naredbi generala De Gola u Londonu je uspostavljenje Centralni biro za obavještajni rad i djelatnost, čiji je zadatak bio da savezničke snageizvještavaju o situaciji na okupiranoj francuskoj teritoriji. Istovremeno, na prostoru Alžiraformirane su posebne snage koje su bile u funkciji obavještajne podrške vojnim operacijama ijačanju saradnje sa SAD-om. Spajanjem gore pomenutih snaga nastaje Glavna uprava tajnihslužbi, koja je 1945. godine preimenovana u Direktorat za studije i istraživanje, a 1946.godine Vlada je obrazovala Službu za spoljnu dokumentaciju i kontra-špijunažu.

Antikolonijalni pokret šezdesetih godina zahtijevao je od francuskih obavještajno-bezbjednosnih organizacija maksimalnu angažovanost. Možemo konstatovati da su francuskeslužbe odgovorile ovom izazovu, jer primjera radi, Francuska nije u Vijetnamu doživjeladebakl kao što se to dogodilo Sjedinjenim državama, a što je izbjegnuto prvenstvenozahvaljujući procjenama francuskog obavještajnog sektora. De Gol je, za vrijeme dok jeobavljao dužnost predsjednika francuske, izbjegao nekoliko pokušaja atentata, što je isto tako,zasluga službi bezbjednosti. Obavještajne i službe bezbjednosti Francuske izložene su danasunutrašnjim međustranačkim borbama u smislu ostvarivanja uticaja i političke kontrole nadsistemom bezbjednosti.

Obavještajne i službe bezbjednosti locirane su u Ministarstvu nacionalnebezbjednosti i Ministarstvu unutrašnjih poslova. Pod ingerencijom Ministarstva nacionalnebezbjednosti su:

- Generalna direkcija za spoljnu bezbjednost (Direction Generale de la SecuriteExterieure – DGSE);

- Direkcija za vojne obavještajne poslove (Direction du RenseignementMillitaire – DRM);

- Direkcija za zaštitu i bezbjednost odbrane (Direction de la Protection et de laSecurite de la Defence – DPSD).

U sastavu Ministarstva unutrašnjih poslova nalazi se: Centralna direkcija zaunutrašnje obavještavanje (Direction centrale du renseignement interieur – DCRI). Ova služba

20

formirana je u junu 2008. godine tako što su ujedinjene DST ( kontraobavještajna Direkcija zanadzor teritorije) i RG (Opšta obavještajna služba).34

C. Odbrambeni sistem

Prilikom razmatranja pozicije francuskih oružanih snaga treba imati u vidu ulogupredsjednika države. Predsjednikova politička moć, koja proističe iz Ustava Francuske uznačajnoj mjeri je oslabila položaj Parlamenta Francuske. Predsjednik Francuske je ključnaličnost u kreiranju i donošenju odluka koje se tiču francuskih oružanih snaga i odbrambenogsistema Francuske, uopšte. Važno tijelo koje donosi odluke o odbrambenoj politici je Komitetodbrane, kojim opet, predsjedava predsjednik države.

Da bi u što aktivnijoj mjeri bila dio odbrambenog sistema Evrope, Francuska je1994. godine izdala publikaciju pod nazivom "Knjiga o odbrani" koja je popularno nazvana"Bijela knjiga". U "Knjizi o odbrani" objavljene su osnove francuske odbrambene politike zaduži vremenski period. Na temenju pogleda iznesenih u pomenutom dokumentu, predsjednikFrancuske je 1998. godine Parlamentu iznio prijedlog koji je u zakonskom obliku i prihvaćena odnosi se na budućnost oružanih snaga od 1997. do 2002. god. "Na temelju općihzakonskih obaveza, kreatorima odbrambene politike se otvorila mogućnost da proces reformei prilagođavanja postave na dugoročni period (do 2010. godine) pri čemu se građanima kaoporeznim obveznicima na jedan transparentan način omogućio veći uvid u složena pitanjakoja sa stanovišta odbrane i sigurnosti imaju relevantan značaj."35

Potreba za reorganizacijom oružanih snaga Francuske postala je vidljiva tokom ratasa Irakom 1991. godine kada su došle do izražaja mnoge slabosti u odnosu na britanske injemačke snage. Potreba za promjenom najviše se ogledala u težnji za profesionalizacijomoružanih snaga, smanjivanju brojnosti i smanjivanju izdataka za oružane snage. Najpoznatijapromjena koja se dogodila bilo je ukidanje obavezne vojne službe. Reorganizacija francuskihoružanih snaga je proces koji je još u toku.

Predsednik Francuske Nikola Sarkozy sredinom 2008. predstavio je javnosti planreorganizacije Oružanih snaga Francuske koje, po njegovoj viziji treba da postanu manje,pokretljivije i bolje opremljene.36 Po onome što je predsjednik Francuske javno iznio, buduće,reorganizovane Oružane snage Francuske biće sposobne da odgovore na raznovrsne pretnje -od terorizma do pretnji putem interneta. U novoj Kopnenoj vojsci bi bilo 131.000 vojnika icivilnog osoblja (sada 154.000), u Ratnom vazduhoplovstvu oko 50.000 (sada 65.000), a uRatnoj mornarici 44.000 (sada 54.000).37 Prema tom planu, smanjio bi se broj vojnika, višenovca bi se odvajalo za opremu i obratila bi se veća pažnja obaveštajnim službama i domaćojbezbednosti, a Francuska bi zadržala svoje nezavisne nuklearne snage.

Sa aspekta bezbjednosti značajan je Direktorat za odbrambenu zaštitu i sigurnost -DPSD, koji djeluje u sklopu Ministarstva odbrane. Radi se o kontraobavještajnoj službi kojaštiti položaj i ulogu oružanih snaga Francuske od prodora stranih obavještajnih službi, te utom cilju planira, koordinira i usmjerava kontraobavještajne operacije.

1.3.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti Republike Francuske

Predsjednički sistem predsjedniku Republike Francuske dao je i velike ingerencije upogledu kontrole i upravljanja nad obavještajnim službama, tako da je mehanizam kontrole odstrane izvršne vlasti razvijen, dok je nadzor od strane Parlamenta samo formalan. "U

34 http:// www.en.wikipedia.org/wiki/List_of_inteligence_agencies _of _France, 16/10/2008.35 Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001., str. 490.36 http://www.24sata.rs/vesti. 01.01.2010.37 Isto

21

francuskom pravnom sistemu ne postoji parlamentarna komisija za kontrolu rada obaveštajno-bezbednosnog sistema, a Vlada preko savetodavnih, koordinacionih i nadzornih tela ikomiteta, planira aktivnosti i koristi dobijene informacije. Predsedniku Republike, kaonajvišom organu izvršne vlasti, stoje na raspolaganju institucionalne mogućnosti upravljanja ikontrole nad obaveštajno-bezbednosnim aktivnostima."38

Istina, postoji nekoliko savjetodavnih, koordinirajućih tijela i komiteta. Najvažniji jeMeđuresorski komitet za obavještajno- bezbjednosne poslove (Comite Interministeriel duRenseignement - CIR) kojim predsjedava premijer, a članovi su ministri inostranih iunutrašnjih poslova, nacionalne odbrane i direktor Generalne direkcije za spoljnu bezbjednost(DGSE).

Tijelo koje je takođe značajno je Stalni obavještajni komitet (CPR) sastavljen odstalnih članova (šefovi kabineta premijera, ministra nacionalne odbrane, ministri unutrašnjih iinostranih poslova, i direktori obavještajnih službi).39

Specijalni komitet za kontrašpijunažu (CSC) je nadležan za nadzor ukupnihkontraobavještajnih aktivnosti. Međuministarska grupa za komunikacije (GIC) neposredno jepodređena premijeru i zadužena je za kontrolu prisluškivanja telefonskih razgovora u zemlji iinostranstvu.

U Parlamentu postoji Nacionalna komisija za kontrolu komunikacija (Commisionnational one de Controle of the Interceptions de - CNCIS) koja provjerava zakonitostprimjene nadzora nad telefonskim komunikacijama. Međutim, Parlament nema stalno tijeloovlašteno za nadzor nad obavještajnim službama, već samo mogućnost stvaranja anketnekomisije koja bi sprovodila istragu u nekom individualnom slučaju ozbiljne pritužbe naobavještajne službe. 40 Marginalizacija značaja parlamentarnog nadzora nije mogla proći bezposljedica. Afera Klirstrim (Clearstream)41 još nije utihnula. Pariški nedjeljnik Le Pointobjelodanio je izvode iz 23 bilježnice42 zaplijenjene početkom godine u istrazi protiv IvaBertrana (Yves Bertrand), bivšeg šefa Opšte obavještajne službe (RG). Bilježnice svjedočeda je aktuelnog predsjednika Francuske, Nikolu Sarkozija (Nicolas Sarkozy), redovnošpijunirala obavještajna služba, interesujući se za Sarkozijev privatan život43 u cilju njegovediskreditacije, odnosno političke eliminacije kao predsjedničkog kandidata.

O tome kako je francuski sistem bezbjednosti veoma složen slikovito je rekao Žan –Pol Broder (Jan-Paul Brodeur) u knjizi „Lica policije: prakse i percepcija“: „Proizvodnjabezbjednosti ne može se redukovati na aktivnosti policije; to je zadatak koji je preuzelo nizračvastih agencija, i koje ne moraju nužno da budu u partnerstvu.“44 Nadzor nad tim

38Danilović, Neđo: Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir - Bijeljina,2007., str. 285.

39Andreja Savić, Milan Delić, Mladen Bajagić: Bezbednost sveta: od tajnosti do javnosti, Institut bezbednosti:Viša škola unutrašnjih poslova, Policijska akademija, Beograd, 2002., str. 156.

40 Inteligence services of France, http://www.economy-point.org/intelligence-services-of-france.41Pokušaj diskreditacije nekoliko francuskih političara, između ostalih i aktuelnog predsjednika Francuske,

Sarkozija. U aferu, čije rasvjetljavanje su „izgurali“ mediji, bili su uključeni jedan istražni sudija, Filip Rondo,poznati obavještajac i jedan francuski nedjeljnik. Slučaj je eksplodirao 2004. godine kada je anonimna osobavlastima predala krivotvorene dokumente u kojima se Sarkozi i druge osobe optužuju da su pristali na mito zatrgovnu oružjem s Tajvanom 1990-ih, a da je novac uplaćen na tajne račune u Klirstrimu, u Luksemburgu, pokojem je afera i dobila ime. Dalji slijed događaja je bio taj da je protiv osoba koji su osumnjičeni za kreatoraafere, tužilaštvo podiglo optužnicu. Optuženi su bili bivši premijer Francuske, Dominik Vilpena (Dominiquede Villepin) i druge osoba. Vilpen i Sarkozi su dugogodišnji politički rivali. Sud je početkom 2010. godineVilpena oslobodio odgovornosti a drugi osumnjičeni su proglašeni krivim. ovo je bio rasplet jednog odnajvećih francuskih političkih procesa. dnevne novine Jutarnji list, Zagreb, 29.01.2010. godine.

42 http://www.blic.co.yu 15. 10. 2008; http://www.independent.co.uk, 17. 10. 2008.43 Sarkozijeva bivša supruga Mari-Dominik Kulioli prisluškivana je i nakon što se razvela od Sarkozija.44 Jan-Paul Brodeur: Les visages de la police: pratiques et perceptions, Less press de l’ Universitete’ de

Montreal, 2003., Canada, str. 9.

22

agencijama u Francuskoj je specifičan. Francuski policiolozi ističu da Francuska nije slijedilanastojanja da uvođenjem institucija civilnog nadzora građanima pruži bolje mogućnostizaštite prava45 i tako obezbijedi veću transparentnost policijskog rada. U Francuskojpreovladava stav da ne postoji potreba za formiranjem posebnih tijela kojima bi građaniupućivali svoje predstavke na postupanje policije. Stoga je dominirajući model kontrolesistema bezbjednosti u Francuskoj onaj od strane izvršne vlasti, a sprovodi se putem različitihinspekcija.

Tako je Dekretom od 16. februara 1993. formiran Visoki savjet za aktivnostnacionalne policije. Ovaj savjet nadležan je samo za nacionalnu policiju, a ne i zažandarmeriju, niti za opštinske policije, kao ni za carinu koja, takođe, izvršava policijskefunkcije, na primer, u borbi protiv šverca droga. Visoki savjet ima predsjednika i desetčlanova koji su imenovani iz redova savjetnika Državnog savjeta i Kasacionog suda, iz redovakompetentnih ličnosti, iz Generalne inspekcije uprave i Generalne inspekcije nacionalnepolicije i iz redova aktivnih i penzionisanih pripadnika nacionalne policije. Na prijedlog tihinstitucija i ministra unutrašnjih poslova, njih imenuje predsjednik vlade na tri godine, s timšto mogu biti još jednom imenovani.

U nacionalnoj policiji, unutrašnju kontrolu sprovodi Generalna inspekcija nacionalnepolicije (Inspection Generale de la Police Nationale, IGPN). Ona kontroliše rad svih aktivnihslužbi i obrazovnih institucija nacionalne policije i sprovodi disciplinski postupak u vezi sanjenim pripadnicima. Na zahtjev sudskih organa može i da sprovodi krivičnu istragu protivpripadnika nacionalne policije. Pored toga, dužna je da organizuje analize i istraživanja kojatreba da doprinose unapređivanju službe. Članovi IGPN mogu direktno da primaju žalbe itužbe i da po njima sprovode upravnu ili sudsku istragu.46

Kontrola koju sprovodi IGPN sve više poprima funkcije kompleksnijeg analiziranjapoložaja i uloge policije i predstavlja važan podsticaj za elaboriranje razvojnih programa iprograma prevencije. U nalazima i zaključcima ove inspekcije ukazano je na disfunkcije usamoj instituciji, koje mogu biti uzročnici ličnih grešaka i protivpravnog postupanja. Zapitanja discipline postoji centralni disciplinski kabinet i dvije regionalne delegacijepredviđene za dijelove zemlje koji imaju veći broj pripadnika policije (u Lionu i u Marseju).

Inspekcijska služba je neka vrsta policije u policiji i ima zadatak da preduzima mjerene samo u vezi sa slučajem koji je već registrovan, nego i da djeluje preventivno, otkrivajući u“životu policijske zajednice neoprezna ili opasna ponašanja koja mogu brzo dovesti dokažnjive prakse”47

45 Dominique Monjardet, Le modele francais de police, Les cahiers de la sicuriti intiriieure, No 13, 1993,premaBabović, Budimir: Civilna kontrola i nadzor nad policijom u Jugoslaviji, rad objavljen u zbornikuDemokratska kontrola vojske i policije u SR Jugoslaviji - normativne pretpostavke, Centar za civilno - vojneodnose, Beograd, 2001., str. 270.

46Babović, Budimir: Civilna kontrola i nadzor nad policijom u Jugoslaviji, rad objavljen u zbornikuDemokratska kontrola vojske i policije u SR Jugoslaviji - normativne pretpostavke, Centar za civilno - vojneodnose, Beograd, 2001., str. 270.

47Instruction relative aux regles de fonctionnement des delegations regionales de discipline de l’IGPN, du 3. nov.1988. prema Babović, Budimir: Civilna kontrola i nadzor nad policijom u Jugoslaviji, rad objavljen uzborniku Demokratska kontrola vojske i policije u SR Jugoslaviji - normativne pretpostavke, Centar za civilno- vojne odnose, Beograd, 2001., str. 271.

23

1.4.Zaključak o modelima kontrole Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije iSjeverne Irske, Savezne Republike Njemačke i Republike Francuske

Uspostavljanje institucionalizovane kontrole nad sistemom bezbjednosti, kako sepokazuje na primjerima zemalja koje smo istraživali, jeste društveni proces, otpočeo nakonDrugog svjetskog rata, a koji na intenzitetu dobija u posljednje tri decenije XX. vijeka.Kontrola snaga bezbjednosti, a posebno obavještajnih ili tajnih službi i političkih policija,postao je društveni imperativ u procesu demokratizacije društva kao jedan od preduslovazaštite ljudskih prava i stvaranja odgovorne vlasti.

Stoga, nameće se zaključak: kada govorimo o kontroli sistema bezbjednosti,govorimo o društvenom procesu koji traje. Takođe, riječ je o društvenom procesu koji jerezultat konflikta na različitim nivoima strukture društva. U najjednostavnijem objašnjenju,kontrola sistema bezbjednosti podjednako je rezultat borbe za vlast i borbe za kontroluvlasti, što doprinosi da se mehanizmi kontrole razvijaju disperzivno i postaju inkorporisani usve dijelove trihotomne vlasti.

Postoje određene nesuglasice između analitičara, čiji je predmet analize posljednjihgodina proces uspostavljanja kontrole nad sistemom bezbjednosti. Tako, u predgovoru zastudiju Ženevskog centra za nadzor nad oružanim snagama Pravni standardi i najbolji načininadzora obavještajnih službi autora Hansa Borna i Jan Li, ambasador Leif Mevik, predsjednikNorveškog parlamentarnog odbora za kontrolu obavještajnih službi i dr Teodor Vinkler,direktor pomenutog centra, naglašavaju da se „ne može govoriti o jednom modeludemokratskog nadzora koji je upotrebljiv za sve zemlje“ i upućuju na zaključak da sistemdemokratskog nadzora obavještanih službi zavisi od istorije određene zemlje, njenog ustavnogi pravnog poretka, demokratske tradicije i političke kulture. A sam Hans Born, jedan odautora studije, opisujući mehanizme kontrole obavještajnih službi, ne koristi pojam „model“ ipiše o nadzoru, kontroli i provjeri obavještajnih službi apostofirajući ove aktivnosti narazličite dijelove vlasti, parlamentarnu (nadzor), izvršnu (kontrola) i sudsku (provjerazakonitosti). Za ukupan društveni proces koji istražuje Hans Born koristi sintagmu„demokratski nadzor obavještajnih službi“.

U pristupu ovoj temi opredijelili smo se da društvenu praksu koju istražujemo ianaliziramo definišemo kao „modele kontrole sistema bezbjednosti“ iz tri razloga:

- kontrola sistema bezbjednosti jeste društvena praksa koja pripada savremenojpolitičkoj istoriji i proces je koji traje ali je toliko sveobuhvatna da se, uz manjeizuzetke, dešava gotovo u svim zemljama i političkim sistemima u svijetu;

- ma koliko proces uspostavljanja kontrole sistema bezbjednosti, što potvrđujuprimjeri koje smo iznijeli, bio uslovljen istorijom, političkim sistemom, stepenomdruštvenog razvoja i političkom kulturom neke zemlje, on pokazuje određenetendencije u institucionalnim rješenjima, koje su tipične i koje možemo nazvatimodelima;

- iako je kontrola sistema bezbjednosti umnogome proces proistekao iz političkogkonflikta i borbe za moć različitih političkih subjekata u horizontalnoj strukturivlasti (vladajućih i opozicionih grupacija, izvršne i parlamentarne vlasti), riječ je odruštvenom procesu koji je i građanski i izuzetno važan za stvaranjedemokratskog društva. Zbog njegove ideacije, humanističke tendencije, važno jeprimijeniti u istraživanju i metod modelovanja da bi se apstrahovalo ono što jenajbolje, ili najmanje uspješno u jednoj društvenoj praksi.

Naše opredjeljenje je da definitivno, modeli kontrole sistema bezbjednosti postoje, i da ih,pored nijansi i razlika od zemlje do zemlje, možemo podijeliti na:

- model parlamentarne kontrole;

24

- model kontrole od strane izvršne vlasti;- model kontrole od strane civilnog društva.

1.4.1.Model parlamentarne kontrole

U sve tri zemlje čiju smo kontrolu sistema bezbjednosti analizirali, kao i u BiH kojućemo detaljno obraditi u sljedećoj glavi rada, društvo je postojanje nadzora nad sistemombezbjednosti od strane predstavnika parlamenta prepoznalo kao bitan segment uređenjasistema.

Uticaj i moć parlamentarnog modela kontrole je različita, u zavisnosti od opštihpolitičkih prilika u svakoj od posmatranih država. Iz istražene građe može se zaključiti daparlament ima veći i temeljitiji nadzor nad obavještajnim službama u političkom sistemuparlamentarne demokratije kakav je u Saveznoj Republici Njemačkoj, nego u jednompredsjedničkom sistemu, tipa Francuske.

Iako postoje određene razlike od zemlje do zemlje, parlamentarni model kontrolesistema bezbjednosti obuhvata:

- donošenje zakona kojima se definišu rad, ovlaštenja i organizacija podsistemabezbjednosti; kontrola njihovog djelovanja i primjena mjera za tajno prikupljanjepodataka;

- odobravanje godišnjeg budžeta elementima sistema bezbednosti i kontrolapotrošnje sredstava;

- odobravanje platforme o radu podsistema bezbjednosti;- kontrolu zakonitosti rada podsistema bezbjednosti;- zaštitu ljudskih prava.Parlamentarna kontrola odvija se na tri nivoa: kroz rad parlamenta kao zakonodavne

vlasti, rad stalnog parlamentarnog tijela koje nadgleda i kontroliše rad sistema bezbjednosti injegovih elemenata i putem specijalne komisije koju parlament može da oformi u slučajevimakriznih situacija, političkih afera ili skandala. U ovaj opis modela parlamentarne kontroleuklapa se većina praksi u zemljama čije smo mehanizme kontrole analizirali, ili je barzakonima kontrola sistema bezbjednosti u tom pravcu regulisana.

Nadležnosti parlamenta nad sistemom bezbjednosti i podsistemima bezbjednosti kaonjegovim elementima, u smislu donošenja zakona, odobrenja budžeta ili usvajanja opštihdiskursa nisu nove. Riječ je o ulozi koju zakonodavna vlast ima i koja je u prirodi njenihnadležnosti. Parlamentarni odbori za nadzor kao specijalna tijela su novija institucionalnapraksa, sama srž modela kontrole o kojem govorimo. Ovlaštenja koja odbori imaju nadpodsistemima bezbjednosti, njihov sastav i djelokrug rada, zapravo su indikator ukupnihovlaštenja parlamenta neke zemlje nad sistemom bezbjednosti i odnosa između izvršne izakonodavne vlasti. Takođe, autoritet parlamentarnog odbora može da bude i indikator nivoarazvoja demokratije u nekoj zemlji, posebno u zemljama u tranziciji.

Djelokrug rada parlamentarnih odbora za nadzor razlikuje se od zemlje do zemlje. UVelikoj Britaniji, kao što smo vidjeli, parlamentarni odbor nema ovlaštenja da pozivarukovodioce elemenata sistema bezbjednosti, posebno šefove obavještajnih službi, nasaslušanje pod prijetnjom kazne. U Velikoj Britaniji članove parlamentarnog odbora imenujepremijer. Nijansi i razlika ima mnogo i one često svjedoče o političkim prilikama u zemlji,strahu od podsistema bezbjednosti, uočenim zloupotrebama, stalnom konfliktu izmeđuzakonodavne i izvršne vlasti, i o društvenim prioritetima.

25

1.4.2.Model kontrole od strane izvršne vlasti

Ovaj model kontrole ima svoja dva osnovna segmenta: upravljanje sistemombezbjednosti i kontrola sistema u smislu zakonitosti rada i efikasnosti djelovanja. Podsistemibezbjednosti su specijalizovana, stručna i relativno samostalna tijela državnog aparata, kojasvojim metodama djeluju kao sredstvo za realizaciju politike, odnosno političkih interesazemlje. Oni su dio izvršne vlasti, a mi smo se već na početku rada odredili da ćemo se baviticivilnom kontrolom sistema bezbjednosti, odnosno podsistemima bezbjednosti koji su dioaparata vlasti. Fenomen kontrole podsistema bezbjednosti zanima nas iz dva razloga:obezbjeđenja zakonitosti njihovog djelovanja i zaštite ljudskih prava.

Jačanje podsistema bezbjednosti i ukupan tehnološki razvoj pred izvršnu vlastnametnuo je ozbiljan zadatak da obezbijedi kvalitetnu kontrolu sistema bezbjednosti. Ovajzadatak pred izvršne vlasti postavlja i javnost, ali on je veoma bitan i za same vladajućegarniture koje moraju obezbijediti da podsistemi bezbjednosti odgovorno izvršavajudodijeljene zadatke i da ne zloupotrebljavaju ovlaštenja protiv svojih naredbodavaca, dijelovavlasti ili građana.

U većini modernih država model upravljanja i kontrole sistema bezbjednosti većodavno se ne odvija na relaciji predsjednik vlade - rukovodilac podsistema, odnosnopredsjednik države - rukovodioci agencija. Bez obzira koliko široka ovlaštenja u pojedinimdržavama imali predsjednici ili premijeri, upravljanje podsistemima bezbjednosti se povjeravaspecijalizovanim tijelima izvršne vlasti čije postojanje i djelokrug rada su definisani zakonom.U Njemačkoj je to, kao što smo vidjeli, Odjeljenje broj 5 pri kancelariji Saveznog kancelara, au Velikoj Britaniji Ministarski komitet za nadzor i upravljanje obavještajnim i bezbjednosnimslužbama. Ova tijela provode nadzor nad radom podsistema, obezbjeđuju kvalitetan protokinformacija i savjetodavno pomažu predsjedniku, odnosno premijeru u upravljanju sistemombezbjednosti. Takođe, kontrolišu zakonitost rada podsistema.

Za tri pomenute zemlje koje imaju veoma razvijene sisteme bezbjednosti, radkontrolnih tijela izvršne vlasti veoma je važan kako bi se uspostavila razmjena i analizaprikupljenih informacija iz različitih oblasti. U kontrolna tijela izvršne vlasti uključeni sunajodgovorniji ljudi iz drugih resora vlade koji su bitni za sistem bezbjednosti. Na ovaj načinpostiže se princip „podjele odgovornosti“ a istovremeno udovoljava i zahtjevima zaodgovornom upravom i umanjuje mogućnost zloupotreba. Takođe, u zapadnim zemljamarazvijaju se i specijalna kontrolna tijela izvršne vlasti koja nadziru rad podsistemabezbjednosti sa aspekta zakonitosti i zaštite ljudskih prava.

1.4.3.Modeli kontroli sistema bezbjednosti od strane sudske vlasti

U zapadnoevropskim zemljama sudovi se bave sistemom i podsistemima bezbjednostisamo u slučajevima građanskih tužbi zbog povrede ljudskih prava. Ali, vrijedi navesti da suupravo presude Evropskog suda za ljudska prava značajno uticale na donošenje zakona opodsistemima u evropskim zemljama.48

Dakle, riječ je o različitim pristupima koji su nastali usljed razlika u političkomuređenju u ovim društvima. Nadležnosti sudske vlasti nad sistemom bezbjednosti, stoga, nemožemo nazvati modelom iz prostog razloga što je riječ o mjerama koje su sastavni diodruštvene uloge sudova.

Ukupan javni dijalog o radu sistema bezbjednosti traje decenijama i doprinio jedemistifikaciji podsistema bezbjednosti, prihvatanju njihove svrsishodnosti ali i kontrolisanju

48 Hans Born, Jan Li: Podizanje odgovornosti u obaveštajnoj reformi – Pravni standardi i najbolji načininadzora obavještajnih službi, Ženevski centar za nadzor nad oružanim snagama, Ženeva, 2005., str. 74.preuzeto sa internet adrese: http:// www.dcaf.ch

26

i ograničavanju njihove moći. Iako se proces uspostavljanja kontrole u različitim zemljamaodvija na različite načine, izvjesno je da se ta različitost spaja u jedan ključni princip: ukolikodruštvo zaista želi da bude demokratsko – pravo na kontrolu podsistema bezbjednosti imaju ivlade i parlamenti i građani. Taj zajednički princip utiče da se u različitim društvima razvijajuslični mehanizmi kontrole i nadzora koji su postali i postaju modeli kontrole sistemabezbjednosti.

1.4.4.Model civilne kontrole sistema bezbjednosti

I autor ovog rada je u dilemi da li ovdje možemo govoriti o modelu, posebno ako seposmatra praksa zemalja čije smo sisteme bezbjednosti analizirali. Precizno, civilna kontrolasistema bezbjednosti bi podrazumijevala nezavisna, zakonom utemeljena tijela u koja bi ušlipredstavnici građanskih grupa i javne ličnosti a imala bi ovlaštenja u pogledu nadzora ikontrole podsistema bezbjednosti. Ova tijela bi provjeravala zakonitost rada podsistema(posebno zakonitost primjene posebnih mjera i ovlaštenja) i štitila ljudska prava. Reagovalabi na pritužbe građana, pisanje medija, ali bi mogla da provjeravaju rad podsistemabezbjednosti na neki drugi, zakonom predviđen način. Zahtjevi građana, medija i građanskihorganizacija u tom smjeru idu u susret udovoljavanju ovih zahtjeva.

U Velikoj Britaniji osnovan je Tribunal, posebno tijelo na čijem čelu je sudija visokogranga. Tribunal je zadužen za ispitivanje žalbi građana u slučajevima primjene posebnih mjeraod strane obavještajnih i službi bezbjednosti. Tribunal je nezavisan od izvršne i zakonodavnevlasti, njegov rad regulisan je zakonom, a način djelovanja razlikuje se od uobičajene sudskeprovjere na kakvu nailazimo u zemljama nastalim na prostoru SFRJ, gdje sudije najvišegranga odobravaju zahtjeve za prisluškivanje i druge mjere narušavanja građanske privatnosti.Tribunal u Britaniji reaguje po žalbama a ne u toku same tajne operacije, dok u Njemačkojsudovi provjeravaju mjere koje provodi Savezna služba za zaštitu ustavnog poretka i tokomsame operacije ali i po žalbama građana.

Značajan dio ovog modela kontrole čine mediji, koji su, iako neformalan mehanizam,u mnogim situacijama bili od ključne važnosti da se neke zloupotrebe obavještanih službirazotkriju. Britanski mediji pokrenuli su veliku kampanju protiv Tonija Blera, primoravši gada javno odgovara na pitanja koja se odnose na izvještaje o iračkom tajnom oružju, što je bilopovod za intervenciju multinacionalnih snaga, u kojima je značajno bilo učešće britanskihtrupa. Njemački mediji svojoj vladi kroz više tv emisija otvoreno postavljaju pitanje da li jeNjemačka u ratu sa Avganistanom, jer su njemački gubici postali svakodnevni. Francuskimediji imali su ključnu ulogu u „istjerivanju na čistac“ afere Klirstrim, o kojoj smo već pisali.Izvjesno je da model civilne kontrole sistema bezbjednosti zaživljava, kao ideja ali i kaopraksa. Njegova institucionalizacija utiče i na vlade i na parlamente u smislu da mehanizmekontrole čine još efikasnijim.

Centralna dilema koju koautori Piter Gil i Mark Fitian postavljaju u svojoj knjizi„Obavještajna aktivnost u nesigurnom svijetu“49 jeste:“ Može li obavještajna služba da budedemokratska?“ Vraćajući se trideset godina unazad, kada je, kako ukazuju, svako pitanje onadzoru nad službama bezbjednosti izgledalo naivno i bilo opasno, koautori podsjećaju na nizskandala, koji su pitanje odgovornosti u službama bezbjednosti postavili na sasvim drugačijeosnove. Ko čuva čuvare – ostaje pitanje koje traži odgovor. U potrazi za odgovorom, mediji, usvojoj tradicionalnoj ulozi „psa čuvara demokratije“ veoma su važno polje koje javnost imaradi komunikacije sa državom. Mediji imaju specifičnu ulogu u promociji konceptademokratske civilne kontrole sistema bezbjednosti.

49 Peter Gill, Mark Phythian:Intelligence in an insecure world, Polity, 2006., Cambridge

27

Uloga medija u javnom nadzoru nad bezbjednosnim sektorom treba da se ograniči naopisivanje i razumijevanje otvorene, dnevne drame koja se odvija u javnoj sferi, a u kojoj sumediji samo jedan od determinirajućih faktora. Koliko će značajna ta uloga da bude, zavisi odnekoliko faktora, kao što se politički ambijent koji postoji u medijima, novinarska vještina,ekonomski ambijent i politička psihologija javnosti.50

Civilno društvo je postao popularan pojam u političkim i intelektualnim krugovima.Iako se civilno društvo smatra za važan faktor u ograničavanju autoriteta moći, i društvenupolugu za poboljšanje upravljanja, mnogo neodređenosti se za ovaj pojam vezuje. Naime,termin „civilno društvo“se shvata prilično rastegljivo, kao zamjena za širok pojam „javnost“,ali on se mnogo više odnosi na udruženja građana, odnosno na nevladin sektor. Iako nepostoji jedinstvena definicija civilnog društva, ono što je izvjesno jeste da civilno društvo nijedio države i da ne predstavlja komercijalni sektor.

Civilno društvo je odgovor na nedostatak demokratije i u tom smislu civilno društvooduvijek je predstavljalo korektivni društveni faktor, naročito otrežnjujući za vlade koje gubekontakt sa svojim građanima. Iako ima dugu tradiciju,51 civilno društvo je i danas cijenjenakoncepcija u svakoj raspravi o demokratiji i demokratskim odnosima. Kroz borbu za ljudskaprava, građanske slobode i pluralizam političkih odnosa, koncepcija civilnog društva seže usrž demokratije. Ujedno, finansijska pomoć za razvoj civilnog društva, kroz donacijenevladinim organizacijama, postala je nezaobilazna u svakoj stranoj pomoći. Donatorskasredstva za promociju civilnog društva uvijek se objašnjavaju kao doprinos za razvojdemokratskih odnosa. Ipak, civilno društvo oličeno je kroz širok spektar neprofitnihnevladinih organizacija.

Koliko je civilno društvo relevantno za razumijevanje sistema bezbjednosti, kolika jenjegova realna uloga u nadzoru nad bezbjednosnim sektorom? Kada je riječ o oružanimsnagama, nevladin sektor je veoma prisutan u debatama o odbrambenoj i bezbjednosnojpolitici. Direktno učestvuje u određenim pitanjima iz tog domena kroz razne grupe za pritisak,ili kroz vođenje kampanje za nekorištenje nagaznih mina, na primjer. Uloga nevladinihorganizacija u diskusijama o policiji je znatno lakša i jednostavnija. Civilno društvo se zalažeza vladavinu zakona, puno poštovanje ljudskih prava, zalaže se za profesionalnost, političkunepristrasnost policije i transparentnost u radu. Insistiraju na višefunkcionalnosti u nadzorunad policijom kroz učešće izvršne, zakonodavne i sudske vlasti, ali i uključivanje i spoljnihoblika nadzora kao što je institucija ombudsmena.52

Nevladine organizacije izvode i direktne akcije, tako što njihovi članovi organizujujavne proteste, marševe, stvaraju na ulici ljudski lanac, i organizuju različite vidove građanskeneposlušnosti. Lokalni ogranci međunarodnih nevladinih organizacija, kao što su AmnestiInternešnal i Transparensi Internešnal organizuju javne debate o radu policije i slično.

Obaveštajni sektor je vjerovatno najteži domen u kojem organizacije civilnog društvamogu uticati, u smislu da izvršna i zakonodavna vlast posvete veću pažnju pitanju nadzoranad ovim sektorom koji ima najviše mogućnosti da utiče na ljudska prava i građanskeslobode. Razlog je u nekoliko ograničavajućih faktora, od kojih je najkrupniji potreba zatajnošću u obavještajnom radu. Temeljna poteškoća da se obavještajne službe stave podefikasan demokratski nadzor je u rješavanju zagonetke koja glasi: kako obezbijediti

50 Reljić, Dušan: Media, Civil society and the Quest for Transparency and accountability of the security sector,objavljeno u Marina Caparini, Philipp Fluri, Ferenc Molnar: Civil society and security sector, LIT VerlagMunster, 2006., Berlin, str 74.51 Prva tumačenja civilnog društva nalazimo u antičkoj Grčkoj. Platon, a i Sokrat dali su svoje viđenje civilnogdruštva.52 Pogledati šire u Caparini, Marina: Civil society and democratic oversight of the security sector: prelimiary

investigation, objavljeno u Fluri, Philipp; Hadžić, Miroslav: Sourcebook on security sector reform, GenevaCentre for the Democratic Control of Armed Forces Centre for Civil-Military Relations,BelgradeGeneva/Belgrade, March 2004.

28

demokratsku kontrolu državnih funkcija i institucija koje su bitne za opstanak i procvatdržave, ali kojima se mora obezbijediti da u određenoj mjeri u opravdanim situacijama rade utajnosti. Veoma je delikatan odnos potrebe za tajnošću u odnosu na važnost transparentnosti.

Stoga je široko prihvaćeno da se službena saopštenja koja se odnose na operacijeslužbi bezbjednosti mogu biti transparentna u manjoj mjeri, što znači da je potreba zarigoroznom kontrolom veća a ne manja, nego u slučaju više svjetovnih aktivnosti, kao što jeobrazovanje.53 Civilno društvo uvijek naglašava pitanje odgovornosti, a „strogo govorećikoncept odgovornosti i kontrole su različiti, ali se međusobno dopunjuju“54.

53 Hans Born and Ian Leigh: Democratic Accountability of Intelligence Services, Geneva Centre for theDemocratic Control of Armed Forces (DCAF) POLICY PAPER – №19, str. 4.

54 Jean-Paul Brodeur, Piter Gill, Dennis Tollborn: Democracy, law, and security:internal security services incontemporary Europe, Ashgate Publishing, 2003., Burlington, USA, str. 19.

29

II CIVILNA KONTROLA SISTEMA BEZBJEDNOSTI U BIH -PRAVNO-POLITIČKI ASPEKTI

Uvodne napomene

Bosna i Hercegovina je zemlja nastala disolucijom SFR Jugoslavije. Procespolitičkih promjena u Bosni i Hercegovini trasiran je donošenjem ustavnih amandmana, kojeje usvojila tadašnja Skupština Socijalističke Republike BiH. Jednopartijski sistem zamijenjenje višepartijskim sistemom, što je stvorilo preduslove za formiranje političkih stranaka. Prvivišestranački izbori održani su 1990. godine za organe vlasti na svim nivoima u BiH. Naosnovu izbornih rezultata na nivou Republike konstituisani su Skupština, Predsjedništvo iVlada, a na nivou opština, opštinske skupštine i njihovi izvršni organi.

Referendum o nezavisnosti BiH održan 1. marta 1992. bio je uvod u tragičan sukob.Zbog nacionalnih podjela vođen je četvorogodišnji rat koji je okončan potpisivanjemmirovnog sporazuma u Dejtonu. Mirovni paket sadrži i Ustav Bosne i Hercegovine, kaoAneks četiri, i to je svakako najznačajniji dejtonski dokument. Državno uređenje Bosne iHercegovine definisano je, tako, Dejtonskim sporazumom (potpisan 14. decembra 1995.godine, posle građanskog rata koji je započeo 6. marta 1992. godine). Entiteti imajuzakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Država je oličena u zajedničkim institucijama:Predsjedništvu BiH, Savjetu ministara BiH i Parlamentarnoj skupštini BiH. Entitetskiparlamenti, kao i Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine su dvodomna tijela. Domnaroda Parlamentarne skupštine sastoji se od 15 delegata (pet Hrvata, pet Srba, pet Bošnjaka)koji se biraju u skupštinama entiteta iz redova poslanika. Predstavnički dom sastoji se od 42poslanika: dvije trećine (28) izabranih poslanika na teritoriji Federacije i jedna trećina (14) nateritoriji Republike Srpske. Poslanici se u Predstavnički dom biraju neposredno od stranebirača u svom entitetu. Sve odluke u oba doma donose se većinom prisutnih članova kojiglasaju. Većina treba da sadrži najmanje jednu trećinu glasova delegata, odnosno poslanika sateritorije svakog entiteta.

U Federaciji BiH postoji i kantonalni nivo vlasti. Naime, Federacija BiH podijeljenaje na deset kantona u kojima Bošnjaci čine većinu u sedam, a Hrvati u preostala tri kantona.Svaki kanton ima skupštinu, predsjednika, vladu sa brojnim ministarstvima i sudovima.Dosadašnja iskustva iz Federacije BiH pokazuju da ovaj model organizacije vlasti nijeostvario pozitivne efekte.

Nekoliko godina nakon uspostavljanja mira, BiH je dobila i područje sa posebnimstatusom, a koje čini Brčko Distrikt BiH, koji ima visok stepen autonomije i sopstvene organeuprave. Predhodno je arbitražnom odlukom Brčko izuzeto iz Republike Srpske i proglašenoza kondominijum, odnosno kao područje u vlasništvu oba entiteta. Ipak, ovakav potezmeđunarodne zajednice u pogledu statusa Brčko Distrikta ima političku pozadinu, jer jeentitet RS u teritorijalnom smislu ostao podijeljen.

Nacionalni balans je bitna kategorija političkog sistema koji direktno implicira inacionalni ključ u sistemu upravljanja institucijama i javnim službama, pa čak i nacionalnibalans u zapošljavanju u državnim institucijama. Nacionalno su opredeljene i političkestranke koje učestvuju u formiranju vlasti. Analogno političkom sistemu formiran je i sistembezbjednosti.

Za razvoj sistema bezbjednosti Bosne i Hercegovine presudno je bilo nekolikofaktora: pravno, političko i društveno nasljeđe službi bezbjednosti SFRJ; građanski rat;političko uređenje sa specifičnim oblikom međunarodne uprave. Dejtonskim mirovnimsporazumom sistem bezbjednosti ostao je na entitetskom nivou, uključujući policijskestrukture, oružane snage i obavještajne službe.

30

Tokom naredne decenije sistem bezbjednosti u BiH trpio je izmjene, najprijeformiranjem Državne agencije za istrage i zaštitu, zatim reformom oružanih snaga, a krajem2004. godine u BiH je završena reforma obavještajne službe, koja je do tada funkcionisala kaodio entitetskog sistema bezbjednosti. Obavještajno-bezbjednosna služba RS (OBS) iFederalna obavještajno sigurnosna služba (FOSS), ujedinjene su u Obavještajno-bezbjednosnu agenciju BiH (OBA) koja djeluje na osnovu Zakona o Obavještajno-bezbjednosnoj agenciji BiH. Zakonom o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu utvrđuju senadležnost i organizacija ove agencije kao policijskog organa BiH. Zakon o državnojgraničnoj službi BiH određuje način rada državne granične službe. Djelokrug rada MUP-a RSodređen je Zakonom o unutrašnjim poslovima.

Unutrašnji poslovi iz nadležnosti Federacije BiH uređeni su Zakonom o unutrašnjimposlovima FBiH, dok je rad policije Distrikta regulisan Zakonom o Policiji Brčko DistriktaBiH. Djelatnost Oružanih snaga BiH uređena je Zakonom o odbrani BiH.

Navedeni zakoni definišu rad podsistema bezbjednosti. Bezbjednost građana štitekrivični zakoni, odnosno Krivični zakon BiH, Krivični zakon RS, Krivični zakon FederacijeBiH i Krivični zakon Brčko Distrikta BiH. Građane, takođe, štite i ingerencije podsistemabezbjednosti u kontekstu krivičnih zakona.

Elementi sistema bezbjednosti BiH, odnosno njegovi podsistemi na državnom nivousu: Ministarstvo bezbjednosti BiH; Granična policija BiH (ranije Državna granična služba -DGS); Državna agencija za istrage i zaštitu (SIPA); Obavještajno – bezbjednosna agencijaBiH (OBA) i Oružane snage BiH. Na nivou entiteta to su Ministarstvo unutrašnjih poslovaRepublike Srpske, a u Federaciji BiH Ministarstvo unutrašnjih poslova FBiH i desetkantonalnih MUP-ova; u Brčko Distriktu sistem bezbjednosti predstavlja Policija BrčkoDistrikta.

U procesima društvenih reformi koje su poslije pada socijalizma zahvatile državenastale na prostoru bivše Jugoslavije, obavještajne službe bile su prve za koje je javnosttražila da budu transformisane i stavljene pod kontrolu parlamenta. Društveni sistemi u ovimzemljama oblikovani su po uzoru na zemlje zapadne demokratije, zavisno od aktuelnihpolitičkih struktura koje su preuzele vlast, ali i uticaja pojedinih zapadnih zemalja. Bez obzirana te razlike, u svim zemljama je zakonskim rješenjem bio predviđen parlamentarni nadzorobavještajnih službi kao podsistema bezbjednosti. Pre odcjepljenja bivših socijalističkihrepublika od zajedničke države – SFRJ, korektivni organ sistema bezbjednosti, odnosnokontrolno tijelo bio je Savez komunista. Organizacijske jedinice podsistema bezbjednostiimale su i svoje „partijske ćelije“, što znači da su svi pripadnici organizacijskih jedinicapodsistema bezbjednosti bili pripadnici iste partijske organizacije. Tako se i odgovornost zanajteže prestupe mjerila aršinima SK, odnosno najteže mjere bile su one koje je izricala„Partija“.

Formalna kontrola Službe državne bezbjednosti (SDB)55 kao najosjetljivijegpodsistema bezbjednosti, bila je određena Zakonom o osnovama sistema državnebezbjednosti. „Skupština društveno-političke zajednice, čiji organi obavljaju poslove državnebezbjednosti, obavlja kontrolu nad zakonitošću rada tih organa preko posebnog tijela.“56

Posebna tijela i njihove ingerencije regulisao je član 17. istog zakona. „Radiobavljanja kontrole nad radom saveznih organa uprave koji obavljaju poslove državnebezbjednosti, Skupština SFRJ obrazuje Komisiju za kontrolu službe državne bezbjednosti.Komisija ostvaruje uvid nad zakonitošću rada organa koji obavlja poslove državnebezbjednosti, naročito sa gledišta poštovanja Ustavom SFRJ i zakonom utvrđenih prava isloboda čovjeka i građanina, pravo organizacija udruženog rada i drugih samoupravnihorganizacija i zajednica i društveno-političkih zajednica i njihovih organa, kao i u pogledu

55 Smatralo se da je SDB "udarna pesnica partije".56 Zakon o osnovama sistema državne bezbjednosti, „Službeni list SFRJ“ broj 15/84.

31

metoda i sredstava koje organi koriste u obavljanju poslova iz svoje nadležnosti: razmatraprobleme uočene u radu organa, o tome podnosi izvještaj i prijedloge Skupštini SFRJ.“57

Zakonom je bilo određeno i da predsjednika i članove Komisije imenuje SkupštinaSFRJ, a Komisija je bila dužna da o svom radu najmanje jednom godišnje izvještavaSkupštinu. Međutim, parlamentarna kontrola bila je posve formalna, a suštinska kontrola bilaje u rukama nekolicine ljudi.

U arhivama sudova bivše SFRJ još se nalaze materijali iz stotina sudskih procesa,koji su vođeni protiv građana koje je krivično gonila SDB. Književnik Vuk Draškovićinspirisan jednim od tih slučajeva, napisao je knjigu Sudija. Sve države nastale na prostoruSFRJ naslijedile su dio bezbjednosnog aparata bivše SDB, njen zakonodavni okvir, policijskupraksu i političku kulturu kao i socijalni milje totalitarnog mentalnog sklopa.

1.POLICIJA KAO PODSISTEM BEZBJEDNOSTI

Postoje mišljenja da je policija jedna od najstarijih službi, iako ne postoje istorijskiizvori koji bi potkrijepili ovu tvrdnju. Etimološki gledano, riječ policija potiče od grčke riječipolis, koja je označavala grad-državu. Srodan je i pojam polity, koji kod Aristotela označavajedan od tri poželjna oblika države58, a Aristotel ga je smatrao najboljim59. Čuvari,tjelohranitelji, straža, prisutni u grčkim državama - daleko su od forme policije u modernomsmislu. Istina, u starom Egiptu vladari su bili ustanovili zakone i sudove koje su donijelivladini službenici60, te su postojale mornaričke patrole i carinarnice radi zaštite trgovine.Oktavijan Avgust je prvi rimski vladar koji je uspostavio policijske snage kao zaštitnimehanizam, koji je postojao u vidu garde, čiji je prevashodni zadatak bio da vladara štiti odatentatora, ali i da u Rimu održavaju potreban nivo bezbjednosti.

Svoju izvornu ulogu u smislu unutrašnje zaštite države policija dobija početkomXVI. vijeka u Francuskoj. Svakako da je ovome doprinio razvoj krivično-pravne misli, a udolazećim vijekovima i razvoj nauke o upravi. Kao modernija definicija policije može seuzeti definicija engleskog autora Mavbi-ja (Mawby) iz 1885. godine prema kojem policijapredstavlja "onaj dio društvene organizacije koji se neposredno brine oko održavanja dobrogporetka, odnosno prevencije i otkrivanja povrede tog poretka”.61 Lepen (Lepine) je 1905.god.policiju definirao kao” organizovano tijelo službenih lica sa primarnim zadacima zaštiteporetka i obezbjeđenja lica i imovine”, a američki autor Fasdek (Fosdick) je 1915. god.policiju definisao kao” ustavom konstituisane snage za zaštitu pojedinaca u okviru njihovihzakonskih snaga”.62

Prema teoretičarima koji se bave sistemima bezbjednosti danas bismo policiju moglidefinisati kao "složen, specifičan, dinamičan izvršni organ vlade koji je u skladu sazakonskim ovlaštenjima zadužen za održavanje unutrašnje sigurnosti u društvu, koristeći selegitimnom upotrebom sredstava prinude, pridržavajući se strogo etičko-profesionalnihprincipa u vršenju svojih dužnosti"63. Po dr Neđi Daniloviću, "policija je odgovorna zasprovođenje zakona koje je donela demokratski izabrana zakonodavna vlast i ima vitalnufunkciju u pružanju javne bezbednosti."64 Autor ujedno ukazuje da je od velikog značaja

57 Isto58 Riz, Viljem: Rečnik filozofije i religije: istočna i zapadna misao, Dereta, Beograd, 2004., str. 667.59 Ovaj oblik državnog uređenja ima mnoge odlike ustavne demokratije.60 Prema: Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001., str. 167.61 Prema: Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001., str. 174.62 Isto63 Isto, str. 176.64 Danilović, Neđo : Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir, Bijelji-

na, 2007., str. 167.

32

način na koji se policija odnosi prema pojedincu, te da stoga policija mora biti ograničenazakonima koje donosi demokratski izabrana vlast.

Prema ovom autoru, policija u svom radu mora da se pridržava zakona, ali i dapoštuje građanska prava i slobode, odnosno da zaštiti građane, "koji u demokratskimdruštvima mogu da očekuju pravedan i nepristrasan odnos policije prema njima, bez obzira nanjihove godine, rasu, etnički pripadnost, religiju"65. Policija mora da radi unutar civilnihpravnih normi i pravnog sistema i da bude pod kontrolom građana, odnosno pod civilnomkontrolom"66.

U studiji ženevskog Centra za demokratsku kontrolu nad oružanim snagama67 ističese da policija mora djelovati u okviru vladavine prava jer i pripadnici policije podliježu istimzakonima koje provode i poštuju, te da odgovornost policije zahtijeva transparentnost ipostojanje mehanizma nadzora, unutrašnje i vanjske kontrole.

1.1.Policija Republike Srpske

Struktura vlasti u Republici Srpskoj određena je Ustavom Republike Srpske.68 PoUstavu, Narodna skupština Republike Srpske ostvaruje zakonodavnu vlast. Ustavom jeutvrđen i broj poslanika (83) koji se biraju svake četvrte godine neposrednim tajnimglasanjem. Izborni zakon reguliše način izbora i utvrđivanje izbornih jedinica. Shodnoustavnom rješenju, predsjednik Republike može, nakon što sasluša mišljenje predsjednikaVlade i predsjednika Narodne skupštine, da raspusti Narodnu skupštinu.

Predsjednik Republike predstavlja Republiku Srpsku, predlaže Narodnoj skupštinimandatara, odnosno kandidata za predsjednika Vlade, daje pomilovanja, dodjeljujeodlikovanja. Predsjednika i dva potpredsjednika Republike građani biraju na neposrednim itajnim izborima. Ustav pruža predsjedniku Republike mogućnost da obrazuje posebnosavjetodavno tijelo - Senat. Senat razmatra bitna pitanja od političkog, ekonomskog inacionalnog značaja za Republiku.

Vlada Republike Srpske nosilac je izvršne vlasti, a njene nadležnosti određene suUstavom. Vlada predlaže zakone Narodnoj skupštini RS i obezbjeđuje provođenje zakona idrugih propisa. Ujedno, Vlada usmjerava rad ministarstava i drugih republičkih organa upravei upravnih organizacija. Vlada, takođe, kontroliše rad ministarstava, organa uprave i upravnihorganizacija, predlaže budžet, završni račun, te obavlja i druge poslove određene Ustavom izakonom. Vladu čine predsjednik, potpredsjednik i ministri, koji se biraju na period od četirigodine, a za svoj rad Vlada odgovara Narodnoj skupštini kao zakonodavnom organu.

Sudsku vlast obavljaju sudovi. Visoki sudski i tužilački savjet BiH imenuje sudije,uključujući i predsjednike sudova, glavne tužioce, zamjenike glavnog tužioca, i tužioce usvim tužilaštvima na državnom, entitetskom, kantonalnom i okružnom nivou u Bosni iHercegovini, uključujući i Brčko Distrikt BiH. Na prijedlog Visokog sudskog i tužilačkogsavjeta Bosne i Hercegovine predsjednik Republike predlaže Narodnoj skupštini kandidate zapredsjednika i sudije Ustavnog suda Republike Srpske.

Poslove državne uprave u Republici Srpskoj obavljaju ministarstva. Ministarstvounutrašnjih poslova obavlja unutrašnje poslove državne uprave. "Unutrašnji poslovi suzakonom utvrđeni poslovi čijim obavljanjem nadležni organi Republike Srpske ostvaruju

65 Isto, str. 168.66 Isto, str. 169.67 Parlamentarni nadzor nad sektorom sigurnosti: Principi, mehanizmi i prakse, interplame-ntarna unija Centar

za demokratsku kontrolu nad oružanim snagama - verzija izdata u Sarajevu, Sarajevo, 2003.68 Ustav Republike Srpske donesen je 28. februara 1992. godine.

33

bezbednost Republike i njenih građana i obezbeđuju ostvarivanje Ustavom i zakonomutvrđenih drugih prava građana."69

Struktura policije, kao podsistema bezbjednosti, u Republici Srpskoj konstituisana jeshodno teritorijalnom ustrojstvu vlasti, a determinisana je Ustavom i zakonima, prvenstvenoZakonom o unutrašnjim poslovima. Pomenutim zakonom se uređuju nadležnost, djelokrug iosnovi organizacije i rukovođenja u Ministarstvu unutrašnjih poslova, policijski i drugiunutrašnji poslovi iz nadležnosti Ministarstva. Zakon reguliše dužnosti i prava ovlaštenihslužbenih lica, državnih službenika i ostalih zaposlenih u Ministarstvu, kontrolu i javnostrada, prava iz radnog odnosa, disciplinsku i materijalnu odgovornost, kao i stručnoosposobljavanje i usavršavanje zaposlenih u Ministarstvu.

Osnovne organizacijske jedinice u sjedištu Ministarstva unutrašnjih poslova su:Kabinet ministra, Direktor policije, Uprave i Služba, a van sjedišta Ministarstva centri javnebezbjednosti. Organizacijske jedinice u sjedištu Ministarstva su i inspektorati, biroi, centri,jedinice, odjeljenja, odsjeci i timovi, a van sjedišta to su: stanica javne bezbjednosti,policijska stanica, sektor, odjeljenja, jedinice, operativno dežurstvo, odsjeci, grupe i staničnaodjeljenja policije.

Ministarstvom rukovodi ministar unutrašnjih poslova, a direktor policije organizuje,usmjerava, kontroliše, koordinira i vodi sve policijske aktivnosti. Direktor policije za svoj radodgovoran je ministru i Vladi. Ministarstvo unutrašnjih poslova obavlja stručne poslove kojise odnose na zaštitu od ugrožavanja Ustavom utvrđenog poretka i ugrožavanja bezbjednostiRepublike, zaštitu života i lične bezbjednosti građana, zaštitu svih oblika svojine, sprječavanjei otkrivanje krivičnih djela, pronalaženje i hvatanje učinilaca krivičnih djela, održavanjejavnog reda i mira.

Takođe, Ministarstvo unutrašnjih poslova vrši upravne i druge stručne poslove kojise odnose na određivanje i evidentiranje jedinstvenog matičnog broja, prebivališta i boravištagrađana, lične karte, putne isprave, registraciju motornih vozila, vozačke dozvole, kontrolanabavljanja, držanja i nošenja oružja i municije. U nadležnosti Ministarstva su i poslovinadzora nad zakonitošću rada i primjenom propisa iz oblasti upravnih-unutrašnjih poslova teposlovi koji se odnose na rad agencija za obezbjeđenje ličnosti i objekata, poslovi civilnezaštite itd.

Zakon o unutrašnjim poslovima definisao je policijske poslove kao operativno-stručne poslove kojima se obezbjeđuje zaštita života, lična bezbjednost, ljudska prava islobode te zaštita ustavnog poretka od nasilnog ugrožavanja i promjena te bezbjednostRepublike. Policijski poslovi su i zaštita svih oblika svojine, sprječavanje vršenja krivičnihdjela, otkrivanje krivičnih djela, održavanje javnog reda i mira kao i zaštita određenih ličnostii objekata, obezbjeđenje javnih skupova, odnosno svih dozvoljenih vidova masovnogokupljanja građana. Policijske poslove obavljaju ovlaštena službena lica (policajci), a ostaleposlove obavljaju državni službenici i drugi zaposleni u Ministarstvu.

Tokom vršenja policijskih poslova policajci daju upozorenja, izdaju naređenja,obavljaju legitimisanje, dovođenje i zadržavanje lica na mjestu izvršenja krivičnog djela,lišavaju slobode, sprovode i pritvaraju lica. Takođe, zakon o unutrašnjim poslovima ovlastioje policajce da ulaze u tuđi stan ili druge prostorije i obavljaju pretres u njima, upotrebljavajusilu, vatreno oružje i tajne policijske radnje; koriste audio-video snimanje na javnimmjestima, privremeno oduzimaju predmete.

69 Videti šire: Danilović, Neđo. : Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobo-mir, Bijeljina, 2007., str. 171.

34

1.2.Policija u Federaciji BiH

Federacija Bosne i Hercegovine utemeljena je Vašingtonskim sporazumompotpisanim 18.03.1994. godine. Nakon toga je u Sarajevu održana konstituirajuća sjednicaUstavotvorne skupštine Federacije Bosne i Hercegovine sastavljena od predstavnika(zastupnika) s područja Federacije BiH, izabranih na izborima 1990. godine u SkupštinuRepublike Bosne i Hercegovine. Na toj sjednici je 30.03.1994. godine usvojen UstavFederacije Bosne i Hercegovine. Ustavotvorna skupština prestala je s radom u oktobru 1996.godine, nakon izbora za Parlament Federacije Bosne i Hercegovine.

Prema Ustavu, Parlament Federacije Bosne i Hercegovine, kao najviše zakonodavnotijelo, ima dvodomnu strukturu i sastavljen je od Zastupničkog (Predstavničkog) doma iDoma naroda.70 Zastupnički dom je ustrojen i radi po Ustavu Federacije Bosne i Hercegovine,zakonu i odredbama Poslovnika Zastupničkoga doma Parlamenta Federacije BiH, a posebnapitanja koja nisu regulisana ovim aktima mogu se uređivati i zaključcima Zastupničkogadoma Parlamenta Federacije BiH. Zastupnički dom se sastoji od 98 zastupnika71, koji sebiraju demokratskim putem na neposrednim izborima, tajnim glasanjem, na teritorijiFederacije, shodno Ustavu Federacije BiH i Izbornom zakonu Bosne i Hercegovine. Domnaroda Parlamenta FBiH sastoji se od 58 poslanika od kojih po 17 poslanika iz reda svakogod konstitutivnih naroda i sedam poslanika iz reda ostalih.72

Predsjednik Federacije predstavlja Federaciju BiH, a kao i potpredsjednik, bira se naperiod od četiri godine, uz naimjeničnu rotaciju na funkcijama svake godine. PredsjednikFederacije uz saglasnost potpredsjednika imenuje Premijera i Vladu Federacije. VladuFederacije čine predsjednik, zamjenik predsjednika Vlade i ministri, od kojih svaki imazamjenika. Vlada je nadležna za odbranu, unutrašnje poslove, finansije, privredu, kulturu,socijalnu politiku. Sudsku vlast predstavljaju sudovi: ustavni sud, vrhovni sud, sud za ljudskaprava. Kantoni imaju nadležnosti koje nisu povjerene federalnoj vlasti. Kantoni su, tako,nadležni za uspostavljanje i nadziranje policijskih snaga, utvrđivanje obrazovne, kulturne isocijalne politike, kao i rada javnih službi.

Za razliku od Republike Srpske, gdje se radi o centralizovanoj strukturi policije, uFederaciji BiH policija je organizovana na decentralizovanoj osnovi, uz podrazumijevajućeelemente koordinacije. Na federalnom nivou postoji Federalno ministarstvo unutrašnjihposlova.

Djelokrug rada Federalnog ministarstva unutrašnjih poslova je:- sprječavanje i otkrivanje krivičnih djela međunarodnog kriminala i terorizma,

neovlaštene trgovine drogom i organizovanog kriminala i drugih krivičnih djela iznadležnosti Federacije;

- pronalaženje i hvatanje počinilaca tih djela te njihovo privođenje nadležnimorganima;

- obavljanje kriminalističko-tehničkih vještačenja;- raspisivanje Interpol-ove međunarodne, federalne i međukantonalne potjernice;- saradnja sa nadležnim tužilaštvima u vezi s obradom krivičnih slučajeva;- poslovi državljanstva Federacije;- obezbjeđenje određenih ličnosti i zgrada Federacije;- zaštita ljudskih prava i građanskih sloboda u oblasti unutrašnjih poslova;- transport i prevoz eksplozivnih materija;

70 http://www.parlamentfbih.gov.ba/hrv/parlament/o_parlamentu/istorijat.html, 27.02.2010.71 predstavnika, poslanika72 http://www.parlamentfbih.gov.ba/hrv/dom_naroda/index.html, 27.02.2010.

35

- obavljanje i drugih poslova iz nadležnosti utvrđene Zakonom o unutrašnjimposlovima i drugim propisima.73

Radi efikasnijeg izvršavanja poslova Zakonom o unutrašnjim poslovima Federacije,ali i drugim propisima iz opsega rada Ministarstva unutrašnjih poslova utvrđena je unutrašnjaorganizacija ministarstva, koja se svodi na: Kabinet ministra, Sektor za upravne poslove,Policijska akademija, Inspektorat za nadzor rada agencija za zaštitu ljudi i imovine, Sektor zamaterijalno-finansijske poslove, Sektor za opće i zajedničke poslove, Referat za stručne iadministrativne poslove za rad Ureda za pritužbe javnosti.74 Operativni policijski poslovi unadležnosti su Uprave policije kojom rukovodi direktor Uprave policije. Direktor policije zasvoj rad odgovora Vladi Federacije i ministru. Direktor policije i ministar ne mogu biti izistog konstitutivnog naroda.

Osnovni dokumenti koji regulišu rad Federalnog ministarstva su Zakon ounutrašnjim poslovima FBiH i Zakon o državnoj službi u FBiH kao i drugi zakoni i propisikoji se tiču rada Ministarstva unutrašnjih poslova.

Organizacija policije u kantonima uspostavljena je shodno ustavnom ustrojstvuFederacije, odnosno prema podijeljenim nadležnostima između Federalnog i kantonalnihministarstava unutrašnjih poslova. Po ustavnom rješenju nadležnost kantona je uspostava inadziranje snaga policije sa jedinstvenom federalnom uniformom i kantonalnim oznakama. Usvim kantonima skupštine su donijele zakone o unutrašnjim poslovima. Tako, na primjerpolicija u Kantonu Sarajevo radi po osnovu Zakona o unutrašnjim poslovima KantonaSarajevo koji je usvojila Skupština Kantona Sarajevo. Kantonalnim ministarstvom upravljaministar, a u Ministarstvu operativnim poslovima bavi se Uprava policije, kojom rukovodipolicijski komesar. Kantonalna uprava policije sastoji se uglavnom od tri organizacijskejedinice: kancelarije komesara policije, sektora uniformisane policije i sektora kriminalističkepolicije. Niže organizacijske jedinice su policijske uprave i one su uspostavljene poteritorijalnom principu. Naime, policijska uprava nadležna je za teritoriju jedne ili višeopština. Tako, Ministarstvo unutrašnjih poslova Kantona Sarajevo čine MUP u sjedištu i petPolicijskih uprava. Prva policijska uprava Ministarstva unutrašnjih poslova Kantona Sarajevonadležna je za teritoriju opština Centar i Stari grad. U navedenim opštinama Prva policijskauprava djeluje preko policijskih stanica kao najnižih organizacijskih jedinica (PS Centar i PSStari grad). Druga policijska uprava nadležna je za teritoriju opštine Novo Sarajevo,neposredno djelujući preko policijske stanice Novo Sarajevo. Treća policijska upravanadležna je za teritoriju opštine Novi grad, gdje je stacionirana policijska stanica Novi graditd.

Zakonom o unutrašnjim poslovima kantona utvrđena je nadležnost ministarstava, teje tako ministarstvo "nadležno za sprovođenje zakona kantona, Federacije BiH i kantona iustava kantona Federacije BiH po pitanjima iz oblasti unutrašnjih poslova. U nadležnostiministarstva su poslovi i zadaci policije, osim poslova koji su u nadležnosti policijeFederacije".75

Zakonskim rješenjem regulisana je i mogućnost sukoba nadležnosti Federalnog ikantonalnih ministarstava. Ako Federalno ministarstvo utvrdi da kantonalno ministarstvo ipored upozorenja ne izvršava federalne zakone ili propise iz nadležnosti Ministarstva i ako biodbijanje tog izvršenja moglo izazvati teže štetne posljedice po Federaciju, Federalnoministarstvo će neposredno izvršavati te zadatke u skladu sa Zakonom o organizaciji organauprave u Federaciji Bosne i Hercegovine dok se ne uspostave uvjeti da kantonalnaministarstva vrše te zadatke.

73 http://www.fmup.gov.ba, 27.02.2010.74 http://www.fmup.gov.ba, 27.02.2010.75 Vidjeti šire: Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001., str. 643.

36

1.3.Policija Brčko Distrikta BiH

Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine je jedinstvena administrativna jedinica lokalnesamouprave koja je pod suverenitetom Bosne i Hercegovine. Distrikt je formiran Konačnomarbitražnom odlukom Međunarodne arbitražne komisije 9. marta 1999. godine i obuhvatapodručje nekadašnje opšine Brčko, tj. 493,3 km2, što čini 1% ukupne teritorije BiH. Sa oko75000 stanovnika predstavlja privredni, kulturni i politički centar sjeveroistočne Bosne. Brčkose nalazi u sjeveroistočnom dijelu Bosne i Hercegovine, na granici sa Republikom Hrvatskomi 20 km daleko od tromeđe tri države: Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Brčko Distrikt BiH je jedan od tri konstitutivna dijela BiH. Distrikt je samostalnajedinica lokalne samouprave koja teritorijalno predstavlja kondominijum, tj. teritorijalnopripada i Republici Srpskoj i Federaciji BiH. Na području Distrikta entiteti mogu daizvršavaju samo one nadležnosti koje su im povjerene statutom Distrikta, i to u trenutkunjegovog stupanja na snagu. Ovom odredbom statuta obustavlja se mogućnost entiteta da vršeuticaj na organizaciju i funkcionisanje Brčko Distrikta. Ustav Bosne i Hercegovine kao ivažeći zakoni i odluke institucija Bosne i Hercegovine, direktno su primjenjivi na cijelojteritoriji Distrikta.

Brčko Distrikt BiH ima vlast organizovanu u tri odvojena i nezavisna segmenta.Zakonodavnu vlast predstavlja Skupština Brčko Distrikta. Skupština ima 29 poslanika, koji sebiraju na opšim, slobodnim, otvorenim i neposrednim izborima, tajnim glasanjem u skladu sazakonima BiH i Distrikta. Osim što donosi zakone, Skupština nadgleda rad Vlade icjelokupne administracije, naročito u pogledu upravljanja prihodima i rashodima Distrikta, a unjenoj nadležnosti je i razmatranje godišnjih finansijskih izvještaja koje sačinjavaju državneinstitucije za finansijsku kontrolu. Distrikt je pravno lice i posjeduje pravnu sposobnostneophodnu za obavljanje svoje funkcije, uključujući sposobnost sticanja prava i obaveza;pravo da tuži i da bude tuženo na sudu. Distrikt predstavlja Gradonačelnik u skladu sastatutom Brčko Distrikta.

Vlada Brčko distrikta BiH je organ izvršne vlasti koga čine gradonačelnik, zamjenikgradonačelnika, glavni koordinator Vlade i šefovi Vladinih odjeljenja. Nadležnosti zaodređene oblasti su podijeljene između jedanaest odjeljenja vlade. Rad odjeljenja organizovanje po pododjeljenjima i službama. Osim odjeljenja Vlade Distrikta javnu upravu Distriktačine: Kancelarija gradonačelnika, Direkcija za finansije Distrikta, Kancelarija za upravljanjejavnom imovinom, Kancelarija koordinatora za Distrikt pri Savjetu ministara Bosne iHercegovine. Sudske institucije Distrikta su: Pravosudna komisija, Apelacioni sud, Osnovnisud, Javno tužilaštvo, Kancelarija za pravnu pomoć.

Zakonom o policiji Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine uređuju se unutrašnjiposlovi u okviru nadležnosti Distrikta te organizacija i nadležnost Policije. Policija obavljasvoje dužnosti na području Distrikta preko svojih unutrašnjih organizacijskih jedinica, kako jeto predviđeno Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Policije Brčko Distriktai navedenim zakonom.

Šef Policije u saradnji sa svojim zamjenikom rukovodi Policijom, donosi pravilniko unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Policije po prethodnom odobrenju gradonačelnika.Šef Policije predstavlja Policiju i ima jednog zamjenika. Provodi politiku Distrikta u vezi sjavnom sigurnošću koju donosi gradonačelnik i Skupština Distrikta. Šef Policije dužan jepodnositi izvještaje gradonačelniku i Skupštini Distrikta, i slijediti politiku javne sigurnostiDistrikta, ali od njega ne prima direktne naredbe o operativnim stvarima.

Policija ima sljedeće organizacijske jedinice:- jedinica uniformisane policije;- jedinica kriminalističke policije:- jedinica saobraćajne policije;

37

- jedinica za administrativne poslove.

1.4.Granična policija kao podsistem bezbjednosti

Poslove i zadatke nadzora i kontrole prelaska državne granice u većini državaobavljaju policijski organi koji se nalaze u okviru Ministarstava unutrašnjih poslova, ili uokviru Ministarstava bezbjednosti.

Kao jedna od republika nekadašnje SFRJ, Bosna i Hercegovina nije imala spoljnihgranica prema susjednim državama, osim na međunarodnom aerodromu Sarajevo i na dijelugranice u Neumu. Tokom ratnih dešavanja granicu su kontrolisali pripadnici ministarstvaunutrašnjih poslova, a nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine pasve do 2000. godine, poslovi nadzora i kontrole prelaska državne granice bili su u nadležnostiMinistarstva unutrašnjih poslova Republike Srpske i Ministarstva unutrašnjih poslovaFederacije BiH, te kantonalnih ministarstava unutrašnjih poslova u Federaciji BiH. Od 2000.godine, proglašenjem Zakona o državnoj graničnoj službi BiH od strane VisokogPredstavnika u BiH, kontrola prelaska državne granice je u nadležnosti Državne graničneslužbe BiH (kasnije Granične policije BiH).

Shodno odredbama Zakona o nadzoru i kontroli prelaska državne granice Graničnapolicija BiH kontroliše cjelokupnu granicu BiH dugačku 1551 km, na kojoj je 89 graničnihprelaza, od čega 55 međunarodnih ( uključujući i četiri međunarodna aerodroma u BiH ), te34 granična prelaza za pogranični promet.

Granična policija je upravna organizacija u okviru Ministarstva bezbjednosti BiH soperativnom samostalnošću, osnovana radi obavljanja policijskih poslova vezanih za nadzor ikontrolu prelaska granice BiH. U organizacijskom smislu, Granična policija je ustrojena sciljem obezbjeđenja koordinisanja aktivnosti na centralnom, regionalnom i lokalnom nivou nataj način da pruži specijalizovane usluge potrebne za izvršenje zadataka iz svoje nadležnosti,kao i da osigura dvosmjernu razmjenu informacija između centralnih, regionalnih i lokalnihnivoa organizacijskih jedinica, a one su:

- Glavna kancelarija;- terenske kancelarije;- jedinice;- Centralna istražna kancelarija;- specijalizovane jedinice;- Centar za obuku;- ostale organizacijske jedinice.

Zakonom o Državnoj Graničnoj službi, odnosno Graničnoj policiji, propisana jenadležnost, organizacija i upravljanje graničnom policijom Bosne i Hercegovine, kao i drugapitanja koja su od značajna za funkcionisanje Granične policije. Granična policija je pravnodefinisana kao upravna organizacija u okviru Ministarstva bezbjednosti BiH sa operativnomsamostalnošću, osnovana radi obavljanja policijskih poslova vezanih za nadzor i kontoluprelaska državne granice BiH, i drugih poslova propisanih zakonom.

Podrazumijeva se da bi granična policija trebalo da djeluje na profesionalnimosnovama, odnosno da ne podržava interese političkih partija, o čemu govori član 2. st. 2.Zakona o graničnoj policiji. Struktura granične policije ima za cilj obezbjeđenje koordinacijeaktivnosti na centralnom, regionalnom i lokalnom nivou kao i da obezbijedi dvosmjernurazmjenu informacija, između centralnih, regionalnih i lokalnih nivoa organizacijskihjedinica.

38

Zakonom o graničnoj kontroli uređuju se: granična kontrola i prelazak državnegranice Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: državna granica), granični prelazi, graničnalinija, zaštitno područje, prenos i kontrola prenosa oružja i municije preko državne granice,međunarodna granična policijska saradnja, prikupljanje podataka i vođenje evidencija, tedruga pitanja koja su u vezi s graničnom kontrolom. Granična kontrola obavlja se radi:

- obezbjeđenja nepovredivosti državne granice;- zaštite života i zdravlja ljudi;- sprečavanja i otkrivanja krivičnih djela i prekršaja, te otkrivanja i pronalaska

njihovih počinilaca;- sprečavanja nezakonitih prekograničnih migracija i- sprečavanja i otkrivanja drugih opasnosti za javnu bezbjednost, pravni poredak i

nacionalnu bezbjednost.

Granična policija BiH organizovana je na tri nivoa. Glavnu kancelariju čine: Upravaza operacije, Uprava za administraciju, Kancelarija za profesionalne standarde i unutrašnjukontrolu, i Kancelarija za strateško planiranje i analizu. Pored Glavne kancelarije, nacentralnom nivou su organizovane osnovne organizacijske jedinice: Centralna istražnakancelarija (u čijem sastavu se nalaze i Jedinice za nadzor i osmatranje, kao specijalizovanejedinice Granične policije), Centar za obuku i Kabinet direktora.

Osnovne organizacijske jedinice su terenske kancelarije („Istok“ sa sedištem uVišegradu, „Sjeveroistok“ sa sjedištem u Bijeljini, „Sjeverozapad“ sa sjedištem u Gradišci,„Zapad“ sa sjedištem u Bosanskom Grahovu, „Jug“ sa sjedištem u Čapljini, i Terenskakancelarija za aerodrome sa sjedištem u Sarajevu). U sastavu Terenskih kancelarija se nalaze iJedinice za podršku i kontrolu kao specijalizovane jedinice Granične policije. Na lokalnomnivou organizovane su unutrašnje organizacijske jedinice: Jedinice granične policije, koje senalaze u sastavu osnovnih organizacijskih jedinica, odnosno Terenskih kancelarija i čijepodručje djelovanja je određeno širinom graničnog pojasa na području jedne ili više opština.

Graničnom policijom rukovodi direktor Granične policije, koji je za svoj rad i radGranične policije odgovoran Ministru bezbjednosti i Savjetu ministara. Direktor ima jednogzamjenika i jednog pomoćnika za operacije i organizaciju.

1.4.1.Mehanizmi kontrole i nadzora policije

Prema mišljenju kompetentnih autora iz oblasti bezbjednosti postojanje višestrukihnivoa kao i preklapanje mehanizama kontrole je veoma važno u demokratskoj policiji, jeromogućava pravilno izvršenje zadataka. Takođe, na izvršnom nivou, direktnu kontrolupolicije vrše centralni, regionalni ili lokalni nivoi uprave. Na izvršnom nivou se vrširaspodjela budžeta, izdaju osnovne direktive i prioriteti policije i izdaju propisi i odredbe zapolicijske postupke. Na zakonodavnom nivou kontrola policije se obavlja sprovođenjem iusvajanjem zakona koji regulišu moć policije, dozvoljavanjem određene raspodjele budžeta, ipostavljanjem parlamentarnih ombudsmana i komisija koje ispituju žalbe građana.76

Spoljašnja kontrola policije je neophodna da bi se omogućilo žrtvama navodnihzloupotreba službenog položaja od strane policije, da zloupotrebe budu istražene od stranenezavisnog tijela. Iskazi se iznose pred nezavisnu žalbenu komisiju ili pred policijskogombudsmana.

Isti autori ukazuju i na važnost spoljašnje kontrole policije, i pri tome ističu da secivilni uvid u poslove policije i pravi mehanizmi odgovornosti veoma teško postižu u bivšim

76 Danilović, Neđo : Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir, Bijelji-na, 2007., str. 170.

39

totalitarnim i autorativnim društvima. "Ali čak i u zrelim demokratskim društvima civilnakontrola policije je veoma teška. Uspostavljanje demokratske kontrole, civilnog uvida u radpolicije i odgovornosti policije nije ni malo lak zadatak koji povlači sa sobom međusobnopovezane mehanizme i procese. To je konstantna borba ne samo u novonastalimdemokratskim društvima već i u zrelim demokratskim društvima."77

Kontrolu nad radom Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srpske ostvarujupredsjednik Republike, Narodna skupština, Vlada, Ustavni sud, redovni sudovi.

O radu i stanju u oblasti unutrašnjih poslova ministar je dužan informisatipredsjednika Republike, Narodnu skupštinu i Vladu. Ocjenu ustavnosti i zakonitosti propisa idrugih opštih akata Ministarstva vrši Ustavni sud Republike Srpske, a sudsku kontroluzakonitosti pojedinačnih akata Ministarstva vrše redovni sudovi Republike Srpske.

Zakon o unutrašnjim poslovima RS nalaže Ministarstvu dužnost da obavještavapredsjednika Republike o svim značajnijim pitanjima, a predsjednik Republike donosi odlukei smjernice iz oblasti bezbjednosti koje je Ministarstvo dužno da sprovodi, u skladu sazakonom.

Ministarstvo je dužno najmanje jednom godišnje da podnese izvještaj o raduNarodnoj skupštini. Radi ostvarivanja saradnje sa Odborom za bezbjednost, Ministarstvo jedužno obezbijediti Odboru da prati i kontroliše rad Ministarstva i u sklopu toga dužno je daredovno, odnosno, tromjesečno dostavlja izvještaj o svom radu, kao i da podnosi drugeizvještaje na zahtjev Odbora. Vlada usmjerava i usklađuje rad i vrši nadzor nad radomMinistarstva, razmatra program i izvještaj o radu Ministarstva. Odlukom Vlade štite seličnosti i objekti od posebnog značaja.

Rad Odbora za bezbjednost određen je Zakonom o parlamentarnom nadzoru uoblasti odbrane i bezbjednosti. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o parlamentarnomnadzoru u oblasti odbrane i bezbjednosti iz 2007. godine, donio je određene izmjene, shodnoprovedenoj reformi odbrane u BiH, te se prvim članom Dopune Zakona o parlamentarnomnadzoru iz Zakonu o parlamentarnom nadzoru u oblasti odbrane i bezbjednosti u svimodredbama brišu riječi „odbrane “ a time se promijenio i naziv „Odbora za odbranu ibezbjednost“ u „Odbor za bezbjednost“.

Sve dotadašnje ingerencije Odbora po pitanjima odbrane regulisao je član 2 Zakonao izmjenama i dopunama Zakona o parlamentarnom nadzoru odredbom: „Odbor putemZajedničke komisije za odbranu i bezbjednost Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovineprati i informiše se o aktivnostima Ministarstva odbrane, Oružanih snaga Bosne iHercegovine i institucija bezbjednosti Bosne i Hercegovine, a naročito o aktivnostima 3.pješadijskog (Republika Srpska) puka u realizaciji vojnog nasljeđa i identiteta VojskeRepublike Srpske“.

Odbor za bezbjednost osniva Narodna skupština RS. Odbor je sastavljen i radi uskladu sa zakonom, Poslovnikom Narodne skupštine i Poslovnikom o radu Odbora, kojidonosi Odbor. Odbor ima 7 članova biranih iz različitih parlamentarnih stranaka, koalicija ireda nezavisnih kandidata. Iz reda jedne stranke ne može se birati više od dva člana Odbora.Zakon nalaže da se pri izboru Odbora vodi računa o nacionalnoj zastupljenosti, tako da uOdboru mora biti zastupljen najmanje jedan predstavnik svih konstitutivnih naroda.

Predsjednika, zamjenika i članove Odbora bira Narodna skupština na prijedlogKomisije za izbor i imenovanje. Ukoliko je predsjednik Odbora izabran iz reda poslanikaskupštinske većine, zamjenik se bira iz reda poslanika opozicije, ili obrnuto. Odbor moževršiti parlamentarni nadzor i drugih institucija, organa i organizacija, izuzev sudova itužilaštava, čije su aktivnosti u vezi sa radom i aktivnostima organa bezbjednosti u RS.Zakonom o parlamentarnom nadzoru određeno je da parlamentarni nadzor u oblasti

77 Isto, str. 171.

40

bezbjednosti podrazumijeva mogućnost upoznavanja sa svim informacijama i dostupnost svihdokumenata, pod uslovima propisanim zakonom.

Parlamentarni nadzor uključuje i parlamentarnu istragu i saslušanje pred Odborom.Saslušanje, odnosno svjedočenje pred Odborom, organizuje se u cilju dobijanja novihrelevantnih informacija o predmetu parlamentarnog nadzora, koje će doprinijeti efikasnijemzaključivanju i donošenju stavova Odbora. Shodno zakonskom rješenju, Odbor krozparlamentarni nadzor redovno ostvaruje uvid u rad organa i institucija, vrši praćenje i kontrolunjihovog rada, odnosno procjenjuje da li su aktivnosti nadziranih subjekata, u skladu saustavom, zakonom i podzakonskim propisima, te da li se kroz aktivnost ovih organaostvaruje planirana politika Narodne skupštine, štite i poštuju osnovna ljudska prava islobode.

U slučajevima kad dobije informaciju ili procijeni da aktivnosti organa ili ponašanjepojedinaca iz organa odbrane i bezbjednosti nije u skladu sa zakonom, te da se krši usvojenikodeks profesionalnog ponašanja, Odbor može pokrenuti parlamentarnu istragu i organizovatijavno ili zatvoreno saslušanje. U slučaju da je o tome pokrenut sudski ili drugi postupak kodnadležnih organa, Odbor može tražiti izvještaj od nadležnih organa o rezultatima sprovedenogpostupka.

Sa rezultatima do kojih dođe u ostvarivanju parlamentarnog nadzora, Odborupoznaje Narodnu skupštinu i druge organe i institucije, može pokrenuti različite inicijative,što uključuje i prijedloge za utvrđivanje odgovornosti i smjenu odgovornih lica u organimakoji se bave poslovima odbrane i bezbjednosti.

Predmet parlamentarne istrage koju vodi Odbor, može biti svako lice bez obzira naimunitet kojim raspolaže i funkciju koju obavlja, a Zakon je izričit da se ni jedno lice ne možeizuzeti obaveze svjedočenja pred Odborom. Transparentnosti u radu odbora posvećena jeposebna pažnja, te je tako u Zakonu naglašeno da Odbor redovno informiše javnost o svojimaktivnostima, a stavove i zaključke Odbora, Narodnoj skupštini i javnosti, iznosi predsjednikOdbora ili drugo lice, ovlašteno od strane Odbora. Ujedno, svaki član Odbora može u javnostiiznijeti izdvojeno mišljenje. Odbor, do početka kalendarske godine, donosi godišnji planparlamentarnog nadzora, ali Zakon je Odboru ostavio mogućnost da može preduzetiaktivnosti parlamentarnog nadzora i mimo godišnjeg plana parlamentarnog nadzora. Uostvarivanju parlamentarnog nadzora, Odbor može angažovati nezavisne stručne institucije iliekspertske timove.

Zakon o parlamentarnom nadzoru sadrži i kaznene odredbe. Naime, novčanomkaznom od 500 do 1500 konvertibilnih maraka, kazniće se za prekršaj odgovorno lice uorganima i institucijama iz člana 3. stav 1. i 2. u slučaju da:

- ne dostavi informaciju na zahtjev Odbora ili je ne dostavi u traženom roku,- ne dozvoli članovima Odbora ili ovlaštene grupe Odbora, da ostvare uvid u

dokumente, aktivnosti ili ne omogući dostupnost izvorima informacija koji se odnjih traže,

- ne obavijesti Odbor o vanrednom događaju, u skladu sa članom 17. zakona.

Takođe, istom kaznom, kazniće se fizičko lice koje odbije, na poziv Odbora, dasvjedoči pred Odborom ili odbije da dā izjavu pred ovlaštenom grupom, formiranom od straneOdbora.

Po Zakonu o parlamentarnom nadzoru Odbor za bezbjednost ima ovlaštenja da:- prati aktivnosti institucija i organa u oblasti bezbjednosti u Republici Srpskoj u

cilju uvida u ostvarivanje zacrtane politike u ovim oblastima, te može tražiti dadostave informacije o aktivnostima i preduzetim mjerama po bilo kojem pitanju iznjihovog domena rada;

41

- razmatra godišnje programe rada Ministarstva unutrašnjih poslova, o njimazauzima stavove;

- razmatra izvještaje o radu Ministarstva unutrašnjih poslova dva puta godišnje,prema potrebi i češće, te preporučuje Narodnoj skupštini zauzimanje stavovakojima će se usmjeravati određene aktivnosti ovih institucija;

- daje prijedloge, mišljenja i sugestije na budžet Republike Srpske u oblastiunutrašnjih poslova u svim fazama njegove izrade; u fazi pripremanja,projektovanja, javne rasprave i donošenja u skladu sa definisanim fiskalnimograničenjima od strane nadležnih organa;

- kvartalno prima informacije i razmatra izvršenje budžeta Ministarstva unutrašnjihposlova, zauzima stavove, vrši istrage u slučaju odstupanja, te prema potrebiinformiše Narodnu skupštinu;

- razmatra zakone iz oblasti bezbjednosti, daje preporuke i primjedbe na zakonskeprojekte;

- prati i ostvaruje uvid u aktivnosti organizacija i agencija koje se bave poslovimaiz oblasti bezbjednosti, a djeluju organizacijski van resornog Ministarstavaunutrašnjih poslova, razmatra njihove godišnje izvještaje o radu, daje preporukeNarodnoj skupštini;

- razmatra pitanja i daje mišljenje i preporuke nadležnim organima u veziorganizacije i popune Ministarstva unutrašnjih poslova.

Za razliku od Republike Srpske, Federacija BiH nema zakon kojim se regulišenadzor nad segmentom bezbjednosti. Pitanje kontrole policije riješeno je Zakonom ounutrašnjim poslovima Federacije BiH, odnosno kroz konstituisanje Ureda za pritužbejavnosti koji je u sastavu Federalnog ministarstva. Ured čine predsjednik i dva člana od kojihje jedan državni službenik Federalnog ministarstva a dva člana su predstavnici javnosti.Federalno ministarstvo predlaže komisijama za izbor i imenovanja oba doma ParlamentaFederacije po tri kandidata za svako upražnjeno mjesto u Uredu. Pomenute komisije birajupredsjedavajućeg i članove Ureda kojeg nakon toga imenuje ministar. Donošenje propisakojima se reguliše rad Ureda povjereno je Vladi Federacije. "Vlada Federacije donosi propiskojim će urediti nadležnosti i organizacijski status Ureda, mandat i kriterije za odabir članovaUreda, način rada Ureda, postupak razrješenja dužnosti članova Ureda i druga pitanja odznačaja za rad Ureda."

Parlamentarni nadzor odvija se posredstvom Komisije za sigurnost Predstavničkogdoma Parlamenta Federacije BiH, čiji rad je određen poslovnikom. Komisija razmatra pitanjakoja se odnose na:

- sisteme i politike u oblasti odbrane i bezbjednosti, u okviru prava i dužnostiPredstavničkog doma i, s tim u vezi, daje mišljenja i prijedloge Predstavničkomdomu;

- predlaže mjere za organizovanje, vođenje i razvoj odbrane i bezbjednostiFederacije, zaštite njene teritorije;

- razmatra stanje priprema za odbranu i obezbjeđenje materijalnih potreba za tepripreme;

- razmatra davanje saglasnosti za svaku upotrebu vojne sile od strane Federacije,zaključivanje vojnih sporazuma u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine;

- razmatra pitanja suzbijanja terorizma, međukantonalnog kriminala, neovlaštenetrgovine drogom i organiziranog kriminala;

- razmatra nacrte i prijedloge zakona i drugih opštih akata kojima se reguliše oblastodbrane i bezbjednosti Federacije i daje mišljenja i prijedloge Predstavničkomdomu.

42

Komisija ostvaruje kontrolu zakonitosti rada službi za zaštitu ustavnog poretkaFederacije, sa stanovišta poštovanja Ustavom i zakonom utvrđenih prava čovjeka i građanina.Funkcioner koji rukovodi federalnim organom uprave u čiji djelokrug spadaju poslovi zaštiteustavnog poretka Federacije dužan je da Komisiji stavi na uvid sve podatke i pruži svaobavještenja od značaja za njen rad. Komisija može provoditi istragu i u tu svrhu zahtijevatisvjedočenja, dokaze i dokumente.78

Kontrola policije u Brčko Distriktu regulisana je članom 34 Zakona o policiji BrčkoDistrikta Bosne i Hercegovine. Po Zakonu šef Policije je odgovoran gradonačelniku. Ujedno,šef Policije podnosi Skupštini Distrikta godišnji pismeni izvještaj o radu Policije iinformaciju od značaja za bezbjednost u Brčko Distriktu BiH, najmanje svakih šest mjeseci iličešće, ukoliko to šef Policije ili gradonačelnik smatraju potrebnim.

Ukoliko po prijemu izvještaja ili informacije Skupština utvrdi da šef Policije treba dadostavi dodatne informacije, Skupština može na svojoj redovnoj sjednici, na kojoj postojikvorum, odlučiti najmanje prostom većinom glasova prisutnih poslanika koji glasaju, dazatraži da se šef Policije pojavi pred Skupštinom kako bi dao dodatne informacije kojeSkupština zahtijeva.

Za parlamentarni nadzor nad Policijom nadležna je Komisija za javnu bezbjednost inadzor nad radom Policije. Komisija, tako:

- prati rad Policije Distrikta koji se odnosi na poštovanje prava građana u skladu saUstavom Bosne i Hercegovine i zakonom;

- raspravlja o pitanjima koja se odnose na navodno ili utvrđeno kršenje prava isloboda građana od strane Policije Distrikta;

- uočava probleme koji se odnose na rad Policije Distrikta i predlaže mjere zanjihovo otklanjanje;

- nadgleda rad Vatrogasne službe Distrikta;- obavlja druge aktivnosti određene ovim poslovnikom i odlukama Skupštine.79

Parlamentarni nadzor nad radom Granične policije u nadležnosti je Zajedničkekomisije za odbranu i bezbjednost Parlamentarne skupštine BiH. Naime, uz savjet i podrškuMisije OEBS-a oba oba Doma Parlamentarne skupštine BiH (Predstavnički dom i Domnaroda) su u decembru 2003. godine, uspostavila Zajedničku komisiju za odbranu ibezbjednost. Komisija, koja je svoje prvo radno zasjedanje održala u januaru 2004. godine,ima 12 članova (šest iz svakog Doma).

Uspostavom Zajedničke komisije, Parlamentarna skupština BiH implementirala jeprvu smjernicu za napredak BiH ka članstvu u Partnerstvu za mir. Pored odbrambenogsektora (Ministarstvo odbrane, i od 1. januara 2006. godine jedinstvene Oružane snage BiH)Zajedničkoj komisiji za odbranu i bezbjednost data je odgovornost parlamentarnog nadzoranad:

- Ministarstvom bezbjednosti;- Ministarstvom za spoljnu trgovinu i ekonomske odnose BiH (koje se tiče uvoza,

izvoza i proizvodnje oružja);- Graničnom policijom;- Državnom agencijom za istrage i zaštitu (SIPA);- Državnom kancelarijom Interpola;- Centrom za uklanjanje mina BiH.80

78 http://www.parlamentfbih.gov.ba 24. 07. 2010.79 http://skupstinabd.ba/sr/komisije.html 24. 07. 2010.80 http://www.oscebih.org/security_cooperation/bos/oversight.asp?d=4 24. 07. 2010.

43

Zajednička komisija u mandatu 2006 - 2010. konstituisana je u martu 2007. godine iiste godine po zahtjevu Zajedničke komisije Granična policija je Komisiji dostavilaInformaciju o stanju u Graničnoj policiji, o kojoj je Zajednička komisija raspravljala na jednojod svojih sjednica. U decembru 2007. članovi Zajedničke komisije posjetili su Glavnukancelariju Granične policije, te terenske kancelarije Gradiška i Višegrad.81

Tokom 2008. godine Zajednička komisija je na razmatrala pretstavke Vahida Alagića iJoze Ćorluke, rukovodilaca u Graničnoj policiji. Ujedno, članovi zajedničke komisije posjetilisu terenske kancelarije "Jug" u Čapljini i "Zapad" u Grudama kao i granične prelaze "Gorica","Doljani" i "Zupci".82

U 2009. godini Zajednička komisija je razmatrala i u obe komisijske faze usvojilaPrijedlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o Graničnoj policiji BiH (predlagač Savjetministara BiH). Iste godine Granična policija Zajedničkoj komisiji uputila je Prijedlogrješavanja pitanja upravljanja graničnim prelazima i dopis u kojem traži pomoć u procesurješavanja radnopravnog statusa policijskih službenika s utvrđenom umanjenom radnomsposobnošću.

Na svojoj 51. sjednici, održanoj 4. maja 2010. godine Zajednička komisija je za jednuod tačaka dnevnog reda imala: Obavještenje Granične policije BiH u vezi sa protestomUdruženja građana „Povratak i održivi opstanak“ Bijeljina o postavljanju obilježja R Srbije uzoni odgovornosti Jedinice Granične policije Bijeljina.

81 Izvještaj o radu Zajedničke komisije za odbranu i bezbjednost BiH za 2007. godinu; http://www.parlament.ba03. 08. 2010.

82 Izvještaj o radu Zajedničke komisije za odbranu i bezbjednost BiH za 2008. godinu; http://www.parlament.ba03. 08. 2010.

44

2.AGENCIJA ZA ISTRAGE I ZAŠTITU BIH (SIPA)

Zakonom o državnoj agenciji za istrage i zaštitu83 konstituisana je Državna agencijaza istrage za zaštitu kao upravna organizacija u okviru Ministarstva bezbjednosti BiH, saoperativnom samostalnošću, osnovana radi obavljanja policijskih poslova. Na čelu agencije,kojoj se već u zakonu daje skraćenica SIPA84, nalazi se direktor, a finansira se iz budžeta BiH.

2.1.Mjesto i uloga Državne agencije za istrage i zaštitu (SIPA) u sistemubezbjednosti BiH

Poslovi iz nadležnosti SIPA-e su sprječavanje, otkrivanje i istraga krivičnih djela iznadležnosti Suda Bosne i Hercegovine, a posebno: organizovanog kriminala, terorizma, ratnihzločina, trgovine ljudima i drugih krivičnih djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenihmeđunarodnim pravom, te teškog finansijskog kriminala. SIPA prikuplja obavještenja ipodataka o navedenim krivičnim djelima te prati i analizira bezbjednosnu situaciju i pojavekoje pogoduju nastanku i razvoju kriminaliteta.

Aktivnosti koje sprovodi SIPA u funkciji su pružanje pomoći Sudu i TužilaštvuBosne i Hercegovine u prikupljanju obavještenja, te izvršavanje naloga Suda i Glavnogtužioca BiH. Ujedno, SIPA obavlja fizičku i tehničku zaštitu lica, objekata i druge imovinezaštićene po Zakonu o državnoj agenciji za istrage i zaštitu. U nadležnosti SIPA-e je zaštitasvjedoka, kao i sprovođenje međunarodnih sporazuma o policijskoj saradnji i drugihmeđunarodnih instrumenata u njenoj nadležnosti, te kriminalistička ekspertiza.

Organi uprave i druga tijela, službe i druge institucije u BiH, entitetska i kantonalnaministarstva unutrašnjih poslova, carinske i poreske vlasti, finansijska policija, tijela za vezusa Interpolom, nadležna tijela Brčko Distrikta BiH i druga odgovarajuća tijela dužna susarađivati sa SIPA-om i na njen zahtjev pružiti pomoć SIPA-i u obavljanju poslova iz njenenadležnosti te koordinirati djelatnosti iz svoje nadležnosti, u skladu sa zakonom i drugimpropisima o zaštiti izvora, metoda i ostalih nejavnih informacija.

2.2.Djelokrug rada i ovlaštenja SIPA

Policijski službenici zaposleni u SIPA-i primjenjuju policijska ovlaštenja u skladu saZakonom o policijskim službenicima BiH i postupaju kao ovlaštena službena lica u skladu sazakonima o krivičnom postupku u BiH. SIPA-om rukovodi direktor SIPA-e, koji ima najvišeovlašteno policijsko zvanje. Direktor ima jednog zamjenika i pomoćnike direktora. Zamjenik ipomoćnici direktora za svoj rad odgovaraju direktoru. Direktora, zamjenika direktora,pomoćnika direktora za Kriminalističko-istražno odjeljenje i pomoćnika direktora Odjeljenjaza unutrašnju kontrolu imenuje Savjet ministara na prijedlog Komisije za izbor u skladu saZakonom o policijskim službenicima BiH na mandat od četiri godine, uz mogućnostreimenovanja u drugom narednom mandatu. Savjet ministara imenuje i razrješava direktora,zamjenika direktora, pomoćnika direktora za Kriminalističko-istražno odjeljenje i pomoćnikadirektora za Odjeljenje za unutarašnju kontrolu prema uslovima i u postupku koji je u skladusa Zakonom o policijskim službenicima BiH. Direktor podnosi izvještaj o radu SIPA-eMinistru za bezbjednost.

SIPA se sastoji od sljedećih odjeljenja i jedinica:

83 Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, na sjednici Predstavničkog doma, održanoj 23.aprila 2004.godine, i na sjednici Doma naroda, održanoj 4. maja 2004. godine, usvojila je pomenuti zakon koji je objavljenu Službenom glasniku BiH br. 27/04.

84 State investigation and protection agency

45

- Kriminalističko-istražno odjeljenje;- Finansijsko-obavještajno odjeljenje;- Odjeljenje za zaštitu ličnosti i objekata;- Odjeljenje za zaštitu svjedoka;- Jedinica za specijalnu podršku;- Odjeljenje za unutrašnju kontrolu;- niže organizacijske jedinice uspostavljene Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji.Odjeljenje za unutrašnju kontrolu nadležno je za:- interne istrage po predstavkama o nepriličnom ponašanju zaposlenih SIPA-e;- istrage upotrebe sile, naročito vatrenog oružja, korupcije i zloupotrebe ovlaštenja

od strane policijskih službenika u skladu sa Zakonom o policijskim službenicimaBiH;

- interne kontrole postupaka unutar odjeljenja, kako bi se obezbijedilo propisnopostupanje po zakonu, pravilnicima, policijskim priručnicima i pisanimnaredbama;

- razvoj stručnih standarda i politike postupanja.

2.3.Mehanizmi kontrole i nadzora nad SIPA

SIPA je dužna obavijestiti nadležna tijela u BiH o saznanjima prikupljenim uobavljanju svojih dužnosti, a u vezi sa pripremanjem ili počinjenjem krivičnog djela koje je unadležnosti tog tijela, kao i o mjerama i radnjama preduzetima u cilju sprečavanja počinjenaili pronalaženja i hapšenja počinilaca takvih krivičnih djela. Nadležna tijela u BiH dužna suobavijestiti SIPA-u o saznanjima prikupljenim u obavljanju svojih dužnosti, a u vezi sapripremanjem ili počinjenjem krivičnog djela iz nadležnosti SIPA-e, kao i o mjerama iradnjama preduzetima u cilju sprečavanja počinjenja ili pronalaženja i hapšenja počinilacatakvih krivičnih djela.

Kako je u fokusu našeg istraživanja civilna kontrola sistema bezbjednosti, kojapodrazumijevamo eksternu kontrolu sistema, odnosno podsistema bezbjednosti, kojusprovode institucije BiH85, sagledaćemo način na koji se kontrola ovog podsistemabezbjednosti sprovodi od strane Parlamentarne skupštine BiH, institucije najviše okrenute kagrađanima BiH. Naime, parlamentarno tijelo nadležno za kontrolu, odnosno nadzor nadSIPA-om je Zajednička komisija za odbranu i bezbjednost Bosne i Hercegovine .

2.3.1.Zajednička komisija za odbranu i bezbjednost Bosne i Hercegovine

Zajednička komisija za odbranu i bezbjednost Bosne i Hercegovine sastoji se od dvanaestčlanova, koji se biraju iz reda poslanika oba doma Parlamentarne skupštine BiH. Komisijarazmatra i prati sprovođenje bezbjednosne i odbrambene politike Bosne i Hercegovine; pratirad i razmatra izvještaje Stalnog komiteta za vojna pitanja, Ministarstva odbrane BiH,Ministarstva bezbjednosti BiH i drugih izvršnih tijela koja se bave pitanjima iz oblastibezbjednosti i odbrane.

Sa posebnim osvrtom na izvještaje, kratkoročne i dugoročne planove i u vezi sastrukturom Oružanih snaga BiH, kadrovskom politikom, obrazovanjem i obukom pripadnikaOružanih snaga BiH, Komisija upoznaje Parlamentarnu skupštinu. Komisija nadgledaopremanje vojske, rad vojne industrije, uvoz i izvoz oružja i vojne opreme, ugovore sastranim firmama koje pružaju usluge odbrambenim institucijama na komercijalnoj osnovi.

85 A ne internu kontrolu koja je u nadležnosti tijela za unutrašnju konrolu, koji postoje u okviru ovih agencija.

46

Komisija ima nadležnosti i u pogledu borbene gotovosti, vojnih vježbi i operacija,uključujući izvršenje međunarodnih obaveza i međunarodnih operacija podrške miru.Komisija razmatra zakone i amandmane na zakone iz nadležnosti Komisije, razmatra idostavlja mišljenja i preporuke, izmjene i dopune na prijedlog budžeta za odbranu, kao iizvještaje o reviziji institucija iz oblasti odbrambene i bezbjednosne politike Bosne iHercegovine, te razmatra i druga pitanja iz oblasti bezbjednosti BiH.86

Rad Zajedničke komisije za odbranu i bezbjednost BiH zasnovan je na odredbamaPoslovnika Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH i Poslovnika Doma narodaParlamentarne skupštine BiH87 a njena nadležnost regulisana je članom 54. PoslovnikaPredstavničkog doma, odnosno članom 48. Poslovnika Doma naroda. U sadašnjem mandatuZajednička komisija je konstituisana 21. 03. 2007. godine na konstituirajućoj sjednici.

86 www.parlament.ba 11. april 2010.87 Službeni glasnik BiH br. 33/06, 41/06, 91/06 i 91/07

47

3.OBAVJEŠTAJNO - BEZBJEDNOSNA AGENCIJA (OBA)

3.1. Pojam obavještajne službe

Definicija obavještajne službe neprekidno trpi izmjene. Prema engleskom poimanju„državna obavještajna služba je neprekidno prikupljanje i procjena obavještenja o stavu,mogućnostima ili vjerovatnim političkim odlukama drugih zemalja koje bi mogle uticati naspoljne interese date zemlje. Obavještajna služba ima zadatak da posmatra, izvještava,procjenjuje i rezimira, i da stalno obnavlja taj proces. Predmet njenog rada su ciljevi, sredstvai namjere drugih zemalja"88. U iscrpnoj analizi odnosa politike i obavještajne djelatnosti,takođe prisutnoj u navedenom shvatanju obavještajne službe, ukazuje se da "oni koji snoseodgovornost za obavještajnu službu neke zemlje dužni su da pronalaze odgovarajućaobjašnjenja i da ih uklapaju u mozaik poznatog. Sigurno određenje državne politike mogućeje samo na osnovu najtačnijih i najpotpunijih obavještenja do kojih se može doći89. Na kraju,u završnom razmatranju odnosa politike i obavještajne službe, ističe se da "obavještajnaslužba nema zadatak da određuje politiku, niti da je opravdava i sprovodi, ona samo pribavljagrađu od koje može da se uobličava politika, na kojoj mogu da se zasnivaju mjere“90.

Obavještajna služba je, znači, neprekidan proces prikupljanja i procjenjivanjapodataka koji se odnose na druge zemlje, a tiču se interesa date zemlje. U fokusuinteresovanja službe su ciljevi, sredstva i namjere tih zemalja, a oni koji su u službinajodgovorniji treba da ponude i odgovarajuće objašnjenje dostavljenih podataka. Naglašenoje da „služba nema zadatak da određuje politiku“ već je njeno da „pribavlja građu“.

Prema američkim shvatanjima „na zahtjev političkog savjeta jedne države,obavještajna služba obavlja djelatnost prikupljanja informacija o mogućnostima i namjeramastranih vlada, ili se bavi prikupljanjem bilo koje druge informacije“.91 Zajedničkakarakteristika navedenih definicija sastoji se u tome da je služba dio državnog aparata, i daprikuplja podatke samo o stranim državama.

Jugoslovenske enciklopedije daju drugačija tumačenja jer proširuju sadržaj radaobavještajne službe, i ujedno čine razgraničenja. „Pod pojmom obaveštajne službepodrazumeva se, najopštije, delatnost i organizacija, odnosno aparat koji tu delatnostsprovodi.“92Obavještajna služba je organizacija ali i djelatnost, što znači da definicijarazlikuje obavještajnu službu u formalnom i materijalnom smislu.

„Obavještajna služba je specijalizirana profesionalna organizacija (ili organ) koja, kaorelativno samostalan sistem djeluje u sustavu državnog aparata, političke partije ili pokreta, azadaća joj je da vlastitoj državi, partiji ili pokretu osigura uvid u tajne podatke ili stanje udrugim državama, partijama ili pokretima, radi stvaranja i vođenja politike i preduzimanjaodređenih postupaka u miru i ratu. Ona samostalno ili u saradnji sa drugim organima iliorganizacijama (institucijama) provodi i realizira dio državnih, odnosno političkih ciljeva,primjenom tajnih metoda djelovanja, a u svojoj zemlji, partiji ili pokretu štiti vitalne tajne iobjekte od obavještajne i druge subverzivne djelatnosti strane države ili organizacije.“93

Ova definicija obavještajnoj službi daje i kontraobavještajnu komponentu, što je i bilokarakteristično za službu bezbjednosti SFRJ. Služba dolazi do podataka, prosljeđuje ihpolitičkim faktorima ali učestvuje i u realizovanju dijela državnih, odnosno političkih ciljevaspecifičnim djelovanjem.

88 Encyclopedia Britannica, tom 18, London, 1964., knjiga XII89 Isto90 Isto91 The Encyclopedia Americana, Grolier Incorporated, Danbury, 1987. tom 15., str. 246.92 Politička enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, 1975., str. 651.93 Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, Zagreb, tom 6., str. 122.

48

„Obaveštajna služba je specifična organizacija države, koja ima zadatak da prikuplja iizučava, obrađuje i koristi obaveštajne podatke o drugim državama, kao i drugim delatnostimasubverzivne (podrivačke) prirode. Dalje, obaveštajna služba je izraz jedinstva obaveštajneorganizacije i obaveštajne delatnosti: to je specijalizovana, stručna i relativno samostalnaslužba koja, kao deo državnog aparata, sa svojim sredstvima i metodama deluje kao sredstvopolitike, odnosno političkog faktora zemlje (parlamenta, vlade, političke partije na vlasti isl).“94 Zadatak obavještajne službe je, znači, da prikuplja i izučava podatke do kojih dođeprimjenom svojih metoda, dostavi ih nadležnim organima, koji zauzimaju stavove, odnosnodonose političke odluke. Definicija prikazuje kompleksnu suštinu obavještajne djelatnosti,nastojeći da ukaže na odnos obavještajne službe i zvanične politike.

Prema Milivoju Levkovu, obavještajna služba je organizacija određene države „čija sestruktura i delatnost drže u tajnosti, a bavi se prikupljanjem i izučavanjem podataka iz raznihoblasti drugih država, primenom različitih metoda, kao i subverzivnim delatnostima, a sve ucilju obezbeđenja mera svoje vlade i osiguranja bezbednosti države“.95Karakteristika ovoggledanja na obavještajnu službu je u njenom potpunom vezivanju za državu.

Dr Andreja Savić ukazuje da je „obaveštajna služba društveno-istorijski i klasnouslovljena specijalizovana organizacija, koja u okviru svog delokruga rada sprovodi tajneobaveštajne, kontraobaveštajne i subverzivne sadržaje, prema vitalnim interesima protivnika,koristeći pri tome specifične metode i sredstva sa ciljem ostvarivanja određenih političkihinteresa i zaštite unutrašnje i spoljne bezbednosti“.96

Cijenimo da obavještajna služba treba da podrazumijeva kompleksniju definiciju,odnosno shvatanje u kojem dominira ono što najjednostavnije možemo nazvatineobavještajnom djelatnošću obavještajne službe. To znači da služba priprema, koordiniše iprati sve aktivnosti koje za cilj imaju realizaciju zadate političke platforme.97 Osnovna svrhaobavještajne službe u današnjem vremenu je da politička oštrica njenog korisnika budeubojitija, odnosno da onaj ko je koristi bolje funkcioniše sa službom nego bez nje.

Obavještajna služba je specijalizovana organizacija koja ima za cilj da primjenomobavještajnih i neobavještajnih metoda zaštiti sopstvene vitalne resurse i ugrozi protivničke.Kada kažemo „specijalizovana organizacija“ mislimo na usmjerenu, pojmovno preciznoodređenu organizaciju sa izgrađenom unutrašnjom strukturom, kao bitnom karakteristikom.Takva organizacija je uvijek u službi nekog političkog subjekta tj. vlade, ali i pokreta ilipolitičke partije, pa čak i multinacionalne kompanije. Ona koristi „obavještajne ineobavještajne metode“, odnosno one koji su u momentu primjene za veliku većinu ljudinepoznanica, naročito za one prema kojima se primjenjuju.

Koriste se tajne ali i otvorene obavještajne metode, tj. one koje su svima dostupne, alise u ovom slučaju namjenski i planski koriste. Drugi naziv za otvorene metode je „korištenjelegalnih mogućnosti“.98 Sve to ima za cilj da „zaštiti sopstvene i ugrozi protivničke vitalneresurse“. Vitalni resursi su ono što služba čuva (državu, politički pokret ili partiju,multinacionalnu kompaniju, ili pak jedan od interesa navedenih). Tajne metode sastoje se ustvaranju i usmjeravanju agenata, primjeni prikrivenih dejstava i tajnih tehničkih metoda, tj.prisluškivanju i presretanju komunikacija.

Za neobavještajnim ili aktivnim dejstvima obavještajne službe (stvaranje agenata oduticaja; stvaranje frakcija i grupa; plasiranje informacija i dezinformacija; izrada falsifikata;

94 Vojna enciklopedija, tom 6. Beograd, 1975., str. 215.95 Levkov, Milivoje: Špijunaža prema međunarodnom pravu sa osvrtom na praksu država posle II svetskog rata,

doktorska disertacija, Pravni fakultet, Beograd, 1965., str. 26.96 Savić, Andreja: Uvod u državnu bezbednost, VŠUP-Beograd, 1994., str. 44.97 Šire o tome: Purg, Adam: Primerjalni obveščevalni sistemi, Visoka Policijsko-varnostna škola, Ljubljana,2002.

98 Anketa, lični kontakti, zvanični kontakti, korištenje sredstava informisanja kao izvora podataka

49

ostvarivanje uticaja na javno mnjenje; prijetnja nasiljem ili primjena nasilja) obavještajneslužbe posežu kada žele da presijeku ili preduprijede određenu aktivnost koju su ocijenileopasnom po državu, odnosno subjekt koji štite. Niz ovih metoda je na ivici zakona ili jepotpuno izvan zakonskog okvira. Ukoliko je meta spoljašnja, odnosno ako je u inostranstvu,eksponenti službe se izlažu opasnosti da budu otkriveni i sankcionisani od strane državnihorgana zemlje u kojoj djeluju. Ako neobavještajna dejstva primjenjuju u svojoj zemlji, uvećini tih slučajeva se radi o kršenju zakona, ljudskih prava i sloboda.

Mehanizmi kontrole obavještajne službe bi u ovim drugim situacijama trebalo da dođudo izražaja kako se ob. služba ne bi od instrumenta zaštite države i njenih interesa pretvorila urepresivni aparat koji je u funkciji kršenja građanskih prava i ugrožavanja ljudskih slobodazarad realizacije političkog cilja pojedinca ili grupe.

3.1.1. Kontraobavještajna služba

Dr Obren Đorđević daje preciznu definiciju: „Kontraobavještajna služba jespecijalizovana organizacija pokreta ili države, koja otkriva i onemogućava djelovanjeobavještajnih službi protivnika, organizuje i radi na zaštiti sopstvenih tajni i sistema kao i nadezinformisanju neprijatelja“.99 Kao što vidimo, u teoriji je precizno definisano šta jeobavještajna a šta kontraobavještajna služba; opseg njihovog rada je odvojen, mada postojiprožimanje ovih službi u pojedinim tačkama. U praksi često dolazi do nerazumijevanja overazlike, te se kontraobavještajne nazivaju obavještajnim službama.

Govoreći o nastanku kontraobavještajnih službi dr Ozren Žunec tvrdi da su se„zajedno sa stvaranjem obavještajnih službi razvijale i sigurnosne službe za borbu protivneprijateljskih obavještajnih službi ali, i to češće, za borbu protiv domaćih protivnika režima,odnosno vladara. Takve službe razvijale su se nerijetko iz dvorskih stražarskih jedinica, kojesu smatrane najvjernijima vladaru, a uključivale su i mrežu doušnika i uhoda koji su obilazilizemlju i pratili ponašanje stanovništva i istaknutih pojedinaca“. 100 Naravno, da su,kontraobavještajne, odnosno „sigurnosne službe dobile na značenju stvaranjem velikihcarstava i pokoravanjem stranih naroda, čije je raspoloženje i ponašanje trebalo nadzirati“.101

Možemo se složiti da su se stvari otprilike odvijale na taj način. Šta su danaskontraobavještajne službe, koje su njihove osnovne karakteristike, šta je njihova uloga?

Po dr Ozrenu Žunecu „moderne sigurnosne službe karakteriziraju jasna odvojenost odredovne policije u čijem djelokrugu ostaje javna sigurnost, uporaba specifičnih javnih i tajnihmetoda i tehnika, koncentracija i akumulacija ovlasti kojima redovna policija ne raspolaže akoje uključuju istražne, tužiteljske sudske i izvršne ovlasti te neograničenost dosegadjelovanja pri čemu od nadzora nije izuzeta ni vlast ni njeni najviši dužnosnici“.102

U sagledavanju problema kojim ćemo se baviti, tj. kontrole obavještajne službe,sasvim je marginalna stvar da li je neka služba obavještajne ili kontraobavještajne prirode. Utom smislu nećemo ih ni razlikovati, iako bi nam zanimljivije mogle biti kontraobavještajne,budući da je njihovo djelovanje više usmjereno prema vlastitim građanima, te su time„sklonije“ kršenju ljudskih prava i sloboda.

99 Đorđević, Obren: Osnovi državne bezbednosti - opšti deo, VŠUP, Beograd, 1987., str. 98.100 Ozren Žunec, Darko Domišljanović: Obavještajno-sigurnosne službe Republike Hrvatske, Naklada Jasenski i

Turk, Zagreb, 2000., str. 17, alineja 1-10101 Isto, str. 17. alineja 15-17102 Isto, str. 18. alineja 25-31

50

3.1.2. Obavještajno-bezbjednosna služba

Termin obavještajno-bezbjednosne službe je novijeg datuma, a upotrebljava se udvojakom smislu.103 U prvom značenju misli se na državne djelatnosti koje za cilj imajuprikupljanje podataka o drugim državama ili unutrašnjim protivnicima koji tajno djeluju, a udrugom značenju to su specijalizovane institucije koje te podatke prikupljaju za potrebedržave. Ova kovanica daje šire određenje obavještajnim službama i otvara mogućnost da senjihovo djelovanje ne posmatra usko, u smislu okrenutosti prema spoljnim protivnicimadržave.

Dr Ozren Žunec smatra da su „obavještajno - sigurnosne službe djelatnosti iorganizacije koje za potrebe države, posebno njenog političkog i vojnog vodstva, a radiostvarivanja političkih ciljeva i vanjskopolitičkih interesa zemlje, prikupljaju i analizirajupodatke o mogućnostima, namjerama i djelatnostima stranih sila i drugih obavještajno isigurnosno zanimljivih subjekata, te štite od njihovih obavještajnih i drugih djelatnosti,izuzimajući otvorenu oružanu agresiju, koje mogu ugroziti nacionalnu sigurnost“.104 I u ovojdefiniciji, koja prilično plastično odslikava poziciju obavještajne službe, služba se vezujeisključivo za državu. Ujedno, izjednačavaju se obavještajna i kontraobavještajna služba.

Po dr Neđi Daniloviću "pojmom Obaveštajno-bezbednosne službe danas se definišuspecijalizovane, relativno samostalne institucije upravnog državnog aparata, koje su zakonomovlašćene da prikupljaju, analiziraju, obrađuju i ocenjuju podatke od značaja za nacionalnubezbednost, radi otkrivanja i sprečavanja radnji pojedinaca ili grupa koje su usmerene protivopstanka, nezavisnosti, teritorijalnog integriteta i suvereniteta države, nasilnog rušenjaustavnog poretka, ugrožavanja ljudskih prava i sloboda, te osnova privrednog sistema države,koji su neohodni za donošenje odluka značajnih za ostvarivanje vitalnih interesa u oblastinacionalne bezbednosti zemlje"105.

3.2. Razvoj obavještajnih službi u BiH

Na dan kada je Evropska zajednica priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine, 6.aprila 1992. godine, BiH je već bila zemlja u ratu. Stoga smatramo da je za početak analizerazvoja bosanskohercegovačkih službi svrsishodnije uzeti održavanje prvih višestranačkihizbora u ovoj republici.106 U ovom razdoblju djelovanje obavještajno bezbjednosnih službiBiH možemo posmatrati kroz četiri faze :

- period nacionalnog podvajanja (od 1990. do aprila 1992);- rad nacionalnih službi u ratu (1992-1996);- poslijeratni period (od 1996. do 2004);- stvaranje jedinstvene obavještajne službe BiH (2004).

103 Šire o tome: Levkov, Milivoje: Izraelska tajna služba, Filip Višnjić, Beograd, 2001.104 Ozren Žunec, Darko Domišljanović: Obavještajno sigurnosne službe Republike Hrvatske, Naklada Jasenski i

Turk, Zagreb 2000., str. 11.105 Danilović, Neđo: Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir - Bijelji-

na, 2007., str. 178.106 Prvi višestranački izbori u BiH održani su 18. novembra 1990. Od 238 poslaničkih mjesta u parlamentu BiH,

201 mjesto osvojili su nacionalisti: Stranka demokratske akcije 35,75 odsto ili 86 poslaničkih mjesta, Srpskademokratska stranka 29,25 odsto ili 70 poslaničkih mjesta i Hrvatska demokratska zajednica 18,75 odstoodnosno 45 poslaničkih mjesta. U sedmočlano Predsjedništvo BiH izabrani su: Alija Izetbegović, Fikret Abdić(SDA – Muslimani), Biljana Plavšić, Nikola Koljević (SDS - Srbi), Stjepan Kljujić, Franjo Boras (HDZ –Hrvati) i Ejup Ganić (SDA - Jugosloven). Ove tri stranke su potpisale sporazum o zajedničkoj podjeli vlasti.

51

Nakon pobjede na izborima 1990. godine u BiH tri nacionalne stranke preuzimajuključne poluge vlasti, pa tako i Službu državne bezbjednosti. SDB BiH i dalje funkcioniše kaodio Republičkog sekretarijata za unutrašnje poslove. Kako su značajan dio partijskih strukturau sve tri nacionalne stranke činili bivši disidenti komunističkog režima ili „unutrašnjineprijatelj“, u periodu predizborne kampanje i odmah po dolasku na vlast, nove političkesnage tražile su otvaranje dosijea SDB-a i sankcionisanje pripadnika službi koji su ihisljeđivali. Međutim, u isticanju ovih zahtjeva nove snage nisu bile naročito istrajne i oni sugubili značaj u kasnijoj borbi za raspodjelu vlasti i uticaj po nacionalno-partijskom ključu.Ubrzo će nacionalne tenzije i sukobi postati jedini sadržaj političkog života u BiH, a potpunakontrola dodijeljenih institucija, prioritet u djelovanju nacionalnih partijskih struktura.

Do početka rata SDB BiH funkcionisaće formalno u ustavno-pravnom okviru kakavje bio i u doba SFRJ. Ključne promjene u službi dešavaju se vaninstitucionalno a osnova im jenacionalno prestrojavanje. Kako su u kratkom vremenskom periodu pripadnici službe, koji suregrutovani uz posebnu provjeru lojalnosti Savezu komunista, lojalnost ideji socijalizmazamijenili nacionalnom ideologijom, pitanje je koje bi moglo biti tema posebne naučneopservacije. Za potrebe ovog rada važno je konstatovati da je SDB BiH kao jedinstvenaslužba bezbjednosti prestala da postoji već sa prvim oružanim sukobima u martu 1992. godinea njeni pripadnici su se svrstavali uz nacionalne političke elite isključivo po osnovunacionalne pripadnosti.

Nakon proglašenja nezavisnosti i izbijanja ratnih sukoba, na prostoru Bosne iHercegovine razvili su se paralelni obavještajni sistemi:

- na prostoru pod kontrolom vlasti u Sarajevu, odnosno Armije Bosne iHercegovine, nastavila je sa djelovanjem SDB kao dio Ministarstva unutrašnjihposlova. U okviru Armije BiH formiraju se obavještajni i bezbjednosni organi;

- na teritoriji pod kontrolom Srpske Republike Bosne i Hercegovine (kasnijeRepublike Srpske) u sklopu Ministarstva unutrašnjih poslova djelovala je Službanacionalne bezbjednosti (SNB). Krajem 1993. promijenila je naziv u Resordržavne bezbjednosti (preslikana je organizacija RDB Srbije) 107 dok su u okviruVojske Republike Srpske djelovali vojni obavještajni i bezbjednosni organi;

- na području Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, kasnije Hrvatske RepublikeHerceg-Bosne, razvijao se i djelovao samostalan obavještajno-bezbjednosnisistem po uzoru na Republiku Hrvatsku i njena iskustva a činili su ga Službanacionalne sigurnosti (SNS) Ministarstva unutrašnjih poslova i Sigurnosnoinformativna služba (SIS) kao vojna služba.

Iako postoje određene razlike, opšta karakteristika ovog perioda je da službebezbjednosti u BiH gube na značaju i uticaju u odnosu na oružane formacije, kao što suvojska i policija a to se tokom ratova dešavalo i u drugim zemljama. To je naročito biloizraženo u Republici Srpskoj gdje je vojna obavještajna služba bila mnogo organizovanija od

107 Zakonom o unutrašnjim poslovima, koji je donijela Narodna skupština srpskog naroda u BiH na sjednici od28. 2. 1992. „uređuje se jedinstvena služba javne bezbjednosti, uređuje i organizuje služba nacionalnebezbjednosti u okviru prava i dužnosti Srpske Republike Bosne i Hercegovine“. (Službeni glasnik RepublikeSrpske, br. 4/92)U članu 18. kaže se da „poslove i zadatke nacionalne bezbjednosti vrši Ministarstvo“ te da „za vršenje poslovai zadataka nacionalne bezbjednosti u Ministarstvu ostaje Služba nacionalne bezbjednosti kao posebnoorganizovana služba“ (str. 76). Služba nacionalne bezbjednosti vrši poslove i zadatke zaštite ustavnoguređenja i u tom cilju prikupnja podatke i obavještenja kako bi spriječila „ugrožavanje ustavnog uređenja ibezbjednosti zemlje, i u vezi s tim preduzima potrebne mjere i radnje u skladu sa zakonom i propisimadonesenim na osnovu zakona“ (str. 76). Službom rukovodi podsekretar u Ministarstvu, odnosno rukovodilacSlužbe nacionalne bezbjednosti, a njena unutrašnja organizacija utvrđuje i programe rada Službe nacionalnebezbjednosti, što je nastavak načina rada iz doba socijalizma. Pripadnici službe imaju i policijska ovlaštenja.

52

civilne obavještajne službe. Vlast u RS već krajem 1992. godine postaje izrazitojednopartijska. U strahu od vojnog udara od strane Vojske Republike Srpske, koja jeuglavnom sačuvala unutrašnju strukturu i oficirski kadar bivše JNA a na koju SDS nije imaouticaj, vlast u RS jača policiju u kojoj su rukovodne strukture uglavnom popunjene stranačkilojalnim kadrovima. Pripadnici Službe državne bezbjednosti bili su u situaciji da se bore zavlastitu poziciju u sistemu. Za razliku od obavještajaca RS, njihove kolege na teritoriji podkontrolom Armije BiH dobijaju značajniju poziciju istraživanjem i prikupljanjemdokumentacije o zločinima pripadnika srpskih formacija, što će kasnije postati osnova zamnoge optužnice Međunarodnog krivičnog suda za ratne zločine počinjene na prostoru bivšeJugoslavije ali i domaćih tužilaštava.108 Međutim, i ovdje su česti bili sukobi između civilnih ivojnih obavještajnih službi.109

Ostalo je mnogo nepoznanica koje se odnose na angažovanje pripadnika službibezbjednosti tokom rata, njihovu upotrebu i zloupotrebu. Formalno, u RS pripadnici Resoradržavne bezbjednosti,110 mogli su primjenjivati mjere prisluškivanja ili nadzora komunikacijapo odobrenju Vrhovnog suda RS, a na zahtjev javnog tužioca ili ministra unutrašnjihposlova.111

Ministar unutrašnjih poslova imao je ovlašćenja da na osnovu rješenja Vrhovnogsuda odredi vrstu, obim i trajanje mjere kojom se odstupa od načela nepovredivosti tajnostipisma i drugih sredstava opštenja, što je otvaralo mogućnost za samovolju i zloupotrebe.Služba državne bezbjednosti internim pravilnikom ministra 1994. godine stiče određenuorganizacijsku samostalnost potpunim razdvajanjem centara javne i državne bezbjednosti uokviru ministarstva. Vremenom postaje potpuno lojalna vladajućoj partiji i njenomrukovodstvu koncentrisanom na Palama. Koju vrstu obavještajne aktivnosti su njenipripadnici obavljali, više je u sferi pretpostavki. Arhiva RDB, iz ovog perioda, ukoliko jesačuvana, još je nedostupna javnosti. U RS se uglavnom zbog istraga za počinjene ratnezločine ne pojavljuje memoarska građa ili ratne ispovijesti. Rad RDB u RS dijelom jedemistifikovala Biljana Plavšić kada je 1997. godine objavila izvještaj o poslovanju Selekt-impeksa112 a u kojem je objelodanjeno da je jedno od ključnih pitanja bezbjednosti u ovomentitetu bilo držanje monopola na trgovinu sa bivšim neprijateljem.

108 Alibabić, Munir - Munja: Bosna u kandžama KOS-a, Behar, Sarajevo, 1996. godine109 U memoarskim spisima sažetim u knjizi Lukava strategija (Sefer Halilović : Lukava strategija, Matica,

Sarajevo, 1998. godine), Sefer Halilović, bivši komadant Armije BiH piše o sukobima sa AlijomIzetbegovićem, predsjednikom BiH i atentatu koji je na njega organizovan a u kojem su poginuli njegovasupruga i sin. Za ovaj događaj on direktno optužuje Izetbegovića.

110Novi Zakon o unutrašnjim poslovima donesen je 1994. godine, a članom 18 određeno je da „poslove i zadatkedržavne bezbjednosti vrši Ministarstvo (unutrašnjih poslova), a koje za te poslove ima specijalizovan Resordržavne bezbjednosti kao posebno organizovan Resor (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 6/94)

111 Član 33. istog zakona doslovno kaže : „Ako je to neophodno za vođenje krivičnog postupka ili za bezbjednostzemlje, na obrazložen predlog republičkog javnog tužioca, odnosno ministra, Vrhovni sud Republike možedoneti rešenje da se u pogledu pojedinog lica preduzmu određene mere kojima se odsupa od načelanepovredivosti tajne pisma i drugih sredstava opštenja. (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 6/94, str. 196.)

112 Bijeljina, 30. juna (ONASA). Predsjednica Republike Srpske Biljana Plavšić u borbi protiv organizovanogprivrednog kriminala dostavila je dokumentaciju o nezakonitom poslovanju firme „Centreks“ što je potvrdiotužilac Okružnog suda u Bijeljini Milan Tešić. Uz firmu „Centreks“, sa sjedištem u Bijeljini, pokrenut jepostupak i protiv firme „Selekt impex“ iz Banjaluke.Banjaluka, 4. jula (ONASA). Raspuštanje Skupštine Republike Srpske bio je jedini način da spasem državu,za šta sam pred narodom i po Ustavu odgovorna i što sam, nakon dugog dvoumljenja, i učinila, izjavila jesinoć predsjednica Republike Srpske Biljana Plavšić. Na konferenciji za novinare u Banjaluci, ona je rekla danije bilo nikakvog znaka da će se „prestati sa organizovanim kriminalom i švercom pod pokroviteljstvomMinistarstva unutrašnjih poslova (MUP) Republike Srpske“, koje „samo izvršava odluke (bivšeg liderabosanskih Srba) Radovana Karadžića i klike oko njega.“(www.idoconline.info/digitalarchive/public/serve/restricted)

53

Dejtonskim mirovnim sporazumom funkcija bezbjednosti ostala je na entitetskomnivou, uključujući policijske strukture ali i obavještajne službe. Reformi obavještajnogsektora pristupilo se 2004. godine. Do 2002. godine u BiH su funkcionisale tri nacionalneslužbe bezbjednosti, AID, RDB RS (kasnije OBS) i SNS. U svakoj su zapošljavani uglavnompripadnici jedne nacije, zavisno da li je riječ o AID-u (Bošnjaci) ili SNS-u (Hrvati), RDB-uodnosno OBS-u (Srbi).

3.3. Mehanizmi kontrole i nadzora OBA BiH

Entitetski obavještajni sistemi prestali su da postoje nakon što su oba domaParlametarne skupštine BiH marta 2004. godine donijela Zakon o obavještajno-bezbjednosnoj agenciji Bosne i Hercegovine.113 Ovim zakonom FOSS i OBS su ujedinjeni ujednu obavještajnu službu, a ukinute su nacionalne i entitetske službe. Nonsens je što su se ujednoj službi našli obavještajci koji su se prethodno punih 12 godina uglavnom bavili jednidrugima i radili jedni protiv drugih.

Po Zakonu, Agencija je odgovorna za prikupljanje obavještajnih podataka u vezi saprijetnjama po bezbjednost Bosne i Hercegovine, kako unutar tako i van Bosne i Hercegovine,njihovo analiziranje i prenošenje ovlaštenim funkcionerima, kao i za prikupljanje, analiziranjei prenošenje obavještajnih podataka s ciljem pružanja pomoći ovlaštenim službenim licimakako je definisano zakonima o krivičnom postupku u Bosni i Hercegovini, te ostalimnadležnim tijelima u Bosni i Hercegovini kada je to potrebno radi suzbijanja prijetnji pobezbjednost Bosne i Hercegovine.

Pored pitanja bezbjednosti, Agencija treba da se bavi i globalnim prijetnjama, kaošto su: terorizam, uključujući međunarodni terorizam; špijunaža usmjerena protiv Bosne iHercegovine; sabotaža usmjerena protiv vitalne nacionalne infrastrukture; organizovanikriminal kao što su trgovina drogama, oružjem i ljudima i nezakonita međunarodnaproizvodnja oružja za masovno uništenje ili njihovih komponenti kao i materijala i uređajakoji su potrebni za njihovu proizvodnju, potom radnje kažnjive po međunarodnomhumanitarnom pravu i djela organizovanog nasilja ili zastrašivanja nacionalnih ili vjerskihgrupa u Bosni i Hercegovini. Djelokrug rada Agencije, dakle, dosta je opsežan i širok idjelimično se preklapa sa djelovanjem klasične policije a u izboru ključnih ljudi Agencijeuveden je institut javnog konkursa, što je novina, pa čak i neuobičajena praksa uobavještajnim službama.

Generalnog direktora Agencije i zamjenika generalnog direktora, na osnovuprovedenog javnog konkursa, imenuje i razrješava dužnosti Savjet ministara, na prijedlogpredsjedavajućeg i u konsulatacijama sa članovima Predsjedništva, Izvršnog obavještajnogodbora Savjeta ministara i Bezbjednosno-obavještajne komisije.

Primjena specijalnih mjera kao što su „praćenje na mjestima koja nemaju javnikarakter, praćenje komunikacija putem telekomunikacionih i drugih oblika elektronskihuređaja, kao i pretres imovine bez pristanka vlasnika ili lica koje privremeno zauzima tuimovinu,” može se vršiti samo u slučajevima za koje je dobijeno prethodno ovlaštenje odpredsjednika Suda Bosne i Hercegovine ili sudije Suda Bosne i Hercegovine kojeg je odrediopredsjednik Suda Bosne i Hercegovine. Sudija donosi odluku u roku od 48 časova nakonpodnošenja zahtjeva. Nije moguće uložiti žalbu protiv ove odluke.

Građanin Bosne i Hercegovine koji je bio predmet praćenja ili prisluškivanja trebada, po okončanju praćenja ili prisluškivanja, bude obavješten o preduzetim mjerama najduže uroku od 30 dana po okončanju postupka“,114 što je značajna novina u pomjeranju granicejavnosti rada službe. OBA nema policijska ovlašćenja.

113 Službeni glasnik BiH br. 12/04114 Isto

54

Za razliku od prethodnog perioda, pri procesu transformacije obavještajnih službi uBiH i formiranja OBA, zakonodavac je precizno i detaljno razradio mehanizme kontrole,nadzora i provjere rada službe, po uzoru na rješenja u zemljama zapadne demokratije, dajućizakonskim rješenjima velike nadležnosti zakonodavnoj vlasti.

3.3.1. Kontrola od strane izvršne vlasti

Predsjedništvo Bosne i Hercegovine odobrava godišnju platformu obavještajnepolitike. Platformu obavještajne politike priprema Savjet ministara, a usvaja je Parlamentarnaskupština BiH. Platforma sadrži opšte smjernice za rad Agencije u skladu sa međunarodnimstandardima.

Predsjedavajući Savjeta ministara isključivo je odgovoran za nadzor i usmjeravanjerada Agencije kao i obezbjeđenje zakonitosti u obavljanju njenog rada. To podrazumijevadavanje opštih smjernica Agenciji za izvršavanje zadataka koji se ubrajaju u djelokrugdužnosti Agencije. Predsjedavajući ne može, bilo u cjelini ili djelimično preuzeti odgovornosti prava generalnog direktora.

Zakonom se osniva i Obavještajno-bezbjednosno-savjetodavna služba u okviruSavjeta ministara, koja podnosi izvještaje predsjedavajućem, a koju predsjedavajući osnivaisključivo u cilju savjetodavne pomoći, kako bi mogao obavljati dužnosti koje se odnose naAgenciju. Zaposleni u Obavještajno-bezbjednosno-savjetodavnoj službi ne mogu davatiupustva, ni na bilo koji način usmjeravati rad generalnog direktora, zamjenika direktora,glavnog inspektora ni ostalih zaposlenih u Agenciji. Na zaposlene u Obavještajno-bezbjednosno-savjetodavnoj službi primjenjuje se Zakon o državnoj službi u institucijamaBosne i Hercegovine. Njihovo imenovanje u Obavještajno-bezbjednosno-savjetodavnu službuobavlja predsjedavajući uz konsultaciju sa generalnim direktorom. Ova služba djeluje usvojstvu sekretarijata Izvršnom obavještajnom odboru.

U cilju savjetovanja i lakše koordinacije obavještajno-bezbjednosnih pitanja,predsjedavajući Savjeta ministara shodno članu 12 Zakona o OBA, uspostavlja Izvršniobavještajni odbor. U sastav Izvršnog odbora, pored predsjedavajućeg Savjeta ministara,ulaze dva zamjenika predsjedavajućeg, ili dva ministra iz Savjeta ministara, tako da sastavIzvršnog odbora na taj način odražava i zastupljenost sva tri konstitutivna naroda Bosne iHercegovine. Predsjedavajući Savjeta ministara predsjedava Izvršnim odborom.

Nadležnosti Izvršnog odbora su: savjetovanje predsjedavajućeg Savjeta ministara onjegovim zadacima; razmatranje svih pitanja iz nadležnosti Savjeta ministara u vezi saObavještajno-bezbjednosnom agencijom prije razmatranja ovih pitanja na zasjedanju Savjetaministara i rješavanja vladinih i ministarskih interresornih pitanja kada se odnose naobavještajno-bezbjednosnu oblast. Izvršni obavještajni odbor pregleda izvještajepredsjedavajućeg u vezi sa pitanjima iz njegove nadležnosti; izvještaje generalnog direktora uvezi sa operacijama Agencije i izvještaje glavnog inspektora koji se odnose na njegovufunkciju unutrašnje kontrole u Agenciji. Izvršnom odboru ni članovima Odbora nijedopušteno da donose upustva ili da na drugi način usmjeravaju rad generalnog direktora,zamjenika generalnog direktora, glavnog inspektora ili drugih zaposlenih u Agenciji.

3.3.2. Parlamentarni nadzor

Zajednička bezbjednosno-obavještajna komisija za nadzor nad radom Obavještajno-bezbjednosne agencije BiH konstituisana je shodno članu 18 Zakona, koji nalaže daPredstavnički dom i Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH zajednički osnivaju

55

Bezbjednosno-obavještajnu komisiju115 za nadzor nad Agencijom. Zajednička bezbjednosno-obavještajna komisija osnovana je 6. aprila 2004. godine, a ima dvanaest (12) članova, po šest(6) iz svakog doma. Prvobitnim zakonskim rješenjem bilo je određeno da kandidati koji supredloženi za članstvo u Komisiji prolaze bezbjednosnu provjeru koju vrši Agencija, međutimizmjenom Zakona ova odredba je stavljena van snage.

Na čelu Komisije nalazi se predsjedavajući, koji se bira iz reda članova Komisije i onmora biti član stranke zastupljene u jednom od domova Parlamentarne skupštine BiH, kojanije dio vladajuće koalicije. Članovi Komisije kandiduju se u skladu sa principomproporcionalne zastupljenosti političkih stranaka u Predstavničkom domu.116 U komisiji suzastupljena sva tri konstitutivna naroda. Po Zakonu, Komisija treba najmanje dva putagodišnje da održava sjednice. Predsjedavajući Komisije saziva sjednice na svoju inicijativuili na pisani zahtjev najmanje sedam (7) članova Komisije. Sjednice Komisije su zatvorene zajavnost, izuzev ako Komisija ne odluči drugačije.

3.4.3. Sudska kontrola OBA BiH

U sistemu bezbjednosti rad sudova i tužilaštava predstavljaju značajan segment, jersudovi i tužilaštva imaju ključnu ulogu u suzbijanju svih vidova kriminaliteta. Ujedno, organipravosuđa imaju kontrolnu ulogu, oni treba da obezbjede načelo zakonitosti u radupodsistema bezbjednosti, i da zaštite građane od zloupotrebe sistema bezbjednosti. "U oblastiobaveštajno - bezbednosnih poslova sudska vlast ima izuzetno važnu kontrolnu ulogu u zaštitiljudskih prava od nezakonitog rada službi bezbednosti."117

Zakon o obavještajno-bezbjednosnoj agenciji BiH u nekoliko članova definišekontrolnu ulogu sudskih organa. U članu 77. stoji da se praćenje na mjestima koje nemajujavni karakter, praćenje komunikacija putem telekomunikacijskih i drugih elektronskihuređaja, kao i pretres imovine bez pristanka vlasnika ili osobe koja privremeno zauzima tuimovinu, može vršiti samo u slučajevima za koje je dobiveno prethodno ovlaštenje odpredsjednika Suda Bosne i Hercegovine ili sudije Suda Bosne i Hercegovine kojeg je odrediopredsjednik Suda Bosne i Hercegovine.

Generalni direktor OBA upućuje pismeni zahtjev sudiji za dobijanje odobrenja zatakva praćenja i pretrese, a svi takvi zahtjevi moraju sadržati: vrstu kominikacije za koju sepredlaže upotreba mjere prisluškivanja, vrstu informacija, evidencija, dokumenata ili stvarikoje su predložene za prikupljanje, i sredstva koja će u tu svrhu biti upotrebljena; ime osobeili osoba koje su predložene kao predmet praćenja ili pretresa; opšti opis mjesta ili mjesta kojase predlažu za vršenje praćenja ili pretresa, ukoliko je moguće dati opšti opis takvog mjesta;informaciju kojom se obrazlaže opravdanost primjene mjere praćenja ili pretresa kako biomogućila Agenciji da provede istragu o prijetnji po bezbjednost Bosne i Hercegovine, izjavuda se tražene informacije ne mogu prikupiti u potrebnom vremenskom perioduni na jedandrugi način; rok ne duži od 60 dana na koji se traži važenje naloga.

115 Stupanjem na snagu Zakona o izmjenama i dopunama zakona o Obavještajno-bezbjednosnoj agenciji BiHKomisiji za nadzor nad radom Obavještajno-bezbjednosne agencije BiH, promijenjen je naziv u Zajedničkabezbjednosno-obavještajna komisija za nadzor nad radom Obavještajno-bezbjednosne agencije BiH

116 U mandatu 2006 - 2010. na konstitutivnoj sjednici Komisije, održanoj 21. 03. 2007. godine izabrani su MirkoOkolić (SDS) za predsjedavajućeg, Božo Rajić (HDZ 1990) za prvog zamjenika predsjedavajućeg, i ŠemsudinMehmedović (SDA) za drugog zamjenika predsjedavajućeg. Ostali članovi komisije su: Sadik Bahtić (SBiH),Hilmo Neimarlija (SBiH), Slavbko Jovičić (SNSD), Zoran Koprivica (SNSD), Drago Ljubičić (SNSD),Zlatko Lagumddžija (SDP BiH), Niko Lozančić (HDZ BiH), Hazim Rančić (SDA). U prethodnom mandatupredsjedavajući Komisije bio je Tomislav Limov (SDP BiH9

117 Dragišić, Zoran: Bezbednosni menadžment, Javno preduzeće "Službeni glasnik" i Univerzitet u Beogradu -Fakultet bezbednosti, Beograd, 2007., str. 160.

56

Sudija donosi odluku u roku od 48 sati nakon podnošenja zahtjeva. Građanin Bosne iHercegovine koji je bio predmet praćenja ili prisluškivanja treba, po okončanju praćenja iliprisluškivanja, biti obaviješten o preduzetim mjerama najduže u roku od 30 dana pookončanju postupka. Nalog koji doniosi sudija mora sadržavati: vrstu komunikacije koja senamjerava prisluškivati, vrstu informacija, evidencija, dokumenata ili stvari koje se morajuprikupiti, te ovlaštenja koja će se primijeniti u te svrhe; imena osobe ili osoba za čije praćenjeje nalog izdat; opšti opis mjesta ili mjesta na kojima se nalog treba izvršiti ukoliko se takavopis može dati; rok važenja naloga. Kada to smatra odgovarajućim, sudija također možepropisati određene uslove za izvršenje naloga. Nalog ne može biti odobren za period duži od60 dana. U opravdanim slučajevima, sudija može produžiti važnost naloga na dodatne periodeod po 30 dana ukoliko je uvjeren da je nalog i dalje potreban.118

Navedena zakonska odredba Sudu BiH daje dvostruku ulogu: on je dio sistemabezbjednosti i istovremeno ima kontrolnu ulogu u tom sistemu. Sud BiH rad Agencijekontroliše i kroz vođenje parničnih postupaka u radnim sporovima.

118 Član 78. Zakona o obavještajno - bezbjednosnoj agenciji BiH

57

4. ORUŽANE SNAGE KAO PODSISTEM SISTEMA BEZBJEDNOSTI

4.1. Pojam oružanih snaga

Oružane snage prate istoriju ljudskog društva i široko su prihvaćene kao zaštita svakedržave. Mali je broj država koje nemaju regularnu vojsku i oružane snage. Naravno da suistorijske prilike, tehnološki napredat i razvoj društvenih odnosa uticale i na mjesto, ulogu iznačaj oružanih snaga u društvu. "Političko-bezbednosna situacija koja je nastala poslezavršetka Hladnog rata, u velikoj meri je izmenila ulogu i misije vojske i oružanih snagaširom sveta. U ovom periodu, oružane snage su dobile nova zaduženja, a morale su da nastaveda izvršavaju i stare zadatke, samo na drugačiji način."119

U modernoj vojnoj teoriji prisutno je uvjerenje da oružane snage imaju nekoliko misijai da se one svode na: zaštita nezavisnosti države, njenog teritorijalnog integriteta ili još širenjenih građana; međunarodne mirovne misije; pomoć pri prirodnim katastrofama; pružanjepomoći civilnim vlastima u izvršavanju zadataka unutrašnje bezbjednosti, prije svega, priodržavanju reda u izuzetnim slučajevima kada civilne vlasti nisu u mogućnosti da toobezbijede; učešće u izgradnji društva. Osnovna misija oružanih snaga jeste u zaštiti države,ne samo njene teritorije, već i društva. U okolnostima koje su stvorene nakonhladnoratovskog perioda, opasnost za svaku državu predstavljaju i nevojne prijetnje kao štosu to: terorizam, građanski rat, organizovani kriminal...

Prema autoru dr Neđi Daniloviću od 1990. do 1990. godine, u velikom broju državaoružane snage su zahvaćene značajnim reformama, koje imaju tri cilja, od kojih je prvidemokratizacija oružanih snaga, pod kojom se podrazumijeva ostvarivanje načela da oružanesnage budu odgovorne demoktratski izabranom rukovodstvu, jer u suprotnom oružane snagebi predstavljale prijetnju demokratiji. Ujedno, demokratizacija oružanih snaga podrazumijevauravnoteženje sredstava koja su potrebna za oružane snage, sa ostalim sektorima društva.Drugi cilj jeste prilagođenje oružanih snaga novom bezbednosnom okruženju, koja jeobuhvatala: prilagođivanje vojnog budžeta u skladu sa novim pretnjama bezbednosti ipripremanje oružanih snaga za nove zadatke, npr. učešće u mirovnim snagama.Internacionalizaciju misija i zadataka oružanih snaga, je treći cilj sprovedenih reformi, a onapodrazumijeva shvatanje da oružane snage treba sve manje da djeluju unutar nacionalnihgranica, a sve više u sadejstvu sa jedninicama drugih zemalja. Ta međunarodna saradnja možeda se zasniva na ad hoc osnovama, kao što su mirovne misije UN, ili dugoročna iinstitucionalna, kao što je to, na primjer NATO, ili bilatelarna ili multilateralna saradnjaoružanih snaga koja se ogleda kroz stavljanje oružanih snaga jednim dijelom podmeđunarodnu komandu i organizacijske strukture i poboljšanje mogućnosti oružanih snaga dadjeluju sa vojskama drugih zemalja u smislu opreme, obuke, jezika, informacija, komande isistema kontrole.

4.2. Stvaranje Oružanih snaga BiH

Bosna i Hercegovina je zemlja nastala disolucijom SFR Jugoslavije. Zbognacionalnih podjela vođen je četvorogodišnji rat, krvav sukob zaraćenih strana tokom kojegsu formirane oružane snage sukobljenih naroda: Vojska Republike Srpske (VRS)120 kao

119 Danilović, Neđo: Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir - Bijelji-na, 2007., str. 146.

120 Vojska Republike Srpske je bila oružana sila Republike Srpske. Postojala je od 12. maja 1992. do 1. januara2006. godine, nakon čega je integrisana u Oružane snage BiH. Nastala je uporedo sa osnivanjem Republike

58

vojska srpskog naroda u BiH; Armija Republike Bosne i Hercegovine (Armija BiH), vojskamuslimanskog, kasnije bošnjačkog naroda, koja se formalno proklamovala kao vojskasuverene i nezavisne BiH, te Hrvatsko vijeće obrane (HVO) oružana formacija hrvatskognaroda.

Rat je okončan potpisivanjem mirovnog sporazuma u Dejtonu. Opšti okvirnisporazum za mir u Bosni i Hercegovini, poznatiji kao Dejtonski mirovni sporazum, mirovni jedogovor potpisan u vazduhoplovnoj bazi Rajt-Paterson kod Dejtona, u američkoj državiOhajo.121 Mirovni paket sadrži i Ustav Bosne i Hercegovine, kao Aneks četiri i to je svakakonajznačajniji dejtonski dokument. Ustavom je Bosna i Hercegovina određena kao složenadržava koja svoje postojanje zasniva na međunarodnom pravu. Ustavom je utvrđeno da seBiH sastoji od dva entiteta, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine, a Dejtonskisporazum je regulisao i postojanje entitetskih oružanih snaga. Tako je Vojska RepublikeSrpske zadržala kontinuitet vojske srpskog naroda u BiH, a Vojska Federacije BiH (VFBiH)je postala vojska Federacije Bosne i Hercegovine, a sastojala se od dvije komponente: ArmijeRepublike Bosne i Hercegovine (ARBiH) i Hrvatskog vijeća obrane.122

Tokom naredne decenije postepeno dolazi do približavanja bosanskohercegovačkihpolitičkih snaga u stavu da BiH ne može pristupiti evropskim integrativnim procesima ako unjoj i dalje budu egzistirale dvije odvojene vojske. Predstavnici međunarodne zajednice,prisutni u BiH, neprekidno su ukazivali na potrebu za reformom sistema odbrane i pri tome seslužili različitim vrstama pritisaka.

Tako je u oktobru 2002. godine osnovan Generalni sekretarijat Stalnog komiteta zavojna pitanja, a u maju 2003. formirana je Komisija za reformu odbrane u BiH. Iste godine jedonesen i prvi Zakon o odbrani BiH, kojim je osnovano Ministarstvo odbrane BiH. U martu2004. godine imenovan je prvi ministar odbrane BiH, a u maju iste godine održana je prvazajednička vojna vježba jedinica Vojske Federacije BiH i Vojske Republike Srpske.

Krajem 2005. godine u Bosni i Hercegovini usvojen je drugi Zakon o odbrani BiH,po osnovu kojeg je od 1. januara 2006. godine, Vojska Republike Srpske ušla u sastavOružanih snaga Bosne i Hercegovine, kao njihov treći puk. Shodno tome, ukinuti su iGeneralštab, kao i Ministarstvo odbrane Republike Srpske. Vest o integraciji VojskeRepublike Srpske u Oružane snage BiH izazvala je burne reakcije javnosti koje su bileprisutne i narednih godina.123

Ista sudbina zadesila je i Vojsku Federacije BiH, te tako Oružane snage Bosne iHercegovine postaju zvanične vojne snaga BiH124. Ove snage se sastoje iz tri komponente (tribrigade)125, koje su nasljednici "tradicija" triju oružanih snaga, aktivnih u proteklom ratu u

Srpske, a uslijed početka građanskog rata u Bosni i Hercegovini (1992-1995). www.sr.vikipedia.org 30. april2009., 20:00

121 Konferencija je trajala od 1. novembra do 21. novembra 1995. godine. Glavni učesnici su bili tadašnjipredsjednik Srbije Slobodan Milošević, predsjednik Bosne i Hercegovine Alija Izetbegović, predsjednikHrvatske Franjo Tuđman, američki posrednik Ričard Holbruk i general Vesli Klark. Sporazum je zvaničnopotpisan u Parizu, 14. decembra. www.sr.vikipedia.org

122 Dana 18. novembra 1991. godine HDZ osniva HZ Herceg-Bosna kroz koju se organizuje odbranautemeljenjem vojne komponente HVO: Hrvatsko vijeće obrane. HVO dolazi u sukob sa HOS-om koji je biolojalan predsedništvu BiH. Nakon ubistva Blaža Kraljevića, HOS je prestao da postoji. Ustavni sud Bosne iHercegovine proglašava Herceg-Bosnu nelegalnom, prvo dana 14. septembra 1992. i ponovno 20. decembra1994. www. sr.vikipedia.org 30. april 2009. 20:15

123 Tako je 2008. godine premijer Republike Srpske Milorad Dodik izjavio da Oružane snage BiH danas nisuvojska BiH nego NATO-a. Naveo je i da Oružanim snagama BiH više upravljaju ljudi iz NATO-a negodomaće strukture i da generali ne mogu da budu postavljeni dok ne dobiju odobrenje Alijanse.www.enovosti.info.rs 17. avgust 2008.

124 Parlamentarna skupština BiH je na sjednici Predstavničkog doma održanoj 28. septembra 2005. i sjedniciDoma naroda održanoj 05. oktobra 2005. godine usvojila drugi Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine

125 1. pješadijski (rendžerski) puk OS BiH

59

BiH 1992-1995, Armije Republike Bosne i Hercegovine, Hrvatskog vijeća odbrane, i VojskeRepublike Srpske. Svaka od ove tri komponente redovno obilježava ratnu godišnjicu svogstvaranja.

4.3. Pravni okvir za djelovanje Oružanih snaga BiH

Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine126 regulisao je jedinstven odbrambeni sistemodbrane BiH, lanac komandovanja i ulogu svih elemenata u njemu. Zajedno sa ovim zakonomna istom zasjedanju Parlamentarne skupštine BiH, usvojen je i Zakon o službi u Oružanimsnagama BiH127. Zakonom o službi u oružanim snagama uređuje se sastav Oružanih snaga,služba, prijem u službu, te prava i obaveze lica na službi u Oružanim snagama.

Zakonom o odbrani definisane su uloga ministra i zamjenika ministra odbrane, ali inajvažnijeg stručnog tijela Oružanih snaga - Zajedničkog štaba Oružanih snaga. Kao prvanadležnost ministra odbrane navedeno je da "predlaže i donosi propise, izdaje direktive inaređenja, koja se odnose na organizaciju, administraciju, personal, obučavanje, opremanje,razmeštanje i upotrebu Oružanih snaga kako bi se obezbijedila maksimalna interoperabilnostu oružanim snaga i interoperabilnost sa snagama NATO"128

Zajednički štab je odgovoran za planiranje, organizovanje i sprovođenje direktiva inaređenja ministra odbrane. Lanac komandovanja i kontrole počinje od Predsjedništva BiH doministra odbrane BiH, zatim preko načelnika Zajedničkog štaba oružanih snaga, komandanataOperativne komande Oružanih snaga i Komande za podršku Oružanih snaga do komandanatapodređenih komandi i jedinica.129

Vojnoobavještajni rad regulisan je kao vojno obavještavanje za koje Zakon kaže daje "rod vojnih snaga koji prikuplja, obrađuje i distribuiše informacije u vezi sa oružanimsnagama"130. Zakonom su predviđene i aktivnosti koje predstavljaju posebne istražne radnje,pri čemu je naglašena upotreba tehničkih sredstava za nadgledanje, ali je istaknuto da će setakve aktivnosti obavljati isključivo preko Obavještajno-bezbjednosne agencije BiH u skladusa Zakonom o obavještajno-bezbjednosnoj agenciji BiH.

Zakonom je definisana i uloga Stalnog komiteta za vojna pitanja koji "razmatra i dajesavjete o Bezbjednosnoj politici i Odbrambenoj politici Bosne i Hercegovine koje sepripremaju prema upustvu ministra odbrane"131. Stalni komitet za vojna pitanja daje savjete iPredsjedništvu BiH, koji se odnose na postavljenje komandnog kadra, a kako je Zakonomnaglašeno "ukoliko Predsjedništvo ne odobri postavljenje ili smjenu oficira sa činom generala,takve žalbe razmatra cijeli Stalni komitet za vojna pitanja i mogu se preinačiti u skladu saPoslovnikom Stalnog komiteta za vojna pitanja".132

Kada je riječ o kontroli i nadzoru nad Oružanim snagama, u članu 7 Zakona šturo sekaže da "Bosna i Hercegovina obezbjeđuje transparentnu, demokratsku, civilnu kontrolu nadOružanim snagama". Oružane snage sastoje se od profesionalnih vojnih lica, pripadnikarezervnog sastava koji su angažovani u vojnu službu i civilnih lica i kadeta.133

2. pješadijska gardijska pukovnija OS BiH3. pješadijski (Republika Srpska) puk OS BiH

126 Službeni glasnik BiH broj 88/05127 Isto128 Zakon o odbrani BiH, Službeni glasnik BiH broj 88/05, član 15129 Zakon o odbrani BiH, član 8130 Zakona o odbrani BiH, član 9131 Zakon o odbrani BiH, član 32132 Isto133 Isto, član 33

60

4.4. Aktivnosti Oružanih snaga BiH

U skladu sa Zakonom o odbrani Bosne i Hercegovine, Oružane snage BiH sedeklarišu kao profesionalna, jedinstvena vojna sila koju organizuje i kontroliše Bosna iHercegovina. Oružane snage, kao instituciju BiH, čine pripadnici iz reda sva tri konstitutivnanaroda i reda ostalih, u skladu sa Ustavom i zakonima BiH. Takođe, po Zakonu, Bosna iHercegovina organizuje, razvija i održava vojni kapacitet i spremnost Oružanih snaga radiobezbjeđenja suvereniteta, teritorijalne cjelovitosti, političke nezavisnosti i međunarodnogsubjektiviteta BiH, radi unapređenja ciljeva spoljnje politike BiH, ispunjenja međunarodnihobaveza BiH, kao i zaštite državljana BiH. U tom smislu, kao misija Oružanih Snaga BiHdefinisano je: obezbjeđenje suvereniteta, teritorijalne cjelovitosti, političke nezavisnosti imeđunarodnog subjektiviteta BiH; unapređenje ciljeva spoljnje politike BiH, ispunjenjemeđunarodnih obaveza BiH i zaštita državljana BiH

Ujedno, kao zadaci Oružanih Snaga BiH, određeni su: učešće u operacijamakolektivne bezbjednosti i učešće u operacijama za podršku miru i samoodbrani, uključujući iborbu protiv terorizma; pružanje vojne odbrane BiH i njenim državljanima u slučaju napada;pomoć civilnim organima u reagovanju na prirodne i druge katastrofe i nesreće; protivminskodjelovanje u BiH; ispunjenje međunarodnih obaveza BiH.134 U sklopu učešća u operacijamakolektivne bezbjednosti i učešće u operacijama za podršku miru i samoodbrani, Oružanesnage BiH učestvuju u mirovnim misijama UN.

4.5. Mehanizmi kontrole i nadzora oružanih snaga BiH

Za jedan od osnovnih principa demokratije smatra se civilna kontrola vojske. Radi seo pravu demokratski izabranih vlasti na civilnu kontrolu oružanih snaga, što podrazumijevarazmjenu informacija koje se odnose na odbrambene poslove, pitanje budžeta i strane vojnepomoći, javnost međuarmijske vojne saradnje i otvorenost prema organima civilne vlasti,nevladinom sektoru i sredstvima informisanja. "Kontrola bezbednosnih struktura jeste uslovdobre vladavine."135

Semjuel Hantington u svojoj knjizi "Vojnik i država" ukazuje na dvije osnovnemetodološke pretpostavke u objašnjavanju civilno-vojnih odnosa. Hantington ukazuje da secivilno-vojni odnosi u bilo kom društvu moraju izučavati kao sistem koga čine međuzavisnielementi. Kao glavne komponente tog sistema Hantington označava formalnu, strukturnupoziciju vojske u vlasti, neformalnu ulogu i uticaj vojnih grupa u društvu u cjelini te priroduideologije i vojnih i nevojnih grupa. Druga metodološka pretpostavka, po Hantingtonu, jesteda je moguće apstraktno definisati posebnu vrstu ravnoteže - objektivnu civilnu kontrolu kojamaksimizuje vojnu bezbjednost.136

Prema Radu Žugiću, autoru knjige "Civilna kontrola vojske - kontrola budžeta137 uoblasti civilne kontrole vojske još uvek nema međunarodno prihvaćenih standarda, jer seodbrana smatra delom nacionalne suverenosti. Žugić ističe da se zbog toga civilna kontrolavojske razlikuje u svakoj zemlji ponaosob, ali ukazuje da postoje određeniopšteprihvaćeni principi koji uređuju civilnu demokratsku kontrolu vojske:

- država je jedini činilac u društvu koji ima legitiman monopol sile;- parlament je suveren u odnosu na izvršnu vlast, samim tim i u odnosu na vojsku;- parlament ima ustavno pravo odobravanja i kontrole budžeta odbrane;

134 http://www.mod.gov.ba vojska bilten 30. april 23:10135 Radojević, Mijodrag: Parlamentarna kontrola bezbednosnog sektora, Revija bezbednost, broj 08/08,

Beograd, http://www.cbs - csb.org136 Hantington, P. Semjuel: Vojnik i država - teorija i politika civilno-vojnih odnosa, Prometej, Beograd, 2007.137 Civilna kontrola vojske - kontrola budžeta, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 2007.

61

- parlament ima ustavno pravo proglašenja i ukidanja vanrednog stanja;- vojska je politički neutralna.138

Kontrola Oružanih snaga Bosne i Hercegovine je u nadležnosti Parlamentarneskuštine Bosne i Hercegovine, koja kontrolu sprovodi preko Zajedničke komisije za odbranu ibezbjednost Bosne i Hercegovine. Komisija razmatra i prati sprovođenje bezbjednosne iodbrambene politike Bosne i Hercegovine; prati rad i razmatra izvještaje Stalnog komiteta zavojna pitanja, nadzire rad Ministarstva odbrane BiH, Ministarstva bezbjednosti BiH i drugihizvršnih tijela koja se bave pitanjima iz oblasti bezbjednosti i odbrane.

Sa posebnim osvrtom na izvještaje, kratkoročne i dugoročne planove u vezi sastrukturom Oružanih snaga BiH, kadrovskom politikom, obrazovanjem i obukom pripadnikaOružanih snaga BiH, Komisija upoznaje Parlamentarnu skupštinu. Komisija nadgledaopremanje vojske, rad vojne industrije, uvoz i izvoz oružja i vojne opreme, ugovore sastranim firmama koje pružaju usluge odbrambenim institucijama na komercijalnoj osnovi.

Komisija ima nadležnosti i u pogledu borbene gotovosti, vojnih vježbi i operacija,uključujući izvršenje međunarodnih obaveza i međunarodnih operacija podrške miru.Komisija razmatra zakone i amandmane na zakone iz nadležnosti Komisije, razmatra idostavlja mišljenja i preporuke, izmjene i dopune na prijedlog budžeta za odbranu, kao iizvještaje o reviziji institucija iz oblasti odbrambene i bezbjednosne politike Bosne iHercegovine, te razmatra i druga pitanja iz oblasti bezbjednosti BiH.139

138 Žugić Rade : Kontrola budžeta u funkciji civilne kontrole vojske, Revija Bezbednost, broj 06/08, Beograd,http://www.cbs - csb.org

139 http://www.parlament.ba 30. april 20:30

62

5. CIVILNE SLUŽBE KAO PODSISTEM SISTEMA BEZBJEDNOSTI

5.1. Sektor za civilnu zaštitu BiH

5.1.1. Pojam civilne zaštite

Civilna zaštita je samostalan i jedinstven podsistem bezbjednosti, u organizacijskom inormativnom smislu. U ovu oblast zaštite i spasavanja uključene su sve spasilačke aktivnosti islužbe, i druge snage za zaštitu i pomoć. Civilna zaštita predstavlja jedan od ključnih sadržajabezbjednosti i podrazumijeva pripremanje i učešće građana, preduzeća i drugih pravnih lica iprofesionalnih službi, organizacija i udruženja u zaštiti i spasavanju ljudi i materijalnih dobarai životne sredine od elementranih nepogoda, tehniško-tehnoloških nesreća, ratnih razaranja,terorizma i drugih opasnosti većih razmera140.

U međunarodnu legislativu zaštite i spasavanja ubrajamo: Deklaraciju o zabrani rataUN-a i Povelju Organizacije UN od 24.10.1945; Četiri Ženevske konvencije od 12.08.1949.godine i dva Dopunska protokola iz 1977. godine Evropska unija donijela je pet Rezolucija osaradnji u oblasti Civilne zaštite u prirodnim i tehnološkim katastrofama od 1987 – 1991. išest Rezolucija i odluka o jačanju Civilne zaštite i saradnji država u Civilnoj zaštiti i uvođenjubroja 112 za hitne situacije. Kao poseban institut međunarodnog humanitarnog prava Civilnazaštita je ustanovljena Dopunskim protokolima uz Ženevske konvencije, 1977. godine,prvenstveno namijenjen za zaštitu i zbrinjavanje civilnog stanovništva u oružanom sukobu.Civilna zaštita, kao dio sistema zaštite i spasavanja, organizuje se i priprema u miru i ratu, uskladu sa Dopunskim protokolom I iz 1977. godine uz Ženevske konvencije o zaštiti žrtavarata iz 1949. godine, i drugim pravilima međunarodnog humanitarnog prava.

Civilnu zaštitu čine lična, uzajamna i kolektivna zaštita, mjere i zadaci, povjerenicicivilne zaštite, zamjenici povjerenika i jedinice civilne zaštite, sistem osmatranja,obavještavanja i uzbunjivanja, ovlaštena i osposobljena pravna lica, humanitarne i drugeorganizacije opremljene i osposobljene za zaštitu i spasavanje i, s tim u vezi, skup aktivnostikoje se odnose na popunu, materijalno opremanje, obučavanje, osposobljavanje, mobilizacijui aktiviranje civilne zaštite.

Osnovna misija civilne zaštite jeste da realizacijom preventivnih i operativnih mjerauspostavi efikasan sistem zaštite i spasavanja ljudi, materijalnih i kulturnih dobara i životnesredine od posljedica elementarnih nepogoda, tehničko-tehnoloških nesreća, ratnih razaranja idrugih većih opasnosti.

Polazeći od ovakve misije, a u skladu sa Ženevskim konvencijama i Dopunskimprotokolom iz 1977. godine, civilna zaštita izvršava sljedeće zadatke: sklanjanje ljudi imaterijalnih dobara; evakuacija; zbrinjavanje ugroženih i nastradalih (smeštaj i snabdevanje);zamračivanje; spasavanje iz ruševina (zaštita i spasavanje od poplava, zaštita i spasavanje navodi); zaštita i spasavaanje od požara; radiološko-hemijsko-biološka zaštita; očuvanje dobrabitnih za opstanak; prva medicinska pomoć i obezbjeđenje rezervi krvi; sanacija terena;otkrivanje NUS i označavanje opasnih zona; održavanje reda; informisanje; osmatranje iobavještavanje; vjerska pomoć i zaštita vjerskih objekata; zaštita životne sredine.141

Civilna zaštita koristi međunarodni znak raspoznavanja: ravnokraki trougao plave bojena narandžastom polju.

140 Danilović, Neđo: Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir - Bijelji-na, 2007., str. 224.

141Danilović, Neđo: Savremeni sistemi bezbednosti i zaštite, Skripta, Slobomir P Univerzitet, Slobomir - Bijelji-na, 2007., str. 225.

63

5.1.2. Pravna regulativa

U bivšoj SFRJ Civilna zaštita je bila pod uticajem jednopartijskog političkog sistema,kao i bivšeg SSSR-a i država socijalističkog lagera. Civilna zaštita se stavljala u kontekstdoktrine opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, odnosno koncepcije da Civilnazaštita do punog izražaja dolazi u ratnim uslovima. Priprema za rat kao prvenstvenaorijentacija Civilne zaštite povlačila je za sobom princip masovnog učešća građana usnagama Civilne zaštite, i nastojanje za podruštvljavanjem sistema odbrane i Civilne zaštite.U poratnom periodu bitna karakteristika u odnosu na predratnu organizaciju jeste da jeCivilna zaštita izdvojena iz resora odbrane i da su u sistem civilne zaštite uključeni organi islužbe koje se po prirodi svoje djelatnosti bave spasavanjem i, uopšte, zaštitom.

Tokom tragičnog sukoba u BiH, jedna strana u ratom zahvaćenoj zemlji,predstavljajući se kao Bosna i Hercegovina, primljena je 1994. godine142 u Međunarodnuorganizaciju za civilnu zaštitu (International Civil Defence Organisation – ICDO143) kao 43.punopravna članica. BiH je prihvatila Ustav ICDO, i zadržala je članstvo u ICDO i nakonrata, iako je Dejtonskim mirovnim ugovorom dobila sasvim drugačiju ustavnu strukturu.

Dejtonski mirovni ugovor u Aneksu 7 dotiče se Civilne zaštite u smislu da Civilnazaštita pruža pomoć i da se angažuje na deminiranju. Civilna zaštita Federacije BiHuspostavljena je 1996., a 1997. godine konstituisana je civilna zaštita Republike Srpske. USrpskoj je 1998. godine Civilna zaštita izdvojena iz resora odbrane, a naredne godine isto jeučinjeno i u Federaciji BiH.

Republika Srpska je 2002. godine donijela novi Zakon o civilnoj zaštiti a FederacijaBiH je 2003. godine donijela Zakon o zaštiti i spašavanju ljudi i materijalnih dobara odprirodnih i drugih nesreća koji je 2006. godine dopunjen zbog reforme odbrane sprovedene2005. godine Brčko distrikt nema zakon kojim se reguliše oblast civilne zaštite. Ova oblast,kao i druge institucionalne funkcije Distrikta regulisane su Statutom Brčko Distrikta. Udecembru 1998. i aprilu 1999. godine počele su aktivnosti na uspostavi entitetske saradnje izajedničkom djelovanju Civilne zaštite, nakon čega je potpisan Sporazum o saradnji uostvarivanju zadataka Civilne zaštite (zaključen 2001. godine).

Civilna zaštita se najčešće organizuje na tri nivoa: nacionalnom, regionalnom ilokalnom nivou. Da bi ostvarili svoju ustavom određenu i zakonodavnim okvirom zacrtanufunkciju, neophodno je da organi civilne zaštite svoje zadatke izvršavaju u saradnji sa drugimdržavnim organizacijama i službama, kao i i lokalnim vlastima. Civilnu zaštitu u Bosni iHercegovini sačinjavaju: Civilna zaštita Federacije BiH, Civilna zaštita Republike Srpske iOdjeljenje za javnu bezbjednost Brčko Distrikta BiH.

5.1.3. Republička uprava civilne zaštite Republike Srpske

Shodno Zakonu o civilnoj zaštiti, organizacija civilne zaštite u Republici Srpskojobuhvata: ličnu i uzajamnu zaštitu; mjere civilne zaštite; štabove i povjerenike civilne zaštite;službe, jedinice i timovi civilne zaštite; rukovođenje i upotrebu snaga i sredstava civilnezaštite. Civilnu zaštitu, u organizacijskom smislu, čine Republička uprava, služba civilnezaštite grada-opštine, čiji su položaj, ovlaštenja i odgovornosti uređena ovim i drugimzakonima, drugim propisima i opštim aktima.

Republička uprava civilne zaštite je do 1997. godine u Republici Srpskoj bila usastavu Ministarstva odbrane RS. Od 1997. godine civilna zaštita se izdvaja iz Ministarstvaodbrane RS i donosi se Zakon o civilnoj zaštiti u RS. Republička uprava civilne zaštite se usastavu Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srpske nalazi od 1. januara 2009. godine.

142 Na konferenciji ICDO u Amanu, 03.05.04.1994.143 ICDO je osnovana 1. marta 1972. godine

64

Republička uprava civilne zaštite u organizacijskom smislu sastoji se od sljedećih jedinica:Sektor za organizovanje i planiranje, Sektor za obuku i informisanje, Sektor za pravnekadrovske i opšte poslove, Sektor za finansijsko-računovodstvene poslove i Menadžment. Uteritorijalnom smislu, Republička uprava sastoji se od sjedišta i pet odjeljenja, u Banja Luci,Bijeljini, Doboju, Sokocu i Trebinju.

Republička uprava civilne zaštite Republike Srpske u oblasti civilne zaštite: prati,usklađuje i sprovodi utvrđenu politiku i smjernice i osigurava izvršavanje zakona i drugihpropisa u oblasti civilne zaštite; izrađuje program civilne zaštite Republike; izrađuje procjenuugroženosti na cijeloj teritoriji Republike i predlaže plan civilne zaštite Republike; pripremaelemente plana odbrane Republike iz oblasti civilne zaštite; organizuje, priprema i obučavaslužbe i jedinice civilne zaštite, u skladu sa programima i planovima obuke; organizuje ioprema jedinice civilne zaštite na nivou Republike; vrši izbor i vodi naučno-istraživačkeprojekte u oblasti civilne zaštite; pruža stručnu pomoć i donosi upustva i instrukcije za radorgana civilne zaštite grada, odnosno opštine; vrši inspekcijski nadzor; vrši posloveuklanjanja neeksplodiranih ubojnih sredstava (NUS) i deminiranja; vodi propisane evidencijei vrši i druge poslove iz oblasti civilne zaštite, u skladu sa zakonom.

Služba civilne zaštite u gradu-opštini vrši stručne, upravne i druge poslove koji seodnose na: pripremu programa civilne zaštite grada-opštine; predlaganje plana civilne zaštite;organizovanje, izvođenje i praćenje realizacije obuke građana na obavljanju lične i uzajamnezaštite; organizovanje i koordinacija sprovođenja mera civilne zaštite, predlaganje programasamostalnih vežbi i izradu elaborata za izvođenje vežbi civilne zaštite, organa uprave,privrednih društava i drugo; vodi evidenciju pripadnika civilne zaštite i vrši njihovoraspoređivanje u jedinice civilne zaštite i za poverenike civilne zaštite; vodi evidencijumaterijala sredstava građana, privrednih društava, organizacija i službi koja se mogu staviti ufunkciju civilne zaštite; učestvuje u nabavci sredstava i opreme civilne zaštite za potrebejedinica i građana i stara se o njihovoj ispravnosti, uskladištenju i čuvanju; davanje stručnihupustava građanima, privrednim društvima i drugim pravnim licima po pitanjima civilnezaštite; podnošenje redovnih izveštaja o radu gradonačelniku-načelniku; podnošenjepolugodišnjih i godišnjih izveštaja o radu direktoru Republičke uprave; vođenje propisanihevidencija i vršenje drugih poslova iz oblasti civilne zaštite, u skladu sa zakonom, drugimpropisima i opštim aktima.

Za rukovođenje akcijama civilne zaštite Republike, odnosno na području grada-opštime, te za obavljanje drugih poslova u zaštiti i spašavanju, u skladu sa zakonom i drugimpropisima, osnivaju se štabovi civilne zaštite kao operativno stručni organi. Štabovne civilnezaštite osnivaju Republika, grad i opština.

U rukovođenju akcijama civilne zaštite, štabovi odlučuju o upotrebi snaga i sredstavacivilne zaštite na zaštiti i spašavanju ugroženih područja; naređuju upotrebu jedinica civilnezaštite i rukovode akcijama zaštite i spašavanja te određuju druge mjere zaštite i spašavanja;usmjeravaju, koordiniraju i rukovode akcijama zaštite i spašavanja svih učesnika angažovanihna zaštiti i spašavanju na svome području; obavještavaju stanovnoštvo preko sredstava javnoginformisanja o nastalim opasnostima i o mjerama koje se preduzimaju.

Službe i jedinice civilne zaštite, u pravilu se organizuju u privrednim društvima idrugim pravnim licima čija je redovna djelatnost od neposrednog značaja za zaštitu ispašavanje. O obrazovanju specijalizovanih jedinica civilne zaštite u gradu-opštini odlučujegradonačelnik-načelnik grada-opštine na prijedlog službe civilne zaštite grada-opštine.Specijalizovane jedinice mogu se obrazovati za zaštitu od požara, zaštitu od poplava, prvumedicinsku pomoć, zaštitu i spašavanje od NUS-a i mina, RHB zaštitu, zaštitu i spašavanje izruševina, asanaciju terena. Prema vlastitim procjenama mogu se obrazovati i drugespecijalizovane jedinice.

65

5.1.4. Federalna uprava civilne zaštite

Zakon o zaštiti i spašavanju ljudi i materijalnih dobara od prirodnih i drugih nesrećadefinisao je da organizacija civilne zaštite obuhvata: ličnu i uzajamnu zaštitu građana; mjerezaštite i spašavanja; štabove civilne zaštite; povjerenike civilne zaštite; službe zaštite ispašavanja, jedinice civilne zaštite; rukovođenje i upotrebu snaga i sredstava civilne zaštite.

Organizaciju civilne zaštite sačinjavaju Federalna uprava, kantonalne uprave civilnezaštite i službe civilne zaštite opštine, čiji su položaj, ovlaštenja i odgovornosti uređeniZakon o zaštiti i spašavanju i drugim propisima i opštim aktima. Upravne, stručne i drugeposlove u oblasti zaštite i spašavanja iz nadležnosti Federacije Bosne i Hercegovine obavljaFederalna uprava civilne zaštite, kao samostalna federalna uprava.

Federalna uprava civilne zaštite sastoji se iz sljedećih organizacijskih jedinica:- Sektor za planiranje, mjere zaštite i spašavanja i vatrogastvo- Federalni centar za obuku struktura zaštite i spašavanja- Sektor za materijalno financijske i tehničke poslove- Sektor za normativno-pravne i opšte poslove- Inspektorat civilne zaštite- Sektor za organizaciju razminiranja i uništavanja nus-a- Federalni operativni centar civilne zaštite144

Federalna uprava, u oblasti zaštite i spašavanja, vrši sljedeće poslove: provodi utvrđenupolitiku i osigurava izvršenje federalnih zakona i drugih federalnih propisa u oblasti zaštite ispašavanja; izrađuje procjenu ugroženosti za teritoriji Federacije; izrađuje Federalni programrazvoja zaštite i spašavanja od prirodnih i drugih nesreća u Federaciji; predlaže plan zaštite ispašavanja od prirodnih i drugih nesreća u Federaciji; donosi propise o sadržaju, načinu irokovima izvještavanja o prirodnim i drugim nesrećama; organizuje, priprema i obučavaštabove, jedinice i povjerenike civilne zaštite i službe zaštite i spašavanja; organizuje iusklađuje provođenje mjera zaštite i spašavanja te organizuje i provodi poslove zaštite odpožara i vatrogastvo; organizuje Federalni operativni centar civilne zaštite; ostvarujemeđunarodnu saradnju u oblasti zaštite i spašavanja u skladu sa propisima u nadležnostidržavnih organa vlasti; kantonalnim organima uprave, kantonalnim ustanovama i opštinskimslužbama za upravu izdaje instrukcije za izvršavanje federalne politike i drugih federalnihpropisa iz oblasti zaštite i spašavanja ljudi i materijalnih dobara; vrši inspekcijski nadzor uoblasti zaštite i spašavanja; vodi propisane evidencije i vrši druge poslove zaštite i spašavanjau skladu sa zakonom i drugim propisima i opštim aktima.

Upravne, stručne i druge poslove u oblasti zaštite i spašavanja iz nadležnosti kantonavrši kantonalna uprava civilne zaštite kao samostalna kantonalna uprava. U svih deset kantonaformirane su kantonalne uprave civilne zaštite. Unutrašnja organizacija kantonalnih upravacivilne zaštite postavljena je tako da može odgovoriti svim obavezama u provođenju mjerazaštite i spasavanja utvrđenih Zakonom o zaštiti i spašavanju i organizuje se kroz dvijeosnovne cjeline: a) odsjek za mjere zaštite i spašavanja b) odsjek za pravne, opšte imaterijalne poslove poslove, strukturu i obuku.

U svakodnevnom djelovanju težište aktivnosti se usmjerava na organizacijskom,kadrovskom i materijalno-tehničkom jačanju organa, službi i jedinica civilne zaštite. Posebnapažnja se posvećuje edukaciji na svim nivoima organizovanja i prevenciji na eliminisanjumogućih uzroka ugrožavanja života i ljudi i materijalnih dobara. Prilikom izbijanja većihprirodnih i drugih nesreća kantonalne uprave civilne zaštite, uz pomoć i angažovanje drugihkantonalnih i opšinskih organa, te kroz funkcionisanje Kantonalnog štaba civilne zaštite,

144 http://www.fucz.gov.ba/fucz 13.08.2010.

66

preuzima aktivnosti rukovođenja i koordinaciju na akcijama zaštite i spašavanja ljudi imaterijalnih dobara.

Kanton u oblasti zaštite i spašavanja razmatra stanje priprema za zaštitu i spašavanje idonosi mjere za organizovanje, razvoj i jačanje civilne zaštite u kantonu; donosi programrazvoja zaštite od prirodnih i drugih nesreća kantona; donosi propise o organizovanju ifunkcionisanju civilne zaštite kantona, u skladu sa ovim zakonom i drugim propisima;organizuje kantonalni operativni centar civilne zaštite u kantonu, u skladu sa zakonom iobezbjeđuje njegovo funkcionisanje; uređuje pitanja finansiranja zaštite i spašavanja iznadležnosti kantona: donosi akte o osnivanju kantonalnog štaba civilne zaštite, postavljenjukomandanta i načelnika štava i određivanju funkcija u kantonalnim ministarstvima,kantonalnoj upravi civilne zaštite i drugim tijelima kantonalne uprave - čiji su nosioci popoložaju članovi kantonalnog štaba civilne zaštite; donosi plan zaštite od prirodnih i drugihnesreća u kantonu; na prijedlog kantonalnog štaba civilne zaštite proglašava stanje prirodne idruge nesreće na području kantona i naređuje upotrebu snaga i sredstava civilne zaštite,organa uprave, privrednih društava i drugih pravnih lica sa područja kantona na pervenciji,ublažavanju i otklanjanju štetnih posljedica po ljude i materijalna dobra; vrši i druge poslovezaštite i spašavanja u skladu sa zakonom i drugim propisima.

Upravne, stručne i druge poslove zaštite i spašavanja iz nadležnosti opštine vrši službacivilne zaštite opštine, koja ima status opštinske službe za upravu. U ostvarivanju prava idužnosti u oblasti zaštite i spašavanja opština, odnosno grad: donosi odluku o organizovanju ifunkcionisanju zaštite i spašavanja opštine odnosno grada i osigurava njeno provođenje uskladu sa ovim zakonom i propisima kantona; donosi program razvoja zaštite i spašavanja odprirodnih i drugih nesreća opštine odnosno grada; planira i utvrđuje ivore finansiranja zaizvršavanje poslova zaštite i spašavanja iz nadležnosti opštine odnosno grada; organizujeoperativno centar civilne zaštite u opštini odnosno gradu, u skladu sa ovim zakonom iosigurava njegovo funkcionisanje; donosi akte o osnivanju opštinskog odnosno gradskogštaba civilne zaštite, postavljenju komandanta i načelnika štaba i određivanju funkcija uopštinskim odnosno gradskim službama za upravu i službi civilne zaštite opštine odnosnograda, čiji su nosioci po položaju članovi opštinskog odnosno gradskog štaba civilne zaštite;donosi plan zaštite i spašavanja od prirodnih i drugih nesreća opštine odnosno grada;proglašava stanje prirodne i druge nesreće i naređuje upotrebu snaga i sredstava civilnezaštite, službi za upravu, privrednih društava i drugih pravnih lica sa područja opštineodnosno grada na prevenciji, ublažavanju i otklanjanju štetnih posljedica od prirodnih i drugihnesreća po ljude i materijalna dobra na opdručju opštine odnosno grada; vrši i druge poslovezaštite i spašavanja u skladu sa zakonom, drugim propisima i oštim aktima.

5.1.5. Odjeljenje za javnu bezbjednost Brčko Distrikta BiH

Odjeljenje za javnu bezbjednost Brčko Distrikta BiH izvršava stručne, administrativnei druge poslove iz povjerenih mu nadležnosti Vlade Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, kojise odnose na: planiranje zaštite od požara, zaštite od acidentnih i drugih nesreća, civilnezaštite, zaštite i spašavanja od prirodnih i drugih nepogoda, deminiranja, uklanjanja iuništavanja NUS-a i minsko-eksplozivnih sredstava (MES), osmatranje, obavještavanje ifizičko tehničko obezbjeđenje objekata.

Isto tako i izdavanje odobrenja za građenje i odobrenja za upotrebu građevina,tehničkih i radnih dozvola, izdavanje ovlaštenja predviđenih Zakonom o prostornomplaniranju i građenju, odobrenja za obavljanje prevoza za vlastite potrebe i saglasnosti iznadležnosti odjeljenja, u skladu sa zakonom. Odjeljenje obavlja i ostale dužnosti iz povjerenihnadležnosti Odjeljenja u skladu sa zakonima i propisima Bosne i Hercegovine, Skupštine

67

Brčko Distrikta BiH ili dužnosti naložene od strane Gradonačelnika Brčko Distrikta Bosne iHercegovine.145

5.1.6. Nadzor i kontrola civilne zaštite

Zakonodavna vlast nadzor nad sektorom civilne zaštite sprovodi tako što u okvirusvoje nadležnosti u oblasti civilne zaštite: donosi zakone i opšta akta iz obe oblasti; donosiprogram civilne zaštite Republike Srpske, odnosno Federacije BiH; vrši i druge posloveutrvđene zakonom i drugim propisima. Ujedno, parlamentarni odbori za oblast bezbjednosti,imaju nadležnost u smislu nadzora i nad sektorom civilne zaštite.

Izvršna vlast nadzor i kontrolu u oblasti civilne zaštite ostvaruje na taj način što:obezbjeđuje jedinstvo i cjelovitost sistema civilne zaštite; predlaže program civilne zaštiteRepublike (Federacije); donosi plan zaštite i spašavanja od prirodnih i drugih nesrećaRepublike (Federacije); prati i usmjerava pripreme za izvršenje zadatka civilne zaštite; donosipropise o organizovanju, pripremanju i upotrebi snaga civilne zaštite; proglašava stanjeprirodnih i drugih nesreća u Republici (Federaciji) i naređuje upotrebu snaga civilne zaštite;prati i usmjerava rad Republičke, odnosno Federalne uprave civilne zaštite; osiguravapotrebna finansijska sredstva u budžetu Republike (Federacije) za finansiranje poslova civilnezaštite u nadležnosti Republike (Federacije); imenuje komisiju za procenu štete većihrazmjera; donosi upustvo o jedinstvenoj metodologiji za procjenu šteta od elementarnihnepogoda; vrši i druge poslove iz oblasti civilne zaštite, u skladu sa zakonom.

Na sličan način sprovode se kontrola i nadzor Odjeljenja za javnu bezbjednost BrčkoDistrikta BiH od strane zakonodavne i izvršne vlasti Distrikta.

Sudski organi vode postupak u slučajevima kada dođe do povrede zakona.

145 http://www.bdcentral.net 13.08.2010.

68

III PRAVNE OSNOVE BEZBEDNOSTI U REPUBLICI SRBIJI

Uvodne napomene

Sistem bezbednosti podrazumeva izgrađen i uređen skup podsistema koji imajudefinisan delokrug rada, i primenjuju opšte i specifične metode u cilju zaštite osnovnihdruštvenih vrednosti. U delovanju podsistema ne bi trebalo da dolazi do podudarnosti,odnosno "preklapanja". Svakako da je sistem bezbednosti kompleksna i specifična celina.Većina autora koji se bave teorijom sistema bezbednosti naglašavaju u svojim radovima da sefunkcionalnost sistema bezbednosti i složenost njegovih zadataka ogleda u mnoštvukarakteristika. Dakako da sistem bezbednosti ponajviše zavisi od ljudske aktivnosti, odinteresa i motiva pojedinaca i grupa. Efikasnost sistema bezbednosti zavisi i od okolnosti kojega okružuju i u kojima sistem bezbednosti deluje. Kao najvažnije koordinate u tom smisluizdvojili bismo državu i društvene potrebe zajednice.

U sistemu bezbednosti Republike Srbije svakako da su najznačajniji podsistemipolicija, obaveštajno-bezbednosne službe, oružane snage i civilne službe, te ćemo se pravnimosnovama kojima je regulisan rad navedenih podsistema i baviti.

1.POLICIJA KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI

Pravni osnov za rad policije u Republici Srbiji određen je Zakonom o policiji146 čijimdonošenjem su stavljeni van snage Zakon o unutrašnjim poslovima i svi propisi doneti naosnovu tog zakona147 i Zakon o činovima pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova148(udaljem tekstu Ministarstvo). Zakon o policiji definisao je da policiju čini zaokružena oblastrada Ministarstva unutrašnjih poslova za koju se obrazuje Direkcija policije.

Policija obavlja zakonom utvrđene policijske i druge poslove, pruža podršku vladaviniprava u demokratskom društvu i odgovorna je za ostvarivanje bezbednosti u skladu sazakonom. Obavljanjem policijskih poslova policija treba svima pruža zaštitu njihovih prava isloboda. Prilikom pružanja zaštite, policija pojedina prava i slobode može ograničiti samo poduslovima i na način utvrđen Ustavom i zakonom. U Ministarstvu se, pored policijskih poslovaobavljaju i drugi zakonom utvrđeni poslovi.

1.1.Policijski službenici

Policijske poslove obavljaju policijski službenici. Policijski službenici u Ministarstvu su:

1) uniformisani i neuniformisani zaposleni koji primenjuju policijska ovlašćenja (u daljemtekstu: ovlašćena službena lica);

2) zaposleni na posebnim ili određenim dužnostima čiji su poslovi u neposrednoj vezi sapolicijskim poslovima i obuhvataju poslove protivpožarne zaštite, izdavanja oružja,posebne registracije i izdavanje dozvola, izdavanja i evidencije poverljivihidentifikacionih dokumenata, krivičnih evidencija i drugih posebnih evidencija, kao idruge poslove koji imaju bezbedonosni i poverljivi karakter i koje ministar unutrašnjih

146"Službeni glasnik RS", br. 101/2005, 63/2009147 "Službeni glasnik RS", br. 44/91, 79/91, 54/96, 25/2000, 8/2001 i 106/2003148 "Službeni glasnik RS", br. 53/95 i 66/2003

69

poslova (u daljem tekstu: ministar), može ovlastiti da obavljaju određene policijskeposlove.

Policijski poslovi su:

1) bezbednosna zaštita života, prava, sloboda i ličnog integriteta lica, kao i podrškavladavini prava;

2) bezbednosna zaštita imovine;3) sprečavanje, otkrivanje i rasvetljavanje krivičnih dela, prekršaja i drugih delikata (u

daljem tekstu: krivična dela i prekršaji), drugi vidovi borbe protiv kriminala i otklanjanjenjegovih organizovanih i drugih oblika;

4) otkrivanje i hvatanje izvršilaca krivičnih dela i prekršaja i drugih lica za kojima se traga injihovo privođenje nadležnim organima;

5) održavanje javnog reda, pružanje pomoći u slučaju opasnosti i pružanje drugebezbednosne pomoći onima kojima je neophodna;

6) regulisanje, kontrola, pružanje pomoći i nadzor u saobraćaju na putevima;7) obezbeđivanje određenih javnih skupova, ličnosti, organa, objekata i prostora;8) nadzor i obezbeđivanje državne granice, kontrola prelaženja državne granice, sprovođenje

režima u graničnom pojasu i utvrđivanje i rešavanje graničnih incidenata i drugihpovreda državne granice;

9) izvršavanje zadataka utvrđenih propisima o strancima;10) izvršavanje drugih zadataka utvrđenih zakonom i podzakonskim aktom donetim na

osnovu ovlašćenja iz zakona.

Ministar propisuje način obavljanja policijskih poslova i daje uputstva i obavezneinstrukcije za njihovo obavljanje. Propisi moraju biti saglasni sa zakonom, a uputstva iobavezne instrukcije sa propisima. Policijski poslovi obavljaju se sa ciljem i na način da sesvakom obezbedi jednaka zaštita bezbednosti, prava i sloboda, primeni zakon i podrživladavina prava. Obavljanje policijskih poslova zasniva se na načelima profesionalizma,saradnje, zakonitosti u radu i srazmernosti u primeni policijskih ovlašćenja. U obavljanjupolicijskih poslova mogu se primenjivati samo mere prinude, odnosno upotrebljavati samosredstva prinude koja su predviđena zakonom i kojima se najprofesionalniji rezultat postižebez nepotrebnih štetnih posledica ili gubljenja vremena.

1.2.Policijska ovlašćenja

U obavljanju policijskih poslova ovlašćena službena lica imaju policijska ovlašćenjautvrđena zakonom. Ovlašćeno službeno lice se, pre početka primene policijskog ovlašćenja,predstavlja pokazivanjem službene značke i službene legitimacije licu prema komeprimenjuje ovlašćenje. Izuzetno, ovlašćeno službeno lice neće se predstaviti ako okolnostiprimene policijskog ovlašćenja u konkretnom slučaju ukazuju da bi to moglo ugrozitipostizanje zakonitog cilja. U tom slučaju ovlašćeno službeno lice će, tokom primenepolicijskog ovlašćenja, na svoje svojstvo upozoriti rečju: "Policija".

Primena policijskog ovlašćenja mora biti srazmerna potrebi zbog koje se preduzima.Primena policijskog ovlašćenja ne sme izazvati veće štetne posledice od onih koje bi nastupileda policijsko ovlašćenje nije primenjeno. Između više policijskih ovlašćenja primeniće se onokojim se zadatak može izvršiti sa najmanje štetnih posledica i gubljenja vremena.

Zakon propisuje da se prilikom primene sredstava prinude nastoji da njihova upotrebabude postupna, odnosno od najlakšeg prema težem sredstvu prinude i, u svakom slučaju, uz

70

minimum neophodne sile. Policijska ovlašćenja prema maloletnim licima, mlađim punoletnimlicima i u predmetima krivičnopravne zaštite dece i maloletnika primenjuju ovlašćenaslužbena lica posebno osposobljena za rad sa maloletnicima. Policijska ovlašćenja premamaloletnom licu primenjuju se u prisustvu roditelja ili staratelja tog lica, odnosno, u slučajuda su nedostupni, u prisustvu predstavnika organa starateljstva, izuzev kad zbog posebnihokolnosti ili neodložnosti postupanja to nije moguće. Prisustvo predstavnika organastarateljstva umesto roditelja može da se obezbedi, ako je moguće, i u slučajevima kada biprisustvo roditelja bilo štetno za maloletnika u slučajevima nasilja u porodici i sličnim, ili biih toliko iritiralo da bi u velikoj meri ugrozilo izvršenje policijskog zadatka.

1.2.1.Vrste sredstava prinude i uslovi za upotrebu

Ovlašćeno službeno lice sredstva prinude upotrebiće samo ako se na drugi način nemože izvršiti zadatak i to suzdržano i srazmerno opasnosti koja preti zakonom zaštićenomdobru i vrednosti, odnosno težini dela koje se sprečava ili suzbija. Ovlašćeno službeno lice ćeuvek upotrebiti najblaže sredstvo prinude koje jamči uspeh, srazmerno razlogu upotrebe i nanačin kojim se službeni zadatak izvršava bez nepotrebnih štetnih posledica. Ovlašćenoslužbeno lice će pre upotrebe sredstva prinude na to upozoriti lice preme kome sredstvonamerava da upotrebi, ako je to u datoj situaciji moguće i neće dovesti u pitanje izvršenjeslužbene radnje. Ovlašćena službena lica prilikom upotrebe sredstava prinude dužna su dačuvaju ljudske živote, prouzrokuju što manje povreda i materijalne štete, kao i da osiguraju dase pomoć povređenom ili ugroženom licu što pre pruži i da njegovi najbliži o tome što prebudu obavešteni.

Izveštavanje, kontrola i odgovornost u vezi sa upotrebom sredstava prinude

O svakoj upotrebi sredstava prinude ovlašćeno službeno lice u pisanom obliku podnosiizveštaj nadređenom policijskom službeniku što je pre moguće, a najkasnije 24 časa odupotrebe sredstava prinude. Izveštaj treba da sadrži podatke o sredstvu prinude i protiv kogaje upotrebljeno, razlozima i osnovu upotrebe i o drugim činjenicama i okolnostima od značajaza ocenu opravdanosti i pravilnosti upotrebe sredstva prinude.

Opravdanost i pravilnost upotrebe sredstva prinude ocenjuje ovlašćeno službeno liceza to ovlašćeno od strane ministra. Podaci o broju slučajeva upotrebe sredstava prinude,razvrstani prema pojedinim sredstvima prinude, kao i podaci o broju slučajeva neopravdane inepravilne upotrebe sredstava prinude i merama preduzetim povodom toga, čine sastavni deoizveštaja i dostupni su javnosti.

Pravna pomoć u vezi sa upotrebom sredstava prinude

Kad su sredstva prinude upotrebljena u granicama zakonom utvrđenih ovlašćenja,isključena je odgovornost ovlašćenog službenog lica koje ih je upotrebilo. Kad se protivovlašćenog službenog lica vodi krivični postupak zbog upotrebe sredstava prinude ilipreduzimanja drugih radnji u obavljanju službenog posla, Ministarstvo će mu obezbeditibesplatnu pravnu pomoć u tom postupku. Ministarstvo će obezbediti besplatnu pravnu pomoći pojedincu koji je pružio pomoć ovlašćenom službenom licu, ako je protiv njega pokrenutkrivični postupak zbog radnje učinjene u vezi sa pružanjem pomoći.

71

1.3.Radni odnosi

1.3.1.Uslovi i način zasnivanja radnog odnosa

Lice koje se prima u radni odnos u Ministarstvu, pored opštih uslova za prijem u radniodnos u državnom organu, mora da ispunjava i posebne uslove, i to da:

1) je državljanin Srbije i Crne Gore sa prebivalištem, odnosno boravištem u Republici Srbiji;2) ima najmanje srednju stručnu spremu;3) bude mlađe od 27 godina ako se prima na radno mesto sa srednjom stručnom spremom,

odnosno da bude mlađe od 30 godina ako se sa manje od pet godina radnog staža primana radno mesto sa višom ili visokom stručnom spremom;

4) ima psihofizičke sposobnosti potrebne za obavljanje poslova radnog mesta, predviđeneZakonom o policiji, što dokazuje lekarskim uverenjem Zavoda za zdravstvenu zaštituradnika Ministarstva unutrašnjih poslova;

5) ima regulisanu vojnu obavezu ili u skladu sa zakonom može biti radom u policijioslobođen vojne obaveze, ako je lice koje se prima u policiju muškarac;

6) nema dvojno državljanstvo;7) je bezbednosno provereno i da za to lice nema bezbednosnih smetnji.

U radni odnos za obavljanje poslova u Ministarstvu ne može se primiti lice koje jeosuđivano zbog krivičnog dela za koje se goni po službenoj dužnosti ili protiv koga se vodikrivični postupak za takvo krivično delo, ili koje je osuđivano na bezuslovnu kaznu zatvora utrajanju dužem od tri meseca ili kome je služba u državnom organu ili pravnom licu sa javnimovlašćenjima prestala zbog teške povrede službene dužnosti pravosnažnom odlukomnadležnog organa.

Radni odnos u Ministarstvu zasniva se putem konkursa. Konkurs nije obavezan zaprijem u policiju policijskih službenika. Vlada uredbom može utvrditi i druga radna mesta uMinistarstvu koja se popunjavaju bez objavljivanja konkursa.

Policija može o licu koje želi da zasnuje radni odnos u Ministarstvu radi izvršavanjazadataka u policiji da prikuplja podatke uz pismenu saglasnost tog lica, kao i podatke naosnovu kojih utvrđuje bezbednosne smetnje za izvršavanje zadataka u policiji. Bezbednosnaprovera obuhvata proveru podataka utvrđenih propisima o uslovima za dobijanje oružnoglista, kao i podataka koje kandidat za zasnivanje radnog odnosa daje u postupku zasnivanjaradnog odnosa.

1.3.2.Ocenjivanje rada

Radi utvrđivanja uslova za napredovanje, odnosno sticanje i gubitak zvanja, radpolicijskih službenika i drugih zaposlenih ocenjuje se jednom godišnje. Rad se ocenjujepozitivnom ili negativnom ocenom. Pozitivne ocene su "dovoljan - 2", "dobar - 3", "ističe se -4" i "naročito se ističe - 5", a negativna ocena je "nedovoljan - 1".

Rad zaposlenih ocenjuje rukovodilac organizacione jedinice, a rad rukovodilacaorganizacionih jedinica ocenjuje direktor policije, odnosno funkcioner u čijoj nadležnosti jeobavljanje određenih poslova i zadataka ili policijski službenik koga oni ovlaste. Rad seocenjuje jednom godišnje, a najkasnije do 1. marta tekuće godine za prethodnu godinu.

Rukovodilac, odnosno po njegovom ovlašćenju neposredno pretpostavljeni starešinazaposlenog čiji je rad ocenjen, najkasnije u roku od 15 dana od dana kada je ocenjivanje

72

izvršeno, saopštava ocenu zaposlenom, i to na taj način što zaposleni čiji je rad ocenjen,ocenu pročita u celini i potpiše na upitniku, koji propisuje ministar.

Zaposleni koji smatra da mu je ocenu dao nenadležni starešina ili da ocena nije data uskladu sa odredbama ovog zakona, može u roku od 15 dana od dana saopštenja ocene podnetiprigovor starešini koji je dao ocenu. Starešina u roku od osam dana od dana prijema prigovoradostavlja prigovor, upitnik i svoje mišljenje o osnovanosti prigovora starešini koji poovlašćenju ministra rešava po prigovoru, čija ocena je konačna. Ocena po prigovoru daje sena upitniku kao jedinstvena za sve elemente koji se ocenjuju i saopštava se zaposlenom.

1.3.3.Dužnosti i prava policijskih službenika

Policijski službenik dužan je da izvrši sva naređenja nadređenog policijskog službenika izdataradi obavljanja poslova, osim onih kojima se naređuje izvršenje radnje koja predstavljakrivično delo. Ako naređenje smatra nezakonitim iz drugih razloga, policijski službenik imaprava da na to, u pisanoj formi, ukaže pretpostavljenom koji je naređenje izdao. Ukoliko se idalje insistira na takvom naređenju policijski službenik ima pravo da o tome referiše višempretpostavljenom kome se može obratiti.

Policijski službenik i drugi zaposleni u policiji ne mogu obavljati samostalnuprivrednu ili profesionalnu delatnost.

Policijski službenici pravo na sindikalno, profesionalno i drugo organizovanje idelovanje ostvaruju na zakonom utvrđen način. Policijski službenici ne mogu se stranačkiorganizovati, niti politički delovati u Ministarstvu. Policijski službenici ne mogu u uniformiprisustvovati stranačkim i drugim političkim skupovima, izuzev ako su u službi.

Pravo na štrajk

Na organizovanje i sprovođenje štrajka primenjuju se na odgovarajući način opšti propisi oštrajku.Ovlašćeno službeno lice dužno je i za vreme učestvovanja u štrajku da primenjuje policijskaovlašćenja, ako je to potrebno radi:

1) zaštite života i bezbednosti ljudi;2) hvatanja i privođenja nadležnom organu lica zatečenog u vršenju krivičnog dela za koje

se goni po službenoj dužnosti;3) sprečavanja učinioca i otkrivanja učinioca krivičnog dela za koje se goni po službenoj

dužnosti.

Policijski službenici nemaju pravo na štrajk u slučaju:1) ratnog stanja ili stanja neposredne ratne opasnosti ili vanrednog stanja;2) oružane pobune, ustanka i drugih oblika nasilnog ugrožavanja demokratskog i ustavnog

poretka Republike Srbije ili osnovnih sloboda i prava;3) proglašene elementarne nepogode ili neposredne opasnosti od njenog nastanka na

području dveju ili više područnih policijskih uprava Ministarstva ili na celoj teritorijiRepublike Srbije;

4) drugih nepogoda i nesreća koje ometaju normalno odvijanje života i ugrožavajubezbednost ljudi i imovine;

5) opasnosti od ugrožavanja javnog reda u većem obimu.

73

Dužnost čuvanja službenih podataka

Policijski službenici dužni su da čuvaju službene podatke za koje su saznali u službi ilipovodom vršenja službe, a čije bi otkrivanje otežavalo izvršavanje zadataka policije ilinarušavalo zakonom zaštićena prava trećih lica.Službenim podacima, u smislu ovog zakona, smatraju se:

1) svi podaci koji su zakonom ili propisima donetim na osnovu zakona određeni kaopoverljivi;

2) podaci i dokumenti koji su opštim aktima utvrđeni kao poverljivi;3) podaci i dokumenti označeni kao poverljivi od strane drugih organa ili pravnih lica;4) mere, radnje, podaci i izvori informacija čije bi saopštavanje bilo štetno za interes fizičkih

ili pravnih lica, kao i za uspešno obavljanje službenih poslova.Obaveza čuvanja službenih podataka traje i posle prestanka radnog odnosa u Ministarstvu.

Staž osiguranja u uvećanom trajanju

Policijskom službeniku, zbog otežanih uslova rada, prirode poslova i odgovornosti zaobavljanje poslova, staž osiguranja računa se u uvećanom trajanju tako da se svakih 12 meseciefektivno provedenih u obavljanju poslova policijskih službenika računa kao 16 meseci stažaosiguranja, u skladu sa posebnim zakonom.Otežanim uslovima rada smatraju se:

1) povećana opasnost za život i zdravlje;2) obavljanje poslova duže od utvrđenog radnog vremena usled nepredvidivih zadataka;3) neredovnost u radu, odnosno rad u nepravilnim vremenskim ciklusima i sl.;4) rad za državne praznike i u neradne dane;5) pripravnost (na radnom ili drugom mestu ili u stanu, prema nalogu nadređenog

policijskog službenika) i slični vidovi aktivnog i pasivnog dežurstva.

Prestanak radnog odnosa sa pravom na penziju

Policijskom službeniku može prestati radni odnos i pre ispunjenja opštih uslova zasticanje starosne penzije, ako je ispunio posebni uslov u pogledu godina života predviđenpropisima o penzijskom i invalidskom osiguranju i navršio 20 godina penzijskog staža, odčega najmanje deset godina efektivno provedenih na radnim mestima na kojima se stažosiguranja računa sa uvećanim trajanjem, a u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskomosiguranju.

Policijskom službeniku kod koga nastanu promene u psihofizičkom ili opštemzdravstvenom stanju koje ga čine nesposobnim za vršenje policijskih poslova, prestaje radniodnos u Ministarstvu. Postojanje nesposobnosti u saradnji sa organom veštačenja Fonda zapenzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih, utvrđuje komisija pri Zavodu za zdravstvenuzaštitu radnika Ministarstva čije članove imenuje ministar.

Promene psihofizičkog ili opšteg zdravstvenog stanja iz stava 1. ovog člana smatrajuse gubitkom radne sposobnosti u smislu propisa o penzijskom i invalidskom osiguranju, apolicijski službenik kome po tom osnovu prestane radni odnos ima pravo na invalidskupenziju.

74

1.3.4.Disciplinska odgovornost

Za lake i teške povrede službene dužnosti policijski službenici i drugi zaposleni uMinistarstvu odgovaraju disciplinski.

Lake povrede službene dužnosti su:1) nedolazak na posao u određeno vreme i odlazak sa posla pre isteka radnog vremena;2) neuljudan odnos prema strankama i saradnicima za vreme rada;3) nepropisno postupanje sa poverenim sredstvima za rad;4) nesavesno i neuredno čuvanje službenih spisa i podataka;5) neopravdano izostajanje sa posla do dva radna dana u toku jedne kalendarske godine;6) nenošenje ili neuredno nošenje uniforme i oružja;7) postupanje protivno nalogu ili uputstvu za obavljanje poslova koje je izazvalo ili moglo

izazvati štetne posledice manjeg značaja.

Teške povrede službene dužnosti su:1) odbijanje izvršenja ili neizvršavanje ili omalovažavanje zakonitog službenog naređenja

starešine izdatog u vršenju ili povodom vršenja službenog zadatka;2) samovoljno napuštanje radnog mesta, pozorničkog mesta, mesta obezbeđenja određenih

objekata i lica, jedinice ili mesta određenog za pripravnost;3) primena ovlašćenja u svrhe za koje nije namenjeno ili korišćenje statusa policijskog

službenika u neslužbene svrhe;4) izdavanje ili izvršavanje naređenja kojim se protivpravno ugrožava sigurnost ljudi ili

imovine;5) nepreduzimanje ili nedovoljno preduzimanje mera za bezbednost lica, imovine i

poverenih stvari;6) svaka radnja, odnosno propuštanje radnje kojom se onemogućava, ometa ili otežava

izvršavanje službenih zadataka;7) ponašanje koje šteti ugledu službe ili narušava odnose među zaposlenima;8) gubljenje ili oštećenje tehničke ili druge opreme;9) nepravilno ili nenamensko korišćenje poverenih sredstava;10) samoinicijativno istupanje u javnosti;11) odavanje poverljivih podataka utvrđenih zakonom, drugim propisom ili aktom;12) davanje podataka neovlašćenim licima;13) iznošenje neistinitih tvrdnji o Ministarstvu;14) nepreduzimanje mera ili nepružanje pomoći u okviru svojih službenih dužnosti

zaposlenima u policiji ili neophodne pomoći drugim državnim organima;15) protivpravno pribavljanje lične ili imovinske koristi za sebe ili drugog u vezi sa radom;16) bavljenje poslovima koji su nespojivi sa službenom dužnošću;17) odbijanje, neopravdano neodazivanje ili izbegavanje propisanog zdravstvenog pregleda

ili zloupotreba prava odsustvovanja u slučaju bolesti;18) odbijanje, neopravdano neodazivanje ili izbegavanje stručnog osposobljavanja,

usavršavanja ili druge obuke na koju se zaposleni upućuje;19) svaka radnja koja predstavlja krivično delo izvršeno na radu ili u vezi sa radom;20) izdavanje naređenja čije bi izvršenje predstavljalo krivično delo;21) prikrivanje od strane nadređenog službenika izvršenja povrede službenih dužnosti za

koju se zaposlenom može izreći disciplinska mera prestanka radnog odnosa.

75

Za lake povrede službene dužnosti može se izreći disciplinska mera - novčana kazna uiznosu od 10 do 30 odsto od mesečne plate zaposlenog ostvarene u mesecu u kojem se meraizriče.

Za teške povrede službene dužnosti može se izreći jedna od sledećih disciplinskihmera:

1) novčana kazna u iznosu od 30 do 50 odsto od mesečne plate zaposlenog u vremenu odjednog do tri meseca;

2) zaustavljanje u napredovanju u više zvanje u trajanju od šest meseci do dve godine;3) raspoređivanje na drugo radno mesto u trajanju od šest meseci do dve godine;4) prestanak radnog odnosa.

Zaustavljanje u napredovanju u više zvanje računa se od dana kada je disciplinskaodluka kojom je izrečena ova mera postala pravosnažna. Raspoređivanje na drugo radnomesto vrši se na radno mesto na kojem se obavljaju poslovi manje složenosti i za koje je kaouslov propisana ista ili neposredno niža stručna sprema.

Disciplinski postupak je javan. Organ koji vodi postupak može da odluči da pokrenedisciplinski postupak bez prisustva javnosti kada se u postupku razmatraju činjenicepoverljivog karaktera.

Nadležnost za odlučivanje

O disciplinskoj odgovornosti policijskih službenika u prvom stepenu odlučuje:

1) direktor policije, odnosno funkcioner u čijoj nadležnosti je obavljanje određenih poslova izadataka ili policijski službenik koga oni ovlaste - za policijske službenike direkcijepolicije i druge zaposlene u sedištu Ministarstva;

2) načelnik područne policijske uprave ili lice koje on ovlasti - za policijske službenikepodručne policijske uprave, policijskih stanica i druge zaposlene na odnosnom području.

Protiv odluka u prvom stepenu policijski službenik ima pravo prigovora disciplinskojkomisiji u roku od osam dana od dana uručenja odluke. Disciplinska komisija ima 30 članovakoje imenuje ministar. Disciplinska komisija odlučuje u veću od tri člana, od kojih je jedančlan van Ministarstva.

Vlada uredbom bliže uređuje disciplinsku odgovornost u Ministarastvu.

Razlozi i postupak privremenog udaljenja iz službe

Zaposleni u Ministarstvu može biti privremeno udaljen iz službe kada je protiv njegapokrenut krivični postupak za krivično delo za koje se goni po službenoj dužnosti, ili kada jeprotiv njega podnet zahtev za utvrđivanje disciplinske odgovornosti za teške povrede službenedužnosti.

Udaljenje iz službe može trajati do okončanja disciplinskog postupka a najduže šestmeseci. Za vreme dok traje udaljenje zaposleni ima pravo na naknadu u visini jedne polovineplate. O privremenom udaljenju iz službe odlučuje direktor policije, odnosno funkcioner učijoj nadležnosti je obavljanje određenih poslova i zadataka.

Protiv rešenja o udaljenju zaposleni može podneti prigovor ministru, u roku od osamdana od dana uručenja rešenja o udaljenju. Prigovor ne odlaže izvršenje rešenja, a rešenje po

76

prigovoru mora se doneti u roku od 15 dana. Policijskom službeniku koji je udaljen iz službeoduzima se službena značka, službena legitimacija, oružje i druga sredstva koja su mupoverena za obavljanje poslova.

Prestanak radnog odnosa po sili zakona

Pored slučajeva prestanka radnog odnosa po sili zakona utvrđenih drugim propisima,policijskom službeniku, odnosno drugom zaposlenom radni odnos u Ministarstvu prestaje:

1) kad se sazna da su podaci o ispunjavanju uslova za prijem u radni lažni - danom saznanja;2) kad sud dostavi pravosnažnu presudu kojom je osuđen za krivično delo - danom

donošenja rešenja o prestanku radnog odnosa;3) kad se sazna da je postupio suprotno odredbi člana 133. Zakona o policiji - danom

saznanja o obavljanju delatnosti;4) kad mu nadležni organ utvrdi pravo na penziju u skladu sa zakonom - danom

pravosnažnosti rešenja.

Prestanak radnog odnosa zbog bezbednosnih smetnji

Policijskom službeniku, odnosno drugom zaposlenom radni odnos prestaje i akotokom njegovog rada u Ministarstvu nastanu bezbednosne smetnje zbog kojih sa njim radniodnos ne bi ni bio zasnovan da su u vreme zasnivanja postojale.U slučaju bezbednosnih smetnji, rešenje o prestanku radnog odnosa policijskog službenika,odnosno drugog zaposlenog donosi ministar, na obrazloženi predlog direktora policije,odnosno funkcionera u čijoj nadležnosti je obavljanje određenih poslova i zadataka. Uzpredlog se prilaže i bezbednosna provera, kao sastavni deo predloga.Žalba protiv ovog rešenja nije dopuštena, ali se može pokrenuti upravni spor.

Na položaj, dužnosti, prava i odgovornosti zaposlenih u Ministarstvu primenjuju sepropisi o radnim odnosima u državnim organima, ako Zakonom o policiji i propisima donetimna osnovu tog zakona nije drukčije određeno.

1.4.Kontrola rada policije

1.4.1.Spoljašnja kontrola policije

Spoljašnju kontrolu rada policije vrši Narodna skupština, u skladu sa članom 9.Zakona o policiji kao i drugim zakonom i propisom. Spoljašnju kontrolu rada policije vrše iVlada, nadležni pravosudni organi, organi državne uprave nadležni za određene poslovenadzora i drugi zakonom ovlašćeni organi i tela. Pod ovlašćenjima organa i telapodrazumevaju se ovlašćenja utvrđena posebnim zakonom koja se odnose na pristupodgovarajućim informacijama, kontakt sa nadležnim policijskim službenicima, pravo nadobijanje odgovora na pitanja i druga zakonom utvrđena prava.

77

1.4.2.Unutrašnja kontrola policije

Unutrašnju kontrolu rada policije vrši Sektor unutrašnje kontrole policije.Sektorom unutrašnje kontrole policije rukovodi načelnik Sektora unutrašnje kontrole.Načelnik Sektora unutrašnje kontrole redovno i periodično podnosi ministru izveštaje o raduSektora unutrašnje kontrole.

Sektor unutrašnje kontrole policije vrši kontrolu zakonitosti rada policije, a naročito upogledu poštovanja i zaštite ljudskih prava pri izvršavanju policijskih zadataka i primenipolicijskih ovlašćenja. Oblike i način vršenja unutrašnje kontrole rada policije bliže propisujeministar.

Ovlašćena službena lica u Sektoru unutrašnje kontrole policije pri vršenju kontroleimaju sva policijska ovlašćenja i u pogledu svojih prava i dužnosti izjednačeni su sa drugimovlašćenim službenim licima.

Sektor unutrašnje kontrole policije postupa na osnovu predloga, pritužbi i predstavkifizičkih i pravnih lica, povodom pisanih obraćanja pripadnika policije i po sopstvenojinicijativi, odnosno na osnovu prikupljenih obaveštenja i drugih saznanja.

Načelnik Sektora unutrašnje kontrole policije blagovremeno i pismeno obaveštavaministra o svim slučajevima preduzimanja ili propuštanja akcija policije za koje smatra da suprotivne zakonu, i blagovremeno preduzima potrebne radnje.

Obaveze i ovlašćenja u vršenju unutrašnje kontrole policije

Pripadnici policije dužni su da ovlašćenim službenim licima Sektora unutrašnjekontrole policije omoguće da izvrše kontrolu i da im u tome pruže potrebnu stručnu pomoć.

U vršenju kontrole ovlašćena službena lica Sektora unutrašnje kontrole policije imajuovlašćenje da:

1) ostvare uvid u spise, dokumentaciju i zbirke podataka koje u skladu sa svojimnadležnostima pribavlja, sačinjava ili izdaje policija;

2) uzmu izjave od pripadnika policije, oštećenih lica i svedoka;3) od policije i policijskih službenika zahtevaju dostavljanje drugih podataka i informacija iz

njihove nadležnosti koji su potrebni za vršenje unutrašnje kontrole;4) ostvare uvid u službene prostorije koje policija koristi u svom radu;5) zahtevaju ateste i tehničke i druge podatke o tehničkim sredstvima koja koristi policija i

zahtevaju dokaze o osposobljenosti policijskih službenika za upotrebu tehničkih i drugihsredstava koja koriste u svom radu.

U vršenju kontrole ovlašćena službena lica Sektora unutrašnje kontrole policije nemogu se mešati u tok pojedinih akcija policije ili na drugi način ometati rad ili ugrozitipoverljivost policijske akcije.

Dokumentaciju koja se odnosi na primenu ovlašćenja iz stava 2. ovog člana i imaoznaku poverljivosti, ovlašćena službena lica koja vrše kontrolu mogu da pregledaju uprisustvu odgovornog lica koje je utvrdilo stepen poverljivosti dokumenta, odnosno lica kojeje ono ovlastilo. Za izvršavanje određenih zadataka pojedinačne kontrole nad policijom, poredovlašćenih službenih lica Sektora unutrašnje kontrole policije, ministar može zadužiti i drugepolicijske službenike u Ministarstvu.

78

Kontrola rada Sektora unutrašnje kontrole policije

Kontrolu rada načelnika Sektora unutrašnje kontrole policije, policijskih službenikazaposlenih u Sektoru unutrašnje kontrole policije i drugih policijskih službenika uMinistarstvu zaduženih za unutrašnju kontrolu rada policije vrši ministar.Ministar dajeSektoru unutrašnje kontrole policije smernice, obavezna uputstva za rad, direktive, kao inaloge da u okviru svoje nadležnosti izvrši određene zadatke i preduzme određene mere.Ovlašćena službena lica i drugi policijski službenici u Sektoru unutrašnje kontrole policije nazahtev ministra podnose podatke, dokumenta i izveštaje o pojedinačnim pitanjima iz svogdelokruga.

Na zahtev Vlade i radnog tela Narodne skupštine nadležnog za bezbednost i policijskeposlove, ministar podnosi izveštaj o radu Sektora unutrašnje kontrole policije.

Kontrola rada policije rešavanjem pritužbi

Svako ima pravo da Ministarstvu podnese pritužbu protiv policijskog službenika akosmatra da su mu nezakonitom ili nepravilnom radnjom policijskog službenika povređenaprava ili slobode.

Svaku pritužbu podnetu protiv policijskog službenika mora prvo da razmotri i sveokolnosti u vezi sa njom da proveri rukovodilac organizacione jedinice u kojoj je zaposlenpolicijski službenik na koga se pritužba odnosi ili policijski službenik koga je on ovlastio (udaljem tekstu: rukovodilac organizacione jedinice). Ukoliko su stavovi podnosioca pritužbe istavovi rukovodioca organizacione jedinice usklađeni može se odlučiti da je postupakrešavanja pritužbe time zaključen. Ovo će se zabeležiti u zapisniku o razmatranju pritužbekoji potpisuje i podnosilac pritužbe. Ovaj postupak mora biti zaključen u roku od 15 dana odprijema pritužbe.

Pritužbe u Ministarstvu rešava komisija sastavljena od tri člana, i to: načelnik Sektoraunutrašnje kontrole policije ili drugo ovlašćeno službeno lice iz Sektora unutrašnje kontrolekoga ovlasti načelnik Sektora, predstavnik policije ovlašćen od strane ministra i predstavnikjavnosti. Predstavnika javnosti koji učestvuje u rešavanju pritužbi na području policijskeuprave, na predlog organa lokalne samouprave, imenuje i razrešava ministar. Predstavnikajavnosti koji učestvuje u rešavanju pritužbi na rad policijskih službenika u sedištu, na predlogorganizacija stručne javnosti i nevladinih organizacija, imenuje i razrešava ministar.Predstavnik javnosti se imenuje na period od četiri godine s mogućnošću ponovnogimenovanja.

1.4.3.Saradnja, zaštita prava i pružanje pravne pomoći pojedincima

U obavljanju policijskih poslova dužnost policije je da pojedincima pruži informacije isavete od značaja za njihovu ličnu i imovinsku bezbednost, kao i druga obaveštenja s tim uvezi do kojih je došla, ako to nije u suprotnosti sa zakonom.

Pojedinac kome je ugroženo neko od privatnih prava može da se obrati policiji radizaštite tog prava, ako u konkretnom slučaju nije obezbeđena druga pravna zaštita tog prava iako je ugrožavanje tog prava u vezi sa njegovom ličnom i imovinskom bezbednošću.

79

Pored saradnje, odnosno pružanja pomoći Ministarstvo sarađuje i neposredno sapojedincima koji mu pružaju pomoć u obavljanju policijskih poslova. Pojedinac koji prilikompružanja pomoći iz stava 1. ovog člana bude povređen ili oboli, pa zbog toga odsustvuje sarada, odnosno postane nesposoban za rad, ima prava iz zdravstvenog, penzijskog i invalidskogosiguranja pod uslovima utvrđenim za policijskog službenika.

Ako u pružanju pomoći pojedinac izgubi život njegova porodica ima sva prava izpenzijskog osiguranja kao i porodica policijskog službenika koji je izgubio život u vršenju ilipovodom vršenja poslova. Pojedinac koji prilikom pružanja pomoći pretrpi štetu, ima uskladu sa zakonom pravo na naknadu materijalne štete koju je pretrpeo zbog pružanja pomoći.Ako se protiv pojedinca povodom pomoći koju je pružio vodi krivični ili prekršajni postupak,Ministarstvo je dužno da mu obezbedi pravnu i drugu neophodnu pomoć u vezi sa vođenjempostupka.

1.5.Donošenje propisa

Vlada uredbom:

1) propisuje izgled uniforme i oznaka policijskih službenika;2) propisuje vrste naoružanja i opreme policijskih službenika;3) utvrđuje način nabavke sredstava posebne namene bez javnog oglašavanja;4) utvrđuje potrebne uslove za zaključenje ugovora o dobrovoljnoj službi u pomoćnoj

policiji, načine izvršavanja zadataka, merila za izbor kandidata, prava na primanja,troškove, odsustva i druga prava i dužnosti pomoćnih policajaca i razloge za prestanak iotkaz ugovora.

Ministar donosi propise o:

1) načinu obezbeđivanja zdravstvene zaštite;2) izgledu službene značke i službene legitimacije policijskih službenika;3) nošenju oružja i municije;4) načinu primene ovlašćenja za davanje upozorenja i izdavanje naređenja;5) načinu provere i utvrđivanja identiteta lica i identifikacije predmeta;6) sadržaju i načinu upućivanja poziva;7) načinu primene ovlašćenja dovođenja;8) načinu primene ovlašćenja privremenog ograničenja slobode kretanja;9) načinu primene ovlašćenja pregleda prostorija, objekata i dokumentacije i

protivterorističkog pregleda;10) načinu primene ovlašćenja zaustavljanja i pregledanja lica, predmeta i saobraćajnih

sredstava;11) načinu primene ovlašćenja obezbeđenja i pregleda mesta događaja iz člana 65. ovog

zakona;12) merilima za utvrđivanje visine nagrade;13) načinu sprovođenja poligrafskog testiranja i sadržaju pisane saglasnosti;14) načinu sprovođenja mera traganja za licima i predmetima;15) vrsti mera i postupku zaštite žrtava krivičnih dela i drugih lica;16) izgledu, sadržaju i načinu vođenja evidencija;17) tehničkim obeležjima i bližem načinu upotrebe sredstava prinude;18) merilima i načinu utvrđivanja potrebne psihofizičke sposobnosti;19) sadržaju izjave o dužnostima i pravima policijskih službenika;

80

20) označavanju vrste i stepena poverljivosti podataka, načinu postupanja sa poverljivimpodacima, posebnim zaštitnim merama čuvanja poverljivih podataka i službenihpodataka;

21) bližim uslovima i postupku dodele nagrada i priznanja;22) uslovima i načinu izbora policijskog službenika koji se upućuje na rad u inostranstvo i o

njegovim dužnostima, pravima i odgovornostima za vreme vršenja službe u inostranstvu;23) vrstama usluga čijim pružanjem Ministarstvo može da ostvaruje dopunska sredstva;24) bližim uslovima i načinu korišćenja sredstava budžetskog fonda;25) programu i uslovima za sprovođenje stručnog osposobljavanja i usavršavanja pripadnika

pomoćne policije;26) izgledu, sadržaju i načinu vođenja evidencije kandidata i pomoćnih policajaca.

81

2.OBAVEŠTAJNO-BEZBEDNOSNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI

Zakonom o osnovama uređenja službi bezbednosti149 uređuju se osnovebezbednosno-obaveštajnog sistema Republike Srbije, usmeravanje i usklađivanje rada službibezbednosti u Republici Srbiji (u daljem tekstu: službe bezbednosti) i nadzor nad njihovimradom. Mimo odredaba ovog zakona u Republici Srbiji zabranjeno je osnivanje i rad službibezbednosti. Osnovna načela delovanja službi bezbednosti su da službe bezbednosti delujuna osnovu i u okviru Ustava, zakona, drugih propisa i opštih akata, strategije nacionalnebezbednosti, strategije odbrane i utvrđene bezbednosno-obaveštajne politike Republike Srbije.Pripadnici službi bezbednosti su dužni da postupaju u skladu sa Ustavom, zakonom, drugimpropisima i opštim aktima, prema pravilima struke, nepristrasno i politički neutralno, apripadnici službi ne mogu biti članovi političkih stranaka.

Službe bezbednosti deo su jedinstvenog bezbednosno-obaveštajnog sistema RepublikeSrbije. Za razmatranje pitanja od značaja za nacionalnu bezbednost osniva se Savet zanacionalnu bezbednost i ovim zakonom posebno uređuju poslovi Saveta od značaja zausklađivanje i usmeravanje rada službi bezbednosti. Za operativno usklađivanje rada službibezbednosti osniva se Biro za koordinaciju rada službi bezbednosti (u daljem tekstu: Biro zakoordinaciju).

Rad službi bezbednosti je pod demokratskom civilnom kontrolom Narodne skupštine,predsednika Republike, Vlade, Saveta za nacionalnu bezbednost, drugih državnih organa ijavnosti, u skladu sa zakonom.

Službe bezbednosti su Bezbednosno-informativna agencija, kao posebna organizacija,Vojnobezbednosna agencija i Vojnoobaveštajna agencija, kao organi uprave u sastavuMinistarstva odbrane. Službe bezbednosti obavljaju poslove i zadatke u granicama svojenadležnosti, u skladu sa zakonom. Službe bezbednosti imaju status pravnih lica.

2.1. Usmeravanje i usklađivanje rada službi bezbednosti

2.1.1.Savet za nacionalnu bezbednost

Savet za nacionalnu bezbednost (u daljem tekstu: Savet) jeste telo Republike Srbije kojeobavlja određene poslove i zadatke iz oblasti nacionalne bezbednosti.

Savet se stara o nacionalnoj bezbednosti tako što:

- razmatra pitanja iz oblasti odbrane, unutrašnjih poslova i rada službi bezbednosti;

- razmatra međusobnu saradnju organa nadležnih za odbranu, organa nadležnih za unutrašnjeposlove i službi bezbednosti i njihovu saradnju s drugim nadležnim državnim organima, kao isaradnju sa organima i službama bezbednosti stranih država i međunarodnih organizacija;

- predlaže nadležnim državnim organima mere za unapređenje nacionalne bezbednosti;

149 "Sl. glasnik RS", br. 116/2007

82

- razmatra predloge za unapređenje nacionalne bezbednosti koje mu upućuju organi nadležniza odbranu, organi nadležni za unutrašnje poslove, službe bezbednosti i drugi nadležnidržavni organi;

- razmatra pitanja iz delokruga organa državne uprave, autonomnih pokrajina, opština,gradova i grada Beograda koja su značajna za nacionalnu bezbednost;

- razmatra i druga pitanja koja su značajna za nacionalnu bezbednost.

Savet usmerava i usklađuje rad službi bezbednosti tako što:

- razmatra obaveštajno-bezbednosne procene i donosi zaključke kojima određuje prioritete inačine zaštite i usmerava ostvarivanje nacionalnih interesa koji se sprovode putemobaveštajno-bezbednosne delatnosti;

- donosi zaključke u vezi s radom službi bezbednosti i Biroa za koordinaciju;

- donosi zaključke kojima usmerava i usklađuje rad službi bezbednosti;

- donosi zaključke kojima usmerava saradnju službi bezbednosti sa službama bezbednostistranih država i međunarodnih organizacija;

- donosi zaključke kojima usklađuje delatnosti državnih organa koje su posvećenemeđunarodnoj saradnji u oblasti nacionalne bezbednosti i odbrane;

- prati izvršavanje zaključaka koje je doneo;

- daje mišljenja o predlozima godišnjih i srednjoročnih planova rada službi bezbednosti;

- daje mišljenja Vladi o predlozima budžeta službi bezbednosti i prati realizaciju odobrenihbudžetskih sredstava;

- daje mišljenje Vladi o predlogu za postavljenje i razrešenje direktora službi bezbednosti.

Savet se stara o usaglašenoj primeni propisa i standarda za zaštitu podataka o ličnosti, kao idrugih propisa kojima se štite ljudska prava koja mogu da budu ugrožena razmenominformacija ili drugim operativnim radnjama.

Sastav Saveta

Članovi Saveta su:

- predsednik Republike;

- predsednik Vlade;

- ministar odbrane;

- ministar unutrašnjih poslova;

83

- ministar pravde;

- načelnik Generalštaba Vojske Srbije;

- direktori službi bezbednosti.

Savet ima sekretara Saveta, koji učestvuje u radu Saveta bez prava odlučivanja.Sekretar Saveta stara se o izvršavanju zaključaka Saveta i obavlja druge poslove koji suodređeni poslovnikom i drugim aktima Saveta. Šef kabineta predsednika Republike jesekretar Saveta po položaju.

Kancelarija Saveta

Kancelariju Saveta za nacionalnu bezbednost (u daljem tekstu: Kancelarija Saveta), kaoslužba Vlade, obavlja stručne i administrativne poslove za potrebe Saveta, a naročito:

- poslove u vezi sa sazivanjem i pripremanjem sednica Saveta;

- stručne poslove u vezi sa praćenjem sprovođenja smernica i zaključaka Saveta;

- poslove administrativno-tehničke podrške Birou za koordinaciju;

- čuvanje i stavljanje na uvid članovima Saveta izveštaja i drugih akata Saveta.

Sednicu Saveta saziva predsednik Republike. Predlog dnevnog reda sednice utvrđujupredsednik Republike i predsednik Vlade. Sednici Saveta predsedava predsednik Republike, aako je on sprečen - predsednik Vlade. Zaključke i druge akte Saveta potpisuje predsednikRepublike. Sednice Saveta održavaju se po potrebi, a najmanje jednom u tri meseca.

Predsednik Republike može, na svoju inicijativu ili na inicijativu člana Saveta, pozvatina sednice Saveta rukovodioce drugih državnih organa i institucija i druga lica koja nisučlanovi Saveta.

Biro za koordinaciju

Biro za koordinaciju operativno usklađuje rad službi bezbednosti i izvršava zaključkeSaveta o pitanjima iz svoje nadležnosti.

Biro za koordinaciju posebno:

- utvrđuje zadatke koji se izvršavaju operativnim usklađivanjem delatnosti službi bezbednostii službi bezbednosti i drugih državnih organa i s tim u vezi koordinira njihove aktivnosti;

- utvrđuje način operativnog usklađivanja u pojedinim slučajevima;

- osniva mešovite radne grupe za operativne zadatke koji se izvršavaju operativnimusklađivanjem delatnosti i utvrđuje njihove zadatke;

- analizira rezultate operativnog usklađivanja i o tome po potrebi izveštava Savet, a najmanjejednom u šest meseci.

84

Biro za koordinaciju čine direktori službi bezbednosti i sekretar Saveta.

U radu Biroa za koordinaciju mogu po pozivu da učestvuju:

- predstavnici Ministarstva spoljnih poslova;

- direktor policije i načelnici uprava policije;

- Republički javni tužilac;

- direktor Uprave carina;

- rukovodioci drugih državnih organa, organizacija i institucija.

2.2. Nadzor nad radom službi bezbednosti

Nadzor nad radom službi bezbednosti zasniva se na sledećim načelima:

- podređenosti i odgovornosti službi bezbednosti izabranim vlastima Republike Srbije;

- političke, ideološke i interesne neutralnosti službi bezbednosti;

- obaveze službi bezbednosti da informišu javnost o izvršavanju svojih zadataka, u skladu sazakonom;

- dužnosti nosilaca nadzora nad radom službi bezbednosti da obaveštavaju javnost orezultatima nadzora;

- profesionalne odgovornosti i operativne samostalnosti pripadnika službi bezbednosti uizvršavanju dobijenih zadataka i odgovornosti rukovodilaca službi za rad službi.

2.2.1.Skupštinski nadzor

Narodna skupština obavlja nadzor nad radom službi bezbednosti neposredno i prekonadležnog odbora Narodne skupštine (u daljem tekstu: Odbor).

Odbor naročito:

- nadzire ustavnost i zakonitost rada službi bezbednosti;

- nadzire usklađenost rada službi bezbednosti sa strategijom nacionalne bezbednosti,strategijom odbrane i bezbednosno-obaveštajnom politikom Republike Srbije;

- nadzire poštovanje političke, ideološke i interesne neutralnosti u radu službi bezbednosti;

- nadzire zakonitost primene posebnih postupaka i mera za tajno prikupljanje podataka;

- nadzire zakonitost trošenja budžetskih i drugih sredstava za rad;

- razmatra i usvaja izveštaje o radu službi bezbednosti;

85

- razmatra predloge zakona, drugih propisa i opštih akata iz nadležnosti službi bezbednosti;

- pokreće inicijative i podnosi predloge zakona iz nadležnosti službi;

- razmatra predloge, peticije i predstavke građana koji su upućeni Narodnoj skupštini u vezi saradom službi bezbednosti i predlaže mere za njihovo rešavanje i o tome obaveštavapodnosioca;

- utvrđuje činjenice o uočenim nezakonitostima ili nepravilnostima u radu službi i njihovihpripadnika i o tome donosi zaključke;

- izveštava Narodnu skupštinu o svojim zaključcima i predlozima.

Sednica Odbora

Pozivu za sednicu Odbora dužan je da se odazove direktor službe bezbednosti. Ako jedirektor službe bezbednosti sprečen da prisustvuje sednici Odbora, dužan je da na sednicuuputi svog zamenika, odnosno ovlašćenog predstavnika. Sednice Odbora mogu biti zatvoreneza javnost. U tom slučaju, predsednik Odbora obaveštava javnost o radu Odbora, saglasnoodlukama donetim na sednici Odbora.

Direktor službe bezbednosti, najmanje jednom u toku redovnog zasedanja Narodneskupštine, podnosi Odboru izveštaj o radu službe (redovni izveštaj). Direktor službebezbednosti podnosi izveštaj Odboru i po potrebi ili na zahtev Odbora (vanredni izveštaj).

2.2.2.Neposredni nadzor

Direktor službe bezbednosti dužan je, na zahtev Odbora, da omogući članovimaOdbora pristup u prostorije službe, dozvoli im uvid u dokumentaciju, pruži podatke iinformacije o radu službe i odgovori na njihova pitanja u vezi sa radom službe.

Članovi Odbora ne mogu od službi bezbednosti tražiti podatke o:

- identitetu sadašnjih i bivših saradnika službe;

- pripadnicima službe sa prikrivenim identitetom;

- trećim licima kojima bi otkrivanje tih podataka moglo da šteti;

- metodima pribavljanja obaveštajnih i bezbednosnih podataka;

- akcijama koje su u toku;

- načinu primene posebnih postupaka i mera;

- podacima i informacijama koje su pribavljene razmenom sa stranim službama imeđunarodnim organizacijama;

- tajnim podacima i informacijama drugih državnih organa u posedu službe.

86

Obaveza čuvanja tajne

Članovi Odbora i lica koja učestvuju u njegovom radu dužni su da štite i čuvaju poverljiveinformacije do kojih dođu u radu Odbora i posle prestanka članstva, odnosno rada u Odboru.

Članovi Odbora potpisuju izjavu o obavezi čuvanja tajne posle izbora u Odbor, a lica kojaučestvuju u radu Odbora - pre početka angažovanja u Odboru.

Javni nadzor

Službe bezbednosti obaveštavaju javnost o svom radu preko organa kojima dostavljajuizveštaje, na način kojim se ne ugrožavaju prava građana, nacionalna bezbednost i drugiinteresi Republike Srbije. Službe bezbednosti mogu i neposredno obaveštavati javnost opojedinim bezbednosnim pojavama i događajima.

Rad službi bezbednosti uređuje se posebnim zakonima, u skladu sa Zakonom oosnovama uređenja službi bezbednosti.

2.3. Bezbednosno-informativna agencija

Zakonom o bezbednosno-informativnoj agenciji150 konstituisana je Bezbednosno-informativna agencija (u daljem tekstu: Agencija), kao posebna organizacija. Agencijaobavlja poslove koji se odnose na: zaštitu bezbednosti Republike Srbije i otkrivanje isprečavanje delatnosti usmerenih na podrivanje ili rušenje Ustavom utvrđenog poretkaRepublike Srbije; istraživanje, prikupljanje, obradu i procenu bezbednosno-obaveštajnihpodataka i saznanja od značaja za bezbednost Republike Srbije i informisanje nadležnihdržavnih organa o tim podacima, kao i druge poslove određene zakonom. Agencija imasvojstvo pravnog lica.

Kontrolu rada Agencije ostvaruju nadležni organi, u skladu sa zakonom i drugimpropisima. U obavljanju poslova iz svog delokruga Agencija ostvaruje saradnju sa drugimnadležnim državnim organima i službama. Agencija ostvaruje saradnju sa organima,organizacijama i službama drugih država i međunarodnih organizacija, u skladu sasmernicama Vlade Republike Srbije (u daljem tekstu: Vlada) i bezbednosno-obaveštajnompolitikom Republike Srbije.

Radom Agencije rukovodi direktor, koga postavlja i razrešava Vlada. U Agenciji seobrazuju posebne organizacione jedinice za obavljanje bezbednosnih poslova iz njenogdelokruga. Na unutrašnju organizaciju i sistematizaciju radnih mesta u Agenciji primenjuju senačela za unutrašnju organizaciju i sistematizaciju radnih mesta u ministarstvima i posebnimorganizacijama, osim ukoliko obavljanje određenih poslova u Agenciji ne zahteva drugačijinačin organizovanja. Direktor internim uputstvima bliže uređuje pojedina pitanja koja seodnose na unutrašnje organizovanje i obavljanje poslova iz delokruga Agencije i dajepripadnicima Agencije obavezne instrukcije o načinu obavljanja poslova.

150 "Sl. glasnik RS", br. 42/2002 i 111/2009

87

2.3.1.Način rada BIA

Agencija u obavljanju poslova iz svoje nadležnosti primenjuje odgovarajućeoperativne metode, mere i radnje, kao i odgovarajuća operativno-tehnička sredstva kojima seobezbeđuje prikupljanje podataka i obaveštenja radi otklanjanja i sprečavanja delatnostiusmerenih na podrivanje ili rušenje Ustavom utvrđenog poretka Republike Srbije,ugrožavanje bezbednosti u zemlji i, u vezi s tim, preduzima druge potrebne mere i radnje naosnovu zakona i propisa donetih u skladu sa zakonom.

U obavljanju poslova iz svog delokruga, pripadnici Agencije ovlašćeni su da oddržavnih i drugih organa, pravnih i fizičkih lica traže i dobiju obaveštenja, podatke i stručnupomoć od značaja za razjašnjavanje činjenica vezanih za obavljanje poslova iz delokrugaAgencije.

Pripadnici Agencije raspoređeni u posebne organizacione jedinice u otkrivanju,praćenju, dokumentovanju, sprečavanju, suzbijanju i presecanju delatnosti organizacija i licausmerenih na vršenje organizovanog kriminala i krivičnih dela sa elementom inostranosti,unutrašnjeg i međunarodnog terorizma i najtežih oblika krivičnih dela protiv čovečnosti imeđunarodnog prava i protiv Ustavom utvrđenog poretka i bezbednosti Republike primenjujuovlašćenja utvrđena zakonom i drugim propisima koje primenjuju ovlašćena službena lica iradnici na određenim dužnostima ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove, u skladu sapropisima o unutrašnjim poslovima.

Direktor Agencije može, ako je to potrebno iz razloga bezbednosti Republike Srbije,svojim rešenjem, a na osnovu prethodne odluke suda, odrediti da se prema određenimfizičkim i pravnim licima preduzmu određene mere kojima se odstupa od načelanepovredivosti tajne pisama i drugih sredstava opštenja, u postupku utvrđenom ovimzakonom. Odstupanje od načela nepovredivosti tajnosti pisama i drugih sredstava opštenja, napredlog direktora Agencije odobrava odlukom predsednik Vrhovnog kasacionog suda,odnosno sudija tog suda koji je određen da po ovim predlozima odlučuje u slučaju odsustvapredsednika tog suda (u daljem tekstu: ovlašćeni sudija), u roku od 72 časa od podnošenjapredloga. Predlog i odluka člana sačinjavaju se u pismenom obliku. Predlog sadrži podatke ičinjenice koje su od značaja za odlučivanje o primeni mere.

Odobrene mere mogu se primenjivati najduže šest meseci, a na osnovu novogpredloga mogu se produžiti još jedanput najduže na još šest meseci. U slučaju neprihvatanjapredloga, predsednik Vrhovnog kasacionog suda, odnosno ovlašćeni sudija u obrazloženjuodluke navodi razloge odbijanja. Odluka o nastavku primene odgovarajućih mera, odnosno onjihovoj obustavi donosi se u roku od 72 časa od podnošenja predloga. Odluka o obustaviodgovarajućih mera mora biti pismeno obrazložena.

2.3.2. Kontrola rada

Direktor Agencije dužan je da dva puta godišnje podnese izveštaj o radu Agencije i ostanju bezbednosti Republike Srbije, Narodnoj skupštini i Vladi Republike Srbije.

U obavljanju poslova iz svog delokruga Agencija je obavezna da se pridržava načelnihstavova i smernica Vlade koje se odnose na bezbednosno-obaveštajnu politiku RepublikeSrbije.

88

Lica koja učestvuju u vršenju kontrole rada Agencije, obavezna su da štite i čuvajupoverljivost podataka i informacija do kojih dolaze u vršenju poslova kontrole i po prestankusvojih funkcija.

2.3.3. Radni odnosi

Na prava, dužnosti i odgovornosti po osnovu radnog odnosa na pripadnike Agencijeprimenjuju se propisi koji važe za radnike ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove.Pripadnici Agencije ne mogu biti članovi političkih stranaka. Pripadnici Agencije nemajupravo na sindikalno organizovanje niti pravo na štrajk.

Pripadnik Agencije je dužan da poslove i zadatke koji su mu određeni izvršava uskladu sa zakonom, drugim propisom i opštim aktom, nalogom direktora, odnosnoneposredno nadređenog rukovodioca u Agenciji.

Pripadnik Agencije je dužan da čuva podatke Agencije koji predstavljaju državnu,vojnu, službenu ili poslovnu tajnu, metode, mere i radnje koje predstavljaju ili sadrže koju odovih tajni, kao i druge podatke čije bi saopštavanje načinilo štetu po interese fizičkih ilipravnih lica ili za uspešno obavljanje poslova Agencije.

Disciplinski postupak protiv pripadnika Agencije vodi se u skladu sa zakonom idrugim propisima. U disciplinskom postupku protiv pripadnika Agencije isključuje se javnost.Vlada bliže uređuje pitanja koja se odnose na disciplinsku odgovornost pripadnika Agencije.

Ako se protiv aktivnih i bivših pripadnika Agencije vodi krivični ili drugi postupakzbog primene odgovarajućih mera, odnosno upotrebe sredstava prinude, Agencija će muobezbediti besplatnu pravnu pomoć u tom postupku, izuzev ako je Agencija inicirala ilipokrenula postupak.

2.4.Vojnobezbednosna agencija (VBA) i Vojnoobaveštajna agencija (VOA)

Zakonom o vojnobezbednosnoj i vojnoobaveštajnoj agenciji151 uređuju se nadležnosti,poslovi, zadaci, ovlašćenja, nadzor i kontrola Vojnobezbednosne agencije (u daljem tekstu:VBA) i Vojnoobaveštajne agencije (u daljem tekstu: VOA), saradnja kao i druga pitanja odznačaja za njihov rad. VBA i VOA su organi uprave u sastavu Ministarstva odbrane kojiobavljaju bezbednosno-obaveštajne poslove od značaja za odbranu i deo su jedinstvenogbezbednosno-obaveštajnog sistema Republike Srbije.

VBA i VOA sarađuju i razmenjuju podatke sa nadležnim organima, organizacijama,službama i telima Republike Srbije, kao i sa službama bezbednosti drugih država imeđunarodnih organizacija, u skladu sa Ustavom, zakonom, drugim propisima i opštimaktima, utvrđenom bezbednosno-obaveštajnom politikom Republike Srbije i potvrđenimmeđunarodnim ugovorima. VBA i VOA imaju status pravnog lica. VBA i VOA imaju svojeznakove, simbole i druga obeležja i oznake.

151 "Sl. glasnik RS", br. 88/2009

89

2.4.1.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VBA

VBA je nadležna za bezbednosnu i kontraobaveštajnu zaštitu Ministarstva odbrane iVojske Srbije u okviru koje obavlja opštebezbednosne, kontraobaveštajne i ostale poslove izadatke od značaja za odbranu Republike Srbije, u skladu sa zakonom i propisima donetim naosnovu zakona.

U okviru opštebezbednosnih poslova, VBA u Ministarstvu odbrane i Vojsci Srbije:

1) vrši procenu bezbednosnih rizika koji mogu ugroziti njihovo funkcionisanje;

2) planira, organizuje i kontroliše bezbednosnu zaštitu snaga, objekata i sredstava;

3) planira, organizuje i kontroliše mere bezbednosti u realizaciji zadataka, poslova iaktivnosti;

4) primenjuje i kontroliše primenu mera zaštite tajnosti podataka;

5) vrši bezbednosne provere;

6) izdaje bezbednosne sertifikate (dozvole i odobrenja);

7) vrši poslove iz oblasti industrijske bezbednosti;

8) vrši poslove bezbednosti informacionih sistema i računarskih mreža, sistema veza ikriptozaštite;

9) učestvuje u bezbednosnoj zaštiti drugih subjekata sistema odbrane;

10) obavlja druge opštebezbednosne poslove i zadatke.

U okviru kontraobaveštajnih poslova i zadataka, VBA:

1) otkriva, prati i onemogućava obaveštajno delovanje, subverzivne i druge aktivnosti stranihdržava, stranih organizacija, grupa ili lica usmerenih protiv Ministarstva odbrane i VojskeSrbije;

2) otkriva, prati i onemogućava unutrašnji i međunarodni terorizam, ekstremizam i drugeoblike organizovanog nasilja usmerenih protiv Ministarstva odbrane i Vojske Srbije;

3) otkriva, istražuje i dokumentuje krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednostiRepublike Srbije, krivična dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnimpravom, krivična dela organizovanog kriminala, krivično delo pranje novca, kao i krivičnadela korupcije (zloupotreba službenog položaja, trgovina uticajem, primanje mita i davanjemita) i ako nisu rezultat delovanja organizovane kriminalne grupe, unutar Ministarstvaodbrane i Vojske Srbije;

4) otkriva, istražuje i dokumentuje krivična dela odavanje poslovne tajne od interesa zaodbranu, neovlašćenog pristupa zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradipodataka, odavanje službene tajne i odavanje vojne tajne;

90

5) planira, organizuje i sprovodi kontraobaveštajnu zaštitu tajnih podataka Ministarstvaodbrane i Vojske Srbije;

6) planira, organizuje i sprovodi kontraobaveštajnu zaštitu Ministarstva odbrane i VojskeSrbije;

7) prikuplja, analizira, obrađuje i procenjuje kontraobaveštajne podatke iz svoje nadležnosti;

8) obavlja i druge kontraobaveštajne poslove i zadatke.

Pored navedenih poslova VBA:

1) planira, organizuje i sprovodi unutrašnju kontrolu rada pripadnika VBA;

2) planira školovanje i organizuje specijalističke kurseve i centre za obuku svojih pripadnika,vrši naučna istraživanja, formira arhive i objavljuje sopstvena izdanja;

3) sarađuje i razmenjuje podatke sa službama, organizacijama i institucijama koje se baveposlovima bezbednosti, kao i sa bezbednosnim službama drugih zemalja;

4) obrađuje, proverava, sređuje, procenjuje i štiti prikupljene podatke i informacije odneovlašćenog otkrivanja, davanja, menjanja, korišćenja, gubitka ili uništavanja;

5) obezbeđuje i štiti svoje snage, pripadnike i objekte od protivpravnih radnji i pretnji;

6) štiti opremu i sredstva koja koristi u radu od neovlašćenog pristupa;

7) obavlja bezbednosnu proveru kandidata za prijem u radni odnos u Ministarstvo odbrane ina službu u Vojsku Srbije, kao i drugih lica koja su od značaja za obavljanje poslova iz člana5. ovog zakona u saradnji sa Bezbednosno-informativnom agencijom i policijom;

8) planira opremanje i vrši nabavku stvari za svoje potrebe;

9) obavlja i druge poslove iz svoje nadležnosti.

2.4.1.1.Ovlašćenja VBA

VBA je u okviru svojih nadležnosti ovlašćena da prikuplja podatke:

1) iz javnih izvora;

2) od fizičkih i pravnih lica;

3) od državnih organa, organizacija i službi, kao i od imalaca javnih ovlašćenja.

VBA je ovlašćena da prikuplja podatke od fizičkih lica samo uz njihov prethodnipristanak. Uz pisani pristanak fizičkog lica sa kojim se razgovor obavlja, razgovor se možezvučno i vizuelno zabeležiti. Fizičko lice potpisom na zapisnik overava dobrovoljnostrazgovora i istinitost i potpunost snimljenog razgovora.

91

Državni organi, organizacije i službe, organi autonomnih pokrajina, jedinice lokalnesamouprave, organizacije koje vrše javna ovlašćenja, Vojska Srbije i pravna lica dužni su daovlašćenim službenim licima VBA omoguće uvid u registre, zbirke podataka, elektronskebaze podataka i drugu službenu dokumentaciju, osim službi bezbednosti i policije sa kojimase razmena podataka vrši u skladu sa zakonima kojima su uređene službe bezbednosti ipolicija.

VBA ostvaruje saradnju i razmenjuje podatke sa Bezbednosno-informativnomagencijom i policijom u skladu sa odredbama zakona kojima su uređene službe bezbednosti ipolicija. VBA je ovlašćena da, u okviru svoje nadležnosti, tajno prikuplja podatke primenomposebnih postupaka i mera. VBA je ovlašćena da prikuplja podatke primenom posebnihpostupaka i mera kada se podaci ne mogu prikupiti na drugi način ili je njihovo prikupljanje uvezi sa nesrazmernim rizikom po život i zdravlje ljudi i imovinu, odnosno sa nesrazmernimtroškovima.

Posebni postupci i mere tajnog prikupljanja podataka iz nadležnosti VBA (u daljemtekstu: posebni postupci i mere) su:

1) tajna saradnja sa fizičkim licima;

2) operativni prodor u organizacije, grupe i institucije;

3) tajno pribavljanje i otkup dokumenata i predmeta;

4) tajni uvid u evidencije ličnih i sa njima povezanih podataka, u skladu sa zakonom;

5) tajno praćenje i nadzor lica na otvorenom prostoru i javnim mestima uz korišćenjetehničkih sredstava;

6) tajni elektronski nadzor telekomunikacija i informacionih sistema radi prikupljanjapodataka o telekomunikacionom saobraćaju i lokaciji korisnika, bez uvida u njihov sadržaj;

7) tajno snimanje i dokumentovanje razgovora na otvorenom i u zatvorenom prostoru uzkorišćenje tehničkih sredstava;

8) tajni nadzor sadržine pisama i drugih sredstava komuniciranja, uključujući i tajni nadzorsadržaja telekomunikacija i informacionih sistema;

9) tajni nadzor i snimanje unutrašnjosti objekata, zatvorenih prostora i predmeta.

Primenu posebnih postupaka uređuje ministar odbrane, na predlog direktora VBA, uzmišljenje Saveta za nacionalnu bezbednost. Posebni postupci preduzimaju se na osnovupisanog i obrazloženog naloga Vrhovnog kasacionog suda. Predsednik Vrhovnog kasacionogsuda određuje sudije ovlašćene za izdavanje naloga. Pisani predlog za primenu posebnihpostupaka i mera direktor VBA podnosi Vrhovnom kasacionom sudu.Ovlašćeni sudija bezodlaganja, a najkasnije u roku od 24 sata, donosi akt povodom predloga za primenu posebnihpostupaka i mera i dostavlja ga VBA. Ako nadležni sudija odbije da izda nalog za primenuposebnih postupaka i mera, o razlozima odbijanja bez odlaganja obavestiće VBA koja o tomeobaveštava Biro za koordinaciju službi bezbednosti.

92

Predlog sadrži naziv posebnog postupka i mera koje će se primenjivati, podatke o licu,grupi i organizaciji prema kojima će se primenjivati poseban postupak i mere, razloge zbogkojih se poseban postupak i mere sprovode, kao i mesto i rok trajanja njihove primene.Predlog i nalog za primenu posebnog postupka i mera predstavljaju tajnu. Službena i drugalica koja učestvuju u postupku odlučivanja i preduzimanja posebnog postupka i mera dužnasu da čuvaju kao tajnu sve podatke koje su pri tome saznala. Nakon dobijanja naloga suda,direktor VBA izdaje nalog za primenu posebnog postupka i mera.

Poštanska, telegrafska i druga javna preduzeća, privredna društva i lica registrovana zaposlove telekomunikacionih operatora, druge načine prenošenja informacija i poslove dostavepoštanskih pošiljki dužni su da obezbede uslove i da omoguće VBA primenu mera tajnogprikupljanja podataka i izvršenja posebnih postupaka i meraVBA ima pravo na dobijanjeinformacija od telekomunikacionih operatora o korisnicima njihovih usluga, obavljenojkomunikaciji, lokaciji sa koje se obavlja i drugih podataka od značaja za rezultate primeneposebnih postupaka i mera. Posebni postupci i mere tajnog prikupljanja podataka po nalogunadležnog sudije mogu se primenjivati šest meseci, a na osnovu novog predloga mogu seprodužiti još jedanput, najduže na šest meseci.

Ako podaci prikupljeni primenom posebnih postupaka i mera ukazuju na pripremanjeili izvršenje krivičnog dela za koje se goni po službenoj dužnosti, VBA o osnovama sumnjeobaveštava nadležno javno tužilaštvo. VBA, na osnovu rezultata primene posebnih postupakai mera, nadležnom tužilaštvu može da predloži primenu nadzora i snimanja telefonskih idrugih razgovora ili komunikacija drugim tehničkim sredstvima i optička snimanja lica iprimenu drugih mera za krivična dela organizovanog kriminala, korupcije i druga izuzetnoteška krivična dela, pod uslovima i na način propisan zakonom kojim se uređuje krivičnipostupak.

VBA je ovlašćena da u obavljanju poslova i zadataka iz svoje nadležnosti primenjuje posebnepostupke i mere prema zaposlenima u Ministarstvu odbrane i pripadnicima Vojske Srbije.

2.4.2.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VOA

VOA je nadležna za obavljanje obaveštajnih poslova od značaja za odbranu koji seodnose na prikupljanje, analizu, procenu, zaštitu i dostavljanje podataka i informacija opotencijalnim i realnim opasnostima, aktivnostima, planovima ili namerama stranih država injihovih oružanih snaga, međunarodnih organizacija, grupa i pojedinaca.

U okviru svoje nadležnosti VOA:

1) prikuplja i proverava podatke i informacije, obrađuje ih, analizira, procenjuje i dostavljanadležnim organima;

2) sarađuje i razmenjuje informacije i podatke sa službama, organizacijama i institucijamaRepublike Srbije koje se bave bezbednosno-obaveštajnim poslovima, kao i sa službamadrugih zemalja i organizacija u skladu sa utvrđenom bezbednosno-obaveštajnom politikom,međunarodnim ugovorima i preuzetim obavezama;

3) čuva prikupljene podatke i informacije u skladu sa zakonom, podzakonskim aktima i štitiih od neovlašćenog otkrivanja, davanja, korišćenja, gubitka ili uništavanja;

93

4) planira, organizuje i sprovodi bezbednosnu zaštitu svojih aktivnosti, lica, objekata idokumenata;

5) organizuje bezbednosnu zaštitu objekata Ministarstva odbrane i Vojske Srbije uinostranstvu i lica koja su od strane Ministarstva odbrane i Vojske Srbije službeno upućena uinostranstvo;

6) štiti opremu i sredstva koja koristi u radu od neovlašćenog pristupa;

7) pribavlja, razvija i koristi informacione sisteme, sisteme veza i sisteme za prenos podataka,kao i sredstva za zaštitu informacija;

8) organizuje obuku pripadnika VOA, organizuje specijalističke kurseve, vrši istraživanja,formira arhive i objavljuje sopstvena izdanja;

9) planira, organizuje i sprovodi unutrašnju kontrolu rada pripadnika VOA;

10) zahteva od nadležnih službi bezbednosti bezbednosne provere pravnih i fizičkih lica kadaje to neophodno za obavljanje poslova iz nadležnosti VOA utvrđenih ovim zakonom;

11) planira opremanje i vrši nabavku stvari za svoje potrebe;

12) obavlja i druge poslove iz svoje nadležnosti.

2.4.3.Radni odnos u VBA i VOA

Pripadnici VBA i VOA su profesionalni pripadnici Vojske Srbije, državni službenici inameštenici. Na prijem u radni odnos, prava i dužnosti i prestanak radnog odnosaprofesionalnih pripadnika Vojske Srbije na službi u VBA ili VOA primenjuje se zakon i drugipropisi kojima se uređuje Vojska Srbije. Na prijem u radni odnos, prava i dužnosti i prestanakradnog odnosa državnih službenika i nameštenika na službi u VBA ili VOA primenjuje sezakon kojim se uređuje odbrana Republike Srbije i propisi o državnim službenicima inameštenicima, ako ovim Zakonom o vojnobezbednosnoj i vojnoobaveštajnoj agencijizakonom nije drugačije određeno.

Pripadnik VBA, odnosno VOA:

1) dužan je da izvršava naloge direktora VBA, odnosno direktora VOA ili neposrednopretpostavljenog i da ga izveštava o svom radu;

2) ne sme da izražava i zastupa svoja politička uverenja prilikom obavljanja službenihdužnosti;

3) samostalan je u radu i lično je odgovoran za nezakonito postupanje.

Pripadniku VBA, odnosno VOA je zabranjeno da javno istupa i iznosi podatke isaznanja o radu VBA ili VOA, kao i druge podatke iz oblasti bezbednosti od značaja zaodbranu, bez saglasnosti direktora VBA, odnosno direktora VOA.

94

Lice koje prilikom tajne saradnje sa VBA ili VOA pretrpi telesno oštećenje, odnosno izgubisposobnost za rad, ima prava po tom osnovu kao pripadnik VBA, odnosno VOA. U slučaju daprilikom tajne saradnje dođe do smrti lica, članovi njegove porodice imaju ista prava kaočlanovi porodice pripadnika VBA, odnosno VOA.

2.4.3.1.Pravna, materijalna i druga pomoć pripadnicima VBA i VOA i licima sa kojima jeuspostavljena tajna saradnja

Ako se protiv pripadnika ili bivšeg pripadnika VBA, odnosno VOA ili lica sa kojim jeuspostavljena tajna saradnja sa VBA ili VOA pokrene krivični postupak zbog radnji učinjenihu vršenju službe, odnosno u tajnoj saradnji, ima pravo na pravnog zastupnika koga mupredloži VBA ili VOA, osim ako je krivični postupak pokrenut na osnovu krivične prijaveVBA ili VOA. Pripadnici VBA i VOA, lica sa kojima je uspostavljena tajna saradnja i članovinjihovih porodica imaju pravo na pravnu i materijalnu pomoć Republike Srbije, ako su uvršenju službe zadržani, uhapšeni ili osuđeni van teritorije Republike Srbije.

Ako su zbog poslova iz nadležnosti VBA ili VOA, odnosno tajne saradnje dovedeni uopasnost život, lična i imovinska bezbednost pripadnika VBA, odnosno VOA ili lica sakojima je uspostavljena tajna saradnja, odnosno članova njihovih porodica, agencija će im,osim pravne pomoći, obezbediti i drugu pomoć i zaštitu. VBA i VOA za svoje pripadnikemogu da ugovore životno osiguranje, osiguranje za slučaj smrti ili gubitka radne sposobnosti,u skladu sa rizicima u vršenju službe.

2.5.Nadzor i kontrola rada

Narodna skupština vrši nadzor nad radom VBA i VOA, u skladu sa odredbama zakonakojim se uređuju osnove uređenja službi bezbednosti Republike Srbije i ovog zakona. Vladapreko Ministarstva odbrane sprovodi kontrolu, obezbeđuje potrebne resurse za rad VBA iVOA i ostvaruje ostala ovlašćenja, u skladu sa zakonom. Jedan od spoljnih načina nadzoranad radom VBA i VOA odvija se preko institucije Generalnog inspektora.

Generalni inspektor je ovlašćen da:

1) nadzire primenu načela političke, ideološke i interesne neutralnosti u radu VBA i VOA injihovih pripadnika;

2) nadzire zakonitost primene posebnih postupaka i mera za tajno prikupljanje podataka;

3) nadzire zakonitost trošenja budžetskih i drugih sredstava za rad;

4) daje mišljenje na nacrte zakona, drugih propisa i opštih akata iz nadležnosti VBA i VOA;

5) utvrđuje činjenice o uočenim nezakonitostima ili nepravilnostima u radu VBA i VOA injihovih pripadnika;

6) podnosi izveštaj ministru odbrane o rezultatima nadzora sa predlogom mera.

Generalnog inspektora postavlja Vlada na period od pet godina, na predlog ministraodbrane, uz mišljenje Saveta za nacionalnu bezbednost. Generalni inspektor je odgovoran zarad ministru odbrane. Generalni inspektor podnosi izveštaj o sprovedenoj kontroli najmanje

95

jednom godišnje nadležnom odboru Narodne skupštine. Generalni inspektor ne može biti članpolitičke stranke, niti obavljati drugu javnu funkciju. Za generalnog inspektora može bitipostavljeno lice koje ima najmanje devet godina radnog iskustva u struci.Generalni inspektorima status državnog službenika u III grupi položaja u Ministarstvu odbrane, u skladu sazakonom. Postupak za razrešenje generalnog inspektora može pokrenuti Vlada ili ministarodbrane. Način vršenja unutrašnje kontrole VBA i VOA, kao i druga pitanja od značaja za radgeneralnog inspektora propisuje ministar odbrane.

2.5.1.Unutrašnja kontrola

Unutrašnja kontrola VBA, odnosno VOA vrši kontrolu zakonitosti rada i primeneovlašćenja njihovih pripadnika. Rukovodilac unutrašnje kontrole je neposredno potčinjendirektoru VBA, odnosno VOA kome redovno podnosi izveštaje o radu i o eventualnimzloupotrebama i nepravilnostima u radu VBA ili VOA. Rukovodilac unutrašnje kontrole jedužan da obavesti generalnog inspektora, a po potrebi i nadležni odbor Narodne skupštine,kada ima saznanja da direktor VBA, odnosno direktor VOA nije otklonio nezakonitost ilinepravilnost u radu koju je utvrdila unutrašnja kontrola.

Na zahtev unutrašnje kontrole, a po odluci direktora VBA, odnosno direktora VOA,pripadnik VBA, odnosno VOA je obavezan da se podvrgne bezbednosnoj proveri, proveripsihofizičke sposobnosti, proveri zdravstvenog stanja, poligrafskom testiranju i drugimproverama.

Građanin koji smatra da su mu pojedinačnim aktom ili radnjom VBA ili VOApovređena ili uskraćena ljudska prava ili slobode, radi zaštite svojih prava, može da se obratigeneralnom inspektoru, odnosno organima i institucijama Republike Srbije.

96

3. ORUŽANE SNAGE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI

Oblast odbrane u Republici Srbiji regulisana je setom zakona152 od kojih su najvažnijiZakon o odbrani153 i Zakon o vojsci Srbije154. Osim zakonima odbrana zemlje u pravnomsmislu određena je i drugim dokumentima155.

Zakonom o odbrani uređuju se sistem odbrane Republike Srbije, nadležnosti državnihorgana i Vojske Srbije u odbrani, prava i dužnosti državnih organa, autonomnih pokrajina,jedinica lokalne samouprave, građana, privrednih društava, drugih pravnih lica i preduzetnikau odbrani, kao i druga pitanja od značaja za odbranu. Zakonom je naglašeno da je osnovni ciljodbrane je odvraćanje od napada i suprotstavljanje vojnim i nevojnim izazovima, rizicima ipretnjama bezbednosti zemlje i zaštita građana, materijalnih dobara i životne sredine.

Odbrana zemlje se ostvaruje:1. organizovanjem i pripremanjem subjekata odbrane za izvršavanje zadataka u ratnom i

vanrednom stanju;2. preduzimanjem mera i radnji za rad subjekata odbrane i za upotrebu Vojske Srbije i

drugih snaga odbrane u ratnom i vanrednom stanju do konačnog otklanjanja iliprestanka opasnosti za zemlju;

3. preduzimanjem mera i aktivnosti na zaštiti i spasavanju ljudi i materijalnih dobara iživotne sredine u ratnom i vanrednom stanju;

4. učešćem u multinacionalnim operacijama.

Osnovni strategijsko-doktrinarni dokumenti u oblasti odbrane su: Strategija nacionalnebezbednosti Republike Srbije, Strategija odbrane Republike Srbije i Doktrina Vojske Srbije.Osnovni planski dokumenti u oblasti odbrane su: Dugoročni plan razvoja sistema odbraneRepublike Srbije, Strategijski pregled odbrane Republike Srbije i Plan odbrane RepublikeSrbije.

152 Zakon o odbrani, Zakon o vojsci Srbije, Zakon o civilnoj službi, Zakon o vojnoj, radnoj i materijalnojobavezi, Zakon o upotrebi vojske Srbije u multinacionalnim operacijama153 "Sl. glasnik RS", br. 116/2007, 88/2009, 88/2009 - dr. zakon i 104/2009154 "Sl. glasnik RS", br. 116/2007, 88/2009 i 101/2010155 Strategija nacionalne bezbednosti Republike Srbije - najviši strateški dokument čijom realizacijom se štitenacionalni interesi Republike Srbije od izazova, rizika i pretnji bezbednosti u različitim oblastima društvenogživota; Strategija odbrane Republike Srbije - najviši strateški dokument u oblasti odbrane kojim se definišustavovi o bezbednosnom okruženju, odbrambenim interesima, misijama i zadacima Vojske Srbije, struktura ifunkcionisanje sistema odbrane; Doktrina Vojske Srbije - osnovni dokument u kojem se definišu opštaopredeljenja o vojnoj delatnosti, organizovanju, pripremama, upotrebi i obezbeđenju Vojske Srbije u miru,ratnom i vanrednom stanju, u skladu s Ustavom i Strategijom odbrane Republike Srbije; Dugoročni plan razvojasistema odbrane Republike Srbije - dokument planiranja odbrane u kojem se definišu strateška opredeljenja zarazvoj sistema odbrane Republike Srbije, potrebne sposobnosti Vojske Srbije, sadržaj i dinamika organizacionihpromena, razvoj ljudskih i materijalnih resursa, finansiranje sistema odbrane i druga pitanja za funkcionisanjesistema odbrane, u skladu s misijama i zadacima u odbrani Republike Srbije; Strategijski pregled odbraneRepublike Srbije - polazni programski dokument kojim se definiše srednjoročno planiranje odbrane, efikasnoupravljanje resursima odbrane, transparentnost poslova odbrane i izgradnja pretpostavki za demokratsku i civilnukontrolu, profesionalizaciju i efikasnost Vojske Srbije u izvršavanju dodeljenih misija i zadataka.

97

3.1. Nadležnosti državnih organa u oblasti odbrane

3.1.1.Narodna skupština

Narodna skupština donosi zakone i druga opšta akta u oblasti odbrane i ostvarujedemokratsku i civilnu kontrolu Vojske Srbije. Narodna skupština u oblasti odbrane:

1) odlučuje o ratu i miru i proglašava ratno i vanredno stanje;2) usvaja Strategiju nacionalne bezbednosti Republike Srbije;3) usvaja Strategiju odbrane Republike Srbije;4) usvaja Dugoročni plan razvoja sistema odbrane Republike Srbije;5) donosi zakone o potvrđivanju međunarodnih ugovora u oblasti odbrane i vojne saradnje;6) propisuje mere odstupanja od ljudskih i manjinskih prava u ratnom i vanrednom stanju;7) usvaja godišnji izveštaj Vlade o stanju priprema za odbranu;8) odlučuje o upotrebi Vojske Srbije van granica Republike Srbije;9) odlučuje o visini sredstava za finansiranje potreba odbrane;10) razmatra ostvarivanje Plana odbrane Republike Srbije;11) nadzire rad službi bezbednosti;12) vrši i druge poslove određene zakonom.

Kada Narodna skupština nije u mogućnosti da se sastane:

1) odluku o proglašenju ratnog stanja donose zajedno predsednik Republike, predsednikNarodne skupštine i predsednik Vlade;2) mere odstupanja od Ustavom zajemčenih ljudskih i manjinskih prava u ratnom stanjuzajedno utvrđuju predsednik Narodne skupštine, predsednik Republike i predsednik Vlade;3) odluku o proglašenju vanrednog stanja donose zajedno predsednik Republike, predsednikNarodne skupštine i predsednik Vlade, pod istim uslovima kao i Narodna skupština;4) mere kojima se odstupa od ljudskih i manjinskih prava u vanrednom stanju može propisatiVlada, uredbom, uz supotpis predsednika Republike.

3.1.2.Predsednik Republike

Predsednik Republike, u skladu sa zakonom, komanduje Vojskom Srbije. PredsednikRepublike u oblasti odbrane naročito:

1) podnosi zajedno s Vladom Narodnoj skupštini predlog za proglašenje ratnog i vanrednogstanja;2) daje saglasnost na nacrt Strategijskog pregleda odbrane Republike Srbije;3) usvaja Doktrinu Vojske Srbije, na osnovu predloga ministra odbrane;4) naređuje sprovođenje Plana odbrane Republike Srbije;5) utvrđuje osnove mirnodopske i ratne organizacije Vojske Srbije, na osnovu predlogaministra odbrane;6) usvaja Plan mobilizacije Vojske Srbije;7) naređuje sprovođenje mera pripravnosti, opštu i delimičnu mobilizaciju;8) usvaja Plan upotrebe Vojske Srbije i naređuje njenu upotrebu;9) odlučuje, u skladu sa zakonom, o upućivanju pripadnika Vojske Srbije u multinacionalneoperacije, na osnovu odluke Narodne skupštine;10) donosi smernice za izgradnju operativne i funkcionalne sposobnosti Vojske Srbije;11) postavlja i razrešava načelnika Generalštaba Vojske Srbije, uz mišljenje ministra odbrane;

98

12) donosi pravila koja se odnose na upotrebu Vojske Srbije, kao i druga pravila kojima seuređuje unutrašnji red i pravila službe u Vojsci Srbije;13) vrši i druge poslove određene zakonom.

Za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti predsednik Republike donosi: ukaze,direktive, naređenja, naredbe, smernice, odluke, pravila i druga akta. Predsednik Republikeobrazuje vojni kabinet za poslove iz svoje nadležnosti u oblasti odbrane. PredsednikRepublike svoja ovlašćenja u oblasti odbrane može preneti na ministra odbrane, osimodlučivanja o upotrebi Vojske Srbije, odlučivanja o postavljenjima, unapređenjima irazrešenjima oficira koja su u nadležnosti predsednika Republike na osnovu zakona iovlašćenja za donošenje strategijsko-doktrinarnih i planskih dokumenata čije je donošenje uzakonskoj nadležnosti predsednika Republike.

3.1.3.Vlada

Vlada utvrđuje i vodi politiku odbrane, predlaže i izvršava zakone i opšta aktaNarodne skupštine koja se odnose na odbranu. Vlada u oblasti odbrane naročito:

1) podnosi Narodnoj skupštini zajedno s predsednikom Republike predlog za proglašenjeratnog i vanrednog stanja;2) predlaže Narodnoj skupštini usvajanje Strategije nacionalne bezbednosti Republike Srbije,Strategije odbrane Republike Srbije i Dugoročnog plana razvoja sistema odbrane RepublikeSrbije;3) usvaja Strategijski pregled odbrane Republike Srbije, na osnovu predloga ministra odbrane;4) usvaja Plan odbrane Republike Srbije, osim Plana upotrebe Vojske Srbije i Planamobilizacije Vojske Srbije;5) predlaže Narodnoj skupštini donošenje zakona iz oblasti odbrane, bezbednosti i VojskeSrbije;6) predlaže Narodnoj skupštini donošenje zakona o potvrđivanju međunarodnih ugovora izoblasti odbrane i vojne saradnje;7) donosi smernice za izradu planova odbrane i propisuje uputstvo o metodologiji za izraduplanova odbrane, na osnovu predloga ministra odbrane;8) podnosi Narodnoj skupštini godišnji izveštaj o stanju priprema za odbranu;9) odobrava planove odbrane organa državne uprave i utvrđuje njihovu organizaciju za rad uratnom i vanrednom stanju;10) propisuje mere pripravnosti državnih organa, organa autonomnih pokrajina, organajedinica lokalne samouprave, privrednih društava, drugih pravnih lica i preduzetnika u slučajuratnog ili vanrednog stanja;11) predlaže predsedniku Republike sprovođenje mera pripravnosti i opštu i delimičnumobilizaciju, osim mobilizacije Vojske Srbije;12)odlučuje, u skladu sa zakonom, o upućivanju osoblja civilne zaštite i zaposlenih uorganima državne uprave u humanitarne i druge aktivnosti u inostranstvo;13) odlučuje o određivanju pravnih lica koji su od značaja za odbranu Republike Srbije;14) odlučuje o određivanju proizvoda i usluga od posebnog značaja za odbranu RepublikeSrbije;15) odlučuje o pravima i dužnostima organa u oblasti prostornog planiranja i izgradnjiobjekata od značaja za odbranu i Vojsku Srbije i vrstama investicionih objekata i prostornih iurbanističkih planova značajnih za odbranu Republike Srbije;16) odlučuje o osnivanju i ukidanju vojnoškolskih i vojnih naučnoistraživačkih ustanova i onjihovom uključivanju u obrazovni i naučnoistraživački sistem Republike Srbije;

99

17) propisuje načela i kriterijume za unutrašnje uređenje i sistematizaciju radnih mesta uMinistarstvu odbrane, na osnovu predloga ministra odbrane;18) propisuje kriterijume za raspoređivanje građana i materijalnih sredstava za potrebeodbrane i popune Vojske Srbije, na osnovu predloga ministra odbrane;19) propisuje načela i kriterijume za organizaciju službi kriptozaštite u Republici Srbiji, napredlog Ministarstva odbrane;20) propisuje način i postupak sprovođenja mobilizacije, osim mobilizacije Vojske Srbije, kaoi način i postupak izvršavanja vojne, radne i materijalne obaveze u ratnom i vanrednomstanju, na predlog Ministarstva odbrane;21) propisuje način, postupak i mere zaštite poverljivih pronalazaka značajnih za odbranu, napredlog Ministarstva odbrane;22) prati i usmerava istraživanje, razvoj, proizvodnju i promet naoružanja i vojne opreme;23) preduzima mere za stvaranje, upotrebu, korišćenje, obnavljanje i razmeštaj rezervi zapotrebe odbrane i obezbeđuje sredstva za finansiranje posebnih zadataka u odbrani u slučajuratnog i vanrednog stanja, na osnovu predloga resornih ministarstava;24) odlučuje o broju i rasporedu izaslanstava odbrane Republike Srbije u inostranstvu, naosnovu predloga ministra odbrane;25) propisuje organizaciju i rad službe osmatranja i obaveštavanja;26) vrši i druge poslove određene zakonom.

U ratnom i vanrednom stanju, Vlada sprovodi odluke Narodne skupštine i predsednikaRepublike, koje se odnose na:1) funkcionisanje državnih organa, organa autonomnih pokrajina, organa jedinica lokalnesamouprave, privrednih društava, drugih pravnih lica i preduzetnika na teritoriji RepublikeSrbije;2) prelazak državnih organa s mirnodopske na organizaciju utvrđenu za ratno i vanrednostanje i njihovo funkcionisanje prema planovima odbrane;3) preduzimanje mera za izvršavanje međunarodnih obaveza u vezi s postupanjem s ratnimzarobljenicima, stranim državljanima i njihovom imovinom.

3.1.4.Ministarstvo odbrane

Ministarstvo odbrane, u okviru svog delokruga, predlaže i sprovodi politiku odbrane,izvršava zakone i međunarodne ugovore, opšta akta Narodne skupštine, Vlade i aktapredsednika Republike iz oblasti odbrane. Ministarstvo odbrane obavlja i poslove koji seodnose na pravne osnove odbrane zemlje, te je tako nadležno za:

1. procenu rizika i pretnji bezbednosti zemlje;2. izradu nacrta Strategije nacionalne bezbednosti Republike Srbije, Strategije odbrane

Republike Srbije i Dugoročnog plana razvoja sistema odbrane Republike Srbije iusvajanje dokumenta za njihovu razradu;

3. izradu predloga Doktrine Vojske Srbije;4. izradu predloga Strategijskog pregleda odbrane Republike Srbije;5. izradu Srednjoročnog plana i programa razvoja sistema odbrane;6. izradu predloga godišnjeg izveštaja Vlade o stanju priprema za odbranu, s kojim se

saglasio predsednik Republike;7. izradu nacrta zakona iz oblasti odbrane, bezbednosti i Vojske Srbije;8. izradu nacrta zakona o potvrđivanju međunarodnih ugovora u oblasti odbrane i vojne

saradnje;

100

9. izradu platformi za vođenje pregovora i zaključivanje međunarodnih ugovora u oblastiodbrane i vojne saradnje i njihovo izvršavanje;

10. koordiniranje izrade nacrta Plana odbrane Republike Srbije, u skladu s uputstvomVlade o metodologiji za izradu planova odbrane i predlaganje Vladi na usvajanje;

11. predlaganje smernica za izradu planova odbrane i uputstva o metodologiji za izraduplanova odbrane;

12. donošenje akata o organizaciji komandi, jedinica i ustanova Vojske Srbije i akata oorganizaciji vojnih jedinica i vojnih ustanova koje su organizaciono i funkcionalnovezane za Ministarstvo odbrane i dr.

3.2.Generalštab Vojske Srbije

Generalštab Vojske Srbije je u sastavu Ministarstva odbrane i vrši poslove iz svojenadležnosti, u skladu sa zakonom i ovlašćenjima predsednika Republike i ministra odbrane.Generalštab Vojske Srbije obavlja poslove koji se odnose na:

1. izradu funkcionalnih doktrina i drugih pravila za upotrebu Vojske Srbije;2. izradu Plana upotrebe vojske Srbije;3. izradu Plana mobilizacije Vojske Srbije;4. izradu smernica za izgradnju operativne i funkcionalne sposobnosti Vojske Srbije;5. pripremu akata o organizaciji komandi, jedinica i ustanova Vojske Srbije.

3.2.1.Vojska Srbije

Zakon o vojsci Srbije uređuju se položaj i nadležnost Vojske Srbije, organizacija,sastav i načela delovanja Vojske Srbije, specifičnosti obavljanja vojne službe, komandovanje irukovođenje Vojskom Srbije, činovi i zvanja u Vojsci Srbije, simboli i obeležja Vojske Srbije,vojni praznici, verska služba, odgovornost za štetu koju pričini Vojska Srbije, demokratska icivilna kontrola, javnost rada, kancelarijsko poslovanje u Vojsci Srbije, služba u Vojsci Srbijei druga pitanja od značaja za Vojsku Srbije.

Vojska Srbije vrši nadležnosti na osnovu Ustava, zakona, drugih propisa i opštih akatai međunarodnih ugovora i sporazuma koje je zaključila, odnosno kojima je pristupilaRepublika Srbija, u skladu sa Strategijom odbrane, Doktrinom Vojske Srbije i principimameđunarodnog prava koji regulišu upotrebu sile.

Demokratska i civilna kontrola vojske Srbije

Vojska Srbije je pod demokratskom i civilnom kontrolom. Demokratska i civilnakontrola Vojske Srbije naročito obuhvata kontrolu upotrebe i razvoja Vojske Srbije, internu ieksternu kontrolu troškova za vojne potrebe, praćenje stanja i obaveštavanja javnosti o stanjupriprema Vojske Srbije, obezbeđenje slobodnog pristupa informacijama od javnog značaja iutvrđivanje odgovornosti za vršenje vojnih dužnosti u skladu sa zakonom. Demokratsku icivilnu kontrolu Vojske Srbije vrše Narodna skupština, Zaštitnik građana i drugi državniorgani u skladu sa svojim nadležnostima, građani i javnost. Propisi o zaštitniku građana kojise odnose na zaštitu i ostvarivanje prava građana, primenjuju se i na profesionalne pripadnikeVojske Srbije.

101

4. CIVILNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI

Zakonom o vanrednim situacijama156 uređuju se delovanje, proglašavanje i upravljanjeu vanrednim situacijama; sistem zaštite i spasavanja ljudi, materijalnih i kulturnih dobara iživotne sredine od elementarnih nepogoda, tehničko-tehnoloških nesreća – udesa i katastrofa,posledica terorizma, ratnih i drugih većih nesreća (u daljem tekstu: elementarne nepogode idruge nesreće); nadležnosti državnih organa, autonomnih pokrajina, jedinica lokalnesamouprave i učešće policije i Vojske Srbije u zaštiti i spasavanju; prava i dužnosti građana,privrednih društava, drugih pravnih lica i preduzetnika u vezi sa vanrednim situacijama;organizacija i delatnost civilne zaštite na zaštiti, spasavanju i otklanjanju posledicaelementarnih nepogoda i drugih nesreća; finansiranje; inspekcijski nadzor; međunarodnasaradnja i druga pitanja od značaja za organizovanje i funkcionisanje sistema zaštite ispasavanja.

Civilna zaštita, kao deo sistema zaštite i spasavanja, organizuje se i priprema u miru iratu, u skladu sa Dopunskim protokolom I iz 1977. godine uz Ženevske konvencije o zaštitižrtava rata iz 1949. godine, i drugim pravilima međunarodnog humanitarnog prava. Civilnazaštita kao deo sistema zaštite i spasavanja je humanitarna i nevojna aktivnost od opšteginteresa za Republiku Srbiju. Civilna zaštita koristi međunarodni znak raspoznavanja:ravnokraki trougao plave boje na narandžastom polju.

Civilnu zaštitu čine lična, uzajamna i kolektivna zaštita, mere i zadaci, poverenicicivilne zaštite, zamenici poverenika i jedinice civilne zaštite, sistem osmatranja,obaveštavanja i uzbunjivanja, ovlašćena i osposobljena pravna lica, humanitarne i drugeorganizacije opremljene i osposobljene za zaštitu i spasavanje i, s tim u vezi, skup aktivnostikoje se odnose na popunu, materijalno opremanje, obučavanje, osposobljavanje, mobilizacijui aktiviranje civilne zaštite.

Snage zaštite i spasavanja su: štabovi za vanredne situacije, jedinice civilne zaštite,vatrogasno-spasilačke jedinice, policija, Vojska Srbije, i subjekti čija je redovna delatnostzaštita i spasavanje, kao i privredna društva i druga pravna lica, Crveni krst Srbije, Gorskaslužba spasavanja Srbije, i udruženja koja su osposobljena i opremljena za zaštitu ispasavanje.

Mere civilne zaštite predstavljaju planske i organizovane radnje i postupke kojepripremaju i sprovode svi subjekti sistema zaštite i spasavanja u Republici Srbiji, radi zaštite ispasavanja ljudi i materijalnih dobara od opasnosti i posledica elementarnih nepogoda idrugih nesreća;

4.1. Nadležnost državnih organa

Narodna skupština u oblasti zaštite i spasavanja usvaja Nacionalnu strategiju zaštite ispasavanja u vanrednim situacijama. Vlada u oblasti zaštite i spasavanja, obezbeđujeizgradnju i razvoj sistema zaštite i spasavanja Republike Srbije i plansko povezivanje delovasistema i zadataka u jedinstvenu celinu, a naročito:1) predlaže Nacionalnu strategiju zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama;2) usvaja Dugoročni plan razvoja sistema zaštite i spasavanja Republike Srbije;3) prati i koordinira sprovođenje mera predviđenih Nacionalnom strategijom za zaštitu ispasavanje u vanrednim situacijama;4) usvaja Procenu ugroženosti Republike Srbije od elementarnih nepogoda i drugih nesreća (udaljem tekstu: Procena ugroženosti Republike Srbije);5) obrazuje Republički štab za vanredne situacije;

156 "Službeni glasnik RS", br. 111/2009

102

6) imenuje komandanta, načelnika i članove Republičkog štaba za vanredne situacije, napredlog Ministra nadležnog za unutrašnje poslove (u daljem tekstu: Ministar);7) donosi Nacionalni plan zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama Republike Srbije;8) naređuje opštu mobilizaciju jedinica civilne zaštite i drugih neophodnih ljudskih imaterijalnih resursa sistema zaštite i spasavanja na nivou Republike Srbije;9) prati i usmerava pripreme za izvršavanje zadataka zaštite i spasavanja;10) donosi odluku o pružanju, traženju i prihvatanju međunarodne pomoći u oblasti zaštite ispasavanja;11) izveštava Narodnu skupštinu o vrsti, uzroku i razmerama vanrednih događaja i vanrednihsituacija, o preduzetim merama i aktivnostima sistema zaštite i spasavanja i o procenamadaljeg razvoja situacije.

4.1.1.Ministarstvo unutrašnjih poslova

Ministarstvo unutrašnjih poslova (u daljem tekstu: Ministarstvo), u okviru svog delokruga,predlaže i sprovodi politiku u pitanjima zaštite i spasavanja, izvršava potvrđene međunarodneugovore, zakone, i druge opšte akte Narodne skupštine i Vlade.Ministarstvo u oblasti zaštite i spasavanja:1) izrađuje Nacrt nacionalne strategije zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama;2) izrađuje Predlog dugoročnog plana razvoja sistema zaštite i spasavanja;3) organizuje izradu Procene ugroženosti Republike Srbije od elementarnih nepogoda i drugihnesreća i dostavlja Vladi na usvajanje;4) izrađuje predlog Nacionalnog plana zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama RepublikeSrbije;5) koordinira rad sa svim subjektima sistema zaštite i spasavanja po pitanjima organizacije,planiranja, pripreme i sprovođenja mera i aktivnosti prevencije i smanjenja rizika, zaštite ispasavanja (organizuje telekomunikacione i informatičke sisteme za potrebe rukovođenja ikoordinaciju zaštite i spasavanja i prenos podataka i informacija i njihovu zaštitu);6) organizuje sistem osmatranja, obaveštavanja, ranog upozoravanja i uzbunjivanja nateritoriji Republike Srbije;7) obezbeđuje učešće policije i drugih organizacionih jedinica Ministarstva u sprovođenjumera i izvršavanju zadataka zaštite i spasavanja;8) priprema i sprovodi bezbednosnu zaštitu prostora, infrastrukture i objekata od značaja zapreduzimanje mera i izvršavanje zadataka zaštite i spasavanja;9) organizuje obučavanje i proveru operativne spremnosti štabova i službi za vanrednesituacije, kao i specijalizovanih jedinica civilne zaštite, u skladu sa programima i planovimaobuke (pruža stručnu pomoć i instrukcije za rad organa zaštite i spasavanja autonomnihpokrajina, jedinica lokalne samouprave, privrednih društava i drugih pravnih lica);10) obrazuje, organizuje i oprema specijalizovane jedinice civilne zaštite za teritorijuRepublike Srbije i upravne okruge, organizuje i nabavlja, servisira, održava i skladišti opremuza potrebe zaštite i spasavanja;11) organizuje i uklanja, deaktivira i uništava neeksplodirana ubojna sredstava (u daljemtekstu: NUS);12) sprovodi obuku i izdaje uverenja o osposobljenosti kadrova za uklanjanje NUS, izdajeovlašćenja privrednim društvima i drugim pravnim licima za uklanjanje i uništavanje NUS;13) obrazuje Nacionalni i regionalne trening centre za zaštitu i spasavanje u Republici Srbiji;14) priprema i donosi tehničke propise za sredstva i opremu za zaštitu i spasavanje i, kada muje povereno, izrađuje predloge srpskih standarda za sredstva i opremu za zaštitu i spasavanje;15) inicira i finansira naučna istraživanja u oblasti zaštite i spasavanja;

103

16) vodi evidencije o ljudskim i materijalnim resursima za potrebe zaštite i spasavanja inaređuje delimičnu mobilizaciju neophodnih ljudskih i materijalnih resursa;17) ostvaruje međunarodnu saradnju u oblasti zaštite i spasavanja i smanjenja rizika odkatastrofa;18) učestvuje u traganju i spasavanju prilikom saobraćajnih udesa u drumskom, železničkom,rečnom i vazdušnom saobraćaju;19) vrši nadzor nad primenom ovog zakona i propisa donetih na osnovu ovog zakona;20) obavlja i druge poslove određene zakonom.

4.1.2.Ministarstvo odbrane i Vojska Srbije

U uslovima kada druge snage i sredstva sistema zaštite i spasavanja nisu dovoljni zazaštitu i spasavanje ljudi, materijalnih i kulturnih dobara i životne sredine od katastrofaizazvanih uticajem elementarnih nepogoda i drugih nesreća, na zahtev Ministarstva–organizacione jedinice nadležne za vanredne situacije (u daljem tekstu: nadležna služba),Ministarstvo odbrane obezbeđuje učešće organizacionih delova Ministarstva odbrane,komandi, jedinica i ustanova Vojske Srbije za pružanje pomoći u zaštiti i spasavanju, u skladusa zakonom. Kada u zaštiti i spasavanju učestvuju jedinice Vojske Srbije, njima komandujunjihove nadležne starešine, u skladu sa odlukama štaba za vanredne situacije koji rukovodi ikoordinira zaštitom i spasavanjem. Ministarstva, drugi organi i posebne organizacije.

104

ISPITNA PITANJA

I PRAVNE OSNOVE SISTEMA BEZBJEDNOSTI U ZEMLJAMA EVROPSKEUNIJE1.1.Sistem bezbjednosti i modeli kontrole sistema bezbjednosti Ujedinjenog KraljevstvaVelike Britanije i Sjeverne Irske1.2.Sistem bezbjednosti Savezne Republike Njemačke i modeli kontrole sistemabezbjednosti Savezne Republike Njemačke1.3.Sistem bezbjednosti i modeli kontrole sistema bezbjednosti Republike Francuske1.4.Zaključak o modelima kontrole Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanijei Sjeverne Irske, Savezne Republike Njemačke i Republike Francuske1.4.1.Model parlamentarne kontrole1.4.2.Model kontrole od strane izvršne vlasti1.4.3.Modeli kontroli sistema bezbjednosti od strane sudske vlasti1.4.4.Model civilne kontrole sistema bezbjednostiII PRAVNE OSNOVE BEZBEDNOSTI U REPUBLICI SRBIJI1.POLICIJA KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI1.1.Policijski službenici1.2.Policijska ovlašćenja1.3.Radni odnosi1.3.1.Uslovi i način zasnivanja radnog odnosa1.3.2.Ocenjivanje rada1.3.3.Dužnosti i prava policijskih službenika1.3.4.Disciplinska odgovornost1.4.Kontrola rada policije1.4.1.Spoljašnja kontrola policije1.4.2.Unutrašnja kontrola policije1.4.3.Saradnja, zaštita prava i pružanje pravne pomoći pojedincima1.5.Donošenje propisa2.OBAVEŠTAJNO-BEZBEDNOSNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI2.1. Usmeravanje i usklađivanje rada službi bezbednosti2.1.1.Savet za nacionalnu bezbednost2.2. Nadzor nad radom službi bezbednosti2.2.1.Skupštinski nadzor2.2.2.Neposredni nadzor2.3. Bezbednosno-informativna agencija2.3.1.Način rada BIA2.3.2. Kontrola rada2.3.3. Radni odnosi2.4.Vojnobezbednosna agencija (VBA) i Vojnoobaveštajna agencija (VOA)2.4.1.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VBA2.4.1.1.Ovlašćenja VBA2.4.2.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VOA2.4.3.Radni odnos u VBA i VOA2.5.Nadzor i kontrola rada2.5.1.Unutrašnja kontrola3. ORUŽANE SNAGE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI3.1. Nadležnosti državnih organa u oblasti odbrane3.1.1.Narodna skupština3.1.2.Predsednik Republike

105

3.1.3.Vlada3.1.4.Ministarstvo odbrane3.2.Generalštab Vojske Srbije3.2.1.Vojska Srbije4. CIVILNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI4.1. Nadležnost državnih organa4.1.1.Ministarstvo unutrašnjih poslova4.1.2.Ministarstvo odbrane i Vojska Srbije

106

LITERATURA

Knjige i publikacije:1. Arent, Hana: Izvori totalitarizma, Feministička izdavačka kuća, 1994, Beograd,

1998.2. Babović, Budimir: Civilna kontrola i nadzor nad policijom u Jugoslaviji, rad

objavljen u zborniku Demokratska kontrola vojske i policije u SR Jugoslaviji -normativne pretpostavke, Centar za civilno - vojne odnose, Beograd, 2001.

3. Berk, Piter: Istorija i društvena teorija, Equilibrium, Beograd, 2002.

4. Born, Hans i Li, Jan: Podizanje odgovornosti u obavještajnoj reformi – Pravnistandardi i najbolji načini nadzora obavještajnih agencija, Ženevski centar zanadzor nad oružanim snagama, Ženeva, 2005.

5. Born, Hans: Parlamentarni nadzor nad sektorom sigurnosti: principi, mehanizmi iprakse, Interplanetarna unija – Centar za demokratsku kontrolu nad oružanimsnagama, verzija izdata u Sarajevu, Sarajevo, 2003.

6. Born, Hans: Parliamentary and External Oversight of Intelligence Services, radobjavljen u zborniku Democratic control of intelligence services: containing, rogue,elephonts,priredili Hans Born, Marina Caparini, Ashgate Publishing Company,Barlington, USA, 2007.

7. Vujaklija, Milan: Leksikon stranih reči i izraza, 6. dopunjeno i redigovano izdanje,Prosveta, Beograd, 2003.

8. Gates, M. Robert: From the shadows: the ultimate insider’s story of five presidentsand how they won the Cold War, TOUCHSTONE Rockefeller Center, New York,1996.

9. Greg Hannah, Kevin O Brien i Andrew Rathmell: Intelligence and securitylegislation for Security Sector Reform, Cambridge, RAND Europe, 2005.

10. Grizold, Anton, Siniša Tatalović, Vlatko Cvrtila: Suvremeni sistemi nacionalnesigurnosti, Sveučilište u Zagrebu, Fakultet političkih znanosti, Zagreb 1999.

11. Danilović, Neđo, Savremeni sistemi bebednosti, skripta, Slobomir P univerzitet”,Slobomir, Bijeljina, 2007.

12. Democratic Oversight of Intelligence Services, Federation Press, Sidnej, 2010.

13. Dimitrijević, Predrag: Upravno pravo - opšti deo, Knjiga prva, Centar za publikacijePravnog fakulteta u Nišu, Niš, 2008.

14. Dragišić, Zoran: Bezbednosni menadžment, Javno preduzeće "Službeni glasnik" iUniverzitet u Beogradu - Fakultet bezbednosti, Beograd, 2007.

15. Đorđević, Obren: Osnovi državne bezbednosti (opšti deo), Viša škola unutrašnjihposlova-Beograd, 1987.

16. Zidar, Andraž: Lustracija-Uklanjanje protivnika demokratije s javnih funkcija,Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2001.

17. Masleša, Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, „Magistrat”, Sarajevo, 2001.

107

18. Milosavljević, S. i I. Radosavljević, Osnovi metodologije političkih nauka, „Službeniglasnik”, Beograd, 2000.

19. Milošević, Milan: Legislativni i praktični aspekti optimizacije privatnog obezbeđenjau Republici Srbiji,NBP, broj 3/09, Kriminalističko-policijska akademija Beograd,2009.

20. Ozren Žunec, Darko Domišljanović: Obavještajno-sigurnosne službe RepublikeHrvatske, Naklada Jasenski i Turk, Zagreb, 2000.

21. Parlamentarni nadzor nad sektorom sigurnosti: Principi, mehanizmi i prakse,interplame-ntarna unija Centar za demokratsku kontrolu nad oružanim snagama -verzija izdata u Sarajevu, Sarajevo, 2003.

22. Peter Gill, Mark Phythian:Intelligence in an insecure world, Polity, 2006.,Cambridge

23. Petrović, Predrag, Revija za bezbednost, br. 5/08. tekst: Kontrola i nadzor privatnogsektora bezbednosti

24. Phuthian, Mark: Intelligence oversight in the UK – The case of Iraq, rad objavljen ustudiji Handbook of intelligence studies, koju je priredio Loch K. Johnson,Taylor&Francis, 2007., New York, USA

25. Radojević, Mijodrag: Parlamentarna kontrola bezbednosnog sektora, Revijabezbednost, br. 08/08

26. Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika, knjiga prva, 2. fototipsko izdanje, NoviSad, Matica srpska (suizdavač Matica hrvatska), 1990.

27. Riz, Viljem: Rečnik filozofija i religija: istočna i zapadna misao, Dereta, Beograd,2004.

28. Richelson, T. Jeffrey : The U. S. Intelligence Community (fourth edition), Boulder,California, 1999.

29. Richelson, T. Jeffrey: A Century of Spies: Intelligence in the Twentieth Century,Oxford University press, new York, Oxford, 1995.

30. Savić, Andreja, Milan Delić, mr Mladen Bajagić: Bezbednost sveta od tajnosti dojavnosti, Univerzitet bezbednosti, Viša škola unutrašnjih poslova, Policijskaakademija, Beograd, 2002.

31. Savić, Andreja: Uvod u državnu bezbednost, „Viša škola unutrašnjih poslova”,Beograd, 2002.

32. Sakan, Momčilo, Uticaj kulture na ljudsku bezbednost, izlaganje na simpozijumuBezbednost i kultura, Vrnjačka Banja, mart 2008.

33. Stajić, Lj.: Osnovi bezbednosti, „Policijska akademija”, Beograd, 2004.34. Stanarević, Svetlana i Ejdus, Filip: Pojmovnik bezbednosne kulture, Centar za civilno

vojne odnose, Beograd, 2009.

35. Stojanović, Stevan: Pravno - politički aspekti zaštite političke elite od terorizma,doktorska teza odbranjena u junu 2009. godine na Slobomir P Univerzitetu u Bijeljini

36. Tadić, B.: Nesvrstanost i međunarodna bezbednost, u: Bezbednost i odbrananesvrstanih zemalja, Centar oružanih snaga za strategijska istraživanja i studije,Beograd, 1989.

37. The Encyclopedia Americana, Grolier Incorporated, Danbury, 1987. tom XV.

108

38. Thomas C. Bruneau, Steven C. Boraz: Reforming intelligence – obstacles todemocratic control and effectivenes, University of Texas Press, Austin, 2006.

39. Thomas C. Bruneau and Scott D. Tollefson: Who guard the guardiand and how,University of Texas Press, Austin, 2006.

40. Tomić, R. Zoran: Normativna polazišta za civilnu kontrolu vojske i policije, radobjavljen u zborniku Demokratska kontrola vojske i policije u SR Jugoslaviji -normativne pretpostavke, Centar za civilno - vojne odnose, Beograd, 2001.

41. Urs E. Gattiken: The information Security Dictionary, Kluwer Academic Publishers,Dordrecht, The Netherlands, 2004.

42. Hadžić, Miroslav, Filip Švarm: Priručnik s pojmovnikom za novinare - Bezbednosnapitanja, Medija centar, Beograd, 2005.

43. Hitz, Frederick P.: Unleashing the Rogue Elephant: 11 September and Letting theCIA Be the CIA, Harvard Journal of Law & Public Polici 25, 2002. str. 756 – 781.

44. Caparini, Marina: Controlling and Overseeing Inteligence services in DemocraticStates, rad objavljen u zborniku Democratic control of intelligence services:containing, rogue, elephonts,priredili Hans Born, Marina Caparini, AshgatePublishing Company, Barlington, USA, 2007.

Zakoni i drugi propisi:1. Zakon o Obavještajno-bezbjednosnoj agenciji BiH, „Službeni glasnik BiH”, br. 12/04

i 20/04, Sarajevo

2. Zakon o odbrani BiH, Službeni glasnik BiH broj 88/05

3. Zakon o osnovama sistema državne bezbjednosti, „Službeni list SFRJ“ broj 15/84.

4. Zakon o Obavještajno-sigurnosnoj službi Federacije Bosne i Hercegovine, "Službenenovine Federacije BiH", br. 23/02

5. Zakon o Upravi za indirektno oporezivanje, "Službeni glasnik BiH" br. 89/05

6. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o obavještajno bezbjednosnoj službi BiH,"Službeni glasnik BiH", broj 56/06, Sarajevo

7. Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu, "Službeni glasnik BiH", br. 27/04,Sarajevo

8. Zakon o Obaveštajno-bezbednosnoj službi Republike Srpske, "Službeni glasnikRepublike Srpske", br. 21/98

9. Zakon o policijskim službenicima BiH, „Službeni glasnik BiH”, br. 27/04, Sarajevo

10. Zakon o Državnoj graničnoj službi, „Službeni glasnik BiH”, br. 50/04, Sarajevo

11. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o državnoj graničnoj službi, „Službeniglasnik BiH”, br. 27/07, Sarajevo

12. Zakon o zaštiti tajnih podataka, „Službeni glasnik BiH”, br. 54/05, Sarajevo

13. Zakon o unutrašnjim poslovima Republike Srpske, „Službeni glasnik RS”, br. 48/03,Banjaluka

14. Zakon o unutrašnjim poslovima Federacije BiH, „Službene novine FBiH”, br. 49/05,Sarajevo

15. Zakon o graničnoj kontroli, "Službeni glasnik BiH", broj 53/09

109

16. Zakon o policiji, "Službeni glasnik RS", br. 101/2005, 63/2009

17. Zakon o osnovama uređenja službi bezbednosti, "Sl. glasnik RS", br. 116/2007

18. Zakon o bezbednosno-informativnoj agenciji, "Sl. glasnik RS", br. 42/2002 i 111/2009

19. Zakon o vojnobezbednosnoj i vojnoobaveštajnoj službi, "Sl. glasnik RS", br. 88/2009

20. Zakon o odbrani (Republike Srbije), "Sl. glasnik RS", br. 116/2007, 88/2009, 88/2009- dr. zakon i 104/2009

21. Zakon o vojsci Srbije, "Sl. glasnik RS", br. 116/2007, 88/2009 i 101/2010

22. Zakon o vanrednim situacijama, "Službeni glasnik RS", br. 111/2009

110

SADRŽAJ

I PRAVNE OSNOVE SISTEMA BEZBJEDNOSTI U ZEMLJAMA EVROPSKEUNIJE .......................................................................................................................................31.ISKUSTVA I DOSTIGNUĆA U KONTROLI SISTEMA BEZBJEDNOSTIRAZVIJENIH ZEMALJA EVROPSKE UNIJE..................................................................31.1.Sistem bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Sjeverne Irske.........61.1.1.Elementi sistema bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanijei Sjeverne Irske...........................................................................................................................61.1.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanijei Sjeverne Irske............................................................................................... ............................91.2.Sistem bezbjednosti Savezne RepublikeNjemačke.................................................................................................................................111.2.1.Elementi sistema bezbjednosti Savezne RepublikeNjemačke............................................................................................... ...................................111.2.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti Savezne RepublikeNjemačke............................................................................................................................. .....131.3.Sistem bezbjednosti RepublikeFrancuske............................................................................................................................. ...161.3.1.Elementi sistema bezbjednosti RepublikeFrancuske.................................................................................................................................161.3.2.Modeli kontrole sistema bezbjednosti RepublikeFrancuske......................................................................................................... ........................201.4.Zaključak o modelima kontrole Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanijei Sjeverne Irske, Savezne Republike Njemačke i Republike Francuske…………..….…231.4.1.Model parlamentarne kontrole.........................................................................................241.4.2.Model kontrole od strane izvršne vlasti...........................................................................251.4.3.Modeli kontroli sistema bezbjednosti od strane sudske vlasti ........................................251.4.4.Model civilne kontrole sistema bezbjednosti...................................................................26II CIVILNA KONTROLA SISTEMA BEZBJEDNOSTI U BIHPRAVNO-POLITIČKI ASPEKTI.......................................................................................291.POLICIJA KAO PODSISTEM BEZBJEDNOSTI......................................................... 311.1.Policija Republike Srpske................................................................................................321.2.Policija u Federaciji BiH..................................................................................................341.3.Policija Brčko Distrikta BiH............................................................................................361.4.Granična policija kao podsistem bezbjednosti...............................................................371.4.1.Mehanizmi kontrole i nadzora policije........................................................................382.AGENCIJA ZA ISTRAGE I ZAŠTITU BIH (SIPA)......................................................442.1.Mjesto i uloga Državne agencije za istrage i zaštitu (SIPA)u sistemu bezbjednosti BiH.................................................................................................. 442.2.Djelokrug rada i ovlaštenja SIPA...................................................................................442.3.Mehanizmi kontrole i nadzora nad SIPA.......................................................................452.3.1.Zajednička komisija za odbranu i bezbjednost Bosne i Hercegovine..............................453.OBAVJEŠTAJNO - BEZBJEDNOSNA AGENCIJA (OBA).........................................473.1.Pojam obavještajne službe...............................................................................................473.1.1.Kontraobavještajna služba...............................................................................................483.1.2.Obavještajno-bezbjednosna služba..................................................................................493.2.Razvoj obavještajnih službi u BiH..................................................................................503.3.Mehanizmi kontrole i nadzora OBA BiH.......................................................................533.3.1.Kontrola od strane izvršne vlasti......................................................................................54

111

3.3.2.Parlamentarni nadzor.......................................................................................................543.4.3. Sudska kontrola OBA BiH.............................................................................................55

4.ORUŽANE SNAGE KAO PODSISTEM SISTEMA BEZBJEDNOSTI........................574.1.Pojam oružanih snaga................................................................................... ...................574.2.Stvaranje Oružanih snaga BiH........................................................................................574.3.Pravni okvir za djelovanje Oružanih snaga BiH...........................................................594.4.Aktivnosti Oružanih snaga BiH.......................................................................................604.5.Mehanizmi kontrole i nadzora oružanih snaga BiH......................................................605.CIVILNE SLUŽBE KAO PODSISTEM SISTEMA BEZBJEDNOSTI........................625.1.Sektor za civilnu zaštitu BiH............................................................................................625.1.1.Pojam civilne zaštite................................................................................. .......................625.1.2.Pravna regulativa..............................................................................................................635.1.3.Republička uprava civilne zaštite Republike Srpske.......................................................635.1.4.Federalna uprava civilne zaštite.......................................................................................655.1.5.Odjeljenje za javnu bezbjednost Brčko Distrikta BiH.....................................................665.1.6.Nadzor i kontrola civilne zaštite......................................................................................67III PRAVNE OSNOVE BEZBEDNOSTI U REPUBLICI SRBIJI....................................681.POLICIJA KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI............................................................681.1.Policijski službenici.........................................................................................................................681.2.Policijska ovlašćenja................................................................................................. ........691.3.Radni odnosi......................................................................................................................711.3.1.Uslovi i način zasnivanja radnog odnosa............................................................... ..........711.3.2.Ocenjivanje rada............................................................................................................................711.3.3.Dužnosti i prava policijskih službenika...........................................................................721.3.4.Disciplinska odgovornost................................................................................................ .741.4.Kontrola rada policije..................................................................................................... ..761.4.1.Spoljašnja kontrola policije......................................................... .....................................761.4.2.Unutrašnja kontrola policije........................................................ .....................................771.4.3.Saradnja, zaštita prava i pružanje pravne pomoći pojedincima.....................................................781.5.Donošenje propisa............................................................................................. ................792.OBAVEŠTAJNO-BEZBEDNOSNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI.812.1. Usmeravanje i usklađivanje rada službi bezbednosti...................................................812.1.1.Savet za nacionalnu bezbednost.......................................................................................812.2. Nadzor nad radom službi bezbednosti...........................................................................842.2.1.Skupštinski nadzor................................................................ ...........................................842.2.2.Neposredni nadzor................................................................................ ...........................852.3. Bezbednosno-informativna agencija..............................................................................862.3.1.Način rada BIA................................................................... .............................................872.3.2. Kontrola rada...................................................................................................................872.3.3. Radni odnosi........................................................................................ ...........................882.4.Vojnobezbednosna agencija (VBA) i Vojnoobaveštajna agencija (VOA)...................882.4.1.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VBA...............................................................892.4.1.1.Ovlašćenja VBA...................................................................................... .....................902.4.2.Nadležnosti, poslovi, zadaci i ovlašćenja VOA...............................................................922.4.3.Radni odnos u VBA i VOA................................................................................ .............932.5.Nadzor i kontrola rada.....................................................................................................942.5.1.Unutrašnja kontrola..........................................................................................................953. ORUŽANE SNAGE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI............................................963.1. Nadležnosti državnih organa u oblasti odbrane............................................................973.1.1.Narodna skupština............................................................................................................97

112

3.1.2.Predsednik Republike......................................................................................................973.1.3.Vlada................................................................................................................................983.1.4.Ministarstvo odbrane........................................................................................................993.2.Generalštab Vojske Srbije..............................................................................................1003.2.1.Vojska Srbije..................................................................................................................1004. CIVILNE SLUŽBE KAO PODSISTEM BEZBEDNOSTI..........................................1014.1. Nadležnost državnih organa.........................................................................................1014.1.1.Ministarstvo unutrašnjih poslova...................................................................................1024.1.2.Ministarstvo odbrane i Vojska Srbije.............................................................................103ISPITNA PITANJA................................................................................................................104LITERATURA................................................................................................................... .....106SADRŽAJ...............................................................................................................................110