ประวตศาสตรนครราชสมา

นวลเพญ ภานรตนอรณวรรณ เหลาภกด

เปรมวทย ทอแกว

บรเวณจงหวดนครราชสมาในปจจบนปรากฏรองรอยและหลกฐานแสดงวามพฒนาการของชมชนโบราณมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร เมอราว ๔,๐๐๐ ๓– ,๐๐๐ ปมาแลว ณ บรเวณเขาจนทนงาม อำาเภอสคว ภาพเขยนสแสดงการดำาเนนชวตของคนในสงคมลาสตว นอกจากนยงมการขดคนทางโบราณคดพบหลกฐานการตงถนฐานของชมชนเกษตรกรรมทเกาแกทสดของเมองนครราชสมา เมอประมาณ ๓,๐๐๐ ปมาแลวทบานธารปราสาท อำาเภอโนนสง และยงพบหนตงเปนรปวงกลม ทบานหนตง อำาเภอสงเนน ซงศาสตราจารยชน อยด สนนษฐานวาเปนวฒนธรรมหนใหญรนใหม เชอวาเปนศาสนสถานหรอหลกเขตแสดงอาณาเขตของเมอง

ภาพคดลอกทเขาจนทนงาม อำาเภอสคว จงหวดนครราชสมา

ในราวพทธศตวรรษท ๑๑ - ๑๓ อาณาจกรเจนละของขอมไดแผขยายอทธพลเขามาใน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ปรากฏหลกฐานทปราสาทภมโปน จงหวดสรนทร และเมองศรเทพ จงหวดเพชรบรณ เปนโบราณสถานอนเนองจากศาสนาพราหมณของอาณาจกรเจนละแสดงวาบรเวณเมองนครราชสมากอาจอยใตอำานาจของขอม เพราะมหลกฐานวาขอมแผขยายอาณาเขตมาถงเมองพมายดวย (ด.จ.อ. ฮอลล, ๒๕๒๒: ๑๒๓-๑๒๔)

รวมสมยกบอาณาจกรเจนละ มหลกฐานหลายประการทแสดงวาเมองนครราชสมาไดรบอทธพลวฒนธรรมสมยทวารวด โดยเฉพาะทเมองเสมา อำาเภอสงเนน พบชมชนทมคนำาคนดนเปนรปวงร มการพบศลาธรรมจกร และพระพทธไสยาสน ปจจบนอยทวดคลองขวาง ตำาบลเสมา อำาเภอสงเนน แตไมแนใจวาอาณาจกรทวารวดจะแผอำานาจเขาครอบครองหรอไม เพราะฝมอเปนของชางพนเมอง

โคราชศกษา 28

แผนผงเมองเสมา

พระพทธไสยาสน

โคราชศกษา 29

อาณาจกรศรจนาศะ พทธศตวรรษท ๑๕ - ๑๖ รวมสมยกบอาณาจกรเจนละ ทวารวด ศรวชยและโยนก มศลาจารกบออกาซงศาสตราจารยยอรช เซเดสไดอานจารกน โดยศาสตราจารยหมอมเจา สภทรดศ ดศกลทรงแปลจากภาษาฝรงเศสวาจารกนมเนอหาเกยวกบพทธศาสนา และกลาวถงพระราชาแหงอาณาจกรศรจนาศะทรงอทศปศสตวและทาสทงหญงชายถวายแดพระภกษสงฆ และจารกอกหลกหนงกลาวถงพระราชาแหงศรจนาศะวาเปนกษตรยทครองอาณาจกรอยนอกเขตอาณาจกรในกมพชา แตศนยกลางอาณาจกรศรจนาศะนนเราไมอาจปกใจวาอยบรเวณบออกา ตำาบลเสมา อำาเภอสงเนนแตนาจะอยบรเวณทราบสงโคราชมากกวาบรเวณลมนำาเจาพระยา นอกจากนนาเชอวาอาณาจกรศรจนาศะไดรวมตวเปนอาณาจกรทมนคง กอนพทธศตวรรษท ๑๕ เพราะมการกลาวชอขององศเทพ ซงคงจะเปนนามบรรพบรษกอนทจะสรางจารกบออกา พทธศกราช ๑๔๑๑ อาณาจกรนคงจะรงเรองสบตอมา ในพทธศตวรรษท ๑๕

และในราวพทธศตวรรษท ๑๕ นเอง ขอมสมยพระนครหรออาณาจกรกมพชาไดแผขยายอทธพล เขามาในเมองนครราชสมา เพราะปรากฏพระนามของพระเจายโศวรมนท ๑ (พทธศกราช ๑๔๓๒) ทปราสาทพนมวน ตำาบลบานโพธ อำาเภอเมอง และมการสรางปราสาทหนเมองแขก ตำาบลโคราช พบศลาทบหลงทสถานพระนารายณ วดพระนารายณมหาราช อำาเภอเมอง นอกจากนยงมการสรางปราสาทพมายสมยพระเจาสรยวรมนท ๑ และสรางตอเนองมาถงสมยพระเจาชยวรมนท

โคราชศกษา 30

๗ แตเมอสนพระเจาชยวรมนท ๗ อาณาจกรขอมสมยพระนครเสอมลง ขอมคงไมไดควบคมดนแดนแถบนอยางเขมงวดนก เพราะในสมยอาณาจกรสโขทยเขตแดนของไทยยงไมรวมเมองนครราชสมา โดยเมองนครราชสมารวมกบอาณาจกรกรงศรอยธยา สมยพระรามาธบดท ๑

ปราสาทพมายกอนการบรณะ

ชอเมองนครราชสมาถกกลาวถงเปนครงแรกจากเอกสารสมยพระบรมไตรโลกนาถ ในกฎหมายเรอง พระอยการตำาแหนงนาพลเรอนและนาทหารหวเมองทประกาศใชในปพทธศกราช 1998 ระบวา เมองนครราชสมาเปนเมองชนโท เจาเมองมบรรดาศกดเปนออกญากำาแหงสงครามรามภกดพรยะภาหะ ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร (กรมศลปากร ๒๕๒๑: ๑๗๕) แตทนาสนใจทสดอยตรงทวานครราชสมาเปนเมอง ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอเพยงเมองเดยวทถกระบไวในรายชอเมองของกฎหมายฉบบน

โคราชศกษา 31

กอนหนานเมองนครราชสมานาจะยงไมไดเปนสวนหนงของอาณาจกรไทย ยงอยภายใต การปกครองของกมพชา แตคงจะควบคมดแลไมเขมงวดมากนก เพราะกมพชานนเรมเสอมอำานาจลงตงแตสนสมยพระเจาชยวรมนท ๗ แมวาจะมคนไทยแถบลมแมนำายมจะสามารถตงตวเปนอสระและสถาปนาอาณาจกรสโขทยไดสำาเรจในปลายพทธศตวรรษท ๑๘ แตยงไมมอทธพลแผมาจนถงนครราชสมาทคงเปนเพยงเมองชายเขตแดนของอาณาจกรในสมยนน

แตอยางไรกตามมหลกฐานทแสดงวาเมองนครราชสมาอาจจะไดตดตอกบอาณาจกรไทย ในลมแมนำาเจาพระยากอนการสถาปานาอยธยาเปนราชธานในพทธศกราช ๑๘๙๓ (มานต วลลโภดม, ๒๕๐๒) หรออยางนอยนาจะเรมมความสมพนธกนในสมยพระรามาธบดท ๑ โดยทเมองนครราชสมา มฐานะเปนเมองพระยามหานครของอยธยา ขอสนนษฐานนอนมานจากผลทกองทพไทยไดชยชนะในสงครามกบกมพชา (กรมศลปากร, ๒๕๐๕:๙๘ - ๙๙) ทแมวาอยธยาจะยงไมไดมอำานาจเหนอกมพชาอยางเดดขาด แตนาจะเปนผลใหหวเมองปลายอาณาเขตของกมพชา เชน นครราชสมาคงจะหลดพนจากอำานาจของกมพชาและตกอยใตอำานาจอยธยาแทน โดยมการกลาวถงหลกฐาน เชน เสาหลกเมองไมตะเคยนหนซงเปนศลปกรรมสมยตนอยธยา รวมทงขอสงเกตจากตำานานทองถนศลปกรรมแบบอทองและการหลอทองสำารดทไมใชงานชางแบบกมพชาในแถบเมองนครราชสมา (มานต วลลโภดม, ๒๕๐๒)

ขอจำากดในการคมนาคม ผลประโยชนทางเศรษฐกจ ปรมาตรประชากรทเบาบาง เปนเหตผลใหดนแดนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอไม

โคราชศกษา 32

ไดรบความสนใจเปนพเศษในชวงนน นครราชสมาเปนเพยงเมองชายเขตแดนของอยธยาและมขอบเขตอำานาจอยในบรเวณจงหวดนครราชสมา ชยภม บรรมยปจจบน ในขณะทพนทสวนใหญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอคงเปนดนแดนรกรางทไมมเมองสำาคญใดๆ หรอแมแตเวยงจนทนเองอางองเขตอทธพลของตนอยแคบรเวณลมแมนำาโขง (ประวตพระธาตศรสองรก) ดงนนจงไมคอยปรากฎเรองราวเกยวกบเมองนครราชสมาในประวตศาสตรไทยมากนก รวมทงขอสงเกตวาพลเมองนครราชสมามความใกลชดทางวฒนธรรมกบกมพชา จงทำาใหยงไมยอมออนนอมราบคาบทเดยวในรชกาลตอๆ มากองทพไทยยงตองยกออกไปตกรงกมพชาอกหลายครง การปกครองหวเมองตอนแผนดนสงในสมยนน เหนจะตงรกษาเพยงเมองโคราชเกา (อำาเภอสงเนน) เทานน ในหนงสอพระราชพงศาวดารจงไมมเรองราวกลางถงเมองนครราชสมาจนถงแผนดนสมเดจพระนารายณมหาราช

สมยสมเดจพระนารายณนาจะเปนสมยทเกดความเปลยนแปลงครงใหญทนครราชสมา โดยโปรดใหยายเมองนครราชสมาจากทองทอำาเภอสงเนนมาตงอยในทตงปจจบน โดยสรางเมองนครราชสมา เปนปอมปราการในฐานะเมองสำาคญชายพระราชอาณาเขต และทรงเลอกสรร ขาราชการทมความสามารถออกไปปกครอง ในสมยพระเพทราชาเมอแรกขนครองราชยสมบตไดมพระราชโองการใหขาราชการหวเมองมาถวายบงคมถอนำาพพตนสตยาเพอแสดงความจงรกภกดแตเจาเมองนครราชสมาไมยอมมาเขาเฝา จงมพระบรมราชโองการใหยกทพขนมาปราบพระยายมราช (สงข) ทเมองนครราชสมาสงครามนกนเวลากวา ๒ ป ซงคงทำาใหเมองนครราชสมาออนแอลงและถกตดทอนกำาลงของเมองไป

โคราชศกษา 33

มาก เหนไดจากเหตการณกบฏบญกวางในปพทธศกราช ๒๒๓๕ ทมกำาลงเพยง ๒๘ คน เจาเมองและกรมการเมองนครราชสมายงตองยอมออนนอมและขอใหกองทพอยธยาเขาชวยยตเหตการณ (กรมศลปากร, ๒๕๐๕:๑๕๐-๑๕๑)

ภาพถายทางอากาศเมองนครราชสมา พ.ศ. ๒๕๕๐

หลงเหตการณนคงตองมการฟ นฟกำาลงใหกบเมองนครราชสมาอกครง เหนไดจากเหตการณ เจาเมองหลวงพระบางยกทพมาตเมองเวยงจนทน พระเจากรงศรสตนาคนหต (เวยงจนทน) ขอใหกองทพอยธยาเขาชวย ปรากฏวากองทพไทยมกำาลงจากนครราชสมาเปนกำาลงหลก (กรมศลปากร, ๒๕๐๕:๑๕๖-๑๖๐) แตอยางไรกตามการฟ นฟกำาลงให

โคราชศกษา 34

กบเมองนครราชสมาไดกระทำาพรอมๆ กบการเพมบทบาทใหกบเมองสำาคญอนๆ เชน พมาย เหนไดจากการขยายอทธพลของอยธยามาถงหวเมองเขมรปาดง ในสมยพระทนงสรยามรนทรในชวงปลายอยธยาทรงโปรดเกลาใหหวเมองนขนตอเมองพมายแทนทจะเปนเมองนครราชสมา การเพมอำานาจใหกบพมายนาเปนการปองกนเพอไมใหเมองนครราชสมาเปนเมองใหญเพยงเมองเดยวเชนเดม ซงทำาใหสามารถทาทายอำานาจของอยธยาเชนทเคยทำามา เมออยธยายตความเปนราชธานลงในป พทธศกราช ๒๓๑๐ กลมผปกครองในพมายกสามารถกมอำานาจการปกครองในเขตอทธพลของเมองนครราชสมาไดสำาเรจและเหนไดวากลมผนำาในสองเมองนไดผลดเปลยนกนขนเปนผปกครองเมองนครราชสมา เชนขนชนะกรมการเมองนครราชสมาไดรบพระกรณาโปรดเกลาแตงตงเปนพระยากำาแหงสงครามครองเมองนครราชสมาหลงจากจบกมกรมหมนเทพพพธหรอกรณเจาพระยานครราชสมา (ป น) เจาเมองนครราชสมาอกทานหนงในสมยธนบรเคยรบราชการเปนยกบตรเมองพมาย

ในสมยธนบร ปญหาทางการเมองภายในของเวยงจนทนและจำาปาศกดเปดโอกาสใหอทธพลของไทยขยายเขาสภาคตะวนออกเฉยงเหนอและเรมเขาไปจดการปกครองดนแดนแถบนอยางจรงจง โดยเรมตนจากสถานการณทางการเมองของลาวในชวงนนทเกดความแตกแยกภายใน จากกรณกลม ขนนางทเปนศตรกบกรงศรสตนาคนหตหนภยทางการเมองมาขอออนนอมตอไทยในสมยธนบร รฐบาลไทยประกาศใหการคมครองพรอมทงใหสถานภาพทางการเมองแกขนนางเหลานน ในสมยรชกาลตอมายงสถาปนาใหเมองภายใตการปกครองของอดตกลมขนนางจากเวยงจนทนนมฐานะเทยบเทาเมองเวยงจนทน เมองจำาปาศกดท

โคราชศกษา 35

มฐานะเปนเมองประเทศราช หลกจากการทำาสงครามกบเวยงจนทนในปพทธศกราช ๒๓๒๑ เวยงจนทนถกลดฐานะลงเปนเพยงเมองพระยามหานคร แมวาตอมาเวยงจนทนจะไดยกฐานะเปนเมองประเทศราชขนตอกรงเทพฯ แตเมองทเคยขนตอเวยงจนทนโดยเฉพาะในฝงขวาของแมนำาโขงกลายเปนเมองชนนอกของอยธยา หลงเหตการณนรฐไทยจงไมเพยงไดกำาลงคนเขามา เพมเตมเทานน ยงเกดเมองใหมตงขนเปนจำานวนมากในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,๒๔๙๕:๓๕๖-๓๕๗) และอาณาจกรไทยยงสามารถเขามามอทธพลในเขตภาคตะวนออกเฉยงเหนอทงหมดอยางสมบรณไดเปนครงแรกแมวาในสมยน ยงไมสามารถจดระเบยบการปกครองเมองใหมเหลานใหเรยบรอยลง แตเมองนครราชสมาในฐานะทเปนเมองใหญและใกลชดกบอาณาจกรไทยในทราบภาคกลางมานาน จงสามารถทจะดแลผลประโยชนและเชอมโยงอำานาจของสวนกลางทมอยเหนอเมองตางๆ นไดเปนอยางดโดยเฉพาะการเดนทางตดตอระหวางเมองในภาคตะวนออกเฉยงเหนอกบสวนกลางตองผานเมองนครราชสมาจงเปนแหลงจายเสบยงทพกระหวางทาง รวบรวม และเรงรดการจดสงสวยสาอากรตางๆ ดงนนนครราชสมาจงมบทบาทเปนเสมอนตวแทนของสวนกลางในเขตภาคตะวนออกเฉยงเหนอการทพระเจากรงธนบรทรงพระราชทานพระสนมทเชอวาทรงพระครรภกบพระองคใหกบเจาพระยานครราชสมา (ป น) เปนการสะทอนถงความใกลชดและความไววางพระทยทมตอผปกครองเมองนครราชสมาอยางสง

รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทรงแตตงพระพมายขนเปนพระยานครราชสมา เจาพระยานครราชสมา (ป น) เจาเมองคนเดมนนกลาววาทานชราภาพและจกษมดมวลง (จดหมายเหตเมอง

โคราชศกษา 36

นครราชสมา,๒๔๙๗:๕๖) ดงนนเมองนครราชสมายงคงความสำาคญเปนเมองหลกของไทยอยระหวางเมองเวยงจนทน เมองจำาปาศกดกบกรงเทพฯ ทำาหนาทในการดแลรกษาความสงบชายพระราชอาณาเขตเปนหเปนตาแทนรฐบาลใหมทกรงเทพฯ เพอชวยงานการขยายอำานาจของไทยเขาสภาคตะวนออกเฉยงเหนอและฝงซายของแมนำาโขงในขณะทนครราชสมามลกษณะเปนตวแทนของกลมวฒนธรรมไทยมเมองเวยงจนทน เมองจำาปาศกด และเมองอบลราชธานเปนตวแทนของกลมวฒนธรรมลาว แตเมองเหลานไมไดมความสมพนธกนอยางใกลชดพอทจะรวมกลมทาทายอำานาจของกรงเทพฯ ได ในทางตรงขามรฐบาลทกรงเทพฯ ประสบความสำาเรจในการจดการใหบรรดาผนำาของเมองเหลาน คานอำานาจซงกนและกนเหนไดจากกรณกบฎขาหลายครงในเขตจำาปาศกด ทำาใหกลมอำานาจเดมของเมองจำาปาศกดตองสนอำานาจลงกลมเมองเวยงจนทนกลาวโทษนครราชสมาวาเปนตนเหตของความวนวายเหลานนในขณะทนครราชสมาเองกปฏเสธทจะชวยเหลออบลราชธานในการตอสกบกลมกอการชาวขา การทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงกลาวไววาในสมยนไดมการตงหวเมองชนนอกใหเปนกำาลงของเมองนครราชสมาและยกเมองนครราชสมาเปนเมองเอก (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,๒๕๑๑:๑๘) นาทจะสะทอนใหเหนถงสถานการณทางการเมองในภาคตะวนออกเฉยงเหนอทมกลมการเมอง ๔ กลม ในขณะทเมองเวยงจนทน เมองจำาปาศกด และเมองอบลราชธานมฐานะเปนประเทศราชเมองนครราชสมาเปนตวแทนของกลมวฒนธรรมไทยจงควรจะเลอนสถานะขนเปนเมองชนเอกและเพมเตมกำาลงคนเพอทจะไดทำาหนาทเปนหเปนตาแทน

โคราชศกษา 37

รฐบาลพรอมทงคานอำานาจกบเมองเวยงจนทน เมองจำาปาศกด และเมองอบลราชธาน ในพทธศกราช ๒๓๖๙ เกดสถานการณทมแนวโนมจะเปนวกฤตการณทางการเมองขนทกรงเทพฯ เมองเวยงจนทนและเมองจำาปาศกดไดใชโอกาสนนดนรนเพอใหหลดพนจากอำานาจของไทย แตนบเปนโชคดทประชากรเชอสายลาวและเขมรในภาคตะวนออกเฉยงเหนอสวนหนงเปนอรกบเวยงจนทนทำาใหเวยงจนทนไมไดรบความสนบสนนจากกลมประชากรเหลานกองทพเจาอนวงศถกประวงเวลาในการเดนทางรวมทงตองกระจายกำาลงออกเพอชกจงกลมทสนบสนนและกวาดตอนกลมทไมสมครใจ จนทำาใหฝายไทยสามารถปราบปรามเหตการณนจนกระทงทำาลายเมองเวยงจนทนลงหลงสนเหตการณกบฎอนวงศ เมองนครราชสมากลายเปนกำาลงสำาคญของไทยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โดยตอนเหนอมอาณาเขตถงจงหวดขอนแกนในปจจบน และทางตะวนออกถงจงหวดสรนทรในปจจบนและแมวาปญหากบหวเมองลาวจะสนสดลงแตการขยายอำานาจของไทยมาทางดานตะวนออกนทำาใหไทยตองเผชญหนาคตอสประเทศใหม คอ เวยดนาม ในขณะทคตอสรายเดมทางฝงตะวนตกของไทยกำาลงตอสกบคตอสใหมทเปนตอหลายเทาตวความตงเครยด ทางการเมองจงยงคงอยในทางฝงตะวนออกของไทยทำาใหนครราชสมาทวความสำาคญ มากยงขนกวาเดม

ในสมยรชกาลท ๔ ประเทศไทยไดทำาสญญาเบาวรงกบองกฤษ และสญญาลกษณะเดยวกนกบชาตตะวนตกอนๆ เชน ฝรงเศสซงเปนการยกเลกการคาแบบผกขาด เปนการคาทใหเอกชนเขามาทำาการคาขายได เมองนครราชสมาไดรบความสนใจในฐานะทมสนคาออกทสำาคญ เชน หนง

โคราชศกษา 38

สตว เขาสตว และงานอกจากนรชกาลท ๔ ยงทรงมพระราชดำารทจะตงใหเปนเมองราชธานแหงท ๒ แตเนองจากขาดแคลนนำาและการคมนาคมไมสะดวก จงโปรดใหสรางทประทบทพระนารายณราชนเวศน มเมองลพบรซงสรางสมยสมเดจระนารายณมหาราชแทน

ครนถงสมยรชกาลท ๕ พระองคไดทรงทำานบำารงเมองนครราชสมาใหเจรญรงเรองยงขนกวาแตกอนในทกๆ ดาน ทงนเพอสรางความมนคงของชาตตอตานการแผขยายอทธพลของฝรงเศส ทเหนเดนชดทสด คอ ทรงพระกรณาโปรดเกลาใหกรมหมนสรรพสทธประสงคจดเตรยมการปกครองเมองนครราชสมา เพอเตรยมการตงเปนมณฑลเทศาภบาล นอกจากนยงโปรดใหสรางทางรถไฟสายแรกจากกรงเทพฯ ถงนครราชสมา เมอพทธศกราช ๒๔๓๓ ทำาใหเมองนครราชสมาและเมองอนๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอเดนทางตดตอกบภาคกลางและภาคอน ๆ ไดสะดวก ทำาใหชาวเมองเกดความรสกวาเปนสวนหนงของประเทศไทย

การสรางทางรถไฟ สายกรงเทพฯ นครราชสมา–

โคราชศกษา 39

สมยรชกาลท ๖ ไดโปรดใหรวมมณฑลเทศาภบาลเขาเปนภาคมอปราชปกครองยกเวนมณฑลนครราชสมายงคงปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลตอเนองมาจนถงสมยรชกาลท ๗ ป พทธศกราช ๒๔๗๖ ภายหลงการเปลยนแปลงการปกครอง และกบฎบวรเดช รฐบาลจงไดตราพระราชบญญตระเบยบบรหารแหงราชอาณาจกรสยาม พทธศกราช ๒๔๗๖ ยบมณฑลเทศาภบาลและจดระเบยบบรหารราชการสวนภมภาค โดยแบงการปกครองออกเปนจงหวด และอำาเภอมาจนถงปจจบน

อาคารโรงเรยนนายรอยตำารวจภธร นครราชสมา รศ. ๑๓๐ ( พ.ศ.๒๔๔๔)ถายจากทศใต คอ กำาแพงเมองนครราชสดานถนนสรรพสทธ

(อนสรณนกเรยนนายรอยตำารวจ รนท (๖, ๒๔๕๘, ไมมเลขหนา)

โคราชศกษา 40

ทหารปนใหญคายหนองบวซอมรบ (คายสรนารในปจจบน)

โคราชศกษา 41