WARTOŚCI I OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO … · WARTOŚCI I OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO MIASTA I GMINY DZIERZGOŃ 2 1.0. Dane ogólne 1.1 Cel, zakres merytoryczny i charakter

PRACOWNIA DW – Wanda Łaguna Ul. Okrzei 13/4 81-747 Sopot, Tel/fax - 058 551-16-51, kom. 0601 667710

www.pracowniadw.pl, emeil: [email protected]

0

S T U D I U M U W A R U N K O W A Ń I K I E R U N K Ó W Z A G O S P O D A R O W A N I A P R Z E S T R Z E N N E G O

M I A S T A I G M I N Y D Z I E R Z G O Ń

WARTOŚCI I OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO MIASTA I GMINY DZIERZGOŃ

Opracowała: Iwona Gołembiowska

Gdańsk 2009


1

Zawartość opracowania 1.0. Dane ogólne 1.1. Cel, zakres merytoryczny i charakter opracowania……………….……………………….……………….. 2 1.2. Podstawy opracowania…………………………………………………………..………………………………………. 3 1.2.1. Materiały kartograficzne……………………………………………………………………..…………….………. 3 1.2.2. Dokumentacje …………………………………………………………………………………………………………….. 3 1.2.3. Literatura……………………………………………………………………………………………………………………. 3 2.0. Stan środowiska kulturowego - uwarunkowania 2.1. Zagadnienia historyczno-kulturowe………………………………………………………………………………… 4 2.1.1 Rys historyczny……………………………………………………………………………………..………..………….… 4 2.1.2. Charakterystyka zasobów kulturowych……………………………………………………..………..……….. 6 2.2. Obiekty w rejestrze zabytków…………………………………………………………………………………………… 8 2.2.1. Obiekty archeologiczne…………………………………………………………………………………………………. 8 2.2.2. Obiekty nieruchome……………………………………………………………………………………………………… 8 2.3. Obiekty w ewidencji konserwatorskiej……………………………………………………………………………. 10 2.3.1. Obiekty archeologiczne………………………………………………………………………………………………… 10 2.3.2. Obiekty nieruchome………………………………………………………………………………………………………. 12 2.4. Karty miejscowości…………………………………………………………………………………………………………… 23 3.0. Ochrona wartości kulturowych 3.1. Zasady i kierunki ochrony…………………………………………………………..…………………………………… 61 3.1.1. Stanowiska archeologiczne…………………………………………………………………………………………… 61 3.1.2. Miasto Dzierzgoń – układ urbanistyczny……………………………………………………………………….. 61 3.1.3. Wsie o zachowanym układzie historycznym i zabudowie o wartościach kulturowych….. 63 3.1.4. Krajobraz kulturowy……………………………………………………………………………………………………... 64 3.1.5. Obiekty architektury sakralnej (w tym cmentarze) na terenie miasta i gminy.………….…… 65 3.1.6. Obiekty architektury i budownictwa na terenie miasta i gminy....…………………………………. 65 3.1.7. Zespoły i obiekty techniki i kultury materialnej na terenie miasta i gminy……………………… 66 3.1.8. Zespoły dworsko-parkowe, aleje zabytkowe na terenie miasta i gminy ………………………… 66 3.1.9. Zespoły oraz obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków………………………………………………………………………………………………………………………..

66


2

1.0. Dane ogólne 1.1 Cel, zakres merytoryczny i charakter opracowania Niniejsze opracowanie wykonane w ramach Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i miasta Dzierzgoń poświęcone zostało problematyce z dziedziny konserwatorstwa, a mianowicie zagadnieniom dotyczącym ochrony wartości kulturowych gminy.

Opracowanie składa się z części tekstowej, w której zawarto ocenę istniejącego stanu środowiska kulturowego, a także ustalenie kierunków polityki przestrzennej gminy w ramach ochrony układu urbanistycznego i układów ruralistycznych, obszarów i obiektów o wartości kulturowej, historycznej, architektonicznej i naukowej, tworzących wraz z naturalnym krajobrazem kompozycję przestrzenną o walorach krajobrazowych i estetycznych. Ponadto zawiera wskazania dotyczące kierunków ochrony dziedzictwa kulturowego i wartości krajobrazowych, polegającej generalnie biorąc, na zachowaniu, wyeksponowaniu (tzn. odtwarzaniu elementów zniszczonych i usunięciu nawarstwień, degradujących walory pierwotnej kompozycji) oraz harmonijnej adaptacji struktur i elementów historycznych w procesie rozwoju. Sformułowane w opracowaniu zasady ochrony zasobów kulturowych gminy opierają się na wartościowaniu i waloryzacji rozpoznanych zasobów dziedzictwa kulturowego oraz na zebraniu danych historycznych z obszaru regionu.

Rozpoznanie stopnia zachowania w terenie historycznych obiektów, zespołów oraz struktur przestrzennych ruralistycznych (w tym zespołów dworsko-parkowych), umożliwiło ocenę wartości składników kształtujących krajobraz kulturowy przedmiotowego obszaru.

W pracy wykorzystano również dane źródłowe, zarówno bibliograficzne jak i historyczno-kartograficzne dla głębszego poznania zachodzących zmian w środowisku kształtowanym przez człowieka.

Opracowanie posiada charakter konserwatorsko-przestrzenny i wymaga okresowej aktualizacji ze względu na ciągły proces rozpoznania zasobów kulturowych, nowe odkrycia naukowe oraz zmiany w teorii i praktyce opracowań konserwatorskich i planistycznych, a także ze względu na zmiany zachodzące w organizacji przestrzeni i stanie zachowania zasobów.


3

1.2. Podstawy opracowania 1.2.1. MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE

1. Karte von Ost Preussen nebst Preussisch Litthauen Und West Preussen nebst den Netzdistrict, Schroeter, 1802;

2. Mapy topograficzne /Messtischblätter/ 1:25.000, Ark.: Posilge 1981, Gross Waplitz 2081, Christburg 2082, Gr Rohdau 2181, Alt Christburg 2182;

3. Mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego, PAS 32-SŁUP 28-I Pilge (Żuławka). 1.2.2. DOKUMENTACJE

1. Lipińska B., Ewidencja parku zabytkowego w Jeziornie, Gdańsk 1977. 1.2.3. LITERATURA

2. Die Bau und Kunstdenkmäler Pomesaniens, B. 3 Kreis Stuhm, Danzig 1903; 3. Biskup M., Labuda G., Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986. 4. Ciemnołoński J., Mamuszka F., Stankiewicz J., Wykaz zabytków powiatu sztumskiego, Gdańsk

1956 r., 5. Dehio G., Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler – Deutschordenland Preussen neu

bearb. E. Gall, München-Berlin 1952; 6. Dzierzgoń, Z. Mojska, Z. Mojski, K. Podolski, Gdańsk 1967; 7. Górnowicz H., Topominia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk 1980; 8. Heimat zwischen Weichsel, Nogat und Sorge, Osnabrück 1982; 9. Heise J., Schmid B., Die Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Danzig 1884-

1919; 10. Die Kreis Stuhm, Ein Westpreussich Heimatbuch, Herausgegeben G. Lickfett u. and.,

Osnabrück 1975; 11. Odyniec W., Wapiński R., Podoski K., Ziemia Sztumska, Gdynia 1968; 12. Semrau A., Die Orte und Fluren im ehemaligen Gebiet Stuhm und Waltamt Böhnhof

(Komturei Marienburg). Brien Paul: Bericht über die Tätigkeit des Coppernicus-Vereins September 1927-August 1928, Thorn 1928;

13. Semrau A., Die Siedlungen In Kammeramt Morein (Komturei Christburg) wahrend der Ordenseitz, W: Witteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, Heft 39, Thorn 1931;

14. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1 – 15, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880-1902;

15. Szorc A., Dzierzgoń od początku do dni naszych 1248-1998, Dzierzgoń 1998; 16. Woelky C., Urkundenbuch des Bisthums Culm, Danziger 1884.


4

2.0. Stan środowiska kulturowego - uwarunkowania 2.1. Zagadnienia historyczno-kulturowe 2.1.1. RYS HISTORYCZNY

Dzierzgoń położony jest na terenie historycznych Prus, w krainie zwanej Pomezanią. W najstarszym okresie osadnictwa Prusy zasiedlone były przez koczowniczą ludność

trudniącą się łowiectwem, myślistwem i rybołówstwem – przedstawiciele kultury „grzebykowo-dołkowej”. Początki osadnictwa stałego tych terenów sięgają mezolitu i neolitu. W okresie od 2300-2100 lat p.n.e. zaczęła na Pobrzeże Pruskie napływać ludność pastersko-hodowlana z kręgu kultury ceramiki sznurowej. Kolejno pojawiali się tu przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. W dorzeczu Wisły powstają pierwsze osady tzw. kultury łużyckiej, ogarniającej z wolna całe Pomorze Słowiańskie. Około 1000 r. p.n.e. nastąpił odpływ ludności „łużyckiej”. Około VI – V w. p.n.e. rozpoczęła się migracja Prabałtów na teren Prus. W stosunku do okresu poprzedniego następują znaczne przeobrażenia ekonomiczne; powiększa się zaludnienie, osadnictwo wchodzi na tereny leśne, upowszechnia się gospodarka rybacko-łowiecka. Obok nowych osad utrzymuje się stare osadnictwo z tradycyjnymi formami wytwórczości rękodzielniczej i rolniczej. Na przełomie dwu er doszło do bardzo ważnych przemian kulturowych i etnicznych. Na całe Pomorze zaczęły przenikać plemiona germańskie. Natomiast w samym ujściu Wisły wylądowali Gepidowie, którzy w I i II w wytworzyli kulturę zwana wielbarską, której centrum mieściło się miedzy Wisłą a Pasłęką. Odpłynęli z tych terenów w ciągu III - IV w. , na ich miejsce powoli nasuwała się ludność bałtyjska. W VI w. ustał wiele wieków trwający handel między krajami nadbałtyckimi i śródziemnomorskimi. Ostatnie monety bizantyjskie, jakie dotarły na pomorskie wybrzeże Bałtyku, zostały wybite w początkach VI stuleciu. O ważnej funkcji handlowej samej ziemi dzierzgońskiej w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnym średniowieczu świadczą tzw. „pomosty bągardzkie” - trakty handlowe łączące Prusy z Pomorzem.

Prawdopodobnie w X wieku nad rzeką Sirgune (Dzierzgonią) w miejscu dzisiejszego Dzierzgonia istniała osada targowa. W roku 997 rozpoczęła się misja chrystianizacyjna na ziemi pruskiej, podczas której pod Bągartem, został zamordowany św. Wojciech. Na lata 1233 - 1234 przypadła pierwsza wspólna wyprawa rycerzy niemieckich i polskich do Pomezanii. Zwycięstwo krucjaty podczas bitwy nad rzeką Dzierzgoń zostało upamiętnione malowidłem ściennym w sali refektarza na zamku w Malborku. W roku 1248 Zakon Krzyżacki ustanowił Komturię Dzierzgońską. Potwierdzenie istnienia osady znajduje się w zapisach kronikarskich. 7 lutego 1249 roku ma miejsce podpisanie na zamku w obecności legata papieskiego Jakuba z Leodium (późniejszego papieża Urbana IV) układu kończącego pierwsze powstanie Prusów - Traktatu Dzierzgońskiego. Na rok 1288 datowany jest najstarszy przywilej lokacyjny Dzierzgonia na prawie chełmińskim z ustanowieniem funkcji wójta miejskiego. W roku 1316 miasto uzyskuje znaczące udogodnienia w zakresie rzemiosła i handlu. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 roku miasto zostało przyłączone do Polski. W dokumentach z tego czasu oficjalnie występowała nazwa Dzierzgoń. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 r.) funkcja starosty dzierzgońskiego została połączona z funkcją wojewody malborskiego. Dzierzgoń stał się starostwem grodzkim.

W 1626 roku Dzierzgoń został zajęty przez oddziały armii szwedzkiej pod wodzą Gustawa Adolfa.

W trakcie pierwszego rozbioru Polski 17 września 1772 r. miasto zostało wcielone do Prus Książęcych. Do 1815 r. Dzierzgoń był siedzibą wielkiego powiatu dzierzgońskiego, w którym znalazły się cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgońskie, sztumskie i tolkmickie. Podczas plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach 11 lipca 1920 r. za polską przynależnością opowiedziało się jedynie 13 mieszkańców (łączna liczba mieszkańców narodowości polskiej w owym okresie wynosiła ponad 100 osób), za niemiecką natomiast oddanych zostało aż 2571 głosów.


5

25 stycznia 1945 r. podczas przemarszu wojsk radzieckich w ramach II Frontu Białoruskiego, Dzierzgoń powrócił do Polski. W mieście powołana została radziecka komendantura. 7 lipca 1945 r. miasto administracyjnie weszło w skład powiatu sztumskiego w województwie gdańskim. Wcześniej nastąpiło przekazanie władzy w ręce administracji polskiej. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia został Mieczysław Węgrocki.

1 czerwca 1976 r. w wyniku reformy administracyjnej Dzierzgoń wszedł w skład województwa elbląskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgoń nawiązał współpracę z miastami bliźniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego zaliczył Dzierzgoń w 1996 roku do 20 najlepszych gmin w kraju.

W wyniku kolejnej reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 r. Dzierzgoń wszedł w skład w powiatu malborskiego w województwie pomorskim. Obecnie gmina jest częścią powiatu sztumskiego.


6

2.1.2. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW KULTUROWYCH

Prace nad ewidencją stanowisk archeologicznych na terenie gminy doprowadziły do

ujawnienia 66 stanowisk w ewidencji, w tym jednego wpisanego do rejestru zabytków województwa pomorskiego (stanowiska oznaczono na załącznikach graficznych do części tekstowej). Stanowisko wpisane do rejestru zabytków to grodzisko na Górze Zamkowej w Dzierzgoniu, pozostałe stanowiska nie mają ekspozycji w terenie, są to najczęściej osady, ślad po osadnictwie czy punkty osadnicze, jedno cmentarzysko w Dzierzgoniu kultury oksywskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Stanowiska posiadają zróżnicowaną chronologię od epoki kamienia po średniowiecze i czasy nowożytne.

Miasto Dzierzgoń ma średniowieczną proweniencję. Układ urbanistyczny nie ma regularnej

ortogonalnej siatki ulic z centralnie wytyczonym placem, przypomina bardziej plan mist lokowanych na prawie lubeckim z szerokią centralną ulicą, wokόł ktόrej wytyczano mniejsze rόwnoległe lub prostopadłe uliczki, ktόra dopiero z czasem przybrała postać rynku. Samo ścisłe centrum zostało tuż po wojnie spalone, a historyczna zabudowa zastąpiona częściowo przez bezstylowe bloki mieszkalne.

Z przykładów budownictwa z okresu średniowiecza zachował się w Dzierzgoniu jedynie kościół Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny z lat 1310-1320 oraz kaplica św. Anny datowana na XV wiek. Z XVIII w. pochodzi zespół poklasztorny oo. Reformatów przy ul. Krzywej. Zabudowa mieszkalna i gospodarcza o zachowanych wartościach historycznych pochodzi w przeważającej części z końca XIX w. i początku XX w. Ciekawym przykładem budownictwa mieszkalnego są kolonie domόw z lat 30-tych XX w. przy ul. Pionierów i w okolicach ulicy Ogrodowej.

Z obiektów techniki na terenie miasta zachował się zespół zabudowań zwiazanych z koleją: dawna stacja, budynki magazynowe stacji oraz budynki mieszkalne pracowników kolei.

Szkoła wraz z salą gimnastyczną przy ul. Krzywej (dawne Państwowe Liceum Rolnicze) stanowią ciekawy przykład archittektury okresu międzywojennego.

Obiektami o znacznej wartości kulturowej są cmentarze rzymsko-katolickie i ewangelickie, które oprócz wartości historycznej mają również duże walory krajobrazowe, dzięki drzewostanowi na ich terenie. Na terenie miasta istnieją dwa cmentarze ewangelickie przy ul. Słowackiego, cmentarz luterański przy ul. Wojska Poslskiego oraz cmentarz katolicki na Górze Św. Anny przy ul. Elbląskiej.

Większość osad w gminie Dzierzgoń posiada metrykę średniowieczną. Charakterystyczną

cechą osadnictwa na tym terenie jest liczebna przewaga majątków ziemskich nad wsiami, co świadczy, iż znaczny areał gruntów należał do wielkiej własności ziemskiej (dobra rycerskie). Struktura dawnej sieci osadniczej powoli zanika w terenie, przyczyniły się do tego reformy agrarne z 2 połowy XIX w., parcelacje z okresu działania Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej (1886-1918) i z lat 30-tych XX wieku, a także powojenna reforma rolna. Ponadto silne przeobrażenia przestrzenne wsi, głównie przejawiające się poprzez rozproszenie zabudowy i rozdrobnienie areału, następuje od początku lat 90-tych XX w. Wiele osad folwarcznych o średniowiecznej proweniencji straciło swoje historyczne walory przestrzenne i znaczne lub wszystkie, istniejące jeszcze pod koniec ubiegłego stulecia, zasoby kulturowe.

Na terenie gminy występują wsie w typie: wsi ulicówki (Ankamaty, Budzisz), wsi ulicowo-placowej (Bągart, Jasna, Minięta, Tywęzy), wsi wielodrożnicy (Morany, Poliksy, Żuławka Sztumska), osady folwarcznej (Blunaki, Bruk, Jeziorno, Nowiny, Pachoły, Prakwice, Stanowo).

Na omawianym obszarze zachowała się niewielka część z historycznych zespołów podworskich: w Bruku, Jeziornie, Nowinach, Prakwicach. Każde z tych założeń zatraciło częściowo swój pierwotny układ, składający się z trzech kompleksów, tworzących powiązaną funkcjonalnie i przestrzennie całość, tj. dworu z przylegającym do niego parkiem, zespołu zabudowań gospodarczych oraz zespołu budynków mieszkalnych - czworaków. W Bruku zachował się dwór, park, i czworak, natomiast budynki gospodarcze utraciły swoje historyczne walory. W Jeziornie zachował się dwór (w bardzo złym stanie), park i czworaki, zabudowania gospodarcze utraciły swoje historyczne walory. W Nowinach zachował się dwór, park, budynki gospodarcze, czworaki utraciły swoje historyczne walory.


7

W Prakwicach zachował się park, zabudowania gospodarcze i czworaki, natomiast dwór popadł w ruinę. Zniknęły niemal całkowicie majątki: Blunaki, Andrzejewo, Chojty, Piaski Sztumskie oraz całkowicie: Kuksy, Litewki, Minięta – Sporowo, Pawłowo, Stanowo oraz Stara Wieś. Pierwotny układ założeń jest już dziś nieczytelny. W Stanowie park podworski, figurujący w rejestrze zabytków, nie istnieje, nie zachował się ani starodrzew, ani układ drożny czy wodny.

W obrębie gminy jest 10 cmentarzy, w tym 5 ewangelickich (Ankamaty, Bągart, Budzisz, Tywęzy, Żuławka Sztumska), jeden żydowski (Stanówko), 2 cmentarze dawnych właścicieli majątku (Jeziorno, Stanowo) oraz dwa cmentarze przykościelne (Jasna, Żuławka Sztumska). Wszystkie nieczynne od 1945 r.

Z obiektów techniki i kultury materialnej zachowały się: wiatraki w Ankamatach i Budziszu z 2 połowy i końca XIX w., kuźnie w Bągarcie i Jasnej z pocz. XX w., komin d. tartaku w Bągarcie z pocz. XX w., stacje transformatorowe w Bruku, Jasnej, Litewkach, Piaskach oraz Poliksach (z ok. 1930 r.) oraz młyn wodny w Pachołach z pocz. XX w.

Do grupy obiektów architektury i budownictwa o wartościach kulturowych należą również murowane budynki szkół w Bągarcie (1934 r.), Bruku (1914 r.), Miniętach (pocz. XX w.), Nowinach (1921 r.), Tywęzach (l. 30-te XX w.) oraz Żuławce Sztumskiej – dwa budynki szkół (1 ćw. XX w.).


8

2.2. Obiekty w rejestrze zabytków 2.2.1. OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE

LP. MIEJSCOWOŚĆ OBIEKT CHRONOLOGIA DATA I NR DECYZJI O

WPISIE DO REJESTRU NR STANOWISKA W MIEJSCOWOŚCI / NA OBSZARZE

1. Dzierzgoń grodzisko okres wczesnośrednio-wieczny i średniowieczny

decyzja z dnia 5.03.1970 r., nr rej. 113/Archeol.

AZP 3/4, obszar 21-50

2.2.2. OBIEKTY NIERUCHOME

LP. MIEJSCO-

WOŚĆ ULICA NR OBIEKT DATOWANIE REJESTR ZABYTKÓW

1. Bągart Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła

XIV w. Decyzja z dnia 10.09.1962 r., nr rej. 325 (dawny rejestr woj. elbląskiego: 247)

2. Bągrat Cmentarz ewangelicki

pocz. XIX w. Decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny rejestr woj.elbląskiego: 100/88)

3. Bągart 24/26 Dom 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny rej.zab.woj.elbląskiego - 207/91)

4. Bruk Dwór poł. XIX w. Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny rej.zab.woj.elbląskiego 57/80)

5. Bruk Park około poł. XIX w.

Decyzja z dnia 6.01.1978 r., nr rej.zab. 882 (dawny rej.zab.woj.elbląskiego 11/77)

6. Dzierzgoń ul. Elbląska Kaplica cmentarna św. Anny

XV w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego: 256/93).

7. Dzierzgoń ul. Elbląska Cmentarz kon. XIX w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego: 256/93).

8. Dzierzgoń ul. Krzywa 16 Dawny klasztor oo. Reformatów, z kościołem pw. Św. Ducha oraz z murem i bramą

kon. XVII w. Decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdańskiego - 50)


9

9. Dzierzgoń ul. Mickiewicza

Kościół Trójcy Przenajświętszej i Św. Katarzyny

l. 1310-1320 Decyzja z dnia 18.12.1956 r., nr rej. 66 (nr w dawnym rejestrze woj. gdańskiego: 49).

10. Dzierzgoń ul. Odrodzenia

4 Spichlerz pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 286/93)

11. Dzierzgoń ul. Odrodzenia

9 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 287/93)

12. Dzierzgoń ul. Słowackiego

13 Dom 1901 r. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1400 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego 289/93)

13. Dzierzgoń ul. Traugutta 21 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1399 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 288/93)

14. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego

Cmentarz luterański

pocz. XIX w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elbląskiego: 256/93).

15. Jasna Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny

ok. 1325 r. Decyzja z dnia 13.08.1962 r., nr rej. 308 (dawny rejestr woj. gdańskiego: 244)

16. Jeziorno Dwór 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbląskiego: 510/96)

17. Jeziorno Park kon. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbląskiego: 510/96)

18. Jeziorno Cmentarz pocz. XX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbląskiego: 510/96)

19. Minięta Park 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 26.01.1979 r., nr rej. 935 (dawny rejestr woj. elbląskiego: 34/79)

20. Minięta Park przełom XVIII i XIX w.

Decyzja z dnia 30.12.1977 r., nr rejestru zabytków 879 (dawny numer rejestru woj. elbląskiego 9/77)


10

21. Nowiny Pałac kon. XVIII w. Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rejestru 1502 (nr rej. woj. elbląskiego 409/94)

22. Nowiny Park poł. XIX w. Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rejestru 920 (nr rej. woj. elbląskiego 33/78)

23. Piaski Ogród parkowy kon. XIX w. Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rejestru 910 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego 21/78)

24. Prakwice 1 Szkoła 1 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elbląskiego 275/93).

25. Prakwice 2 Kuźnia 1926 r. Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr rej. woj. elbląskiego 274/93).

26. Prakwice Park 4 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (d. rejestr woj. elbląskiego nr 20/78)

27. Stanówko Cmentarz żydowski

1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 15.08.1988 r., nr rejestru 1246 (dawny nr rej. woj. elbląskiego 48/78)

28. Stanowo Park 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 22.06.1978 r., nr rej. 916 (d. rejestr woj. elbląskiego nr 30/78)

29. Żuławka Sztumska

Kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela

1695 r. Decyzja z dnia 30.05.1957 r., nr rej. 75.

2.3. Obiekty w ewidencji konserwatorskiej 2.3.1. OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE

1. Ankamaty, osada, kult. pomorska, wczesna epoka żelaza; osada, kultura wielbarska, okres późnych wpływów rzymskich; osada, XIII-XV w. (stan. AZP 6/23, obszar 21-50),

2. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 3/20, obszar 21-50), 3. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; osada, kult. pomorska, wczesna

epoka żelaza (stan. AZP 5/22, obszar 21-50), 4. Ankamaty, osada/?/, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza, osada /?/, XIII-XV w. (stan.

AZP 2/19, obszar 21-50), 5. Ankamaty, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; ślad osadnictwa, XIII-

XV w. (stan. AZP 4/21, obszar 21-50), 6. Bągart, osada, okres średniowieczno-nowożytny (stan. AZP 3/13, obszar 20-50), 7. Bągart, osada, okres wczesnośredniowieczny, XII-XIII w.; osada, okres średniowieczny, XIV-XV


11

w.; osada, okres nowożytny (stan. AZP 4/12, obszar 20-50), 8. Chojty, osada /?/, kultura wielbarska, późny okres wpływów rzymskich (stan. AZP 1/6, obszar

20-50), 9. Chojty, osada, okres średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/7, obszar 20-50), 10. Dzierzgoń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 2/4,

obszar 21-51), 11. Dzierzgoń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 3/5,

obszar 21-51), 12. Dzierzgoń, Kolonia II, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 1/3, obszar 21-51), 13. Dzierzgoń, grodzisko, okres wczesnośredniowieczny i średniowieczny decyzja z dnia

5.03.1970 r., nr rej. 113/Archeol. (stan. AZP 3/4, obszar 21-50), 14. Dzierzgoń, osada, kultura pomorska/?/, wczesna epoka żelaza; cmentarzysko, kultura

oksywska, młodszy okres przedrzymski; osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/28, obszar 21-50),

15. Dzierzgoń, znalezisko luźne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; ślad osadnictwa, okres nowożytny (stan. AZP 1/2, obszar 21-50),

16. Dzierzgoń, znalezisko luźne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; osada otwarta, okres nowożytny (stan. AZP 2/3, obszar 21-50),

17. Jasna, osada /?/, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich; osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 1/3, obszar 19-50),

18. Jasna, osada /?/, kultura wschodniopomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 4/6, obszar 19-50),

19. Jasna, osada, kultura oksywska, późny okres lateński (stan. AZP 3/5, obszar 19-50), 20. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/4, obszar 19-50), 21. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 5/7, obszar 19-50), 22. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 6/8, obszar 19-50), 23. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 7/9, obszar 19-50), 24. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/10, obszar 19-50), 25. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesnośredniowieczny, XI-XII w. (stan. AZP 12/14, obszar 19-

50), 26. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesnośredniowieczny, XI-XII w.; ślad osadnictwa, okres

późnośredniowieczny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 11/13, obszar 19-50), 27. Kuksy, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 1/12, obszar 21-50), 28. Litewki, osada, kultura pomorska, okres halsztacki – wczesny okres lateński; osada /?/, okres

średniowieczny, XIV – XV w.(stan. AZP 1/1, obszar 20-50), 29. Minięta, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP

1/19, obszar 22-50), 30. Minięta, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP

2/20, obszar 22-50), 31. Minięta, ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP 3/22, obszar 22-50), 32. Morany, osada /?/, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; osada /?/, kultura wielbarska,

okres późny wpływów rzymskich; osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 4/13, obszar 21-50), 33. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 2/10,

obszar 21-50), 34. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 6/17,

obszar 21-50), 35. Morany, osada, kultura polska /?/, XI – XII w., wczesna epoka żelaza (stan. AZP 8/27, obszar

21-50), 36. Morany, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 3/11, obszar 21-50), 37. Morany, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 5/14, obszar

21-50), 38. Nowiec, obozowisko, średniowiecze, (stan. AZP 2/9, obszar 20-50),


12

39. Nowiec, osada, okres nowożytny, XVII-XVIII w., (stan. AZP 1/8, obszar 20-50), 40. Nowiec, ślad osadnictwa, kultura pomorska /?/, łużycka /?/, wczesna epoka żelaza, (stan. AZP

3/11, obszar 20-50), 41. Nowiny, osada /?/, okres średniowieczny i nowożytny (stan. AZP 2/16, obszar 20-50), 42. Nowiny, osada, okres średniowieczny (stan. AZP 1/10, obszar 20-50), 43. Pachoły, ślady osadnicze, kultura pruska, XII-XIII w.; ślady osadnictwa, okres średniowieczny,

XIV – XV w. (stan. AZP 1/6, obszar 21-51), 44. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 4/5, obszar 20-

50), 45. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV-XV w. (stan. AZP 1/2, obszar 20-50), 46. Poliksy, osada, kultura łużycka, okres halsztacki (stan. AZP 3/4, obszar 20-50), 47. Poliksy, osada, kultura pomorska, okres halsztacki i wczesny lateński; osada, okres

średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/3, obszar 20-50), 48. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 1/1, obszar 21-51), 49. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 2/2, obszar 21-51), 50. Tywęzy, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 2/4, obszar 22-50), 51. Tywęzy, ślad osadnictwa /?/, neolit /?/ (stan. AZP 1/3, obszar 22-50), 52. Tywęzy, ślad osadniczy /?/, neolit /?/ (stan. AZP 3/5, obszar 22-50), 53. Żuławka Sztumska, grodzisko /?/, wczesne średniowiecze (stan. AZP 9/14, obszar 19-49), 54. Żuławka Sztumska, osada /?/, kultura pruska, XI – XII w.; ślad osadniczy, okres

średniowieczny, XIV - XV w. (stan. AZP 5/8, obszar 19-49), 55. Żuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza;

ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze, XII – XIII w.; ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 11/16, obszar 19-49),

56. Żuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza; ślad osadnictwa, późne średniowiecze / okres nowożytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 14/19, obszar 19-49),

57. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza; ślad osadnictwa, okres nowożytny, XVII – XVIII w. (stan. AZP 10/15, obszar 19-49),

58. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza, ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 12/17, obszar 19-49),

59. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 16/21, obszar 19-49),

60. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 1722, obszar 19-49).

61. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, okres nowożytny, XVI – XVII w. (stan. AZP 13/18, obszar 19-49),

62. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze / okres nowożytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 15/20, obszar 19-49),

63. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze; ślad osadnictwa, późne średniowiecze / okres nowożytny, XV w. – 1 poł. XVII w. (stan. AZP 8/13, obszar 19-49),

64. Żuławka Sztumska, ślad osadniczy, kultura pruska, XII – XIII w.; ślad osadniczy, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 6/9, obszar 19-49),

65. Żuławka Sztumska, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 7/10, obszar 19-49),

66. Żuławka Sztumska, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/2, obszar 19-50).

2.3.2. OBIEKTY NIERUCHOME

Lp. MIEJSCOWOŚĆ ULICA NR OBIEKT DATOWANIE REJESTR ZABYTKÓW


13

1. Ankamaty 2 Dom l. 30-te XX w.

2. Ankamaty 8 Budynek mieszkalno-gospodarczy

3 ćw. XIX w.

3. Ankamaty 9 Dom 4 ćw. XIX w.

4. Ankamaty 10 Dom pocz. XX w.

5. Ankamaty 18 Dom l. 30-te XX w.



8. Ankamaty b.nr Wiatrak 2 poł. XIX w.

9. Ankamaty Cmentarz ewangelicki 2 poł. XIX w.

10. Bągart Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła

XIV w. Decyzja z dnia 10.09.1962 r., nr rej. 325 (dawny rejestr woj. elbląskiego 247)

11. Bągart Cmentarz ewangelicki pocz. XIX w. Decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny nr w rej. woj.elbląskiego 100/88)

12. Bągart Krzyż pocz. XX w.

13. Bągart Kapliczka przydrożna l. 30-te XX w.

14. Bągart 1/1a Dom l. 30-te XX w.

15. Bągart 1/1a Budynek gospodarczy l. 30-te XX w.

16. Bągart 2 Dom przełom XIX/XX w.

17. Bągart 2 Budynek gospodarczy 1 1 ćw. XX w.

18. Bągart 2 Budynek gospodarczy 2 l. 30-te XX w.

19. Bągart 3 Szkoła Podstawowa im. Św. Wojciecha

1934 r.

20. Bągart 5 Dom pocz. XX w.

21. Bągart 10 Dom 4 ćw. XIX w.

22. Bągart 14/16 Dwojak przełom XIX i XX w.

23. Bągart 15 Dom koniec XIX w.

24. Bągart 19 Dom pocz. XX w.

25. Bągart 21 Dom 1927 r.

26. Bągart 24/26 Dom 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny nr w rej. woj.elbląskiego 207/91)

27. Bągart 24/26 Komin dawnego tartaku pocz. XX w.

28. Bągart 27/29 Dwojak przełom XIX i XX w.

29. Bągart 30/32 Dom przełom XIX i XX w.

30. Bągart 31/1 Dom 1 ćw. XX w.

31. Bągart 31/1 Kuźnia pocz. XX w.

32. Bągart 31/1 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

33. Bągart 36 Dom przełom XIX i XX w.

34. Bągart 38 Dom l. 30-te XX w.

35. Bągart 38 Budynek gospodarczy l. 30-te XX w.

36. Bągart 42 Dom kon. XIX w.

37. Bągart 55 Dom l. 30-te XX w.

38. Bągart 69 Dom ok. 1905 r.

39. Bągart 69 Obora 1927 r.

40. Bągart 69 Chlewnia 1927 r.

41. Blunaki b nr Dom pocz. XX w.

42. Blunaki b nr Dwór pocz. XX w.


14

43. Blunaki 16 Dom 1928 r.

44. Bruk Dwór poł. XIX w. Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elbląskiego 57/80)

45. Bruk Park około poł. XIX w.

Decyzja z dnia 6.01.1978 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elbląskiego 11/77)

46. Bruk 1 Szkoła Podstawowa 1914 r.

47. Bruk 7 Czworak 1 ćw. XX w.

48. Bruk Stacja transformatorowa pocz. XX w.

49. Budzisz Cmentarz ewangelicki kon. XIX w.

50. Budzisz 1 Dom 1 ćw. XX w.

51. Budzisz 5 Dom 1 ćw. XX w.

52. Budzisz b nr Dom pocz. XX w.

53. Budzisz 8 Dom 3 ćw. XIX w.

54. Budzisz 15 Dom l. 30-te XX w.

55. Budzisz Wiatrak kon. XIX w.

56. Chojty Dom l. 30-te XX w.

57. Dzierzgoń Ruiny zamku krzyżackiego 1 poł. XIII w.

58. Dzierzgoń Park krajobrazowy na Wzgórzu Zamkowym

pocz. XX w.

59. Dzierzgoń Wieża ciśnień 1920 r.

60. Dzierzgoń ul. Elbląska Kaplica cmentarna św. Anny

XV w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 256/93)

61. Dzierzgoń ul. Elbląska Cmentarz kon. XIX w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 256/93)

62. Dzierzgoń ul. Elbląska Kapliczka przydrożna pocz. XX w.

63. Dzierzgoń ul. Elbląska 3 Dom kon. XIX w.

64. Dzierzgoń ul. Kościelna 1 Dom 1 ćw. XX w.

65. Dzierzgoń ul. Kościelna 1 Wspornik z kielichem lampy gazowej

1 ćw. XX w.

66. Dzierzgoń Pl. Kościuszki 1 Dom wielorodzinny l. 30-te XX w.




70. Dzierzgoń ul. Krzywa 10 Dom wielorodzinny pocz. XX w.

71. Dzierzgoń ul. Krzywa 16 Dawny klasztor oo. Reformatów



15

72. Dzierzgoń ul. Krzywa 16 Kościół pw. Św. Ducha w zespole dawnego klasztoru oo. Reformatów


73. Dzierzgoń ul. Krzywa 16 Mur z bramą z zespołu dawnego klasztoru oo. Reformatów


74. Dzierzgoń ul. Krzywa 17 Szkoła Podstawowa im. Tysiąclecia Państwa Polskiego

1927 r.

75. Dzierzgoń ul. Krzywa 17 Hala sportowa przy szkole podstawowej

l. 1941-1942

76. Dzierzgoń ul. Krzywa 12 Remiza OSP pocz. XX w.

77. Dzierzgoń ul. Kwiatowa 5 Dom l. 30-te XX w.

78. Dzierzgoń ul. Kwiatowa 18 Dom l. 30-te XX w.

79. Dzierzgoń ul. Limanowskiego 5 Dom wielorodzinny pocz. XX w.

80. Dzierzgoń ul. Limanowskiego 6 Dom XIX/XX w.

81. Dzierzgoń ul. Limanowskiego 10 Dom wielorodzinny pocz. XX w.

82. Dzierzgoń ul. Limanowskiego 27 Dom pocz. XX w.

83. Dzierzgoń ul. Linki 1 Dom kon. XIX w.

84. Dzierzgoń ul. Linki 3 Magazyn pocz. XX w.

85. Dzierzgoń ul. Linki 5 Dom pocz. XX w.

86. Dzierzgoń ul. Łączna 2 Dom l. 30-te XX w.

87. Dzierzgoń ul. Łączna 4 Dom l. 30-te XX w.

88. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 1 Dom l. 30-te XX w.

89. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 5 Dom kon. XIX w.

90. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 19 Dom pocz. XX w.

91. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 27 Dom 3 ćw. XIX w.

92. Dzierzgoń ul. Mickiewicza Kościół parafialny pw. Św. Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny

l. 1310-1320 Decyzja z dnia 18.12.1956 r., nr rej. 66 (nr w dawnym rejestrze woj. gdańskiego: 49).

93. Dzierzgoń ul. Mickiewicza Krucyfiks na kościele parafialnym

XVIII w.

94. Dzierzgoń ul. Mickiewicza Ogrodzenie przykościelne kon. XIX w.

95. Dzierzgoń ul. Mickiewicza Kapliczka Najświętszej Maryi Panny w ogrodzeniu przykościelnym

kon. XIX w.

96. Dzierzgoń ul. Mickiewicza Kapliczka Św. Nepomucena w ogrodzeniu przykościelnym

kon. XIX w.

97. Dzierzgoń ul. Mickiewicza 1 Plebania pocz. XX w.

98. Dzierzgoń ul. Mickiewicza 1 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

99. Dzierzgoń ul. Mickiewicza 3 Dom pocz. XX w.

100. Dzierzgoń ul. Mickiewicza 5 Dom 1 ćw. XX w.

101. Dzierzgoń ul. Gustawa Morcinka 2 Dom pocz. XX w.

102. Dzierzgoń ul. Odrodzenia 2 Dom pocz. XX w.


16

103. Dzierzgoń ul. Odrodzenia 4 Spichlerz pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 286/93)

104. Dzierzgoń ul. Odrodzenia 9 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 287/93)

105. Dzierzgoń ul. Odrodzenia 11 Dom przełom XIX/XX w.



108. Dzierzgoń ul. Odrodzenia b.nr Dom pocz. XX w.

109. Dzierzgoń ul. Ogrodowa 7 Dom l. 30-te XX w.

110. Dzierzgoń ul. Ogrodowa 18 Dom l. 30-te XX w.

111. Dzierzgoń ul. Okrzei 9 Dom kon. XIX w.

112. Dzierzgoń ul. Pionierska 5 Dom ok. 1930 r.





117. Dzierzgoń ul. Pogodna 9 Dom pocz. XX w.

118. Dzierzgoń ul. Porzeczkowa 1 Dom ok. 1930 r.

119. Dzierzgoń ul. Przemysłowa 1 Dom l. 30-te XX w.

120. Dzierzgoń ul. Przytulna 13 Dom ok. 1930 r.

121. Dzierzgoń ul. Różana 1 Dom ok. 1930 r.



124. Dzierzgoń ul. Słowackiego 1 Dom pocz. XX w.




128. Dzierzgoń ul. Słowackiego 13 Dom 1901 r. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1400 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 289/93)

129. Dzierzgoń ul. Słowackiego 17 Dom wielorodzinny 1 ćw. XX w.

130. Dzierzgoń ul. Słowackiego 21 Dom 1 ćw. XX w.

131. Dzierzgoń ul. Słowackiego Cmentarz ewangelicki 2 poł. XIX w.

132. Dzierzgoń ul. Słowackiego Cmentarz ewangelicki kon. XIX w.

133. Dzierzgoń ul. Traugutta 7 Dom pocz. XX w.



136. Dzierzgoń ul. Traugutta 13 Szkoła pocz. XX w.

137. Dzierzgoń ul. Traugutta 21 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1399 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 288/93)

138. Dzierzgoń ul. Westerplatte 44 Dom l. 30-te XX w.

139. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego 2 Dom kon. XIX w.


17

140. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego 3 Dom wielorodzinny ok. 1930 r.

141. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego 5 Dom pocz. XX w.






147. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego 24 Biuro Pogotowia Gazowego

pocz. XX w.

148. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego 26 Dom 1903 r.

149. Dzierzgoń ul. Wojska Polskiego Cmentarz luterański pocz. XIX w. Decyzja z dnia 29.03. 1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elbląskiego: 256/ 93).

150. Dzierzgoń Pl. Wolności 5 Kamienica 1884 r.

151. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 2 Dom / Sklep 1 ćw. XX w.

152. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 6 Dom pocz. XX w.

153. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 7 Dom kon. XIX w.

154. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 11 Dom l. 30-te XX w.


156. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 21 Dom wielorodzinny ok. 1930 r.

157. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 21 Dom 1 ćw. XX w.

158. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 23 Dom ok. 1930 r.

159. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 23 Garaż ok. 1930 r.





164. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 34 Dom wielorodzinny ok. 1930 r.



167. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 59 Magazyn ok. 1930 r.


169. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 65 Dwojak pocz. XX w.


171. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 67 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

172. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 69 Dwojak pocz. XX w.









181. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 85 Magazyn pocz. XX w.



184. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego Wiadukt kolejowy pocz. XX w.

185. Dzierzgoń ul. Żeromskiego 10 Dom pocz. XX w.

186. Dzierzgoń ul. Żurawia 4 Dom pocz. XX w.


18

187. Dzierzgoń ul. Żurawia 11 Dom pocz. XX w.

188. Dzierzgoń ul. Żurawia 12 Dom 1907 r.

189. Dzierzgoń Wiadukt drogowy l. 30-te XX w.

190. Dzierzgoń Most kolejowy na Dzierzgonce

kon. XIX w.

191. Jasna Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny

ok. 1325 r. Decyzja z dnia 13.08.1962 r., nr rej. 308 (dawny nr w rej. woj. gdańskiego 244)

192. Jasna Brama wraz z ogrodzeniem przykościelnym

pocz. XX w.

193. Jasna Cmentarz przykościelny kon. XIX w.

194. Jasna 5 Czworak pocz. XX w.

195. Jasna 7 Budynek mieszkalno- gospodarczy

1 ćw. XX w.

196. Jasna 7 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w.

197. Jasna 8 Szkoła 1 ćw. XX w.

198. Jasna 9 Dom poł. XIX w.

199. Jasna 9 Spichlerz pocz. XX w.

200. Jasna 9 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

201. Jasna 9 Chlewnia pocz. XX w.

202. Jasna 10 Budynek gospodarczy 1912 r.

203. Jasna 12 Dom około 1930 r.

204. Jasna 13 Dom 1 ćw. XX w.

205. Jasna 18 Dom 1927 r.

206. Jasna 20 Czworak pocz. XX w.

207. Jasna 23 Dom 3 ćw. XIX w.

208. Jasna b.nr Dom 3 ćw. XIX w.

209. Jasna 30 Kuźnia pocz. XX w.


211. Jasna 31 Dom l. 40-te XX w.

212. Jasna 32 Szkoła ok. 1920 r.


214. Jasna 35 Dom 4 ćw. XIX w.

215. Jasna 36 Dom 2 poł. XIX w.

216. Jasna 37 Dom 1 ćw. XX w.

217. Jasna 37 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w.

218. Jasna 37 Stodoła 1 ćw. XX w.

219. Jasna 37 Stodoła 1 ćw. XX w.

220. Jasna 38 Dom kon. XIX w.

221. Jasna 38 Budynek gospodarczy kon. XIX w.


223. Jasna Remiza strażacka pocz. XX w.

224. Jasna Stacja transformatorowa ok. 1925 r.


226. Jasna Dom pocz. XX w.

227. Jasna 48 Dom ok. 1920 r.

228. Jasna Most l. 30-te XX w.

229. Jasna Dwór l. 20-te XX w.

230. Jasna Rządcówka kon. XIX w.

231. Jasna Spichlerz kon. XIX w.

232. Jasna Obora - stajnia kon. XIX w.

233. Jasna Stacja transformatorowa l. 20-te XX w.


19

234. Jasna Kolonia (Chartowo)

8 Dom z budynkiem gospodarczym

4 ćw. XIX w.

235. Jasna - Kamienna Góra

2 Dom 4 ćw. XIX w.

236. Jasna – Kamienna Góra

2 Stodoła 4 ćw. XIX w.


3 Dom ok. 1930 r.


4 Dom kon. XIX w.

239. Jasna – Kamenna Góra

4 Budynek gospodarczy kon. XIX w.

240. Jeziorno Dwór 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 510/96)

241. Jeziorno Park kon. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 510/96)

242. Jeziorno Cmentarz pocz. XX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 510/96)

243. Jeziorno 4 Rządcówka pocz. XX w.

244. Jeziorno 6 Czworak kon. XIX w.

245. Jeziorno 8 Czworak pocz. XX w.

246. Jeziorno 10 Budynek gospodarczy 1905 r.

247. Jeziorno 12 Czworak pocz. XX w.

248. Litewki Stacja transformatorowa pocz. XX w.

249. Minięta Most pocz. XX w.

250. Minięta Kapliczka przydrożna pocz. XX w.

251. Minięta 4 Stodoła pocz. XX w.

252. Minięta 9 Dom pocz. XX w.

253. Minięta 13 Szkoła pocz. XX w.

254. Minięta 13 Budynek gospodarczy przy szkole

pocz. XX w.

255. Minięta Kapliczka przy szkole pocz. XX w.

256. Minięta - Sporowo

Park przełom XVIII i XIX w.

Decyzja z dnia 30.12.1977 r., nr rej. 879 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 9/77)

257. Morany

Kapliczka przydrożna

1879 r.

258. Morany 31 Chlewnia kon. XIX w.

259. Morany 32 Budynek mieszkalno- gospodarczy

ok. 1930 r.

260. Morany 33 Dom około 1930 r.

261. Nowiec 1 Dom 1925 r.

262. Nowiec 1 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

263. Nowiec b.nr Dom pocz. XX w.

264. Nowiec b.nr Budynek gospodarczy pocz. XX w.


20

265. Nowiny Pałac kon. XVIII w. Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rej. 1502 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 409/94)

266. Nowiny Park poł. XIX w. Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rej. 920 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 33/78)

267. Nowiny 1 Spichlerz pocz. XX w.

268. Nowiny 1 Chlewnia (1) 1938 r.

269. Nowiny 1 Chlewnia (2) pocz. XX w.

270. Nowiny 6 Szkoła 1921 r.

271. Nowiny 6 Budynek gospodarczy l. 20-te XX w.

272. Nowiny 10 Dom 4 ćw. XIX w.

273. Pachoły b. nr Młyn wodny pocz. XX w.

274. Pachoły 4 Czworak 1912 r.

275. Pachoły b. nr Budynek gospodarczy pocz. XX w.

276. Pawłowo Kaplica pocz. XX w.

277. Piaski Ogród parkowy kon. XIX w. Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rej. 910 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 21/78)

278. Piaski Stacja transformatorowa l. 30-te XX w.

279. Poliksy 1 Dom 3 ćw. XIX w.

280. Poliksy 2 Dom l. 30-te XX w.

281. Poliksy 2 Budynek gospodarczy l. 30-te XX w.



284. Poliksy 10 Dom pocz. XX w.

285. Poliksy 12 Dom lata 80-te XIX w.

286. Poliksy 14 Dwojak ok. 1930 r.

287. Poliksy 14 Budynek gospodarczy (1) ok. 1930 r.

288. Poliksy 14 Budynek gospodarczy (2) 1 ćw. XX w.

289. Poliksy 15 Dwojak l. 30-te XX w.

290. Poliksy 15 Stodoła l. 30-te XX w.

291. Poliksy 15 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w.

292. Poliksy 16 Dom 1936 r.


294. Poliksy 17 Stodoła 1 ćw. XX w.

295. Poliksy 17 Stacja transformatorowa ok. 1930 r.


297. Poliksy 18 Stajnia kon. XIX w.

298. Prakwice 1 Szkoła 1 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elbląskiego 275/93).

299. Prakwice 2 Kuźnia 1926 r. Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr w rej. woj. elbląskiego 274/93).


21

300. Prakwice Park 4 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 20/78)

301. Prakwice 2 Budynek gospodarczy 1916 r.

302. Prakwice Budynek gospodarczy z d. zespołu folwarcznego

pocz. XX w.

303. Prakwice 6 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

304. Stanowo Park 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 22.06.1978 r., nr rej. 916 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 30/78)

305. Stanowo Aleja lipowa kon. XIX w.

306. Stanowo Cmentarz kon XIX w.

307. Stanówko Cmentarz żydowski 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 15.08.1988 r., nr rej. 1246 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 48/78)

308. Stanówko 1 Dom przy młynie wodnym

4 ćw. XIX w.

309. Tywęzy Szkoła lata 30-te XX w.

310. Tywęzy Budynek gospodarczy przy d. szkole

pocz. XX w.

311. Tywęzy 3 Dom 4 ćw. XIX w.

312. Tywęzy 9 Dom kon. XIX w.

313. Tywęzy 13 Dom ok. 1930 r.

314. Tywęzy 14 Dom pocz. XX w.

315. Tywęzy 14 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

316. Tywęzy 14 Stodoła pocz. XX w.

317. Tywęzy Cmentarz ewangelicki kon. XIX w.


Kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela

1695 r. Decyzja z dnia 30.05.1957 r., nr rej. 75 (dawny nr w rej. woj. gdańskiego 65)


Cmentarz przykościelny 2 poł. XIX w.


2 Dom ok. 1930 r.


3 Dom ok. 1930 r.


4 Dom ok. 1930 r.


6 Dom ok. 1930 r.


7 Dom 1 ćw. XX w.


7 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w.


9 Dom ok. 1930 r.


10 Dom ok. 1930 r.


20 Poczta 1 ćw. XX w.


21 Dom 1906 r.


24 Szkoła 1 ćw. XX w.


25 Szkoła 1 ćw. XX w.


28 Organistówka kon. XIX w.


35 Dom ok. 1920 r.


35 Budynek gospodarczy kon. XIX w.


39 Dom poł. XIX w.


39 Budynek gospodarczy (wozownia)

kon. XIX w.


39 Obora poł. XIX w.


41 Dom pocz. XX w.


22


42 Dom 1 ćw. XX w.


44 Dom 1 ćw. XX w.


72 Dom 4 ćw. XIX w.


75 Plebania ok. 1920 r.


75 Budynek gospodarczy pocz. XX w.


75 Stodoła pocz. XX w.


76 Dom pocz. XX w.


76 Budynek gospodarczy (1) 1904 r.


76 Budynek gospodarczy (2) pocz. XX w.


79 Budynek gospodarczy 1902 r.


80 Dom poł. XIX w.


83 Dom 1 ćw. XX w.


83 Budynek gospodarczy ok. 1920 r.


84 Dom ok. 1930 r.


85 Dom ok. 1930 r.


86 Dom ok. 1930 r.


87 Dom ok. 1930 r.






Cmentarz mennonicki 2 poł. XIX w.


23

2.4. Karty miejscowości

ANDRZEJEWO Dawne nazwy: dok. 1249 Lingues, 1250 Lynguar, 1343 Lingwar albo Andresdorf, XV w. Rychendrysy, niem. Reichanders, obecnie Andrzejewo należy do wsi Morany (bez wyodrębnionej nazwy). Podstawowe dane historyczne: w 1343 r. komtur dzierzgoński Aleksander von Korne poświadcza, że Permande syn Sabanga, dobra swoje Linguar sprzedał Andrzejowi Tumerynowi za 150 grzywien. Przy tej okazji zmieniono nazwę wsi. W XIX w. folwark należy do Waplewa, 292,34 ha roli ornej i ogrodniczej, 65,65 ha łąk, 1,45 pastwisk, 12,83 lasu, 8,48 nieużytków, 20,78 wody, czysty dochód z gruntu 5424 marek, młyn wodny, stacja pocztowa w Starym Targu w odległości 8 km, stacja kolejowa Mlecewo w odległości 10,5 km, parafia katolicka Dzierzgoń. W 1868 r. w miejscowości było: 23 budynki, 11 domów, 148 mieszkańców, 141 katolików, 7 ewangelików. W 1885 r. we wsi jest 11 domów, 126 mieszkańców. Położenie: 6 km na wschód od Dzierzgonia. Układ historyczny: niewielka osada folwarczna, zabudowa rozproszona, o nieregularnym układzie przy drodze z Moran do Ankamatów. Analiza przekształceń układu przestrzennego: folwark składał się z budynku mieszkalnego, zabudowań gospodarczych usytuowanych na rzucie kwadratu wokół podwórza gospodarczego. Dom prawdopodobnie znajdował się na wschód od budynków gospodarczych, po przeciwległej stronie drogi, otoczony zielenią. Na południe od folwarku istniały zabudowania mieszkalne najprawdopodobniej dla pracowników folwarku. Historyczna zabudowa mieszkalna folwarku nie zachowała się, zabudowa gospodarcza uległa przebudowie lub modernizacji. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Morany - Andrzejewo, Kapliczka przydrożna, 1879 r., 2. Morany - Andrzejewo 31, Chlewnia, kon. XIX w., 3. Morany - Andrzejewo 32, Budynek mieszkalno-gospodarczy, ok. 1930 r., 4. Morany - Andrzejewo 33, Dom, około 1930 r.


24

ANKAMATY

Dawne nazwy: Ankematy, Ankamaty, niem. Ankemitt. Podstawowe dane historyczne: wieś włościańska. Nazwa wsi pochodzi od właściciela Hanke Metin, który otrzymał ją w 1367 r. W 1880 r. miała 207 ha obszaru, 146 mieszkańców, w tym 76 katolików i 70 ewangelików. Wzmiankowana w 1647 r. z okazji wizytacji kanonicznej (płacona dziesięcina z 8 łanów po dwa korce żyta i owsa). Kolejna wzmianka o wsi pochodzi z 1854 r. z wizytacji kanoniczej, gdzie wspomniano, że we wsi wiernych powyżej 14 lat jest 50. Położenie: 5 km na zachód od Dzierzgonia, 1 km na południe od trasy nr 515 Malbork – Iława. Układ historyczny: ulicówka. Analiza przekształceń układu przestrzennego: pierwotny układ przestrzenny zachowany. Z zabudowy historycznej zachowały się pojedyncze przykłady budynków mieszkalnych. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Ankamaty 2,Dom, l. 30-te XX w., 2. Ankamaty 8, Budynek mieszkalno-gospodarczy, 3 ćw. XIX w., 3. Ankamaty 9, Dom, 4 ćw. XIX w., 4. Ankamaty 10, Dom, pocz. XX w., 5. Ankamaty 18, Dom, l. 30-te XX w., 6. Ankamaty 19, Dom, pocz. XX w., 7. Ankamaty 20, Dom, pocz. XX w., 8. Ankamaty b.nr, Wiatrak, 2 poł. XIX w., 9. Ankamaty, Cmentarz ewangelicki, 2 poł. XIX w.

Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej:

1. Ankamaty, osada/?/, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza, osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 2/19, obszar 21-50),

2. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 3/20, obszar 21-50), 3. Ankamaty, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; ślad osadnictwa, XIII-

XV w. (stan. AZP 4/21, obszar 21-50), 4. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; osada, kult. pomorska, wczesna

epoka żelaza (stan. AZP 5/22, obszar 21-50), 5. Ankamaty, osada, kult. pomorska, wczesna epoka żelaza; osada, kultura wielbarska, okres

późnych wpływów rzymskich; osada, XIII-XV w. (stan. AZP 6/23, obszar 21-50).


25

BĄGART Dawne nazwy: niem. Baumgart. Podstawowe dane historyczne: wieś lokowana w XIII w. na krawędzi niecki niewielkiej strugi wpływającej do Dzierzgonki. Zwarta zabudowa wiejska początkowo związana była ze skrzyżowaniem dwóch ciągów na osi pn.-pd. i wsch.-zach., obejmując głównie krawędzie niecki. Z czasem objęła także teren podmokły teren przy rzece Dzierzgonce w kierunku Świętego Gaju. W 1880 r. wieś w powiecie sztumskim, z kościołem parafialnym katolickim. Położenie: 6 km na północ od Dzierzgonia. Wieś jest siedzibą sołectwa w którego skład wchodzi również miejscowość Spalonki. Układ historyczny: wieś ulicowo-placowa. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ wsi zachowany. Zachowana historyczna zabudowa wsi. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła, XIV w., decyzja z dnia 10.09.1962 r., nr rej. 325 (dawny rej. woj. elbląskiego: 247),

2. Cmentarz ewangelicki, pocz. XIX w., decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny rej. woj. elbląskiego: 100/88),

3. Bągart 24/26, Dom, 2 poł. XIX w., decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny rej. woj. elbląskiego: 207/91).

Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Bągart, Krzyż koło kościoła parafialnego, pocz. XX w., 2. Bągart, Kapliczka przydrożna, l. 30-te XX w., 3. Bągart 1/1a, Dom, l. 30-te XX w., 4. Bągart 1/1a, Budynek gospodarczy, l. 30-te XX w., 5. Bągart 2, Dom przełom XIX/ XX w., 6. Bągart 2, Budynek gospodarczy (1), 1 ćw. XX w., 7. Bągart 2, Budynek gospodarczy (2), l. 30-te XX w., 8. Bągart 3, Szkoła Podstawowa im. Św. Wojciecha, 1934 r., 9. Bągart 5, Dom, pocz. XX w., 10. Bągart 10, Dom, 4 ćw. XIX w., 11. Bągart 14/16, Dwojak, przełom XIX i XX w., 12. Bągart 15, Dom, koniec XIX w.,


26

13. Bągart 19, Dom, pocz. XX w., 14. Bągart 21, Dom, 1927 r., 15. Bągart 24/26, Komin dawnego tartaku, pocz. XX w., 16. Bągart 27/29, Dwojak, przełom XIX i XX w., 17. Bągart 30/32, Dom, przełom XIX i XX w., 18. Bągart 31/1, Dom, 1 ćw. XX w., 19. Bągart 31/1, Kuźnia, pocz. XX w., 20. Bągart 31/1, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 21. Bągart 36, Dom, przełom XIX i XX w., 22. Bągart 38, Dom, l. 30-te XX w., 23. Bągart 38, Budynek gospodarczy, l. 30-te XX w., 24. Bągart 42, Dom, kon. XIX w., 25. Bągart 55, Dom, l. 30-te XX w., 26. Bągart 69, Dom ok. 1905 r., 27. Bągart 69, Obora, 1927 r., 28. Bągart 69, Chlewnia, 1927 r.


1. Bągart, osada, okres wczesnośredniowieczny, XII-XIII w.; osada, okres średniowieczny, XIV-XV w.; osada, okres nowożytny (stan. AZP 4/12, obszar 20-50),

2. Bągart, osada, okres średniowieczno-nowożytny (stan. AZP 3/13, obszar 20-50).


27

BLUNAKI Dawne nazwy: niem. Blonaken. Podstawowe dane historyczne: w 1306 r. dostał tę wieś od mistrza krajowego Konrada Sacka niejaki Jan i jego spadkobiercy na prawie chełmińskim z obowiązkiem odbywania służby wojskowej i dawania od pługa korca żyta i pszenicy, a od włóki korca pszenicy na zamek w Dzierzgoniu, za polskich czasów posiada tę wieś rodzina Schach von Wittenau, w XVI stuleciu sławny w dziejach pruskich Fabian Zehmen starosta sztumski i wojewoda malborski, po jego śmierci Blunaki ma jego żona z domu Pisińska, później jej syn Fabian Zehmen. Wieś po kądzieli przeszła w ręce Gueldensternów. W XVIII w. posiadają ją jeszcze Wałdowscy (1766 r.). W 1787 r. wieś ta jest już w rękach niemieckich. W 1880 r. wieś szlachecka, powiat sztumski, parafia Dzierzgoń, stacja pocztowa Susz, gmina i urząd stanu cywilnego Sporowo, wieś ma 1540 mil powierzchni (1466 ornej, 64 łąk, 27 pastwisk, 3 wody), 7 domów, 123 mieszkańców, 85 katolików. Położenie: wieś położona jest przy drodze z Tywęz do Stanowa. 7,5 km na południowy zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: osada folwarczna, zabudowa skupiona w typie ulicówki. Analiza przekształceń układu przestrzennego: z dawnego folwarku zachował się tylko dawny dwór (rządcówka ?) oraz pojedyncze przykłady zabudowy mieszkaniowej z końca XIX w., historyczne zabudowania gospodarcze folwarku nie zachowały się. Analizując mapę topograficzną z 1910 r. większa część zabudowy z tamtego okresu już nie istnieje, nie zastąpiono jej do tej pory współczesną zabudową. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Blunaki b nr, Dwór, pocz. XX w., 2. Blunaki b nr, Dom, pocz. XX w., 3. Blunaki 16, Dom, 1928 r.


28

BRUK Dawne nazwy: 1409 Bruch, niem. Bruck, Bruch. Podstawowe dane historyczne: w połowie XVII w. majątek należy do rodziny Łosiów, w 1772 r. właścicielem zostaje Teodor Sierakowski, w 1804 r. w rękach Łyskowskich, oszacowana na 59,484 talarów, w 1821 r. jeszcze w rękach Łyskowskich. W pobliżu wieś Bruckie Żuławy, niem Bruchsche – Niederung, 660 mil powierzchni, 134 mieszkańców, 46 katolików. W 1880 r. wieś szlachecka ze szkołą, gminą, urzędem stanu cywilnego i parafią w Żuławce Sztumskiej, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgoń, powiat sztumski, powierzchni 356,02 ha (292,48 ornej i ogrodniczej, 42,44 łąk, 8,26 pastwisk, 3,63 wody), hodowla westfryskiej i wilstermarskiej rasy, mleczarnia, 9 domów, 123 mieszkańców, 113 katolików. Położenie: przy drodze z Dzierzgonia do Żuławki Sztumskiej, 6,5 km na północny zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: osada folwarczna z majątkiem ziemskim. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Majątek złożony z dworu, parku, zabudowań gospodarczych oraz czworaków, usytuowanych po południowej stronie głównej drogi. Historyczny układ przestrzenny zachowany. W drugiej połowie XX w. w południowo-wschodniej i południowo-zachodniej części wsi pojawiła się współczesna zabudowa. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Dwór, poł. XIX w., decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. zab. 882 (dawny rej. woj. elbląskiego: 57/80),

2. Park, około poł. XIX w., decyzja z dnia 6.01.1978 r., nr rej. zab. 882 (dawny rej. woj. elbląskiego: 11/77).


1. Bruk 1, Szkoła Podstawowa, 1914 r., 2. Bruk 7, Czworak, 1 ćw. XX w., 3. Bruk, Stacja transformatorowa, pocz. XX w.


29

BUDZISZ Dawne nazwy: 1393 r. Budzisz, niem. Budisch. Podstawowe dane historyczne: według przywileju z 1326 roku zapewniono Budischowi i Waplowi pole Prisdamus, które już ich dziad Lomothe posiadał. Na tym terenie powstała wieś Budzisz. W XVI w. jest z wsią Chojty w posiadaniu familii Lokau. W 1593 roku dostaje ją w spadku Hans Loka, późniejszy starosta na Borzechowie, w 1603 r. ożeniony z Urszulą Heidenstein. Kolejno przechodzi przez ręce Gueldensternów i Zawadzkich do rodziny Łosiów. W 1772 r. jest w zastawie klasztoru oliwskiego i później przy sekularyzacji dóbr duchownych przechodzi na własność rządu, który ją w parcelach rozprzedał. W 1880 r. wieś, powiat sztumski, okręg wójtowski i urząd stanu cywilnego Prakwice, parafia Żuławka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgoń, szkoła we wsi, 1413 mil rozległa, 14 domów, 154 mieszkańców, 56 katolików. Położenie: 9 km na północny Zachód od Dzierzgonia. Wieś jest siedzibą sołectwa w którego skład wchodzi również miejscowość Chojty. Układ historyczny: niewielka ulicówka z kilkoma luźno rozrzuconymi zagrodami (przysiółkami). Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Budzisz 1, Dom, 1 ćw. XX w., 2. Budzisz 5, Dom, 1 ćw. XX w., 3. Budzisz b nr, Dom, pocz. XX w., 4. Budzisz 8, Dom, 3 ćw. XIX w., 5. Budzisz 15, Dom, l. 30-te XX w., 6. Budzisz, Wiatrak, kon. XIX w.


30

CHOJTY Dawne nazwy: niem. Kojten, Chojten. Podstawowe dane historyczne: wieś rycerska w powiecie sztumskim, r. 1772 w posiadaniu Sierakowskiego, w 1804 r. Pawłowskiego, zajmuje obszaru ziemi 1364 morgi, domów mieszkalnych 7, katolików 74, ewangelików 52, parafia Żuławka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgoń. Położenie: 10,5 km na północny zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował się. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Chojty, Dom, l. 30-te XX w. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej:

1. Chojty, osada /?/, kultura wielbarska, późny okres wpływów rzymskich (stan. AZP 1/6, obszar 20-50),

2. Chojty, osada, okres średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/7, obszar 20-50).


31

DZIERZGOŃ Dawne nazwy: staropruskie Zirguns, Sirgune, XIX/XX w. Kiszpork, niem. Christburg. Podstawowe dane historyczne: miasto Dzierzgoń powstało w XIII w. W roku 1248 Zakon Krzyżacki ustanowił Komturię Dzierzgońską. Najstarszy przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim datowany jest na 1288 r. W roku 1316 miasto uzyskało znaczące udogodnienia w zakresie rzemiosła i handlu. W 1410 r. wojska polskie wracające spod Grunwaldu wkroczyły do Dzierzgonia i zajęły zamek, jednak już w 1411 r. ponownie obieli go Krzyżacy. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 roku Dzierzgoń został przyłączony do Polski. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 r.) funkcja starosty dzierzgońskiego została połączona z funkcją wojewody malborskiego. Dzierzgoń stał się starostwem grodzkim. W 1626 r. Dzierzgoń został zajęty przez oddziały armii szwedzkiej pod wodzą Gustawa Adolfa. W trakcie pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. miasto zostało wcielone do Prus Książęcych. Do 1815 r. Dzierzgoń było siedzibą wielkiego powiatu dzierzgońskiego, w którym znalazły się cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgońskie, sztumskie i tolkmickie. Na początku XX w. przez teren gminy Dzierzgoń poprowadzono też linię kolejową o znaczeniu lokalnym łączącą Malbork z Morągiem, która znacznie przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych okolic. W okresie międzywojennym powstał szereg budowli inżynieryjnych na terenie gminy Dzierzgoń; oprócz wymienionej linii kolejowej, wiadukty, elektrownie wodne, mosty, transformatory i wieża ciśnień zlokalizowana na wierzchołku wzgórza zamkowego. 25.01.1945 r., podczas przemarszu wojsk radzieckich w ramach II Frontu Białoruskiego, Dzierzgoń wraca do Polski. W mieście powołana została radziecka komendantura. Miasto po wyjściu żołnierzy radzieckich zostało prawie w większości spalone. Od 07.07.1945 r. miasto administracyjnie wchodzi w skład województwa gdańskiego w powiecie sztumskim. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia zostaje Mieczysław Węgrocki. Od 01.06.1976 r. Dzierzgoń wchodzi w skład województwa elbląskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgoń nawiązuje współpracę z miastami bliźniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Od 1.01.1999 Dzierzgoń wchodzi w skład województwa pomorskiego w powiecie malborskim. Aktualnie gmina jest częścią powiatu sztumskiego. Położenie: 30 km na wschód od Malborka, przy trasie nr 515 Malbork-Iława, nad rzeką Dzierzgonią. Układ historyczny: pomimo faktycznej lokacji na prawie chełmińskim rozplanowanie miasta nigdy nie przypominało regularnej ortogonalnej siatki ulic z centralnie wytyczonym placem, charakterystycznej dla tego typu jednostek osadniczych. Układ urbanistyczny najstarszej części miasta przypomina bardziej plan mist lokowanych na prawie lubeckim z szerokią centralną ulicą, wokόł ktόrej wytyczano mniejsze rόwnoległe lub prostopadłe uliczki, ktόra dopiero z czasem przybrała postać rynku. Najprawdopodobniej przyczyną było ukształtowanie terenu oraz fakt, że głόwna siła osadnicza Dzierzgonia pochodziła z Elbląga, lokowanego na prawie lubeckim. Najstarsze ślady osadnictwa


32

(sprzed XI w.) znaleźć można na Gόrze Zamkowej oraz Gόrze św. Anny. Analiza przekształceń układu przestrzennego: zachowany średniowieczny układ urbanistyczny: siatka ulic, bloki zabudowy, nie zachowała się średniowieczna zabudowa, jedynie nieliczne budynki z końca XIX i początku XX w. Rozwόj przestrzenny miasta w oparciu o koryto rzeki Dzierzgoń dokonywał się w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim wzdłuż głόwnych ulic wiodących w kierunku Pasłęka, Starego Dzierzgonia, Malborka i wsi lokowanych wokόł miasta o funkcji ślużebnej (Prakwice, Morany, Nowiny, Judyty). Najintensywniejszy okres rozwoju przestrzennego przypada na przełom XIX i XX w., wraz z ze znacznym uprzemysłowieniem miasta oraz doprowadzeniem linii kolejowej i elektryfikacją. Widoczna jest wtedy wyraźna już tendencja rozwoju przestrzennego miasta w kierunku wschodnim (Prakwice) i południowym (Stary Dzierzgoń). Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Zespół klasztoru (kościół pw. Św. Ducha, klasztor, mur klasztorny z bramą), ul. Krzywa 16, decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdańskiego: 50),

2. Kaplica św. Anny wraz z cmentarzem, ul. Elbląska, decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego: 256/93),

3. Spichlerz, ul. Odrodzenia 4, pocz. XX w., decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 286/93),

4. Dom, ul. Odrodzenia 9, pocz. XX w., decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elbląskiego 287/93),

5. Dom, ul. Słowackiego 13, 1901 r., decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1400 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego 289/93),

6. Dom, ul. Traugutta 21, pocz. XX w., decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1399 (dawny nr w rej. woj. elbląskiego 288/93).

Obiekty o wartościach kulturowych: 1. Wzgórze Zamkowa, Ruiny zamku krzyżackiego, 1 poł. XIII w., 2. Wzgórze Zamkowa, Park krajobrazowy, pocz. XX w., 3. Wzgórze Zamkowa, Wieża ciśnień, 1920 r., 4. ul. Elbląska, Kapliczka przydrożna, pocz. XX w., 5. ul. Elbląska 3, Dom, kon. XIX w., 6. ul. Kościelna 1, Dom, 1 ćw. XX w., 7. ul. Kościelna 1, Wspornik z kielichem lampy gazowej, 1 ćw. XX w., 8. Pl. Kościuszki 1, Dom, l. 30-te XX w., 9. Pl. Kościuszki 2, Dom, l. 30-te XX w., 10. Pl. Kościuszki 3, Dom, l. 30-te XX w., 11. Pl. Kościuszki 4, Dom, l. 30-te XX w., 12. ul. Krzywa 10, Dom, pocz. XX w., 13. ul. Krzywa 12, Remiza OSP, 1 ćw. XX w., 14. ul. Krzywa 17, Szkoła Podstawowa im. Tysiąclecia Państwa Polskiego, l.20-te XX w., 15. ul. Krzywa 17, Hala sportowa przy szkole podstawowej, l. 20-te XX w., 16. ul. Kwiatowa 5, Dom, l. 30-te XX w., 17. ul. Kwiatowa 18, Dom, l. 30-te XX w., 18. ul. Limanowskiego 5, Dom, pocz. XX w., 19. ul. Limanowskiego 10, Dom, pocz. XX w., 20. ul. Limanowskiego 27, Dom, pocz. XX w., 21. ul. Linki 1, Dom, kon. XIX w., 22. ul. Linki 3, Magazyn, pocz. XX w., 23. ul. Linki 5, Dom, pocz. XX w., 24. ul. Łączna 2, Dom, l. 30-te XX w., 25. ul. Łączna 4, Dom, l. 30-te XX w.,


33

26. ul. 3-ego Maja 1, Dom, l. 30-te XX w., 27. ul. 3-ego Maja 5, Dom, kon. XIX w., 28. ul. 3-ego Maja 19, Dom, pocz. XX w., 29. ul. 3-ego Maja 27, Dom, 3 ćw. XIX w., 30. ul. Mickiewicza, Kościół parafialny pw. Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny , l. 1310-1320, 31. ul. Mickiewicza, Krucyfiks na kościele parafialnym, XVIII w., 32. ul. Mickiewicza, Ogrodzenie przykościelne, kon. XIX w., 33. ul. Mickiewicza, Kapliczka Najświętszej Maryi Panny w ogrodzeniu przykościelnym, kon. XIX w., 34. ul. Mickiewicza, Kapliczka Św. Nepomucena w ogrodzeniu przykościelnym, kon. XIX w., 35. ul. Mickiewicza 1, Plebania, pocz. XX w., 36. ul. Mickiewicza 1, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 37. ul. Mickiewicza 3, Dom, pocz. XX w., 38. ul. Mickiewicza 5, Dom, 1 ćw. XX w., 39. ul. Gustawa Morcinka 2, Dom, pocz. XX w., 40. ul. Odrodzenia 2, Dom, pocz. XX w., 41. ul. Odrodzenia 11, Dom, przełom XIX/XX w., 42. ul. Odrodzenia 13, Dom, pocz. XX w., 43. ul. Odrodzenia 14, Dom, pocz. XX w., 44. ul. Odrodzenia b.nr, Dom, pocz. XX w., 45. ul. Ogrodowa 7, Dom, l. 30-te XX w., 46. ul. Ogrodowa 18, Dom, l. 30-te XX w., 47. ul. Okrzei 9, Dom, kon. XIX w., 48. ul. Pionierska 5, Dom, ok. 1930 r., 49. ul. Pionierska 6, Dom, ok. 1930 r., 50. ul. Pionierska 8, Dom, ok. 1930 r., 51. ul. Pionierska 10, Dom, ok. 1930 r., 52. ul. Pionierska 13, Dom, ok. 1930 r., 53. ul. Pogodna 9, Dom, pocz. XX w., 54. ul. Porzeczkowa 1, Dom, ok. 1930 r., 55. ul. Przemysłowa 1, Dom, l. 30-te XX w., 56. ul. Przytulna 13, Dom, ok. 1930 r., 57. ul. Różana 1, Dom, ok. 1930 r., 58. ul. Różana 12, Dom, ok. 1930 r., 59. ul. Różana 14, Dom, ok. 1930 r., 60. ul. Słowackiego 1, Dom, pocz. XX w., 61. ul. Słowackiego 3, Dom, pocz. XX w., 62. ul. Słowackiego 6, Dom, pocz. XX w., 63. ul. Słowackiego 8, Dom, pocz. XX w., 64. ul. Słowackiego 17, Dom wielorodzinny, 1 ćw. XX w., 65. ul. Słowackiego 21, Dom, 1 ćw. XX w., 66. ul. Słowackiego, Cmentarz ewangelicki, 2 poł. XIX w., 67. ul. Słowackiego, Cmentarz ewangelicki, kon. XIX w., 68. ul. Traugutta 7, Dom, pocz. XX w., 69. ul. Traugutta 9, Dom, pocz. XX w., 70. ul. Traugutta 11, Dom, pocz. XX w., 71. ul. Traugutta 13, Szkoła, pocz. XX w., 72. ul. Westerplatte 44, Dom, l. 30-te XX w., 73. ul. Wojska Polskiego 2, Dom, kon. XIX w., 74. ul. Wojska Polskiego 3, Dom wielorodzinny, ok. 1930 r., 75. ul. Wojska Polskiego 5, Dom, pocz. XX w., 76. ul. Wojska Polskiego 6, Dom, pocz. XX w., 77. ul. Wojska Polskiego 7, Dom, pocz. XX w.,


34

78. ul. Wojska Polskiego 8, Dom, pocz. XX w., 79. ul. Wojska Polskiego 10, Dom, pocz. XX w., 80. ul. Wojska Polskiego 13, Dom, pocz. XX w., 81. ul. Wojska Polskiego 24, Biuro Pogotowia Gazowego, pocz. XX w., 82. ul. Wojska Polskiego 26, Dom, 1903 r., 83. ul. Wojska Polskiego, Cmentarz luterański, pocz. XIX w., 84. Pl. Wolności 5, Kamienica, 1884 r., 85. ul. Zawadzkiego 2, Dom / Sklep, 1 ćw. XX w., 86. ul. Zawadzkiego 3, Dom, pocz. XX w., 87. ul. Zawadzkiego 11, Dom, l. 30-te XX w., 88. ul. Zawadzkiego 13, Dom wielorodzinny, pocz. XX w., 89. ul. Zawadzkiego 21, Dom wielorodzinny, ok. 1930 r., 90. ul. Zawadzkiego 21, Dom, 1 ćw. XX w. 91. ul. Zawadzkiego 23, Dom, ok. 1930 r., 92. ul. Zawadzkiego 23, Garaż, ok. 1930 r., 93. ul. Zawadzkiego 30, Dom, ok. 1930 r., 94. ul. Zawadzkiego 31, Dom, ok. 1930 r., 95. ul. Zawadzkiego 32, Dom, ok. 1930 r., 96. ul. Zawadzkiego 32, Dom, ok. 1930 r., 97. ul. Zawadzkiego 34, Dom, ok. 1930 r., 98. ul. Zawadzkiego 43, Dom, ok. 1930 r., 99. ul. Zawadzkiego 45, Dom, ok. 1930 r., 100. ul. Zawadzkiego 59, Magazyn, ok. 1930 r., 101. ul. Zawadzkiego 61, Dom, ok. 1930 r., 102. ul. Zawadzkiego 65, Dwojak, pocz. XX w., 103. ul. Zawadzkiego 67, Dom, pocz. XX w., 104. ul. Zawadzkiego 67, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 105. ul. Zawadzkiego 69, Dwojak, pocz. XX w., 106. ul. Zawadzkiego 69, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 107. ul. Zawadzkiego 80, Dom, pocz. XX w., 108. ul. Zawadzkiego 82, Dom, pocz. XX w., 109. ul. Zawadzkiego 82, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 110. ul. Zawadzkiego 84, Dom, pocz. XX w., 111. ul. Zawadzkiego 84, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 112. ul. Zawadzkiego 85, Dom, pocz. XX w., 113. ul. Zawadzkiego 85, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 114. ul. Zawadzkiego 85, Magazyn, pocz. XX w., 115. ul. Zawadzkiego 86, Dom, pocz. XX w., 116. ul. Zawadzkiego 87, Dom, pocz. XX w., 117. ul. Zawadzkiego, Wiadukt kolejowy, pocz. XX w., 118. ul. Żeromskiego 10, Dom, pocz. XX w., 119. ul. Żurawia 4, Dom, pocz. XX w., 120. ul. Żurawia 11, Dom, pocz. XX w., 121. ul. Żurawia 12, Dom, 1907 r. Obiekty archeologiczne w rejestrze zabytków:

1. Dzierzgoń, grodzisko, okres wczesnośredniowieczny i średniowieczny decyzja z dnia 5.03.1970 r., nr rej. 113/Archeol. (stan. AZP 3/4, obszar 21-50).


1. Dzierzgoń, znalezisko luźne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; ślad osadnictwa, okres nowożytny (stan. AZP 1/2, obszar 21-50),


35

2. Dzierzgoń, znalezisko luźne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; osada otwarta, okres nowożytny (stan. AZP 2/3, obszar 21-50),

3. Dzierzgoń, osada, kultura pomorska/?/, wczesna epoka żelaza; cmentarzysko, kultura oksywska, młodszy okres przedrzymski; osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/28, obszar 21-50),

4. Dzierzgoń, Kolonia II, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 1/3, obszar 21-51), 5. Dzierzgoń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 2/4,

obszar 21-51), 6. Dzierzgoń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 3/5,

obszar 21-51).


36

JASNA Dawne nazwy: 1350 Lichtenveld, 1354 Lichtenfelde, niem. Lichtfelde. Podstawowe dane historyczne: wieś założona została w 1277 r. za komtura dzierzgońskiego Helwiga von Goldbach. Pierwszy znany przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim otrzymała dopiero w 1350 r.: włók 123, z których wolne włóki posiadali proboszcz i sołtys, we wsi były dwie karczmy w tym czasie. W 1526 r. otrzymali tę wieś Czemowie na dziedziczną własność darem królewskim. Po Czemach odziedziczyli ją Güldensternowie, po nich wreszcie Łosiowie.W 1733 r. Katarzyna z Łosiów Potocka ustanowiła Wiesiołowskiego zastępcą swoich dóbr. W 1768 i 1772 r. w dokumentach występuje Dominik Łoś, dziedzic dóbr lichtenfeldzkich. W 1804 r. posiada je wdowa po nim, ale już tylko do połowy; druga połowa przeszła w posiadanie Kruszyńskich; każda część oszacowana była na 20000 talarów wartości. Niemal od początku we wsi istniał kościół parafialny, w czasie reformacji przeszedł w ręce protestantów: pierwszym pastorem był Mikołaj Waldau (1583 r.). W 1668 r. kościół wraca w ręce katolików; przyłączony jako filia do Tyrgartu (Bągartu). W 1884 r. szlachecka wieś, powiat sztumski, przy granicy powiatu malborskiego. Obszaru obejmuje mórg 6481, budynków 213, domów 113, katolików 506, ewangelików 687, kościół katolicki i luterański, także i szkoła w miejscu, poczta Stare Pole. W 1915 roku na pobliskiej Lisiej Górze postawiono Wieżę Bismarcka (zniszczoną w 1951 roku). W Jasnej była stacja końcowa kolejki wąskotorowej łączącej tereny rolnicze (buraczane) z cukrownią Stare Pole (linię zlikwidowano w roku 1967). Do końca lat 70-tych XX w. we wsi stał szachulcowy kościół ewangeliczny. Położenie: 13 km na północ od Dzierzgonia. Układ historyczny: wieś ulicowo-placowa, część wsi (d. Bärenwinkel) - osada folwarczna.

Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Osada folwarczna złożona z dworu, rządcówki, zabudowań gospodarczych oraz czworaków. Historyczny układ przestrzenny osady zachowany. Czworaki zostały przebudowane oraz zmodernizowane, w

związku z czym utraciły historyczny charakter.

Obiekty w rejestrze zabytków: 1. Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny, ok. 1325 r., Decyzja z dnia 13.08.1962 r.,

nr rej. 308 (dawny nr w rej. woj. gdańskiego 244). Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Jasna, Brama wraz z ogrodzeniem przykościelnym, pocz. XX w., 2. Jasna, Cmentarz przykościelny, kon. XIX w.,


37

3. Jasna 5, Czworak, pocz. XX w., 4. Jasna 7, Budynek mieszkalno-gospodarczy, 1 ćw. XX w., 5. Jasna 7, Budynek gospodarczy, 1 ćw. XX w., 6. Jasna 8, Szkoła, 1 ćw. XX w., 7. Jasna 9, Dom, poł. XIX w., 8. Jasna 9, Spichlerz, pocz. XX w., 9. Jasna 9, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 10. Jasna 9, Chlewnia, pocz. XX w., 11. Jasna 10, Budynek gospodarczy, 1912 r., 12. Jasna 12, Dom, około 1930 r., 13. Jasna 13, Dom, 1 ćw. XX w., 14. Jasna 18, Dom, 1927 r., 15. Jasna 20, Czworak, pocz. XX w., 16. Jasna 23, Dom, 3 ćw. XIX w., 17. Jasna b.nr, Dom, 3 ćw. XIX w., 18. Jasna 30, Kuźnia, pocz. XX w., 19. Jasna 30, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 20. Jasna 31, Dom, l. 40-te XX w., 21. Jasna 32, Szkoła, ok. 1920 r., 22. Jasna 34, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 23. Jasna 35, Dom, 4 ćw. XIX w., 24. Jasna 36, Dom, 2 poł. XIX w., 25. Jasna 37, Dom, 1 ćw. XX w., 26. Jasna 37, Budynek gospodarczy, 1 ćw. XX w., 27. Jasna 37, Stodoła, 1 ćw. XX w., 28. Jasna 37, Stodoła, 1 ćw. XX w., 29. Jasna 38, Dom, kon. XIX w., 30. Jasna 38, Budynek gospodarczy, kon. XIX w., 31. Jasna 40, Dom, kon. XIX w., 32. Jasna, Kuźnia, pocz. XX w., 33. Jasna, Stacja transformatorowa, ok. 1925 r., 34. Jasna 44, Dom, kon. XIX w., 35. Jasna, Dom, pocz. XX w., 36. Jasna 48, Dom, ok. 1920 r., 37. Jasna, Most, l. 30-te XX w., 38. Jasna (d. Bärenwinkel), Dwór, l 20-te. XX w., 39. Jasna (d. Bärenwinkel), Rządcówka, kon. XIX w., 40. Jasna (d. Bärenwinkel), Spichlerz, kon. XIX w., 41. Jasna (d. Bärenwinkel), Obora – stajnia, k. XIX w. 42. Jasna (d. Bärenwinkel), Stacja transformatorowa, l. 20-te XX w., 43. Jasna Chartowo - Kolonia 8, Dom z budynkiem gospodarczym, 4 ćw. XIX w. 44. Jasna – Kamienna Góra 2, Dom, 4 ćw. XIX w., 45. Jasna - Kamienna Góra 2, Stodoła, 4 ćw. XIX w., 46. Jasna – Kamienna Góra 3, Dom, ok. 1930 r., 47. Jasna – Kamienna Góra 4, Dom, kon. XIX w., 48. Jasna – Kamienna Góra 4, Budynek gospodarczy, kon. XIX w.


1. Jasna, osada /?/, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich; osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 1/3, obszar 19-50),

2. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/4, obszar 19-50), 3. Jasna, osada, kultura oksywska, późny okres lateński (stan. AZP 3/5, obszar 19-50),


38

4. Jasna, osada /?/, kultura wschodniopomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 4/6, obszar 19-50),

5. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 5/7, obszar 19-50), 6. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 6/8, obszar 19-50), 7. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 7/9, obszar 19-50), 8. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/10, obszar 19-50), 9. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesnośredniowieczny, XI-XII w.; ślad osadnictwa, okres

późnośredniowieczny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 11/13, obszar 19-50), 10. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesnośredniowieczny, XI-XII w. (stan. AZP 12/14, obszar 19-

50).


39

JEZIORNO Dawne nazwy: niem. Laautensee. Podstawowe dane historyczne: dawne dobra rycerskie. W 1857 r. majątek liczył 128 mieszkańców. Cegielnia i mleczarnia. W 1868 r. 21 budynków, 174 mieszkańców, 127 ewangelików i 46 katolików. Podatek od gruntów wynosi 300 talarów, od budynków 24. W 1884 r. powiat sztumski, stacja pocztowa Dzierzgoń, stacja kolejowa Stare Pole. Razem z należącym do nich folwarkiem tej samej nazwy dobra obejmują 465,97 ha, w tym 348,24 ha roli ornej i ogrodniczej, 80,67 ha łąk, 25,09 ha pastwisk, 10,90 ha nieużytków, 1,07 ha wody. Dobra te posiada Paulina von Flotwell, de domo von Frantzius. Położenie: 5,5 km na północny zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Majątek złożony z dworu, parku, zabudowań gospodarczych oraz czworaków. Budynki gospodarcze przebudowane lub zastąpione przez współczesną zabudowę na miejscu starych. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Zespół dworsko-parkowy (dwór i park z układem wodnym, drożnym, zielenią wysoką oraz cmentarzem w obrębie parku), 2 poł. XIX w., decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rej. woj. elbląskiego: 510/96).


1. Jeziorno 4, Rządcówka, pocz. XX w., 2. Jeziorno 6, Czworak, kon. XIX w., 3. Jeziorno 8, Czworak, pocz. XX w., 4. Jeziorno 10, Budynek gospodarczy, 1905 r., 5. Jeziorno 12, Czworak, pocz. XX w.


40

KUKSY Dawne nazwy: 1601 Kuchsen, 1669 Chusiv, niem. Kuxen. Podstawowe dane historyczne: osada mogła powstać w r. 1376, kiedy krzyżacy pole zwane Gawsycyn o powierzchni 9 włók wydali niejakim Gyntel i Bartke. W 1399 r. odebrano im 6 włók i wydzielono, jak się zdaje Niemcom. W 1600 r. posiada te dobra Janusz Siltz, który później pisze się Kuxki, jego potomkowie zowią się Kuxy-Solikowscy. W 1666 r. od Augustynowskich nabył Kuksy niejaki Schach. W 1883 r. rycerskie dobra, powiat sztumski. Obszaru liczą mórg 704, budynków 11, domów 4, katolików 16, ewangelików 49. Parafia i poczta Dzierzgoń, szkoła Litewki. Położenie: 3,5 km na zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachowały się. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej:

1. Kuksy, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 1/12, obszar 21-50).


41

LITEWKI Dawne nazwy: niem. Litewken, Litefken. Podstawowe dane historyczne: folwark należący do dóbr Jeziorno (Lauteensee), powiat sztumski, parafia ewangelicka i katolicka, stacja pocztowa Dzierzgoń, szkoła w miejscu. Dobra mają rozległość 14 włók, mieszkańców zaś 47 (r. 1868), 42 ewangelików i 5 katolików, r. 1857 było ich 26. Budynków jest tu 12, między nimi 4 domy mieszkalne. Położenie: 3 km na zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: folwark. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachowały się. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Litewki, Stacja transformatorowa, pocz. XX w. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej:

1. Litewki, osada, kultura pomorska, okres halsztacki – wczesny okres lateński; osada /?/, okres średniowieczny, XIV – XV w.(stan. AZP 1/1, obszar 20-50).


42

MINIĘTA Dawne nazwy: 1288 Meynithen, 1509 Menetten, 1595 Minięta szenwieska (od Schönwiese?), 1648 Miemięta, 1659 Minięta, 1773 Menthen, niem. Menthen, Mienten. Podstawowe dane historyczne: dawniej dwie odrębne miejscowości Menthen – wieś oraz Mienten – folwark. Przypuszcza się, że wieś nazywała się dawniej Poganste i że tu zaszła bitwa między Prusakami a Krzyżakami w 1267 r. W 1885 r. wzmiankowana jako wieś w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Dzierzgoń, okręg urzędu stanu cywilnego Sporowo, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgoń, szkoła w miejscu, obszaru ma 1658,6 mórg magdeburskich, 62 budynki, 37 domów, 318 mieszkańców, 235 katolików, 80 protestantów. Folwark, według innych źródeł dobra rycerskie. 2 wrześnie 1772 r. król Stanisław August odnowił spalony wcześniej wystawiony Gotfrydowi Kudryckiemu przywilej. W 1294 r. otrzymał Minięta i Krasną Łąkę (Szenwicz, Schönwiese) niejaki Bogusław (Bogosla – 1289 r.) z pochodzenia - Prus. W 1885 r. majątek należał do powiatu sztumskiego, stacja pocztowa Mikołajki, okręg urzędu stanu cywilnego Krastuden, parafia katolicka Nowy Targ, ewangelicka Rohdau, szkoła Krasna Łąka. W majątku było wówczas 16 budynków, 6 domów, 128 mieszkańców katolików. Razem z Zawalidrogą obejmują 495,04 ha (420,98 ha roli ornej i ogrodniczej, 53,61 łąk, 4,60 pastwisk, 15,34 nieużytków, 0,51 wody). Na terenie majątku znajdowała się cegielnia. Położenie: 4,5 km na południe od Dzierzgonia, wieś leży nad rzeką Dzierzgoń. Wieś jest siedzibą sołectwa w którego skład wchodzą również miejscowości Sporowo i Stara Wieś. Układ historyczny: Minięta: wieś ulicowo-placowa. Sporowo: majątek ziemski. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny wsi Minięta zachowany. Majątek ziemski Sporowo nie zachował się, z wyjątkiem parku, który jest mocno zaniedbany, jego pierwotny układ jest nieczytelny. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Minięta – Sporowo, Park, przełom XVIII i XIX w., decyzja z dnia 30.12.1977 r., nr rejestru zabytków 879 (dawny numer rejestru woj. elbląskiego 9/77).


1. Minięta, Most, pocz. XX w., 2. Minięta, Kapliczka przydrożna, pocz. XX w., 3. Minięta 4, Stodoła, pocz. XX w., 4. Minięta 9, Dom, pocz. XX w., 5. Minięta 13, Szkoła, pocz. XX w., 6. Minięta 13, Budynek gospodarczy przy szkole, pocz. XX w., 7. Minięta, Kapliczka przy szkole, pocz. XX w.


43


1. Minięta, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP 1/19, obszar 22-50),

2. Minięta, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP 2/20, obszar 22-50),

3. Minięta, ślad osadnictwa, późne średniowiecze (stan. AZP 3/22, obszar 22-50).


44

MORANY

Dawne nazwy: 1323 Miroslauwendorf, 1343 Miroslawendorf, 1419 i 1437 Moreyn, 1686 Meraunen, niem. Morainen. Podstawowe dane historyczne: za czasów krzyżackich siedziba kameratu. Jeszcze w 1303 r. na terenie dzisiejszej wsi leżała wieś Mirosławki, która następnie zlała się z Moranami. W 1868 r. we wsi były 62 budynki , 35 domów, 304 mieszkańców, 70 ewangelików, 234 katolików, szkoła w miejscu. W 1885 r. wzmiankowana jako wieś w powiecie sztumskim, st. pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgoń, okręg urzędu stanu cywilnego Sporowo, obszaru 1420,20 mórg. Położenie: 5 km na zachód od Dzierzgonia. Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Kuksy i Stanówko. Układ historyczny: wielodrożnica. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny oraz historyczna zabudowa nie zachowane. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej:

1. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 2/10, obszar 21-50),

2. Morany, osada, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 3/11, obszar 21-50), 3. Morany, osada /?/, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza; osada /?/, kultura wielbarska,

okres późny wpływów rzymskich; osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 4/13, obszar 21-50), 4. Morany, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka żelaza (stan. AZP 5/14, obszar

21-50), 5. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 6/17,

obszar 21-50), 6. Morany, osada, kultura polska /?/, XI – XII w., wczesna epoka żelaza (stan. AZP 8/27, obszar

21-50).


45

NOWA KARCZMA Dawne nazwy: niem. Neukrug. Podstawowe dane historyczne: w 1885 r. wzmiankowana jako wieś w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Nowydwór, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgoń, należy do wsi Nowiec (Neuhoefersfelde), 2 dymy, 30 mieszkańców, 17 ewangelików, 13 katolików, należała do starostwa dzierzgońskiego i została wydana na prawie emfiteutycznym w 1750 r. Położenie: 2 km na zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: przysiółek. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ i zabudowa nie zachowały się.


46

NOWIEC

Dawne nazwy: niem. Neuhöferfelde. Podstawowe dane historyczne: brak informacji. Położenie: 4 km na północ od Dzierzgonia. Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Nowa Karczma i Nowiny. Układ historyczny: przysiółek. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował się. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Nowiec 1, Dom 1925 r., 2. Nowiec 1, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 3. Nowiec b.nr, Dom, pocz. XX w., 4. Nowiec b.nr, Budynek gospodarczy, pocz. XX w.


1. Nowiec, osada, okres nowożytny, XVII-XVIII w., (stan. AZP 1/8, obszar 20-50), 2. Nowiec, obozowisko, średniowiecze, (stan. AZP 2/9, obszar 20-50), 3. Nowiec, ślad osadnictwa, kultura pomorska /?/, łużycka /?/, wczesna epoka żelaza, (stan. AZP

3/11, obszar 20-50).


47

NOWINY Dawne nazwy: niem. Neuburg, Neuhof. Podstawowe dane historyczne: wieś ma metrykę średniowieczną; pierwsza wzmianka pochodzi z 1302 r. Była w tym czasie folwarkiem domeralnym i należała do komturii dzierzgońskiej. Hodowano tu trzodę chlewną i konie oraz ryby. Po wojnie trzynastoletniej Nowiny utrzymały status folwarku domeralnego, związanego ze starostwem dzierzgońskim. Ich właścicielami była najpierw rodzina Cemów, a od 1611 r. pieczę nad nimi sprawowali kolejni starostowie dzierzgońscy. Od 1772 r. dobra te przejęła rodzina Rohrbeck, która wybudowała tu barokowy pałac, a Nowiny przekształciła z folwarku w prywatny majątek szlachecki. Położenie: 4 km na północ od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną skupioną w formie ulicówki. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Majątek złożony z dworu, parku, z dwóch budynków inwentarskich oraz chlewni. Czworaki z budynkami gospodarczymi przebudowane i zmodernizowane przez co utraciły wartości historyczne. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Pałac, kon. XVIII w., decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rejestru 1502 (nr rej. woj. elbląskiego 409/94),

2. Park, poł. XIX w., decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rejestru 920 (nr rej. woj. elbląskiego 33/78). Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Nowiny, Spichlerz, pocz. XX w., 2. Nowiny, Chlewnia nr 1, 1938 r., 3. Nowiny, Chlewnia nr 2, pocz. XX w., 4. Nowiny 6, Szkoła, 1921 r., 5. Nowiny 6, Budynek gospodarczy, l. 20-te XX w., 6. Nowiny 10, Dom, 4 ćw. XIX w.


3. Nowiny, osada, okres średniowieczny (stan. AZP 1/10, obszar 20-50), 2. Nowiny, osada /?/, okres średniowieczny i nowożytny (stan. AZP 2/16, obszar 20-50).


48

PACHOŁY Dawne nazwy: 1408 Bacculen, niem. Pachollen, Paccullen.

Podstawowe dane historyczne: wieś wzmiankowana w 1408 r. jako wieś pruska na 22 włókach. W 1782 r. we wsi odnotowano 10 dymów, natomiast w 1858 r. w 8 gospodarstwach było 120 mieszkańców. W latach 1937-39 było 138 mieszkańców. W 1973 r. należały do powiatu morąskiego, gmina i poczta Stary Dzierzgoń.

Położenie: przy trasie nr 527 z Dzierzgonia do Morąga, 2,7 km na wschód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną i młynem. Analiza przekształceń układu przestrzennego: układ przestrzenny zachowany; zachowane budynki inwentarskie, dwór mocno przebudowany (utracił wartości historyczne), zachowany jeden czworak. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Pachoły , Młyn wodny, pocz. XX w., 2. Pachoły 4, Czworak, 1912 r., 3. Pachoły , Budynek gospodarczy, pocz. XX w.


1. Pachoły, ślady osadnicze, kultura pruska, XII-XIII w.; ślady osadnictwa, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 1/6, obszar 21-51).


49

PAWŁOWO Dawne nazwy: niem. Petershof. Podstawowe dane historyczne: brak informacji historycznych. Położenie: 5 km na północ od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował się. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Pawłowo, Kaplica, pocz. XX w.


50

PIASKI SZTUMSKIE Dawne nazwy: 1895 Zantuga, niem. Sandhuben Podstawowe dane historyczne: w 1672 r. w miejscu dzisiejszej osady było puste pole, które później wydane zostało rodzinie Hepke. W 1789 r. wzmiankowana wieś na prawie chełmińskim o 2 dymach. W 1895 r. wzmiankowany majątek w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Budzisz, parafia katolicka Bągart, 105 ha (100 roli ornej, 3 łąki), 1885 r. 2 domy, 7 dymów, 38 mieszkańców, 34 katolików, 4 ewangelików, dziedzic Jan Bliefernich. Położenie: 7 km na północ od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował się, z wyjątkiem parku, który jest mocno zaniedbany, jego pierwotny układ jest nieczytelny. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Piaski, Ogród parkowy, kon. XIX w., decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rejestru 910 (dawny nr rejestru woj. elbląskiego 21/78).


1. Piaski, Stacja transformatorowa, l. 30-te XX w.


51

POLIKSY Dawne nazwy: 1509 Pollex, 1541 Polex, 1773 Politzen, niem. Polixen. Podstawowe dane historyczne: w 1868 r. we wsi było 41 budynków, 25 domów, 212 mieszkańców, 119 katolików, 93 ewangelików. W 1887 r. wzmiankowana jako wieś w Pomezanii, powiecie sztumskim, stacja pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgoń, powierzchni 1236,93 mórg magdeburskich. Położenie: przy trasie Malbork – Iława (droga wojewódzka nr 515), 6 km na zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: wielodrożnica z przysiółkami. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany, wieś przecina obecnie droga wojewódzka skracająca historyczny trakt. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Poliksy 1, Dom, 3 ćw. XIX w., 2. Poliksy 2, Dom, l. 30-te XX w., 3. Poliksy 2, Budynek gospodarczy, l. 30-te XX w., 4. Poliksy 7, Dom, 4 ćw. XIX w., 5. Poliksy 8, Dom, 4 ćw. XIX w., 6. Poliksy 10, Dom, pocz. XX w., 7. Poliksy 12, Dom, lata 80-te XIX w., 8. Poliksy 14, Dwojak, ok. 1930 r., 9. Poliksy 14, Budynek gospodarczy (1), ok. 1930 r., 10. Poliksy 14, Budynek gospodarczy (2), 1 ćw. XX w., 11. Poliksy 15, Dwojak, l. 30-te XX w., 12. Poliksy 15, Stodoła, l. 30-te XX w., 13. Poliksy 15, Budynek gospodarczy, 1 ćw. XX w., 14. Poliksy 16, Dom, 1936 r., 15. Poliksy 17, Dom, 3 ćw. XIX w., 16. Poliksy 17, Stodoła, 1 ćw. XX w., 17. Poliksy 17, Stacja transformatorowa, ok. 1930 r., 18. Poliksy 18, Dom, 4 ćw. XIX w., 19. Poliksy 18, Stajnia, kon. XIX w.


1. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV-XV w. (stan. AZP 1/2, obszar 20-50), 2. Poliksy, osada, kultura pomorska, okres halsztacki i wczesny lateński; osada, okres


52

średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/3, obszar 20-50), 3. Poliksy, osada, kultura łużycka, okres halsztacki (stan. AZP 3/4, obszar 20-50), 4. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 4/5, obszar 20-

50).


53

PRAKWICE Dawne nazwy: niem. Pröckelwitz, Podstawowe dane historyczne: po raz pierwszy nazwa tej miejscowości pojawia się w akcie lokacyjnym Starego Miasta w 1321 r. W 1736 r. otrzymał tę posiadłość Albrecht Krzysztof hrabia zu Dohna. W 1737 r. odsprzedał ją swemu bratu Aleksandrowi – właścicielowi Słobit. Była ona w posiadaniu tej rodziny do 1945 r. W 1887 r. wzmiankowana jako wieś w powiecie morąskim, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgoń. Położenie: 3 km na wschód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany, budynek dworu w ruinie. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Prakwice 1, Szkoła, 1 ćw. XIX w., decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elbląskiego 275/93),

2. Prakwice 2, Kuźnia, 1926 r., decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr rej. woj. elbląskiego 274/93),

3. Prakwice, Park, 4 ćw. XIX w., decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (d. rej. woj. elbląskiego nr 20/78).


1. Prakwice 2, Budynek gospodarczy 1916 r., 2. Prakwice, Budynek gospodarczy z d. zespołu folwarcznego, pocz. XX w., 3. Prakwice 6, Budynek gospodarczy, pocz. XX w.


1. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 1/1, obszar 21-51), 2. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 2/2, obszar 21-51).


54

STANOWO Dawne nazwy: Wusewithe, Woysewith, 1437 Wosgewithe, 1600 Stenaw, Stanaw, 1710 Sztonow, niem. Gr. Stanau, 1887 Stonowo. Podstawowe dane historyczne: w 1360 r. bracia Gulandin dostają pewną liczbę włók na polu Wusewithe, na którym powstała wieś Stanowo. W 1601 r. posiadał te dobra Sebastyan Kospoth, później Schach. W 1650 r. otrzymał je w zastaw rzeźnik Stoff z Gdańska. W 1885 r. w majątku było 7 domów, 20 dymów, 11 mieszkańców (45 katolików, 57 ewangelików), hodowla bydła i koni rasy angielskiej, mleczarnia. W 1887 r. dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka Dzierzgoń, stacja kolejowa Mikołajki, powierzchni 257 ha (208 roli, 21 łąk, 6 ha lasu). Położenie: 5 km na południowy zachód od Dzierzgonia. Układ historyczny: majątek ziemski z osadą folwarczną. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny, park oraz zabudowa historyczna nie zachowały się. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Park, 1 poł. XIX w., decyzja z dnia 22.06.1978 r., nr rej. 916 (d. rejestr woj. elbląskiego nr 30/78).


1. Stanowo, Aleja lipowa, kon. XIX w., 2. Stanowo, Cmentarz, kon XIX w.


55

STANÓWKO Dawne nazwy: niem. Klein Stanau. Podstawowe dane historyczne: brak informacji. Położenie: 3 km na południe od Dzierzgonia. Układ historyczny: osada młyńska. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował się. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Cmentarz żydowski, poł. XIX w., decyzja z dnia 15.08.1988 r., nr rejestru 1246 (dawny nr rej. woj. elbląskiego 48/78).


1. Stanówko 1, Dom przy d. młynie wodnym, 4 ćw. XIX w.


56

STARA WIEŚ Dawne nazwy: 1437 Aldedorf, niem. Altendorf. Podstawowe dane historyczne: w dokumentach z 1259 r. występuje Conrad von Altendorf. Później właścicielami byli: w 1620 r. - Polentz, w 1638 r. - Hoverbeck, w 1687 r. - Prebandt, w. 1697 r. - Reibenitz. Prawdopodobnie tym 4 ostatnim dobra te były dane tylko w zastaw, podczas kiedy właściwymi posiadaczami byli Lokowie, których córki są właścicielkami wsi jeszcze w XVIII w. W 1772 r. posiadają Starą Wieś i Sporowo Wybiccy, w 1804 r. - Łyskowscy, taksa wynosiła wówczas 8078 talarów. W 1836 r. mieszkali tu 1. Jurek Pucki (rataj wolny), 2. Andrzej Jędryczek z żoną, 3 synami i 1 córką (poddani), 3. Jakób Krzemień (rataj, wolny), 4. Andrzej Gąska i żona (poddani, dzieci były wolne), 5. pastuch, 6. owczarnia, 7. kobieta poddana. W 1858 r. - dziedzic Napromski. W 1885 r. we wsi były 4 domy, 10 dymów, 50 mieszkańców, hodowla bydła rasy holenderskiej, mleczarnia. W 1887 r. Stara Wieś wzmiankowana jako dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka w Dzierzgoniu, 6 km odległości, powierzchni 168 ha (142 roli). Położenie: 3 km na północny zachód od Dzierzgonia, przy trasie Malbork – Iława (droga wojewódzka nr 515). Układ historyczny: osada folwarczna. Analiza przekształceń układu przestrzennego: układ historyczny ani historyczna zabudowa nie zachowały się.


57

TYWĘZY Dawne nazwy: 1354 Tiefensee, niem. Tiefensee. Podstawowe dane historyczne: wieś lokowana 1354 r. przez zakon krzyżacki na prawie chełmińskim, założona była „in campo Globin”. W 1437 r. posiadała 38 włók, 7 z nich w posiadaniu Mikołaja von Cryten, 3 włóki w rękach sołtysa. W 1643 r. we wsi jest 13 włościan, 1 leman, 3 ogrodników. W 1725 r. tutejsze lemaństwo posiadają Wybiccy. W 1887 r. wieś wzmiankowana w powiecie sztumskim, nad jeziorem Głębin, z którego struga płynie do rzeki Dzierzgoni. Obszaru ziemi zajmuje mil 2279, budynków 91, domów mieszkalnych 48, katolików 218, ewangelików 235. Parafia i poczta Dzierzgoń, szkoła w miejscu. Położenie: 6,7 km na południowy zachód od Dzierzgonia, nad jeziorem. Układ historyczny: wieś ulicowo-placowa. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Obiekty o wartościach kulturowych:

1. Tywęzy, Szkoła, lata 30-te XX w., 2. Tywęzy, Budynek gospodarczy przy d. szkole, pocz. XX w., 3. Tywęzy 3, Dom, 4 ćw. XIX w., 4. Tywęzy 9, Dom, kon. XIX w., 5. Tywęzy 13, Dom, ok. 1930 r., 6. Tywęzy 14, Dom, pocz. XX w., 7. Tywęzy 14, Budynek gospodarczy, pocz. XX w., 8. Tywęzy 14, Stodoła, pocz. XX w., 9. Tywęzy, Cmentarz, kon. XIX w.


1. Tywęzy, ślad osadnictwa /?/, neolit /?/ (stan. AZP 1/3, obszar 22-50), 2. Tywęzy, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 2/4, obszar 22-50), 3. Tywęzy, ślad osadniczy /?/, neolit /?/ (stan. AZP 3/5, obszar 22-50).


58

ŻUŁAWKA SZTUMSKA Dawne nazwy: 1249 Pozolove, Posolva, 1303 Poselge, , 1354 Posilien, 1381 Posilia, 1672 Pozylia, 1774 Posilge, 1789 Posilgen 1887 Pozylia, niem. Posilge. Podstawowe dane historyczne: pierwszy przywilej nadał wsi komtur dzierzgoński Helwig von Goldbach około r. 1277. Zachował się przywilej komtura Konrada von Braningsheim z r. 1354, mocą którego wieś otrzymała 102 włók i 8 mórg, z których proboszcz posiada 6 włók, a sołtys 4 włóki i 8 mórg. Czynsz mają mieszkańcy płacić tylko od 52 włók, a od 58 mają zwykłe służby czynić. W czasie drugiej wojny szwedzkiej kościół został złupiony. W 1666 r. zapadła się dzwonnica i zniszczyła część chóru i kaplicy. W 1789 r. wieś należała do dekanatu dzierzgońskiego i liczyła 73 dymów. W 1885 r. 102 domy, 265 dymów, 1200 mieszkańców, 588 katolików, 605 ewangelików, 7 „dysydentów”. W 1887 r. Żuławka wspomniana jako wieś kościelna w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa, szkoła katolicka i ewangelicka w miejscu, posiada 1623 ha powierzchni (w tym: 1355 ha roli ornej i 161 ha łąk). Położenie: 13 km na północ od Dzierzgonia. Układ historyczny: wielodrożnica. Na północ od wsi kolonia w formie ulicówki z lat 30-tych XX w. Analiza przekształceń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany. Obiekty w rejestrze zabytków:

1. Kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela, 1695 r., decyzja z dnia 30.05.1957 r., nr rejestru 75 (d. nr rej. woj. gdańskiego 65).


1. Żuławka Sztumska, Cmentarz przykościelny, 2 poł. XIX w., 2. Żuławka Sztumska 2, Dom, ok. 1930 r., 3. Żuławka Sztumska 3, Dom, ok. 1930 r., 4. Żuławka Sztumska 4, Dom, ok. 1930 r., 5. Żuławka Sztumska 6, Dom, ok. 1930 r., 6. Żuławka Sztumska 7, Dom, 1 ćw. XX w. 7. Żuławka Sztumska 7, Budynek gospodarczy, 1 ćw. XX w. , 8. Żuławka Sztumska 9, Dom, ok. 1930 r., 9. Żuławka Sztumska 10, Dom, ok. 1930 r., 10. Żuławka Sztumska 20, Poczta, 1 ćw. XX w., 11. Żuławka Sztumska 21, Dom, 1906 r., 12. Żuławka Sztumska 24, Szkoła, 1 ćw. XX w.,


59

13. Żuławka Sztumska 25, Szkoła, 1 ćw. XX w., 14. Żuławka Sztumska 28, Organistówka, kon. XIX w., 15. Żuławka Sztumska 35, Dom, ok. 1920 r., 16. Żuławka Sztumska 35, Budynek gospodarczy, kon. XIX w., 17. Żuławka Sztumska 39, Dom, poł. XIX w., 18. Żuławka Sztumska 39, Budynek gospodarczy (wozownia), kon. XIX w., 19. Żuławka Sztumska 39, Obora, poł. XIX w., 20. Żuławka Sztumska 41, Dom, pocz. XX w., 21. Żuławka Sztumska 42, Dom, 1 ćw. XX w., 22. Żuławka Sztumska 44, Dom, 1 ćw. XX w., 23. Żuławka Sztumska 72, Dom, 4 ćw. XIX w., 24. Żuławka Sztumska 75, Plebania, ok. 1920 r., 25. Żuławka Sztumska 75, Budynek gospodarczy (1), pocz. XX w., 26. Żuławka Sztumska 75, Stodoła, pocz. XX w., 27. Żuławka Sztumska 76, Dom, pocz. XX w., 28. Żuławka Sztumska 76, Budynek gospodarczy (1), 1904 r., 29. Żuławka Sztumska 76, Budynek gospodarczy (2), pocz. XX w., 30. Żuławka Sztumska 79, Budynek gospodarczy, 1902 r., 31. Żuławka Sztumska 80, Dom, poł. XIX w., 32. Żuławka Sztumska 83, Dom, 1 ćw. XX w., 33. Żuławka Sztumska 83, Budynek gospodarczy, ok. 1920 r., 34. Żuławka Sztumska 84, Dom, ok. 1930 r., 35. Żuławka Sztumska 85, Dom, ok. 1930 r., 36. Żuławka Sztumska 86, Dom, ok. 1930 r., 37. Żuławka Sztumska 87, Dom, ok. 1930 r., 38. Żuławka Sztumska 54, Budynek gospodarczy (1), pocz. XX w., 39. Żuławka Sztumska 54, Budynek gospodarczy (2), pocz. XX w., 40. Żuławka Sztumska, cmentarz mennonicki, kon. XIX w.


1. Żuławka Sztumska, osada /?/, kultura pruska, XI – XII w.; ślad osadniczy, okres średniowieczny, XIV - XV w. (stan. AZP 5/8, obszar 19-49),

2. Żuławka Sztumska, ślad osadniczy, kultura pruska, XII – XIII w.; ślad osadniczy, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 6/9, obszar 19-49),

3. Żuławka Sztumska, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 7/10, obszar 19-49),

4. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze; ślad osadnictwa, późne średniowiecze / okres nowożytny, XV w. – 1 poł. XVII w. (stan. AZP 8/13, obszar 19-49),

5. Żuławka Sztumska, grodzisko /?/, wczesne średniowiecze (stan. AZP 9/14, obszar 19-49), 6. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka

żelaza; ślad osadnictwa, okres nowożytny, XVII – XVIII w. (stan. AZP 10/15, obszar 19-49), 7. Żuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza;

ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze, XII – XIII w.; ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 11/16, obszar 19-49),

8. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza, ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 12/17, obszar 19-49),

9. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, okres nowożytny, XVI – XVII w. (stan. AZP 13/18, obszar 19-49),

10. Żuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza; ślad osadnictwa, późne średniowiecze / okres nowożytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 14/19, obszar 19-49),

11. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres starożytny; ślad osadnictwa, późne średniowiecze


60

/ okres nowożytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 15/20, obszar 19-49), 12. Żuławka Sztumska, osada, kultura oksywska, późny okres lateński (stan. AZP 1/1, obszar 19-

50), 13. Żuławka Sztumska, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/2,

obszar 19-50). 14. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka

żelaza (stan. AZP 16/21, obszar 19-49), 15. Żuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka

żelaza (stan. AZP 1722, obszar 19-49).


61

3.0. Ochrona wartości kulturowych 3.1. Zasady i kierunki ochrony 3.1.1. STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE

Stanowiska archeologiczne dzielą się na dwie grupy z uwagi na zróżnicowane warunki

ochrony konserwatorskiej: a) w strefie „W” ścisłej ochrony archeologicznej znajduje się stanowisko posiadające własną ekspozycję terenową – grodzisko wczesnośredniowieczne na Górze Zamkowej w Dzierzgoniu (decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku z dnia 5.12.1970 r., nr rejestru 113/A), podlega ono bezwzględnej ochronie z zakazem jakichkolwiek ingerencji w substancję stanowiska; b) w strefie „OW” obserwacji archeologicznej znajdują się stanowiska archeologiczne w ewidencji archeologicznej: tereny przez nie zajmowane są dostępne na cele inwestycyjne pod warunkiem albo uprzedniego przeprowadzenia ratowniczych badań archeologicznych albo prowadzenia wszelkich prac ziemnych, wchodzących w skład inwestycji, pod nadzorem archeologicznym. Charakter prac badawczych zależny jest od wartości poznawczej stanowiska.

Wszelkie inwestycje na terenie gminy, w których skład wchodzą roboty ziemne, na terenie oraz w pobliżu stanowisk archeologicznych wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 3.1.2. MIASTO DZIERZGOŃ – UKŁAD URBANISTYCZNY

W celu ochrony historycznego układu urbanistycznego miasta Dzierzgoń wyznacza się

następujące strefy ochrony konserwatorskiej: - strefę „W” ścisłej ochrony archeologicznej, - strefę „OW” obserwacji archeologicznej, - strefę pełnej ochrony konserwatorskiej, - strefę pośredniej ochrony konserwatorskiej, - strefę ochrony ekspozycji, - strefę ochrony krajobrazu.

Strefa „W” ścisłej ochrony archeologicznej obejmuje grodzisko wczesnośredniowieczne na górze

Zamkowej w dzierzgoniu (dec. z 5.12.1970, nr rej. 113/A). Na terenie grodziska wszelkie prace ziemne wymagają zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który określi szczegółowe warunki prowadzenia robót (np. ratownicze badania archeologiczne lub nadzór archeologa przy wykopach); zakazuje się działalności budowlanej bez zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, dopuszcza się ograniczoną działalność inwestycyjną.

Strefa „OW” obserwacji archeologicznej obejmuje stanowiska archeologiczne, znajdujące się w

ewidencji archeologicznej: tereny przez nie zajmowane są dostępne na cele inwestycyjne pod warunkiem albo uprzedniego przeprowadzenia ratowniczych badań archeologicznych albo prowadzenia wszelkich prac ziemnych, wchodzących w skład inwestycji, pod nadzorem archeologicznym. Charakter prac badawczych zależny jest od wartości poznawczej stanowiska.

Wszelkie inwestycje na terenie oraz w pobliżu stanowisk archeologicznych, w których skład wchodzą roboty ziemne, wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków

Strefa pełnej ochrony konserwatorskiej obejmuje swym zasięgiem ścisłe centrum historyczne

miasta wraz z Gόrą Zamkową i Górą św. Anny (zgodnie z załącznikiem graficznym). W strefie tej obowiązuje pełna ochrona konserwatorska. Wszelkie zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym, wszelkie prace budowlane wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.


62

Celem ochrony w strefie jest: 1. zachowanie historycznych proporcji wysokościowych kształtujących sylwetę zespołu, wraz z

dominantami, 2. zachowanie i odtworzenie historycznych cech charakteru wnętrz urbanistycznych, 3. zachowanie i odtworzenie historycznego układu ulic i placów z zachowaniem ich przebiegu,

przekrojów, dawnych linii rozgraniczających i linii zabudowy, 4. utrzymanie i odtworzenie historycznej dyspozycji terenu, tj.: historycznych podziałów

parcelacyjnych w postaci podziałów geodezyjnych lub poprzez ich uczytelnienie w terenie, 5. utrzymanie istniejącej zabudowy o wartościach historycznych i kulturowych oraz zachowanie

elementów zagospodarowania terenu we właściwym stanie technicznym i funkcjonalnym, 6. utrzymanie historycznej kompozycji obiektów z ograniczeniem zakresu dopuszczalnych

przekształceń i dostosowaniem elementów nowych do kompozycji istniejącej, 7. nawiązanie w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji zespołu charakteru

zabudowy sąsiadującej (historyczna dyspozycja terenu i typ zabudowy).

Z uwagi na niejednolity stan zachowania zasobów zawartych w strefie pełnej ochrony konserwatorskiej i wynikający stąd zróżnicowany zakres koniecznych działań oraz sposoby ich realizacji, w ramach strefy wyróżnia się następujące podstrefy:

a. supremacji: obejmującą zespoły i obiekty kulturowe o najwyższych i wysokich wartościach, zachowane w układzie i substancji (Góra Zamkowa, Góra Św. Anny, Kościół Trójcy Przenajświętszej i św. Katarzyny z zespołem zabudowy przykościelnej). Głównymi działaniami jest ekspozycja i ochrona zasobów. Występuje ograniczona możliwość nowych kreacji architektonicznych - podporządkowanych układowi urbanistycznemu i lokalnemu kontekstowi zabytkowemu.

b. strefa integracji (rewitalizacji) – obejmującą historyczny obszar miasta w znacznym stopniu

zdegradowany pod względem przestrzennym (Pl. Wolności, Przemysłowa, Kościelna i część ul. 1-ego Maja). Głównymi działaniami jest ochrona zachowanych historycznych elementów, restrukturyzacja funkcjonalna i formalna oraz rekompozycja przestrzenna. Wśród kierunków działań wymienić należy konserwację, remonty i adaptacje istniejącej substancji oraz kształtowanie zespołów i układów z wprowadzeniem nowych elementów, respektujących i asymilujących istniejące wartości urbanistyczne i architektoniczne oraz przekształcanie ahistorycznej zabudowy w celu przywrócenia historycznego charakteru tej części miasta, podniesienia jego wartości estetycznych i kulturowych.

c. rewaloryzacji: obejmującą zespoły i obiekty kulturowe o przewadze zachowanych wartości w

układzie i substancji (ul. Krzywa - klasztor, szkoła, ul. Żurawia, ul. Mickiewicza , ul. Kościelna, ul. 3-ego Maja, ul. Wojska Polskiego, północną część ul. Odrodzenia). Głównymi działaniami jest ochrona, rehabilitacja a także wzbogacenie funkcjonalne i estetyczne przestrzeni publicznych oraz dalsze uzupełnianie struktury. Wśród kierunków działań należy wymienić konserwacje, remonty i odtworzenia części obiektów a także możliwość nowych kreacji architektonicznych z zachowaniem i uzupełnieniem układu urbanistycznego, przy utrzymaniu równowagi i spójności zabytkowych i współczesnych elementów.

Strefa pośredniej ochrony konserwatorskiej obejmuje zabudowę powstałą w drodze narastania

tkanki miejskiej do lat 40-tych XX w. W strefie tej obowiązuje pośrednia ochrona konserwatorska. Wszelkie prace budowlane wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Celem ochrony w strefie jest utrzymanie wybranych elementów istniejących oraz częściowe

ograniczenie swobody kształtowania nowych elementów, poprzez: 1. utrzymanie zasadniczego układu ulic i placów, 2. utrzymanie historycznej zasady podziałów parcelacyjnych,


63

3. utrzymanie istniejącej zabudowy o wartościach historycznych, 4. utrzymanie istniejącej kompozycji wybranych obiektów z dostosowaniem elementów nowych

do kompozycji istniejącej, 5. zachowanie kompozycji układów zieleni, 6. nawiązanie w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji zespołu i typu zabudowy

sąsiadującej.

Strefa ochrony ekspozycji obejmuje obszary stanowiące zabezpieczenie właściwego eksponowania zespołów lub obiektów zabytkowych. Ochrona odbywa się głównie poprzez wyznaczenie terenów, na których obowiązują ograniczenia gabarytów zabudowy. W obrębie strefy znajdują się przedpola ekspozycji sylwety miasta. Celem ochrony strefy ”E” jest utrzymanie i ochrona ekspozycji wartościowych zespołów i obiektów.

Strefa ochrony krajobrazu obejmuje obszar historycznie ukształtowanych form pokrycia terenu w szczególności zieleń o wartościach przyrodniczych wraz z rzeką Dzierzgonią wraz z obiektami architektonicznymi, podlegających ochronie poprzez utrzymanie ukształtowania oraz ograniczenia swobody przekształceń obszaru, tj.: zespόł wnętrz krajobrazowych rzeki Dzierzgoń po zachodniej i wschodniej stronie miasta. Obowiązuje ochrona charakterystycznych cech krajobrazu urządzonego i naturalnego o walorach kulturowych, ktόra obejmuje między innymi: eksponowane stoki, pofałdowanie terenu, ewentualnie inne charakterystyczne elementy rzeźby terenu, wody otwarte, historyczny układ drόg, rozłogόw pόl, tradycyjne cechy zabudowy, panoramy, punkty, osie, otwarcia widokowe. W obrębie strefy obowiązują następujace rygory konserwatorskie:

− zakazuje się wprowadzania elementόw dysharmonizujących w stosunku do wyżej wymienionych cech krajobrazu w tym:

− zakazuje się zmiany rzeźby terenu, przy czym dopuszcza się nieznaczne niwelacje w zakresie niezbędnym dla wykorzystania terenόw,

− nakłada się obowiązek dostosowania charakteru i skali nowych budynkόw do warunkόw określonych powyżej, przy jednoczesnym zakazie lokalizacji budynkόw wyższych i większych niż istniejące w sąsiedztwie obiekty tradycyjne i zakazie stosowania obcych kulturowo form przestrzennych,

− zakazuje się zgęszczenia zabudowy większego niż w układach historycznych,

− obowiązuje opinowanie projektόw inwestycji przez Wojewόdzkiego Konserwatora Zabytkόw w zakresie jak wyżej.

Czynna ochrona sylwety zabytkowego układu urbanistycznego obejmuje widok na panoramę

miasta od strony pόłnocnej (z trasy nr 527) oraz otwarcie widokowe na Gόrę Zamkową wraz z kościołem Trójcy Przenajświętszej i zespołem zabudowy przykościelnej od strony ulicy Słowackiego. Ochrona polega na wyznaczeniu terenów wyłączonych spod zabudowy lub określeniu jej nieprzekraczalnych gabarytów. 3.1.3. WSIE O ZACHOWANYM UKŁADZIE HISTORYCZNYM I ZABUDOWIE O WARTOŚCIACH KULTUROWYCH

Na terenie gminy następujące wsie posiadają zachowany układ historyczny i zabudowę o wartościach kulturowych:

− Ankamaty,

− Bągart,

− Bruk,

− Jasna,

− Jeziorno,

− Poliksy,

− Prakwice,

− Tywęzy,


64

− Żuławka Sztumska.

Wokół wsi, a także wokół obiektów i zespołów zabudowy o zachowanych wartościach historycznych wyznacza się następujące strefy ochrony konserwatorskiej:

- strefę ochrony konserwatorskiej, - strefę ochrony ekspozycji. Strefa ochrony konserwatorskiej: ochronie podlegają elementy historycznej struktury

przestrzennej: układ przestrzenny, zabudowa o cechach tradycyjnych, sposób zabudowy działek siedliskowych, historyczne zachowane linie zabudowy, sposób zagospodarowania terenów publicznych, historyczne zachowane formy zabudowy, budowle sakralne, tereny cmentarzy oraz charakterystyczne elementy naturalnego krajobrazu, tworzące z wyżej wymienionymi kompozycję architektoniczno - krajobrazową.

Dla wsi, w których przewidziana jest budowa obiektów lub zespołów obiektów budowlanych należy opracować plany zagospodarowania przestrzennego w celu zapewnienia właściwej integracji przestrzennej i funkcjonalnej projektowanych i istniejących, o wartości kulturowej, elementów zagospodarowania, a zdewastowane elementy zagospodarowania poddać rewaloryzacji. Nowe obiekty budowlane i związane z nimi urządzenia powinny być zaprojektowane w formach architektonicznych dostosowanych do krajobrazu i zabudowy, a projekty uzgodnione z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Postuluje się opracowanie gminnego lub regionalnego (we współdziałaniu z sąsiednimi gminami) katalogu – wzornika dla współczesnej zabudowy mieszkalnej i gospodarczej.

Dla wszystkich wyżej wymienionych wsi postuluje się opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w oparciu o które odbywać się będzie wszelka działalność budowlana.

Strefa ochrony ekspozycji: ochronie podlega teren stanowiący zabezpieczenie widoku na

zabytek. W strefie tej obowiązuje ograniczenie gabarytów nowej zabudowy, należy stosować historyczną kolorystykę dachów i elewacji, elementy budownictwa regionalnego oraz lokalne materiały budowlane (drewno, miejscowy kamień, ceramika itp.).

Czynna ochrona sylwety zabytkowego układu ruralistycznego obejmuje widok na panoramę

historycznych wsi: Ankamaty, Jasna, Jeziorno, Pachoły, Żuławka Sztumska. Ochrona polega na wyznaczeniu terenów wyłączonych spod zabudowy lub określeniu jej nieprzekraczalnych gabarytów

Postuluje się objęcie ochroną prawna na podstawie wpisu do rejestru zabytków

województwa pomorskiego następujących historycznych układów ruralistycznych: Bągart, Jasna oraz Żuławka Sztumska w granicach zachowanych historycznych układów przestrzennych (zgodnie z załącznikiem graficznym). 3.1.4. KRAJOBRAZ KULTUROWY

Gmina Dzierzgoń, ze względu na położenie na styku dwóch jednostek fizycznogeograficznych Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, posiada krajobraz charakterystyczny i dla Żuław (w części północnej) i dla Pojezierza Iławskiego (w części środkowej i południowej).

Przeważająca część gminy posiada bardzo dobrze zachowany, w swej historycznej formie, i najmniej zdegradowany przez działalność człowieka krajobraz. Prawie całe terytorium gminy znajduje się w zasięgu występowania historycznych założeń dworsko-parkowych, przy czym stan ich zachowania ocenia się jako bardzo zły i wymaga pilnych działań zaradczych.

Charakterystyczne cechy kompozycyjne widoczne w panoramach tj. grupy zieleni z widocznymi dachami zabudowań, w tle mające otwarte przestrzenie upraw rolnych, zachowane są we wsiach: Bągart, Bruk, Jasna, Jeziorno, Prakwice, Żuławka Sztumska. Wsie zlokalizowane w otwartym, rozmaicie ukształtowanym krajobrazie, w areale rolnym (rozłogi pól) to Ankamaty, Poliksy


65

i Pachoły. Dość dobrze zachowana jest historyczna sieć drożna tej części ziemi sztumskiej z licznymi

alejami i zadrzewieniami dróg łączących poszczególne jednostki osadnicze z założeniami dworsko-parkowymi.

Pomimo tego, iż znaczna część gminy odznacza się harmonijnym krajobrazem kulturowym, spotykamy tutaj również zjawiska negatywne, mające bardzo duży wpływ na ochronę krajobrazu kulturowego tj. zanik architektonicznej kultury ludowej, zanik zadrzewień śródpolnych i wzdłuż dróg.

Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego w gminie Dzierzgoń powinna następować poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji; wykorzystywanie elementów budownictwa regionalnego w budownictwie współczesnym, sytuowanie i komponowanie bryły zgodnie z ukształtowaniem terenu, ograniczeni gabarytów budynków oraz użycie lokalnych materiałów budowlanych (drewno, miejscowy kamień, ceramika).

3.1.5. OBIEKTY ARCHITEKTURY SAKRALNEJ (W TYM CMENTARZE) NA TERENIE MIASTA I GMINY

Kościoły, kaplice, zespół poklasztorny, oraz cmentarze wszystkich wspólnot wyznaniowych, czynne i zamknięte, wpisane do rejestru zabytków - jako obiekty o wybitnej wartości zabytkowej i walorach krajobrazowych, jako dominanty architektoniczne, a cmentarze jako miejsca pamięci i pomniki historii - podlegają bezwzględnej ochronie. Wszelkie poczynania w obrębie i sąsiedztwie tych obiektów muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Bez zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nie wolno obiektu zabytkowego przerabiać, odnawiać, rekonstruować, konserwować, zabudowywać, odbudowywać, zdobić, uzupełniać ani dokonywać żadnych innych zmian. Na terenie cmentarzy obowiązuje zakaz wycinania drzew, usuwania nagrobków, pochodzących sprzed 1945 r., rozbiórki ogrodzeń murowanych oraz remontów wszelkich obiektów sepulkralnych bez uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Cmentarze nieczynne muszą być chronione przed dewastacją oraz porządkowane i pielęgnowane (drzewostan) w oparciu o wytyczne WKZ. Cmentarze nie objęte ochroną na podstawie wpisu do rejestru, a figurujące w ewidencji konserwatorskiej należy otoczyć ochroną poprzez wyznaczenie stref ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. 3.1.6. OBIEKTY ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA NA TERENIE MIASTA I GMINY

Obiekty architektury i budownictwa tj. dwory, budynki mieszkalne, budynki gospodarcze, szkoły i inne, wpisane do rejestru zabytków - podlegają ochronie. Winny być utrzymywane w dobrym stanie. Zmiany użytkowania, powodujące konieczność przystosowania do nowej funkcji, wszelkie prace budowlane, modernizacje i remonty wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Ochronie podlega również starodrzew rosnący w sąsiedztwie obiektów wpisanych do rejestru zabytków - na terenach wpisanych do rejestru zabytków obowiązuje zakaz wycinki drzew bez uzyskania zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Obiekty w ewidencji konserwatorskiej powinny zostać objęte ochroną na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Zabudowa mieszkalna, drewniana i murowana, o cechach tradycyjnych charakterystycznych dla miejsca i regionu, winna być zachowana i stanowić inspirację do kształtowania nowej zabudowy. Dopuszcza się wymianę zabudowy, której stan techniczny zagraża bezpieczeństwu ludzi i mienia pod warunkiem uprzedniego uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Przy odtwarzaniu zabudowy należy się kierować zasadą, że nowy budynek powinien usytuowaniem, gabarytem, kształtem i pokryciem dachu nawiązywać do poprzedniego. W lokalizacji nowej zabudowy należy uwzględniać sąsiedztwo obiektów o wartości kulturowej - nowe budynki nie mogą być sytuowane w sposób degradujący istniejącą, tradycyjną zabudowę, a ich forma architektoniczna winna być dostosowana do otaczającej zabudowy i krajobrazu, użyte materiały wykończeniowe powinny być tradycyjne tj. drewno, cegła, tynk, pokrycie dachu ceramiczne.


66

Na terenach wsi o zachowanym, historycznym układzie przestrzennym wyklucza się realizację budynków typu bloki, z płaskimi dachami oraz budynków jednorodzinnych typu miejskiego o zunifikowanej formie i detalu architektonicznym. 3.1.7. ZESPOŁY I OBIEKTY TECHNIKI I KULTURY MATERIALNEJ NA TERENIE MIASTA I GMINY Zespoły i obiekty techniki i kultury materialnej (kuźnie w Bągarcie, Jasnej, wiatraki w Ankamatach i Budziszu, komin d. tartaku w Bągarcie, stacje transformatorowe w Bruku, Jasnej, Litewkach, Piaskach oraz Poliksach, młyn wodny w Pachołach), obiekty kolejnictwa tj. zespół stacji kolejowej, mosty i wiadukty (Dzierzgoń), figurujące w ewidencji konserwatorskiej – powinny zostać objęte ochroną na podstawie miejscowych planów zagospodarowani przestrzennego. Obiekty te winny być zachowane w dobrym stanie przez właścicieli lub użytkowników, a wszelkie remonty, adaptacje i modernizacje muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 3.1.8. ZESPOŁY DWORSKO-PARKOWE, ALEJE ZABYTKOWE NA TERENIE MIASTA I GMINY

Zespoły dworsko-parkowe wpisane do rejestru zabytków podlegają ochronie jako kompleksy o wartości zabytkowej oraz dużych walorach krajobrazowych, zaś parki również przyrodniczej i ekologicznej. Ochroną objęte są wszelkie zachowane elementy historycznej struktury przestrzennej tj. dwór, park, a także figurujące w ewidencji konserwatorskiej zabudowania gospodarcze czy zespoły czworaków. Zespoły dworsko-parkowe, dwory i parki w ewidencji konserwatorskiej powinny zostać objęte ochroną na podstawie miejscowych planów zagospodarowani przestrzennego. Obowiązuje zakaz parcelacji bądź innego dzielenia parków, a w przypadku występowania różnych użytkowników - powinno się dążyć do scalenia i ustanowienia jednego zarządcy. Niedopuszczalne jest lokalizowanie na terenie zespołów pałacowo-parkowych budynków, wprowadzanie infrastruktury technicznej (urządzeń podziemnych, jak i napowietrznych, składowisk odpadów itp.), niwelacje ziemne bądź zmiana warunków środowiska np. melioracje. Zlokalizowane na terenach parków budynki, budowle lub urządzenia kolidujące z funkcją parku, należy przewidzieć do likwidacji, dyslokacji poza teren parku, bądź adaptacji do śmierci technicznej. Linie przesyłowe sieci uzbrojenia terenu nie powinny być prowadzone przez teren historycznego zespołu, ani też obszar zespołu nie powinien podlegać podziałom czy uszczupleniom, lokalizacja nowych obiektów powinna uwzględniać rozmieszczenie dawnych budynków podworskich. Prace porządkowe i pielęgnacyjne oraz wycinkę drzew w parkach i w otoczeniu obiektów zabytkowych należy bezwzględnie uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Założenia parkowe w Miniętach – Sporowie, w Piaskach oraz na Górze Zamkowej w Dzierzgoniu wymagają rewaloryzacji.

Ze względu na brak historycznego drzewostanu oraz jakichkolwiek śladów po historycznym układzie drożnym w parku w Stanowie – park ten wskazany jest do wykreślenia z rejestru zabytków.

Aleje zabytkowe wzdłuż tras: droga nr 515, droga nr 527, droga Dzierzgoń-Żuławka Sztumska, Dzierzgoń-Tywęzy, Dzierzgoń-Prakwice, Tywęzy – Blunaki – Stanowo – Morany, Ankamaty – Jeziorno – Chojty, Nowic – Kolonia Bągart, Budzisz – Jasna, postuluje się objąć ochroną konserwatorską. 3.1.9. OBIEKTY PROPONOWANE DO WPISU DO REJESTRU ZABYTKÓW

Lp. MIEJSCOWOŚĆ ULICA NR OBIEKT DATOWANIE

1. Ankamaty b.nr Wiatrak 2 poł. XIX w.

2. Ankamaty Cmentarz ewangelicki 2 poł. XIX w.

3. Bągart układ ruralistyczny

4. Bągart 2 Dom przełom XIX/XX

5. Budzisz Wiatrak kon. XIX w.


67

6. Dzierzgoń Ruiny zamku krzyżackiego na Wzgórzu Zamkowym

1 poł. XIII w.

7. Dzierzgoń Park krajobrazowy na Wzgórzu Zamkowym

pocz. XX w.

8. Dzierzgoń ul. Elbląska Kapliczka przydrożna pocz. XX w.

9. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 1 Dom l. 30-te XX w.

10. Dzierzgoń ul. 3-ego Maja 5 Dom kon. XIX w.






16. Jasna układ ruralistyczny

17. Jasna Cmentarz przykościelny kon. XIX w.

18. Jasna 7 Budynek mieszkalno- gospodarczy

1 ćw. XX w.

19. Jasna 9 Spichlerz pocz. XX w.

20. Jasna 12 Dom około 1930 r. 21. Jasna 37 Dom 1 ćw. XX w.

22. Jasna Kolonia (Chartowo)

8 Dom z budynkiem gospodarczym

4 ćw. XIX w.


4 Dom kon. XIX w.

24. Nowiny 1 Spichlerz pocz. XX w.

25. Nowiny 1 Chlewnia (2) pocz. XX w.

26. Stanowo Aleja lipowa do cmentarza d. właścicieli majątku

kon. XIX w.

27. Stanowo Cmentarz d. właścicieli majątku

kon XIX w.

28. Stanówko 1 Dom przy młynie wodnym 4 ćw. XIX w.

29. Tywęzy Cmentarz ewangelicki kon. XIX w.

30. Żuławka Sztumska układ ruralistyczny

31. Żuławka Sztumska 35 Dom ok. 1920 r.

32. Żuławka Sztumska 35 Budynek gospodarczy kon. XIX w.

33. Żuławka Sztumska 39 Obora poł. XIX w.

34. Żuławka Sztumska 75 Plebania ok. 1920 r.

35. Żuławka Sztumska 75 Budynek gospodarczy pocz. XX w.

36. Żuławka Sztumska 80 Dom poł. XIX w.

Documents

WARTOŚCI I OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO … · WARTOŚCI I OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO MIASTA I GMINY DZIERZGOŃ 2 1.0. Dane ogólne 1.1 Cel, zakres merytoryczny i charakter